De stad en heerlijkheid Gramsbergen - Historisch Centrum Overijssel

DE STAD EN HEERLIJKHEID
GRAMSBERGEN
DOOR
Mr. A. HAGA.
Onder de vele, vooral uit rechtshistorisch oogpunt zoo merk-
waardige Overijsselsche steden is Gramsbergen .wel eenvan
de minst bekende. De schrijver van den Teqeniooordiqe Staat
van Overijssel vermeldt, dat in Overijssel tijdens de Republiek
17 steden waren, die - voor zoover tenminste bekend - haar
stadsrecht van den landsheer, den bisschop van Utrecht, hadden
ontvangen. Dit sloot o.a. in zich het recht tot aanstelling
van eigen burgemeesters en schepenen, benevens het maken
van stedelijke verordeningen, de z.g. willekeuren. Naast deze
17 steden vindt men dan nog ·de stedekes Diepenheim en
Gramsbergen, voormalige heerlijkheden, benevens de voormalige
heerlijkheid Kuinre 1), somtijds eveneens een stad qenoèmd,
allen bestuurd door burgemeesters, doch tijdens de
Republiek zonder eigen rechtspraak. Daarentegen heeft de
stad Almelo, gelegen in de heerlijkheid van dien naam, steeds
eigen jurisdictie gehad en deze ook tijdens de Republiek uitgeoefend.
Een bijzondere positie namen daarnevens nog· in
de fortreasen Blok~ijl 2) en Zwartsluis, die eveneens door
burgemeesters werden bestuurd.
Zooals uit het bovenstaande reeds blijkt, was de positie
van Gramsbergen -evenals die van de andere genoemde'
1) Zie over deze plaats het artikel van dr. W. J. Formsma in dit deel:
Kuinre, van heerlijkheid tot gemeente.
2) Zie over Blokzijl het artikel van Jhr. Mr. D. P. M. Graswinckel:
Het stadrecht van Blokzijl in verband met de verhouding dier plaats tot
Oranje en Holland. (Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging tot
beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 41e stuk). .
· I

89
plaatsen - een geheel eigenaardige, afwijkende van die der
17 volwaardige steden. Het ontleende zijn rechten dan o,oJc
niet aan een privilege van den bisschop, maar aan dé welwillendheid
van zijn heer en het is derhalve gewenscht, eerst
het oog te richten op de heeren en de heerlijkheid Gramsbergen,
alvorens ons bezig te houden met het stadje van dien"
naam.
I. DE HEERLIJKHEID.
Reeds in de eerste helft der 14e eeuw vinden we van Gramsbergen
melding gemaakt." Blijkens de rekeningen van den
drast van Twenthe was men in 1339 bezig een sterk huis of
kasteel bij Gramsbergen te timmeren - waartegen de hertog
van Gelre als pandheer van Overijssel blijkbaar bezwaar
had 3) - dat wij als den oorsprong van het latere stadje
Gramsbergen kunnen beschouwen. Sommigen meenen evenwel
den oorsprong nog verder terug te moeten zoeken en
wel in het oude Bergene, waarvan reeds in 1225 sprake is 4 )
en d~f- westen van het tegenwoordige Gramsbergen
geleger~zou hebhen op een plek, die thans nog als den Oldenhof
bekend staat. Deze meening wint aan waarschijnlijkheid,
waar blijkens het judiciaal van 1535-1550 de herinnering
hieraan in 1550 nog levendig" was, toen n.l. Reinier van
Aeswijn, voor de Hooge Bank procedeerende tegen Anna
van Buckhorst, weduwe van Johan van Ittersum, o.a. ontruiming
vroeg van twee hofsteden, "de eenegenoempt den
olden hoffstadt off den. olden hoff, eertides genoemt dat huys
Berqen, daer gelegen geweest de rechte saelsteede van
Gramsberge" etc. 5) Ongetwijfeld had bisschop Jan van Arkel
3) Rekeningen van den drost van .Twenthe 1336---1339, uitgegeven in
de Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap, deel
XVIII. Men leest t.a.p. blz. 175: eodem tempore mandavit mihi dominus
dux ire Gramesberghe ad contradicendum edificaturam castri; expendi
exeundo et redeundo cum scabinis de Aid [ensale 1 et familiaribus meis. 6 s.
4) ""Tegenw, Staat van Overijssel IV, 103 en de daar aangehaalde
schrijvers. "
5) Judiciaal 1535-1550, fol. 132. Vgl. mr. J. L van Doorninck, Overijsselonder
Karel V, blz. 446.

