presentatie - Erfgoedcel Mechelen

SAMENVATTING
Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel
Diederick Lanoye
boekhistoricus en onderzoeker STCV
In 1895 publiceerde Henri Cordemans de Bruyne (1866-1956) in het Bulletin van de Mechelse
oudheidkundige kring het eerste deel van zijn Bibliographie malinoise. Het bleef echter bij één artikel
over de drukpers te Mechelen in de vijftiende eeuw en het ‘a suivre’ op het einde van het artikel
bleef zonder gevolg. Enkele jaren later werd in hetzelfde Bulletin een Bibliothèque malinoise. Catalogue
spécial uitgegeven door de toenmalige stedelijke archivaris en bibliothecaris Victor Hermans
(1820-1912). Deze catalogus van de Mechelse stedelijke bibliotheekcollecties waarin Mechelse en
andere drukken in thematische hoofdstukken werden ondergebracht, werd na een drietal afleveringen
eveneens onvoltooid afgebroken. Een bibliografisch repertorium van Mechelse edities – zoals
wel bestond voor steden als Gent en Ieper – kwam dus niet tot stand en na een aantal jaren ebde
ook de golf van wetenschappelijke interesse voor de lokale boekproductie langzaam weg.
Tussen september 2007 en augustus 2008 werd de Mechelse stedelijke boekencollectie, die bewaard
wordt in het Stadsarchief Mechelen, beschreven in de Short Title Catalogus Vlaanderen
(STCV). De collectie bleek – vooral dankzij de verzamelwoede van enkele Mechelse bibliofielen
uit de negentiende en twintigste eeuw – een unieke vindplaats van Mechelse drukken. Het aantal
Mechelse edities in de STCV steeg van 101 naar 824. Het opzet van dit artikel is niet om alsnog
een repertorium van Mechelse drukken uit te geven. Daarvoor is de STCV nog te veel een work in
progress. De voortgang van het project zou in de toekomst al snel verplichten tot de uitgave van
onhandige addenda. Maar het grote aantal Mechelse drukken uit de zestiende, zeventiende en
achttiende eeuw maakt van de STCV-databank nu wel een geschikt instrument om de Mechelse
drukpers te verkennen en zo een case study rond een lokaal drukkerscentrum uit te voeren. In een
eerste deel van de bijdrage worden de belangrijkste feiten en namen uit de geschiedenis van het
Mechelse boek op een rij gezet. Na een korte toelichting bij het corpus wordt vervolgens een aantal
bibliometrische en inhoudelijke kenmerken van de Mechelse edities geanalyseerd. Aangezien het om
een periode van twee eeuwen gaat, wordt er in het bijzonder gepeild naar mogelijke veranderingen.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 3

Drukken in Mechelen. Een korte geschiedenis
In zijn aanzet tot een Mechelse bibliografie verdedigde Cordemans de Bruyne de stelling dat er al
in 1467 in het slotklooster van Bethanië bij Mechelen een formerye of ‘atelier typographique’ in
gebruik was waar niet alleen blokdrukken maar ook een eenbladdruk met los zetsel – ‘invention
nouvelle, à peine connue’ – van de pers kwam. Het enige exemplaar was trouwens in zijn bezit.
Deze stelling werd enkele decennia later weerlegd door Prosper Verheyden (1873-1948), een andere
Mechelse boekhistoricus. Hij wees erop dat de trots van Cordemans de Bruynes verzameling helemaal
geen bewijs vormde dat Mechelen ‘lang vóór Aalst, Leuven en Antwerpen’ de kunst van Gutenberg
of Coster beheerste. De eenbladdruk is waarschijnlijk een werkstukje van rond 1600 waar
enkele oude houtblokken, waarvan één met het impressum ‘Bethanië 1467’, gecombineerd werden
met verouderd gotisch zetsel. Misschien moeten we Cordemans de Bruynes drieste stellingname
wel zien als een poging van een fiere Mechelse bibliofiel om het op het eerste gezicht nogal ‘bleke’
verhaal van de Mechelse boekgeschiedenis wat op te fleuren.
Het is immers opvallend dat Mechelen, dat op het einde van de vijftiende en in het begin van de zestiende
eeuw niet alleen het politiek-bestuurlijke centrum maar ook een van de belangrijkste culturele
centra van de Bourgondische Nederlanden was, in diezelfde periode niet over een eigen drukpers
beschikte. Pas in 1581, na de inname van Mechelen door de troepen van Willem van Oranje en
de instelling van een Staats bewind, stelde de Antwerpse drukker Jacob Hendrickx zijn pers op te
Mechelen en bezorgde de eerste Mechelse druk.
De geografische ligging, ongeveer halfweg tussen Antwerpen en Leuven en minder dan een dagreis
van beide verwijderd, verklaart vermoedelijk deze Mechelse laattijdigheid. De lokale markt werd
van boeken voorzien door boekhandelaars die hun klanten voorzagen van Leuvense en Antwerpse
drukken. Deze boekhandelaars waren niet alleen passieve media tussen de Leuvense of Antwerpse
drukker-uitgever en de Mechelse klant maar lieten ook boeken drukken die specifiek op een Mechels
publiek mikten, mogelijk met eigen financiële inbreng.
In 1541 drukte Michiel van Hoochstraten in Antwerpen een Additie ampliatie ende declaratie va[n]
de[n] costume[n] (…) der stadt vryheyt en[de] iurisdictie va[n] Mechelen met in het impressum de
vermelding dat ‘men vijnse te coope bi Gielis va[n]derheyde[n] boeckvercooper te Mehelen onder
den Beyaert’. Voor 1569 verschenen nog zeven Nederlandstalige edities van de Mechelse costuimen
bij Antwerpse drukkers. In 1552 drukte Martinus Rotarius in Leuven een Latijnse vertaling van de
costuimen. Ook Jan vanden Poele, Peter Draecx en een onbekende verkoper ‘opt groot Baghijn hof
aende poorte’ worden vermeld als boekverkopers in de impressa van enkele te Antwerpen of te
Leuven gedrukte werken. De Mechelse stadsrekeningen tonen aan dat ook het Mechelse stads-
bestuur in de periode voor 1581 drukwerk bestelde bij Antwerpse drukkers. Verheyden vermeldt
zelfs het bestaan van ‘[wat] we nu zouden noemen een vereeniging zonder winstbejag, tot verspreiding
van goede lectuur’, bestaande uit enkele vooraanstaande Mechelse geestelijken, die de geschriften
van de Mechelse franciscaan Frans Vervoort (1490-1555) liet drukken bij enkele Leuvense
en Antwerpse uitgevers, voorzien van een eigen drukkersmerk dat een Mechelse stadsmaagd met
stadswapen voorstelt.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 4

