HERMENEUS jrg 59-1987 nummer 5 - Tresoar

het ego
Het I als uitvoerend orgaan dat, d.m.v. toepassing van het Realitätsprinzip,
id-impulsen en superego-opdrachten harmonieus in daden moet zien om te zetten, is
Trimalchio’s sterkste en tegelijkertijd zwakste kant.
Naar buiten toe, dus interpsychisch, zijn Trimalchio’s ego-functies uitermate goed
ontwikkeld. Hij heeft het van armoede en slavernij gebracht tot rijkdom en macht, en
dat niet door toeval, maar via een lange weg van berekenend doorzetten, getuige zijn
eigen weergave (75.8-77.6). Deze opmars heeft hij naar hij zelf meent te danken aan
Mercurius (29.5 en 77.4), die als middelaar tussen boven- en onderwereld, god van
handel en diefstal, god van het nuchtere compromis en de sluwe berekening, alle
kenmerken in zich verenigt die maar van een personificatie van de ego-functies
verlangd kunnen worden. Trimalchio is een handige jongen met een grote sluwheid in
het doorvoeren van zijn ik-ideaal, waarvan inderdaad een boven verwachting groot
deel gerealiseerd is.
Maar - en nu komen we bij Trimalchio’s negatieve ego-zijde - als het erop aankomt
dit ik-ideaal bij te stellen en aan te passen aan de realiteit, laat zijn wilskracht het
volkomen afweten. Hij is niet bij machte een halt toe te roepen aan de inflatie van zijn
overspannen fallische verwachtingen. Nuchter is hij alleen naar buiten toe;
intrapsychisch kan hij zich niet handhaven, en dat maakt hem tot een mislukte
persoonlijkheid.
het superego
Het zogenoemde superego - neerslag van cultuurbepaalde regels uit de buitenwereld -
is natuurlijk qua inhoud per cultuur verschillend. We weten niet precies wat de romeinse
gedragscodes toestonden en wat niet. Dat Trimalchio, ook volgens de toenmalige
opvattingen, over de schreef gaat, ziet evenwel iedereen, al was het alleen maar aan de
reacties van zijn publiek (47.7, 50.3, 78.5. et al.).
Het superego ontstaat volgens Freud door identificatie met de frustrator. Trimalchio
imiteert volgzaam zijn vroegere meesters, maar heeft daarbij geen weet van doseren.
Fijnere samenhangen ontgaan hem nu eenmaal door de geringe dimensionaliteit van
zijn fallische wezen.
Opvallend is ook dat in Trimalchio’s superego taboes volledig ontbreken. Dit
correspondeert goed met Freuds opvatting dat de taboes ontstaan door verdringing van
het oedipus-complex7 : aangezien Trimalchio de oedipale leerschool niet doorlopen
heeft en pre-oedipaal gestructureerd is, is hij ook aan de vorming van taboes niet
toegekomen.
Trimalchio kent dus geen taboes. Geboden zijn er echter wél te vinden in
Trimalchio’s superego. Dat bevat een meer dan gebruikelijke hoeveelheid id-geboden
van pre-oedipale, en dan voornamelijk fallische oorsprong: bevrediging van zijn
fallisch narcisme is bij Trimalchio van wens tot levensopdracht geworden. Daarvoor
moet alles wijken. Deze fallisch-narcistische leefregel vormt welbeschouwd het enige
bepalende bestanddeel van zijn superego, dat dan ook als zeer deficiënt beschouwd mag
worden.
Dat tot het superego te rekenen voorschriften van orale of anale oorsprong ook
ruimschoots voorhanden zijn, is met het zojuist beweerde allerminst in strijd, aangezien
deze juist in dienst staan van fallisch bepaalde gedragscodes: de maaltijd, een oraal
instituut, is bij Trimalchio niet zomaar een etentje onder vrienden, zoals iedere rusticus
(47.10) kan aanbieden, maar de gelegenheid wordt aangegrepen om zijn gasten van de
ene bewonderende verblufdheid in de andere te doen vallen. Iedereen moet paf staan.
Ook de manier waarop bepaalde zindelijkheidsregels worden uitgevoerd dient het
fallisch exhibitionisme: een zilveren schaaltje dat op de grond is gevallen, mag niet meer
317