90
het oog op het huis Gramsbergen,' toen hij -in den brief van ..
13,52 bepaalde dat tusschen Holthoen, .Nijenstede en Emel-
. werde geen nieuwe burchten gebouwd of bestaande versterkt
mochten worden zonder consent .van hem en de drie steden I
Deventer, Kampen en Zwolle. 6)1
Wie de oorspronkelijke bezitters van het huis waren is niet
bekend, doch reeds in 1351 is sprake van een Hinrieh van
den Gramesberghe en diens zonen Godevaert en Egbert 7),
welke laatste bij een ruymynghe in 1385 eep aandeel kreeg
inde marke van Ane en Ancwede. waarbij hem werd toebedeeld
"dàt lant dat op dye syt des waters leecht, daer
dye Gramsberch ynne leecht" 8).
Egbert van Gramsbergen behoorde tot de ridderschap van
Overijssel, zooals blijkt uit het judiciaal van bisschep Floris
van Wevelinckhoven 9), waar hij in de jaren 1380-1389 herhaaldelijk
met wasteekenen voor de Hooge of Dinqwaardersbank
wordt gedaagd. Nog in 1402 komt hij voor als medebezegelaar
van de acte van overdracht van Drente en Coevorden
aan bisschop Frederik van Blankenheim 10). Waar~
schijnlijk was Hendrik van Gramsbergen; die in 1411 en 1412
als drost van Salland voorkomt,zijn zoon en dezelfdepersoon,
die we in de jaren 1421-1447 herhaaldelijk vermeld vinden
als jonker Hendrik van Gramsbergen. ·Naar alle waarschtjnlijkheld
was hij gehuwd met Agnes van Wisch (dochter van
Steven van Wisch en. Agnes van Voorst) die we in een
6) Gedrukt bij Dumbar, Kerkelijk en Wereldlijk Deventer. ·1. 517 en
van Hatturn. Geschiedenissen der stad Zwolle, I, 166. Vgl. ook de Cameraersrekeninqen
van Deventer van 1359, 1390 en 1391. .
7) Zie Mr. R. E. Hattink, Register op het oud-archief van Ootmarsum,
no. 8. uitgegeven door de Vereeniging tot beoefening van Ov. Regt en
Gesch.' Vgl. Heraldieke Bibliotheek 1883. blz. 267.
8) Debetreffende oorkonde is gedrukt bij Racer. Overijsselsche Gedenkstukken
VII. 243. ,
9) Vgl. Tijdrekenkundig Register op het oud Provinciaal Archief in
Overijssel, Aanhangsel. passim. .
10) Gedrukt bij Dumbar, Analecta· II. 370 en Oorkonâenboek van
Groningen en Drente, no. 1103. .
/