Gielis van Craenenbroeck, die in 1582 het atelier van de overleden Jacob Hendrickx had
overgenomen, vluchtte vermoedelijk in juli 1585 uit Mechelen toen de Spaanse troepen de stad
heroverden. Dit betekende het einde van de kortstondige zestiende-eeuwse Mechelse boek-
productie. Pas in 1610 vestigde de Engelse emigrant Henry of Hendrik Jaye (15??-1643) zich in
Mechelen met de ‘voordracht van al-daer eene druckerije op te stellen’. Het is niet duidelijk of Jaye
het drukkersvak al in Engeland leerde maar in de jaren voor 1610 werkte hij in Antwerpen en
Brussel als drukkersgast en boekhandelaar. Het stadsbestuur van Mechelen beloonde Jaye’s
ondernemingszin met een aantal voorrechten en een jaarlijks pensioen. Aanvankelijk drukte hij
Engelstalige edities maar in 1613 bezorgde hij de eerste Mechelse editie van de stedelijke costuimen.
Mettertijd schakelde hij over op de uitgave van Nederlandse, Franse, Latijnse en Spaanse werken
voor de lokale markt.
Hendrik Jaye werd de stichter van het drukkersgeslacht dat in de zeventiende eeuw de Mechelse
boekproductie zou beheersen en quasi monopoliseren. In 1622 kreeg Godefroy Huet, die de
drukkersstiel geleerd had in Sint-Omaars, Antwerpen en het atelier van Hendrik Jaye, een octrooi
om in Mechelen een pers te starten. In 1622-1623 drukte hij enkele werkjes, maar daarna zijn geen
uitgaven van Huet bekend. Ook Cornelis Sammers kreeg in 1624 een octrooi maar er is slechts één
editie, gedrukt voor de Antwerpse uitgever Jan Cnobbaert, bekend.
De drie zonen van Hendrik Jaye – Peter (16??-1654), Robert (1615?-1672) en Jan (1619-1690) –
werden allen opgeleid in het atelier van hun vader en waren voorbestemd om de zaak over te nemen.
‘[V]reesende dat naer d’overlijden van zijnen voors. vader met wiens consent hij de selve druckerije
soude opsetten, andere hun souden moghen vervoorderen van binnen de voors. stadt [Mechelen]
noch eene druckerije te commen opsetten’, vroeg Robert Jaye in 1639 een octrooi ‘ter exclusie van
alle andere’. De Geheime Raad gaf Robert Jaye de toestemming om een eigen atelier op te zetten
maar weigerde hem het monopolie na advies van de Mechelse magistraat.
Robert Jaye maakte – net als zijn broer Peter die in 1640 een eigen octrooi kreeg – geen gebruik
van het toegekende octrooi en bleef in het atelier van zijn vader werken. Hendrik Jaye overleed in
1643 aan de pest, waarna de zaak werd voortgezet door zijn weduwe Christina Vanderzetten
(15??-1650) en haar drie zonen. Peter was actief als boekhandelaar terwijl Robert en Jan de
drukkerij bemanden. De meeste Jaye-edities uit die periode hebben een impressum dat verwijst naar
de weduwe van Hendrik Jaye, al wordt een enkele keer ook Robert Jaye vermeld.
Pas na de dood van hun moeder in 1650 scheidden zich de wegen van Robert en Jan Jaye. In 1651
verwierf ook Jan Jaye een drukkersoctrooi en verscheen de eerste druk met zijn impressum. Het is
echter niet duidelijk of hij ook meteen het atelier van zijn vader in het huis ‘In de naam Jezus’ heeft
verlaten. Zijn nieuwe adres, het huis ‘In Onze-Lieve-Vrouw-Boodschap’, ook op de Nieuwe Bruul en
dus niet ver van het ouderlijke huis, werd pas in 1667 voor het eerst in een impressum opgenomen.
Mogelijk maakten de broers gebruik van dezelfde persen om elk voor eigen rekening te drukken.
In 1666 verscheen een nieuwe speler. Gijsbrecht Lints (16??-1708), afkomstig uit Leuven, was
drukkersknecht van Jan Jaye, maar aangezien hij ‘nu onlancs binnen Mechelen voors. in den echte
staet getreden synde aldaer van sints is syne domicilie te hauden’, vroeg hij een octrooi aan voor het
oprichten van ‘een boeck ende print druckery’ en een boekhandel. Jan Jaye verzette zich niet tegen
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 5

