HERMENEUS jrg 59-1987 nummer 5 - Tresoar

tijdens deze ontwikkelingen, dan kan de persoonlijkheid blijvend gekleurd zijn door een teveel of
een teweinig aan één of meer van deze vier eroselementen. Als tegenhanger van de tot de eros
gerekende driften bevindt zich in het id een drang tot vernietigen en vernietigd worden, nl. de
doodsdrift, ook wel thanatos genoemd. Het id is verder in beginsel redeloos en a-moreel: het houdt
geen rekening met wat er zedelijk geoorloofd, noch met wat er in feite mogelijk is.
De andere in de psyche aanwezige niet redenerende instantie is het superego. Daarin bevinden
zich de gedeeltelijk onbewuste, verinnerlijkte normen van de buitenwereld. De inhoud van het
superego wordt verkregen door de opvoeding in de ruimste zin van dit woord. Het superego bestaat
uit een normatief ik-beeld (het zogenaamde ideale ik) met daarmee samenhangend een
conglomeraat van geboden en verboden. Een overtreding van de superego-normen leidt tot
schuldgevoel.
De instantie die id en superego met elkaar en met de buitenwereld in harmonie moet zien te
brengen, is het ego, het bewuste, rationele, besluitvormende en uitvoerende orgaan van de psyche,
het deel waar ook de (vrije?) wil huist. Om zijn rol van middelaar en verstandige uitvoerder zo
goed mogelijk te vervullen, dient het ego naar vermogen kennis te nemen van de (in principe
onbewuste) driften in de persoonlijkheid. Wanneer het ego niet in staat is om in een bepaald geval
de aard van zijn driftmatige behoeften onder ogen te zien, kan het ego zijn toevlucht nemen tot een
of andere vorm van afweer. De bekendste afweermechanismen, waarvan de namen en de noties al
lang tot in het dagelijks spraakgebruik zijn doorgedrongen, zijn verdringing, projectie, en
sublimatie.
In het bestek van dit artikel zal dit uiterst summiere theoretische overzicht moeten volstaan om
de zo dadelijk volgende praktische psychoanalytische karaktertekening van enige achtergrond te
voorzien. Niet alles van wat er in de praktische toepassing aan de orde komt. kon in deze inleiding
vermeld worden. Voor wie behoefte heeft aan een ruimere oriëntatie, verwijs ik naar de
bibliografie.
Het nut van een psychoanalytische karakterisering van Trimalchio
Wat kan er nu voor positiefs verwacht worden van een toepassing van freudiaanse
categorieën op een romanfiguur als Trimalchio? Als we er van uitgaan dat het Satyricon
niet ten onrechte tot de literatuur gerekend wordt, zullen we moeten veronderstellen dat
het zich leent voor zingevende interpretaties. Het ligt voor de hand dat een interpretatie
van het Satyricon, of van een deel daarvan, het werk méér zin verschaft, naarmate er
méér elementen van de tekst ongedwongen vanuit het opgezette model verklaard en
begrepen kunnen worden: iedere bijdrage aan een vergroting van de (intersubjectief
begrepen) innerlijke samenhang van (een deel van) de tekst kan niet anders dan een
vooruitgang zijn. Welnu, een beschrijving van Trimalchio in psychoanalytische termen
bewijst zijn nut, wanneer door het psychoanalytische karakterpostulaat de interne
consistentie van deze romanfiguur erop vooruitgaat. Ik hoop dat zal blijken dat dit
inderdaad het geval is.
In het verlengde van wat een psychoanalytische aanpak van één figuur uit het
Satyricon kan opleveren, ligt nog een tweede, groter voordeel: wanneer men behalve
Trimalchio nog andere dramatis personae van het Satyricon freudiaans zou analyseren,
dan zou men in de psychoanalytische doorlichting een tertium comparationis hebben op
grond waarvan men de verschillende figuren van het stuk met elkaar kan vergelijken.
Hiermee zou uiteindelijk niet alleen een bijdrage geleverd kunnen worden aan een
vergroting van de interne samenhang van het Satyricon, maar zou ook de ‘betekenis’
ervan op een nieuwe manier kunnen worden ingevuld.
Trimalchio’s karakter
Nu dan de bedoelde psychoanalytische karakterisering van de figuur van Trimalchio.
Bij de bespreking van zijn karaktercomponenten zal ik de volgorde van de freudiaanse
313