91
oorkonde van 1396 11) als "jonkvrou van Gramsberg" vermeld
vinden en uit welk huwelijk slechts één dochter, Agnes,
is' overgebleven, die huwde met Jacob van der Ese. De uit
dit huwelijk gesproten zoon Frederik van del' Ese, laterbezitter
der heerlijkheid geworden. zal dus een kleinzoon van
Hendrik van Gramsbergen zijn geweest. In een oorkonde van '
1442 komt laatstgenoemde nog als bezitter van "het huys,
stedeken ende heerlicheit Gramsbergen" voor en belooft hij
het huis niet in handen van vreemde heeren of jonkeren te
zullen brengen buiten consent van den bisschep en de drie
steden Deventer. Kampen en Zwolle; voorts belooft hij
Frederik van der Ese niet opzettelijk te zullen onterven en
hem bij verkoop van het huis c.a. een recht van voorkoop
te geven 12).
Het testament van Hendrik van Gramsbergen. die verschillende
goederen aan het klooster Sibculo had, vermaakt. is
oorzaak geweest van een geschil tusschen voornoemd klooster
en Eredenk van der Ese, dat in 1447 door tusschenkomst·
van bisschop Rudolph van Diepholt werd bijgelegd 13). Blijkbaar
was Hendrik van Gramsbergen toen reeds overleden;
hij schijnt de laatste van zijn geslacht te zijn geweest. want
in latere acten troffen wij den naam nergens meer aan. Zijn
zegel. hangende aan een charter van 1"440. waarbij hij de
heerlijkheid Emblicheim c.a. verkoopt aan den gra~f van Bentheim
vertoont in goud drie roode schijven. Mogelijk is het
geslacht van Gramsbergen een tak van het oude geslacht van
Borkulo. waarvan leden reeds in de 13e eeuwals burggraven
te Coevorden zetelden en welks wapen met dat van de heeren
van Gramsbergen vrijwel identiek is (in goud drie roede
11) P. Nijhoff, Inoenteris van het oud archief der gemeente Doesburg,
hIz. 8.
12) De oorkonde is gedrukt hij Dumbar, Kerkelijk en Wereldlijk Deventer,
II. 135.
13) Gedrukt hij Racer. Overijsselsche Gedenkstukken, VII. 290.

92
bollen) 14). Het zegel der tegenwoordige gemeente Gràms~
bergen, in blauw drie qouden schijven, is hieraan ontleend.·
Waren tot nu toe de gegevens omtrent de heeren 15) en
- de heerlijkhéid Gramsbergen vrij schaarsch, met den zooe~n
genoemden Frederik van der Ese 1,6) beginnen de brotkn
·rijkelijker te vloeien en kan de erfopvolging in de heerlijkheid
vrijwel nauwkeurig worden bepaald. (Zie Tabel I). .
Alvorens hiertoe over te gaan, willen wij het begrip heerlijkheid
even onder het oog zien, benevens. de rechten, die
daaraan gewoonlijk zijnverbonden. Een heerlijkheid is een
gebied, waarover de bezitter overheidsgezag uitoefent, niet
als ambtenaar en niet dus als ondergeschikte, maar als een
·eigen erfelijk recht. Dit sluit in zich 'eigen rechtspraak, administratie
en belastingheffing, voorts de rechten. van jacht,
visscherij, tolheffing 17)enz. enz. Men onderscheidt feudale
en allodiale heerlijkheden, de eerste worden in leen gehouden,
de andere niet. Op het punt yan de rechtspraak onderscheidt
'men voorts tusschen hooge en lage heerlijkheden; de 'laatste
hebben alleen civiele, de eerste ook tevens de crimineele jurisdictie.
Gramsbergen was een allodiale heerlijkheid, doch bezat.
alleen civiele rechtspraak;de crimineele werd uitgeoefend
·door den drost van Salland. Van het heerlijkheidsarchief is
slechts een klein, doch niet onbelangrijk ge4eelte, bewaard
gebleven en onlangs door mij geïnventariseerd 18), waarnaar'
in noten zoo .noodiq zal worden verwezen.
14) Vgl. Rietstap. Wapenboek van den Nederl. edel, I, 75. Het bovenbedoelde
zegel van Hendrik van.Gramsbergen is afgebeeld bij Jung, Codex
diplomaticus pro historia Benthemiensi, tab. 7 no. 12; het charter van 1440
aldaar gedrukt, blz. 127~129.
15) Een overzicht van de waarschijnlijke' familierelaties tusschen de
oudste heeren van Gramsbergen vindt men in Bijlage I.
10) Zie over hem en zijn familie: Heraldieke Bibliotheek, 1874, blz.
192 en vlgg. '.
li) Reeds in een privilegebrief van de steden Deventer, Kampen en
Zwolle van 1402 wordt gesproken van ..alsulck wechgelt als die Gramsberge
van den koepluyden pleget te nemen". Zie den brief bij Durnbar,
Kerkelijk en Wereldlijk Deventer II, 20 en Oorkondenboek van Groningen
en Drenie, II, 332 (no. 1123).
,. 18) Archief van het huis Gramsbergen (Inventerissen van f?ijks- en
andere archieven, deel III sub XXXIX.)