de ambities van zijn knecht. Integendeel, in een getuigschrift bevestigde hij dat ‘mijnen knecht
Gysbrecht Lints hem loffelijck heeft gequeten, den tijt van ontrent de ses jaeren soo int boeckdrucken,
binden als vercoopen, soo dat ik op hem niet anders en weet te seggen dan alle deught en eer’.
Nog datzelfde jaar begon Lints te drukken in zijn nieuwe atelier ‘In de Drukkerij’ in de Befferstraat.
Robert Jaye overleed in 1672 en zijn atelier werd niet voortgezet. Jan Jaye stierf in 1690 en zijn
atelier werd overgenomen door zijn zonen Andreas (1653-1715) en Jan Frans (1666-na 1734). De
gloriedagen van het huis Jaye waren toen al achter de rug. Bij de dood van hun concurrent Gijsbrecht
Lints in 1708 vernamen de Jayes dat de Mechelse magistraat op zoek was naar een nieuwe
drukker. Ze vroegen de Raad van State om bevestiging van de privileges die hun vader en grootvader
hadden gekregen. De Grote Raad was erg negatief in haar beoordeling van de drukkers. Aangezien
de Jayes slechts beschikten over ‘une imprimerie fort usee, sans estre en état d’en avoir une autre,
et d’exercer deuement le styl de libraire marchand’, luidde het advies dat men maar beter ‘une autre
personne capable’ kon zoeken.
Het werd een jarenlange zoektocht. De Brusselse drukker Simon t’Serstevens (16??-1736) stelde zijn
kandidatuur, maar zijn eis om de titel van ‘koninklijk drukker bij de Grote Raad’ te krijgen, druiste
in tegen het octrooi van zijn Brusselse concurrent Eugenius Henricus Fricx (16??-173?) en werd niet
gehonoreerd waarop hij zijn kandidatuur introk. Pas in 1719, vier jaar nadat ook Andreas Jaye was
gestorven en Jan Frans de Jaye-pers nauwelijks nog gebruikte, werd met de Brusselse drukker
Laurentius vander Elst (16??-1754) een geschikte opvolger van Lints gevonden. Zijn octrooi
bevestigde ‘qu’il transporteroit son domicile avec une imprimerie tout nouvelle’.
Dat de geschiedenis zich soms herhaalt, blijkt ook uit het verhaal van het geslacht vander Elst.
Laurentius vander Elst werd enthousiast onthaald en kreeg de gebruikelijke privileges toegekend.
In 1735 werd de wissel tussen Jaye en vander Elst bekroond met de toekenning van de titel van
stadsdrukker – doorgegeven van vader op zoon van Hendrik tot Jan Frans Jaye – aan Laurentius
vander Elst.
Net als een eeuw eerder waren er ook wel andere kandidaat-drukkers, maar deze hadden blijkbaar
moeilijkheden om een plaats te verwerven naast het atelier van Laurentius vander Elst. In 1725
vroeg en kreeg de Mechelse boekhandelaar Joannes Baptista Leplat (16??-1762) ‘souhaitant de
faire ledit negoce ensemble d’exercer l’imprimerie sans inquietude’ een octrooi om in Mechelen een
drukkerij op te zetten. Toch heeft hij blijkbaar nooit eigen persen gebruikt en de catalogi van de
veilingen die hij van tijd tot tijd organiseerde werden bij Vander Elst gedrukt.
Vanaf 1744 werd Laurentius vander Elst in zijn atelier geholpen door zijn zoon Joannes Franciscus
(1728-1811) die ‘sous les yeux de son père’ de stiel leerde en ‘s’y est perfectionné en France’. Tien
jaar later, enkele maanden voor zijn dood, droeg Laurentius zijn atelier over aan zijn zoon die daarop
weinig problemen had om een octrooi te krijgen en om de familiezaak verder te zetten. Ruim twee
decennia zou Joannes Franciscus de enige drukker in Mechelen blijven. In 1778 kreeg het gevestigde
drukkersgeslacht, net als de Jayes in de zeventiende eeuw, te maken met een nieuwkomer. Pierre
Joseph Hanicq (1753-1828), geboren te Brugge en in het drukkersvak gevormd te Brussel, had
misschien lucht gekregen van de tanende kwaliteit van het drukwerk van Vander Elst – Le Clercq
spreekt van een ‘imprimerie […] en pleine décadence’ – en zag een mogelijkheid om de
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 6

concurrentie aan te gaan. In 1781, na eerdere mislukte pogingen, vroeg hij nogmaals aan de
Mechelse magistraat de toekenning van dezelfde voorrechten als Joannes Franciscus vander Elst
omdat hij ‘ten synen merckelijken coste alhier heeft geërigeert eene wel geconditioneerde boeckdruckerije
ende sigh bovendien heeft voorsien van eenen schoonen boeckwinckel’. De magistraat
beoordeelde Hanicqs vraag positief en omschreef zijn handelswaar als ‘eene excessive quantiteyt van
fraeye ende curieuse boecken […] tot gerief van het publieck’.
Was het de stevige concurrentie met Hanicq die Joannes Franciscus in 1788 deed beslissen om
zijn drukkerij voortijdig over te laten aan zijn zoon Franciscus Josephus (1757-1811)? In elk geval
eindigde Mechelen het ancien régime met twee concurrerende drukkershuizen: Vander Elst en
Hanicq. In twee rapporten over de Mechelse drukkers en boekverkopers uit 1807 en 1810 vallen de
gelijkenissen tussen beiden op. Franciscus Josephus vander Elst had twee persen waarop hij ondermeer
een ‘zeer nuttig’ Nederlandstalig weekblad, het Wekelyks bericht, drukte voor 244 abonnees.
Hanicq had ook twee persen en drukte daarop ondermeer zijn Franstalige Gazette de Malines voor
driehonderd abonnees. Dat er echter grote verschillen bestonden tussen beide drukkers en hun fondsen
zal duidelijk worden uit een analyse van hun drukken.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 7

Het corpus. Mechelse drukken in de STCV
Het corpus werd samengesteld door een zoekopdracht in de STCV-databank naar beschrijvingen die
Mechelen als plaats van uitgave vermelden in de periode 1601-1800. Dit leverde 809 edities op.
Er werd geen onderscheid gemaakt tussen impressa waar Mechelen aangeduid wordt als plaats van
druk, impressa die vermelden dat het werk in Mechelen verkocht werd, eventueel met aanduiding
van een andere plaats als plaats van uitgave, of impressa die enkel de plaatsnaam vermelden. De
tweede categorie is voor de zeventiende en achttiende eeuw trouwens vrij beperkt.
Deze 809 edities vormen vanzelfsprekend niet de volledige productie van de Mechelse persen. Om
uiteenlopende redenen ontbreken een aantal types van edities (voorlopig) in de STCV-databank.
Geen enkele Engelstalige editie uit de beginjaren van Hendrik Jaye is beschreven in de STCV.
Waarschijnlijk waren ze bedoeld om als smokkelwaar de Engelse katholieken in het moederland in
hun geloof te sterken. Tientallen Mechelse toneelprogramma’s werden reeds beschreven in de databank
en werden opgenomen in het corpus, maar een inventaris van spektakels van de jezuïeten in
Vlaanderen bevat nog tientallen andere programma’s, voornamelijk van de persen van Laurentius en
Joannes Franciscus vander Elst, die grotendeels bewaard worden in twee convoluten uit de
Koninklijke Bibliotheek van België, een collectie die nog niet door de STCV werd verwerkt. Andere
drukken werden niet opgenomen omdat ze niet voldoen aan de STCV-selectiecriteria. Dit geldt
voor een aantal edities van Lambertus Baerts’ Christelycke onderrichtinghen weghens de kennisse
van Godt, de scheppinghe en den val des mensche ende sijne herstellinghe door den heere Jesus-
Christus die op het einde van de zeventiende eeuw onder een Keuls schijnadres verschenen, maar
door Gijsbrecht Lints gedrukt werden. Hetzelfde geldt voor tijdschriften als het Wekelyks bericht en
de verschillende tijdschriften die Pierre Joseph Hanicq drukte vooraleer hij in 1800 begon met de
Gazette de Malines.
Toch biedt de STCV na de verwerking van de collecties van het Stadsarchief Mechelen een ruim en
vrij betrouwbaar staal van de productie van de Mechelse persen. De volledigheid van deze collecties
blijkt uit een vergelijking met andere reeds in de STCV verwerkte collecties. De STCV bevat 48
drukken van Hendrik Jaye. Van 44 daarvan wordt een exemplaar bewaard in Mechelen en van 28
enkel in Mechelen en niet in de andere bibliotheken. Voor Robert Jaye gaat het om 22 drukken die
allemaal bewaard worden in Mechelen en veertien enkel te Mechelen. 72 van de 79 drukken van
Jan Jaye in de STCV worden bewaard in Mechelen en 55 enkel daar. Voor de achttiende eeuw is een
dergelijke vergelijking niet mogelijk omdat pas sinds de STCV-projectfase in Mechelen systematisch
achttiende-eeuwse drukken worden opgenomen.
Een grote meerderheid van deze edities (784) kan worden toegeschreven aan een van de hierboven
vermelde drukkers. Van de 25 resterende edities die Mechelen in het impressum of colofon
vermelden, draagt een aantal veilingcatalogi de naam van de veilingmeester (Jacques Vermeulen,
Pieter Jeghers,…). Enkele andere werken vermelden een fictieve of helemaal geen drukkersnaam.
Vertrekpunt voor de analyse van dit corpus is de stelling dat de Mechelse persen in de zeventiende
en achttiende eeuw sterk op de lokale markt gericht zijn. De Mechelse ateliers waren bescheiden
familiezaken die noch op financieel, noch op technisch vlak konden concurreren met de ateliers uit
Antwerpen, Brussel en Leuven. Zij produceerden bijgevolg eerder bescheiden drukwerk dat
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 8

grotendeels voor een Mechels publiek bestemd was. Deze lokale gebondenheid versterkte zich
doorheen de eeuwen tot Pierre Joseph Hanicq door een aantal vernieuwende keuzes met deze logica
brak. Zowel de invloed van die lokale gerichtheid van de fondsen van Jaye en Vander Elst op de aard
van hun productie als de vernieuwingen van Hanicq, zullen hieronder geduid worden.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 9

Edities, omvang en bibliografisch formaat
Om de productie van een of meerdere drukkersateliers te meten, moeten drie variabelen in rekening
worden gebracht: ten eerste het aantal edities binnen een bepaalde periode, ten tweede de oplage
van elk van die edities en ten slotte het aantal bedrukte vellen per editie. Het bewaarde corpus
laat ons toe om de eerste en laatste variabele in kaart te brengen. Gegevens over oplagecijfers van
Mechelse drukken voor 1800 daarentegen ontbreken volledig.
Grafiek 1 verdeelt het corpus naar verschijningsdatum in blokken van 25 jaar. In de eerste jaren na
zijn vestiging in Mechelen in 1611 was Hendrik Jaye erg productief. Aangezien de vijftien gekende
Engelstalige Jaye-edities in de grafiek ontbreken moet de Mechelse productie voor 1625 hoger
worden ingeschat. In werkelijkheid liep het aantal edities in het tweede kwart van de zeventiende
eeuw dus terug. Nadat de broers Hendrik en Jan Jaye elk een eigen atelier startten en ook
Gijsbrecht Lints een pers installeerde, werden tussen 1651 en 1700 in Mechelen een kleine honderd
edities per kwarteeuw in het licht gebracht.
De crisis van de Mechelse persen aan het begin van de achttiende eeuw is duidelijk zichtbaar. De
ateliers van Gijsbrecht Lints (+1708), Andreas Jaye (+1715) en Jan Frans Jaye werden nauwelijks
gebruikt. Het grootste deel van de edities werd na 1719 door Laurentius vander Elst gedrukt. Daarna
nam het aantal edities snel toe. Laurentius vander Elst drukte tussen 1726 en 1750 97 edities
en na de overname van het atelier door Joannes Franciscus vander Elst verdubbelde dit aantal bijna
tot 179 edities in het derde kwart. De snelle stijging lijkt dan af te remmen in het laatste kwart van
de achttiende eeuw, wat in opvallende contradictie is met het feit dat vanaf 1778 Mechelen weer
over twee drukkerijen beschikte. De ateliers van Vander Elst en Hanicq brachten samen ‘slechts’ 225
edities uit.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 10