i der Ese X Swedera van Haeren X 2° Johan van Renesse. de jonge .. ' •.vç"'~:~\-
IIsbergen t nà 1470 + vóór 1470 ~ '.. ~I,
fi=2' . . J'/ ;'
~e X Evert van Ulft
heer van de . Kemmenade .
leeft nog1501
van .Lllft X Reinter. van Aeswijn
c. l'S40 heer van Brakel
t 1521
J~eirtier van'
1563
Aeswijn x Josina van Broeckhuysen
, heer van Brakel
t 1555
leeft nog 1578
o. a.
J
In' Aeswijn
r} Brakel
r
/.f
/,
. . c. i4M,/./ voor 1~62
Agnes vim, der Ese X Vinsent van Buren Saphia V ri der Ese X Roelof van Ceeverden
1 50 5
t 1512 Jt C:r-
Statlus van Aeswijn X Anna van Wachtendonk.
t 14 Deeèmb, 1607 leeft nog in 1619

93
Het grondgebied van de heerlijkheid schijnt oudtijds behoord
te hebbeu tot de marke van Loosen en Radewijkèn
de bezitters der heerlijkheid w9ren erfmarkerichters en gr.ond:heeren
van het qeheele stadje, terwijl de inwoners van Gramsbergen
gebruiksrechten hadden in de marke 19). Ook buiten
Gramsbergen hadden zij nog talrijke bezittingen, o.a. in de
marke van Ane en Ancvelde (oudtijds Anewede genoemd),
waar zij markerichters waren, benevens in de marken van
Laarwolde en Echteier. gelegen in de graafschap Bentheim,
waar zij verschillende goederen bezaten die onder den hof
van Gramsbergen behoorden en waaraan. het markerichter~
schap was verbonden 20) benevens het recht van de [acht 21).
De vraag rijst hier, of deze goederen oorspronkelijk niet heb-
ben behoord tot de heerlijkheid Empnichem (= Emblicheim),
waarvan Hendrik van der Ese van Gramsbergen, zoon van
Frederik bovengenoemd, als heer in 1468 en 1469 wordt vermeld
22), een vraag die wij bij gebrek aan gegevens verder
onbesproken moeten laten.
Over den hof van Gramsbergen is zeer weinig bekend,
maar hij moet van zeer ouden datum zijn, ouder nog dan het
huis Gramsbergen.' Zo~als we reeds gezien hebben (blz. 89 en
noot 5) stond het oude huis Bergen" eertijds op een plek die .
den Oldenhof genoemd werd. De Oldenhof zal de plaats
.geweest zijn, waar in overoude tijden de hofmeier zetelde,
die zich langzamerhand tot een zelfstandig heer :heeft weten
te ontwikkelen 23). Nadat een kasteel was gebouwd en ver-
19) Zie de lijst van gewaarde erven in Bijlage II. Vergelijk Tegenwoordige
Staat van Overijssel IV, 113 en 114.
20) Zie hierover nader het Archief van het huis Gramsbergen. invent.
no. 21 en 22. .
21) Alsvoren, invent. no. 12.
22) Tijdrekenkundiq register. a.w. deel IV blz. 201 en 206. VgJ. het
in noot 14 vermelde charter van 1440.
23) Over het verband tusschen heerlijkheid en meierhof zie men de
belangrijke studie van Viktor Ernst, die Entstehung des niederen Adels
(Stuttgart 1916) en de daaraan gewijde beschouwing in het Tijdschrift·
voor R.echtsgeschiedenis, deel I, 259. .