Zoals gezegd moeten we voorbijgaan aan de oplagecijfers van deze edities. Aan de hand van de
collatiegegevens die opgenomen zijn in elke STCV-beschrijving, kan wel berekend worden hoeveel vel
papier één exemplaar van een bepaalde editie telt. Grafiek 2 toont de evolutie van het gemiddeld
aantal vellen per exemplaar. De dalende lijn vanaf 1650 is duidelijk. Daarvoor werden per exemplaar
gemiddeld 14,4 vellen gebruikt. Dit getal zakte daarna snel. Van 1676 en 1750 werd per exemplaar
tussen de zes en zeven vellen gebruikt en het dieptepunt werd bereikt na 1750 toen men slechts
3,9 vellen nodig had. Na 1775 was er plots een lichte stijging tot 5,3 vellen. Deze omslag komt
geheel voor rekening van Pierre Joseph Hanicq. Een gemiddelde druk van zijn concurrent Franciscus
Josephus vander Elst telde immers slechts twee vellen. Het verschil met Hanicq, die gemiddeld 7,3
vellen per exemplaar gebruikte, is groot.
De scherpe stijging van het aantal edities na de crisis in het begin van de achttiende eeuw wordt
dus sterk genuanceerd door het dalend aantal gebruikte drukvellen per exemplaar. Het lijkt alsof er
in Mechelen steeds minder ‘boeken’ – we spreken hier enkel over de fysieke verschijning en niet over
de inhoud – gedrukt worden en steeds meer bescheiden druksels: ‘boekjes’ van enkele katernen,
‘brochures’ van één katern of éénbladdrukken, zij het in plano of een kleiner formaat.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 11

Met dat laatste komt het bibliografisch formaat ter sprake. Ook het formaat is immers bepalend
voor de fysieke verschijning van een druk. Tabel 3 toont de verdeling van het aantal edities per
periode naar gelang het bibliografische formaat. Een aantal zaken valt op. De sterke opkomst van de
drukken in plano in de achttiende eeuw is grotendeels het gevolg van de opkomst van een specifiek
genre, nl. de ‘affiches’ met gelegenheidsgedichten die gedrukt werden wanneer begijnen of nonnen
hun geloften aflegden of priesters hun eerste mis opdroegen. De map Varia 473/3 van het Stadsarchief
Mechelen bevat tientallen dergelijke drukken. Op enkele oudere exemplaren na zijn ze het
werk van de drie generaties Vander Elst.
Drukken in folio bleven gedurende de hele periode relatief zeldzaam. Bovendien zijn omvangrijke en
prestigieuze folianten op de vingers van een hand te tellen. Hendrik Jaye drukte in 1621 De schadtkiste
der philosophen met teksten van de Mechelse rederijkerskamer De Peoene. Een eeuw later
drukte Laurentius vander Elst letterlijk zijn magnum opus met de uitgave van Hoynck van Papendrechts
Historia ecclesiæ Ultrajectinæ in 1725 en de Nederlandse vertaling van dit werk in 1728.
Slechts zeven andere folianten tellen meer dan vier drukvellen.
Edities in kwarto waren erg populair tussen 1625 en 1700, toen ongeveer de helft van de Mechelse
edities in dit formaat werd gedrukt. Daarna daalde het aantal kwarto’s echter snel op een piek in
het derde kwart van de achttiende eeuw na. De talrijke toneelprogramma’s die Joannes Franciscus
vander Elst op vast formaat voor de Mechelse colleges drukte, verklaren dit fenomeen.
De kwarto werd in de achttiende eeuw vervangen door de octavo dat op het einde van de eeuw
het overheersende formaat werd. Een grondige meting van de afmetingen van het boekblok van de
Mechelse edities en een studie van de gebruikte papiersoorten en -formaten zouden uitsluitsel kunnen
geven, maar vermoedelijk is de verschuiving van kwarto naar octavo het gevolg van het gebruik
van grotere papierformaten.
Met dertien van de 31 drukken was het duodecimo het belangrijkste formaat in het fonds van
Hendrik Jaye voor 1625. Het feit dat hij in diezelfde periode ook Engelstalige smokkelliteratuur
drukte waarvoor bij voorkeur gebruik werd gemaakt van kleine maar handige formaten, kan hiervoor
een verklaring bieden. Ook Pierre Joseph Hanicq bezorgde een opvallend groot aantal edities in
kleine formaten. Na 1775 zagen 42 van de 48 edities in duodecimo en alle zestien edities in octodecimo
– een formaat dat daarvoor nauwelijks gebruikt werd – op zijn persen het licht. Ook voor
deze keuze van Hanicq biedt het gebruik van grotere papiervellen mogelijk een verklaring. Dankzij
deze grotere vellen kon men ook in kleinere formaten goed in de hand liggende boeken drukken
zonder de nadelen die deze formaten hadden bij gebruik van kleinere drukvellen zoals het
gedwongen gebruik van een klein corps, een overladen bladspiegel, enzovoort.
Door de combinatie van kleine bibliografische formaten met een relatief hoog aantal drukvellen per
exemplaar, is de typische Hanicq-druk een boek van beperkte afmetingen maar met een vrij groot
aantal pagina’s. Dit type verschilt daardoor sterk van de edities van zijn tijdgenoot Franciscus
Josephus vander Elst wiens affiches en drukjes van één of enkele katernen kunnen gezien worden als
het eindpunt van een evolutie van twee eeuwen.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 12

Genre
Voor de analyse van de inhoud van deze boeken werden de 809 edities ingedeeld in een aantal
categorieën: geschiedenis (G), theologie en religie (T&R), literatuur en kunsten (L&K), overheidspublicaties
(O), recht (R), wetenschappen (W) en tenslotte veilingcatalogi (C). Een dergelijke indeling
trekt natuurlijk ruwe lijnen door het corpus en twijfelgevallen zijn zeker niet zeldzaam, maar ze staat
wel toe om een aantal evoluties te kenschetsen. Tabel 4 toont de verdeling in genres per periode.
Vooral voor 1650 en na 1775 was het genre geschiedenis populair, maar er is een belangrijk verschil
tussen de ‘historische’ werken uit het begin van de zeventiende eeuw en die van de late achttiende
eeuw. De eerste groep bestaat vooral uit vrij uitvoerige traktaten over (kerk)historische
onderwerpen. De ‘revival’ van het genre na 1775 is vooral het gevolg van de toenmalige woelige
tijden. Het verzet tegen Jozef II, de Brabantse Omwenteling, de Franse Revolutie en het Frans
bewind, leidden tot de publicatie van tientallen tijdgeschriften en pamfletten waarin de actualiteit
werd becommentarieerd.
Iets meer dan een derde van alle Mechelse edities behoorde tot de categorie theologie, religie en
devotionele literatuur. Het gaat hier dan ook om een heel breed gamma aan edities, dat reikt van
het door Joannes Franciscus vander Elst gedrukte nietige bifolium in-12° met de Litanien van den
heiligen Franciscus Xaverius, patroon van de Mechelse jezuïetenkerk, tot het omvangrijke theologische
traktaat van Godefridus Wandelman, gedrukt door Robert Jaye. De theologische polemieken
tussen jansenisten en anti-jansenisten, attritionisten en contritionisten zorgen voor een eerste piek
tussen 1651 en 1675. Gijsbrecht Lints ‘kende geen onderscheid tussen de kliënten die hem drukwerk
toevertrouwden’ en drukte net als zijn collega’s Robert en Jan Jaye theologische traktaten
en pamfletten voor beide partijen, indien nodig onder een schijnadres, maar vaak ook onder eigen
impressum. Ook in het tweede kwart van de achttiende eeuw was deze categorie in het fonds van
Laurentius vander Elst bijzonder goed vertegenwoordigd.
Na 1776 moet een onderscheid gemaakt worden tussen het fonds van Vander Elst en dat van Pierre
Joseph Hanicq. In het eerste was het religieuze genre minder sterk vertegenwoordigd, terwijl bijna
een op twee van de Hanicq-edities theologische of devotionele werken waren. Le Clercq wees erop
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 13

dat Hanicq zich sterk richtte op de Mechelse geestelijkheid en de kerkelijke instellingen in de aartsbisschoppelijke
zetel. Jean-Ghislain Huleu, president van het aartsbisschoppelijk seminarie, was ‘à la
fois un client et un conseiller’ en liet niet alleen zijn eigen werk door Hanicq drukken maar deed ook
suggesties over mogelijk interessante kopij. Het aandeel van theologische en devotionele literatuur
ligt nog hoger in de typische ‘Hanicq-drukken’ in duodecimo en octodecimo die de basis vormden
van het succes van de firma Hanicq in de negentiende eeuw, toen de drukkerij met haar kwaliteitsvol
maar ook betaalbaar drukwerk ‘le premier imprimeur du monde catholique’ werd.
De categorie van taal- en letterkunde en kunsten is ook een bijzonder diverse groep die loopt van
gelegenheidsgedichten over toneelprogramma’s, grammatica’s en schoolboeken tot echte literaire
werken. Voor 1700 vormde dit genre een kleine groep, maar nadien zorgde allerlei gelegenheidsliteratuur
voor een sterke groei van het genre. Alle stappen in de carrière van de Mechelse aartsbisschoppen,
van hun intrede tot hun begrafenis, werden in dichtregels bezongen. De eerder
vermelde in plano gedrukte gelegenheidsgedichten voor nieuwe religieuzen veroorzaken de piek in
het derde kwart van de eeuw.
Het aandeel van de volgende categorieën is telkens beperkt. Het overgrote deel van de overheidspublicaties
zijn uitgaves van de ordonnanties van het Mechelse stadsbestuur. Opvallend beperkt is
ook de categorie van de juridische publicaties. Mechelen was nochtans de zetel van de Grote Raad,
de hoogste rechtbank van de Nederlanden. De meeste edities in deze categorie zijn dan ook pleitstukken
en memoranda in verband met zaken die door de Grote Raad behandeld werden. Algemene
juridische werken zijn daarentegen eerder zeldzaam. Ook werken in de categorie wetenschappen,
met daarin begrepen de geneeskunde, zijn beperkt in aantal. De opvallende piek in het laatste kwart
van de zeventiende eeuw is het gevolg van de opname van Gijsbrecht Lints’ Mechelschen almanach
waarin de Mechelse astronoom en kroniekschrijver Remmerus Valerius (1607-1687) de efemeriden
voor Mechelen en omstreken publiceerde.
De tientallen catalogi van Mechelse boekveilingen die in de Mechelse collecties worden bewaard,
vormen een laatste categorie. De concentratie van deze catalogi is opvallend. Een eerste set van
tien catalogi dateert uit het laatste kwart van de zeventiende eeuw. Slechts drie catalogi dateren
uit de periode 1701-1750 maar daarna werden in Mechelen minstens vijftig catalogi uitgegeven,
grotendeels gedrukt op de persen van de drie generaties Vander Elst.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 14

Tijd- en plaatsgebondenheid
Tijdens het beschrijvingswerk in Mechelen werd intuïtief duidelijk dat een groot deel van de
Mechelse edities gebonden is aan een specifieke historische en geografische context. Vele gelegenheidsgedichten,
pamfletten maar ook beschrijvingen van cavalcades, toneelprogramma’s, veilingcatalogi,
… zijn verbonden aan een specifiek historisch feit. Ze staan tegenover algemene werken
waarvan de inhoud minder tijdgebonden is. Net zo kan er onderscheid worden gemaakt tussen
publicaties die vooral bedoeld waren om te functioneren in Mechelen en omgeving zoals costuimen
en stedelijke ordonnanties, devotieliteratuur voor Mechelse broederschappen, de Mechelse almanak
en andere werken waarvan de meer algemene inhoud ook een breder publiek in de Nederlanden en
daarbuiten kon aanspreken. Elke editie werd op basis van een aantal criteria zoals
bijvoorbeeld de aanwezigheid van een datum of een variant op de plaatsnaam Mechelen in de titel,
de expliciete vermelding van het (Mechelse) doelpubliek, de inhoudelijke descriptoren in de STCVbeschrijving,
… ingedeeld in deze of gene categorie. Grafiek 5 toont een duidelijke evolutie van de
tijd- en plaatsgebondenheid van het Mechelse drukwerk.
In de periode tot 1625 was een minderheid van de Mechelse edities gebonden aan de Mechelse
eigentijdse context. In de tweede helft van zijn loopbaan begon Hendrik Jaye duidelijk meer voor
de lokale markt te drukken. Hij stopte het drukken van de niet in het corpus opgenomen Engelse
devotieliteratuur en bijna de helft van de drukken uit het Jaye-atelier verwezen nu duidelijk naar de
Mechelse context. De talrijke pamfletten die Jan Jaye en Gijsbrecht Lints na 1650 in het kader van
de toen actuele theologische discussies drukten, zorgden voor een verdere toename van de tijdgebondenheid
van hun fondsen. Vanaf dan werden de Mechelse edities steeds meer tijd- en plaatsgebonden.
Een piek werd bereikt in het eerste kwart van de achttiende eeuw. De inhoud van bijna drie
op de vier (schaarse!) Mechelse edities uit die periode was nauw verbonden met het Mechelen van
die tijd.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 15