94
.. ~"""'~'
~'... "
schillende ambachtslieden en. vrijgelaten hofhaarigen zich
onder de bescherming van het: kasteel. hadden neergezet, was
de grondslag voor het stadje' Gramsbergen gelegd. In later
tijd stond over -dehofhoorigen van den hof een hofrichter,
die in naam van de' heeren van Gramsbergen het opzicht en
de jurisdictie over hen uitoefendeës.] .
. Na den dood van Hendrik van 'der Ese van Gramsbergen,
die reeds in 1470 'overleed, kwamde heerlijkheid in-het. bezit
van zijn zuster Agnes, die omstreeks 1484. in het huwelijk
trad met Vincent, heer van Buren en Beusichem. verschreven'
in' de Ridderschap van' Overijssel.. Het huwelijk bleef kinder:
loos en hare bezittingen' vererfden. na den dood van vrouwe
Agnes i~ 1512 op haar beide nichte'ri Agnes van UIft, gehuwd
met Reinier van Aeswijn, heer van .Brakel en op Sophia van
Coéverden, gehuwdmetJohan van Ittersum, drost van Ïjssel- .
muiden, benevens op haar neef Reiriolt van Cocverden. toenmaals
nog ongehuwd. Dit gemeensehappelijk bezit gaf aanleiding
tot talrijke processen, daar men slechts gedeeltelijk
tot scheiding en deeling der goede~en over ging 25). De huis- .
steden' binnen Gramsbergen werden verdeeld, ·doch in hoofdzaak
bleef. de heerlijkheid onverdeeld bezit en men vindt de
drie bovengenoemde' erfopvolgers dan ook herhaaldelijk aangedUid
als "de erfgenamen van Gramsbergen". 26) Oneertigheden
konden niet uitblijven en in de processtukken van de
Klaring en de' Hooge Bank· wordt dan ook telkens ge~ag
gemaakt van geschillenover het zetten van windmolens, het
gebruik der markegronden, het bouwen van huizen, etc. 27) -.
24) Zie enkele stukken betreffende dezen hof in Bijlagen III én IV en'
in het Archief van het huis Gramsbergen, invent. no.' 2. Er zal hier m.i.
. ook rekening gehouden moeten worden met een mogelijk verband tusschen
hof en marke, op welk verband inhet bijzonder de aandacht is gevestigd
door Jhr. mr. A. H. Martens van' Sevenhoven in zijn inleiding bij de
Marken in Geldeilend (Geschiedkundige atlas van Nederland)."
25) Zie de maagscheidingen van 1530 in de processtukken 'van de
Klaring anno 1546. Vgl. Bijlage V, alsmede v. Doornlnck, Overijssel
onder Karel V, blz. 435 en 436.
26) Zie o.a. het Markeregt van Leerioolde, uitgegeven door de Ver.
tot beoefening van Ov. Regt en Gesch. . . '. .
27) V gl. v. Doórninck, Overijsselonder Karel· V, blz. 386,' 435, 445~
448, 453~t57. ~Î1~ ook blz. 201. . ..'
.~' ," ,"
l' .,

95
Een' proces, in 1545 voor de Hooge Bank gevoerd,' zal dan
ook oorzaak zijn geweest, ..dat Johan van Ittersum de jonge
en zijn vrouw Anna van Buckhorst hun aandeel in de heerlijkheid
het volgend jaar ten overstaan van den drost van Salland
verkochten aan Reinier van Aeswijn en diens vrouw [osina
van Broeckhuysen, te weten "alle alsodanen anpart, recht
ende gerechticheit als sy in eniqerwyss gehadt hebben an de
wyndemolen ten Hardenberqe ende an den mollen tGrainsberge,
ingelycken aIle or anpairdt, recht ende gerechticheit
als sy in eniqerwyss gehadt hebben an den poll myt den vorborcht,
an den hagen, an den bomgaert, an den gerichte en
de heerlicheit van Gramsberge, an de vyssceryen, an der
jacht, im den zwanen dryft, an den burgeren ende ingesetten
van Gramsberge, an allen hoffsteden bynnen ende buten
Gramsbergen gelegen; uutgesundert een allen, horende tot
der vicarien dye Johan van Ittersum vursz. te vergeven heft,
ingelycken an devryen to Wylsem, an de Havermersch unde
Steyn, an dat holt vor Gramsberge, an den holt ende holtgerichte
to Echtele inde Larewolt, voirbeholden Johan van
Ittersum, synre huysfr. ende ore erffgenamen ore gewointlick
indryft aldair als dair aker is; ingelycken densulven erfflicken
vercoft alle alsodanen tyns als sye bynnen Deventer plegen
thebben, horende in de hoff van der Eeze" 28).
In ISS} ontstond een nieuw geschil tusschen Reinier van
Aeswijn, eiseher. ter eener en Hendrik van Mervelt. broeder
van Anna van Mervelt, wede. van Coeverden en diens pachter
Geert Doornynck, gedaagden, ter anderer zijde over het zetten
.van een nieuw huis in de marke van Loosen en Radewijk
(waarin ook het stadje Gramsbergen gelegen was). Zonder
ons in dit procès - dat,voor het schoutengericht van Harden-
28) Afschrift van deze opdracht bevindt zich in het protocol van het
schoutengericht van Hardenberg van 1542-1554 (ingeschreven náeen
acte van 7 October 1551), alsmede bij het hierna te noemen preces van
ISS! (Repliek, bijlage A).' .
. ,