Het fonds van de ‘nieuwkomer’ Laurentius vander Elst was minder tijdgebonden. Eerder werd al
opgemerkt dat Laurentius vander Elst veel theologische en devotionele literatuur drukte. Drie op
de vier van de edities uit zijn fonds die noch tijd-, noch plaatsgebonden zijn, behoren tot dit genre.
De daling is dus het gevolg van het feit dat Laurentius vander Elst weer algemene religieuze werken
ging drukken, een genre dat tijdens de decennia daarvoor in Mechelen bijna volledig verdwenen was.
De talrijke gelegenheidsdrukken van Joannes Franciscus vander Elst zorgen voor de nieuwe stijging
van de grafieken na 1750.
De sterke daling in het laatste kwart van de achttiende eeuw is duidelijk, maar opnieuw moet er
een onderscheid worden gemaakt tussen het fonds van Vander Elst en dat van Pierre Joseph Hanicq.
Vader en zoon Vander Elst zetten hun werk verder. De edities die van hun pers kwamen, waren
grotendeels bedoeld voor onmiddellijke consumptie in Mechelen (gelegenheidsgeschriften, toneelprogramma’s
voor de Mechelse
scholen, …). Franciscus Josephus ging daarin zelfs nog iets verder dan zijn vader. Hanicq week
duidelijk van deze traditie af. Slechts vier op de tien van zijn edities waren duidelijk gerelateerd aan
de eigentijdse context en slechts een op de vier van de Hanicq-edities had een specifiek Mechelse
inhoud. Van de 130 Hanicq-edities in het corpus waren er liefst 73 tijd- noch plaatsgebonden en
net als bij de vorige nieuwkomer in Mechelen, Laurentius vander Elst, was de theologische en devotionele
literatuur met 52 edities in deze groep zeer sterk vertegenwoordigd.
Samenvattend is duidelijk dat de edities van de Mechelse drukkers vooral bedoeld waren om op een
bepaald moment een Mechels publiek te bedienen. Het valt op hoe de fondsen van de ‘nieuwkomers’
Hendrik Jaye, Laurentius vander Elst en Pierre Joseph Hanicq afwijken van de fondsen van de
zonen en kleinzonen Jaye en Vander Elst. De evolutie van het fonds van Hendrik Jaye toont aan dat
een drukker die zich in Mechelen vestigde zijn drukwerk naar alle waarschijnlijkheid uit economische
noodzaak sterker afstemde op de lokale markt. Meer algemene werken, die de inzet van grotere
technische en financiële middelen vereisten, vielen buiten de mogelijkheden van de bescheiden
Mechelse ateliers. Opnieuw was het Hanicq die deze logica doorbrak en vasthield aan het uitgeven
van meer algemene werken.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 16

Taal
De Mechelse drukkers bedienden hun lezers met werken die in de regel in het Nederlands, Frans
of Latijn waren gesteld. Anderstalige werken waren zeldzaam. Naast zijn Engelstalige edities gaf
Hendrik Jaye in 1629 ook een Spaans gebedenboek uit en Jan Jaye drukte in 1671 een Spaanse vertaling
van een Italiaans werk over krijgskunde. 762 edities zijn eentalig. Meertaligheid is typerend
voor bepaalde periodes of bepaalde editietypes. Dertien van de veertien Nederlands-Franse edities
werden gedrukt na 1770. De combinatie van Nederlands en Latijn is dan weer kenmerkend voor de
toneelprogramma’s die Joannes Franciscus vander Elst voor de Mechelse jezuïeten drukte.
Grafiek 6 – waarin enkel de eentalige edities werden opgenomen – toont de grillige verhouding
tussen de drie belangrijkste talen. Naast zijn Engelse drukken, gaf Hendrik Jaye voor 1625 vooral
Nederlandstalige werken uit. Na 1625 nam het gebruik van Latijn sterk toe. De band tussen het
Latijn en de theologische en in mindere mate devotionele literatuur is vooral in het derde kwart van
de zeventiende eeuw duidelijk. De scherpe verandering van de verhoudingen na 1775 is voornamelijk
te wijten aan de Mechelschen almanach, een Nederlandstalige publicatie die voorheen niet bestond
en die met 21 edities voor deze periode zwaar doorweegt.
Tussen 1700 en 1775 nam het gebruik van het Nederlands gestaag af, vooral ten voordele van
het Latijn. In het tweede kwart van de achttiende eeuw was het toenemend gebruik van het Latijn
verbonden met het reeds genoemde grote aandeel van theologische en devotionele literatuur in
het fonds van Laurentius van der Elst. De verdere relatieve toename van het gebruik van Latijn in
het derde kwart is geheel te wijten aan de plotse golf van gedrukte veilingcatalogi. In deze periode
werden liefst 22 van de 23 catalogi uitgegeven in het Latijn.
Het laatste kwart van de achttiende eeuw vertoont nog maar eens een afwijkend beeld. Franse
edities – tot dan toe een eerder kleine minderheid in de Mechelse fondsen – werden plots veel
talrijker terwijl het gebruik van het Latijn sterk afnam. De terugval van het Latijn is algemeen en
zelfs in het genre van de theologische en devotionele literatuur vormden de Latijnse edities nu een
minderheid. De opkomst van het Frans is ook vrij gelijkmatig gespreid over de verschillende genres.
In de in deze woelige periode belangrijke categorie van historische werken, hetzij historische
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 17

traktaten hetzij tijdgeschriften, werden dertien van de 50 edities in het Frans gedrukt. Ook de
evolutie van het taalgebruik in de Mechelse veilingcatalogi is veelzeggend. Deze werden weliswaar
nog steeds vooral in het Latijn gedrukt (vijftien op 27) maar er werden ook elf Franstalige catalogi
en zelfs een Nederlandstalige catalogus uitgegeven.
Eerder werd vooral gewezen op de verschillen tussen de fondsen van Franciscus Josephus vander Elst
en Pierre Joseph Hanicq. Wat de taalverhoudingen binnen hun fondsen betreft is er echter sprake
van een quasi identiek patroon. Bij Vander Elst bedroeg het aandeel van Nederlands, Frans en Latijn
resp. 54, 28 en 18%. Hanicq week hier nauwelijks van af met resp. 57, 27 en 16 %. Deze opvallende
parallel tussen het fonds van Vander Elst, dat voornamelijk op een Mechels publiek mikte,
en het fonds van Hanicq, dat deels op een breder publiek gericht was, wijst erop dat het Mechelse
publiek een meer algemene evolutie van verfransing, althans van het geschreven en gedrukte woord,
in de Nederlanden volgde.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 18

Besluit
Rogers beoordeelde Hendrik Jayes drukken als ‘…usually in appearance and workmanship merely
of the normal standard of good provincial printing of his time’. Deze typering komt overeen met de
stellingname die als vertrekpunt diende voor de analyse van het corpus. De cijfers bevestigen dat de
Mechelse pers inderdaad een provinciale pers was. Omdat ze niet in staat waren om te wedijveren
met de gevestigde namen uit de omringende steden, beperkten de geslachten Jaye en Vander Elst
zich tot het drukken voor de lokale markt. Het valt op hoe de edities van ‘nieuwkomers’ als Hendrik
Jaye of Laurentius vander Elst na verloop van tijd van karakter veranderden. De meer omvangrijke
algemene werken verdwenen en maakten plaats voor drukjes die, zowel wat hun fysieke verschijning
als hun inhoud betreft, heel wat minder indruk maakten. Ze waren van bescheiden omvang en de
inhoud was vaak zeer tijdsgebonden en voornamelijk gericht op het Mechelse publiek. Spijtig
genoeg zijn er geen archieven van de Mechelse drukkers bewaard gebleven, maar vermoedelijk
liepen de drukkers daarbij weinig commercieel risico en werden de meeste edities besteld en betaald
door lokale klanten, hetzij het stadsbestuur, het aartsbisdom, de colleges of privé-personen. Pas
toen Pierre Joseph Hanicq, mogelijk gedwongen door het feit dat het geslacht Vander Elst de lokale
markt monopoliseerde, een aantal voor Mechelen vernieuwende keuzes maakte op het vlak van
drukpraktijk, selectie van werken voor zijn fonds en commerciële strategie, werd deze ‘provinciale’
drukkerslogica doorbroken.
Als er in het voorgaande weinig of geen vergelijkingen werden gemaakt met andere plaatsen in de
Zuidelijke Nederlanden, dan is dit vooral te wijten aan de schaarste aan materiaal waarmee het
Mechelse corpus vergeleken kan worden. Na de opname van de rijke Mechelse collecties, is het
Mechelse drukwerk immers oververtegenwoordigd in de STCV-databank. Dit zal in de toekomst
worden rechtgezet wanneer door de beschrijving van vergelijkbare collecties in Brugge, Kortrijk en
andere Vlaamse steden ook voor deze centra een bruikbaar corpus via de STCV ontsloten zal worden
en de databank verder zal uitgroeien tot een krachtig instrument voor de bestudering van het
gedrukte erfgoed.
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 19

KORTE LITERATUURLIJST
Henri CORDEMANS DE BRUYNE, ‘Bibliographie malinoise. Histoire de l’art typographique à Malines
et bibliographie raisonnée de ses productions’, in: Bulletin du Cercle Archéologique Littéraire et
Artistique de Malines, 6 (1895-1896), 1-111
L. LE CLERCQ, Documents inédits sur l’histoire de l’imprimerié à Malines. 1639-1810, Mechelen,
1934
L. LE CLERCQ, L’imprimerie Hanicquienne à Malines (1778-1855), Mechelen, 1934
F.E. DELAFAILLE, Bijdragen tot opheldering der geschiedenis van Mechelen, Mechelen, 1884
E. van DOESELAER, Opzoekingen betrekkelijk de Mechelse drukpers. 1773-1900, Dagbladen en
tijdschriften, Mechelen: H. Dierickx-Beke Zonen, 1901
Robert FONCKE, ‘Losse aantekeningen betreffende de boekbinders en -handelaars van
oud-Mechelen’ in: Het boek, 7 (1918) p. 34-38 en p. 69-72
Victor HERMANS, ‘Bibliothèque malinoise. Catalogue spécial’, in: Bulletin du Cercle Archéologique
Littéraire et Artistique de Malines, 12 (1902), 185-316; 13 (1903), 395-546; 14 (1904), 261-311
Diederik LANOYE, ‘De Mechelse drukpers voor 1800’, in Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis,
16 (2009), p. 131-150
David MORRISON ROGERS, ‘Henry Jaye (15??-1643)’, in: Biographical studies (1534-1829) –
Materials towards a biographical dictionary of Catholic history in the British Isles from the breach
with Rome to Catholic emancipation, 1:2 (1951), 85-111 en 251-252
Pierre RYCKMANS, Drukkers en pers te Mechelen 1773-1914: repertorium, Leuven: Nauwelaerts,
1972 (Bijdragen Interuniversitair Centrum voor Hedendaagse Geschiedenis, Leuven, 70)
Prosper VERHEYDEN, ‘Boekhandelaars te Mechelen in de 16e eeuw’, in: Bulletin du Cercle
Archéologique Littéraire et Artistique de Malines, 15 (1905), 289-353
Soirée Lamot - Mechesle drukkers, klantgericht en flexibel 20