96
berg werd gevoerd en vandaar in de Klaring werd beroepen -
verder te willen verdiepen, willen wij toch uit de aanspraak
van den eiseher een gedeelte citeeren, voor zoover dit door
de wederpartij onweersproken is gebleven, omdat het ons een
goed inzicht geeft in de rechtsverhoudingen in de marke en
in het, stadje. De gevolmachtigden van den eiseher "setten
ende seggen erstlicke dat alle huyssteden off hoffsteden bynnen
ende buy ten der stadt. van Gramsberge gelegen der zeliger
vrouwen van Buyren ende van Gramsberge eygentlicken ende
in rechten' erffeygendom tobehorich synen gewest, dat oick
alle huysen off woenstedenbynnen ende buy ten der stadt van
Gramsberge stunden ind plegen tstain op grundt ende landt
der zeliger vrouwen van Gramsberch tobehorich. Setten ende
seggen vorder,dat nae doetliche affganck der lester vrouwen
van Gramsberge de tsamptlicke eyglycke guderen, by hoir
nagelaten, in drien delen synnen gedeelt geworden tusscen
de moder van den heren van Brakel. Reyndt van Coverden
ende Johan van Ittersum, alle drie in God verstorven, in
welcker erffdelinge de moder ende de heer van Brakele
merckelyck vereert synnen, gedenckende ende wyllende tanderen
tyden dairomme vorderen alst na rechte behoren sall.
Synnen ingelycken alle huyssteden ende hoffsteden bynnen
ende huyten Gramsherge in drien delen gedeelt geworden,
te wetten de van Covorden, Aesswyn ende van Ittersum;
hebben oick de suIve drie erffgenamen de suIve hoffsteden
elck de syne ende tot synen getall toe in hare rustlicke possessie
ende gebruyck gehadt ende soe vern sulcx entkant
wurde, sal- tbewysen stain. (post alia) Nae dyen dat de
vrouwe van Granisberge vair, ende die drie erffgenamen nae,
ellick horen pachteren van horen olden huyssteden off hoffsteden,
de in der marcke van oldes mede gewairdt synnen in
horen naem de marcke, den vursz. drien erffgenamen alleen
tobehorende, mede te bedryven wo vurges. ende myt oprichtinge
van meer ongewairde huyssteden de marcke te veel
bedreven ende bedorven solde .weerden, ende de heer- van

97
.. *"...,"N¥,'
Brakel, hebbende twie deel van allen olden gewairden hoffsteden
vursz. bly£t by synen olden getall ende niet meer woensteden
opricht dan bes heer gewoenlicken ende de syne vermyndert,
wurdt hy ende syne pechteren, syn olde gewairde
hoffsteden beweenende. dairinne vercortet ende hoichelichen
bezweerdt in utsettinge der scattingè, wair van de burgeren
ende pechteren, den van Covorden togevallen, niet meer dan
dat derde deel betalen wyllen, voirt int beslaen ende bedryven
der marcke un de anderen dyensten."
Dergelijke geschillen met en tusschen de erfgenamen van
Gramsbergen komen herhaaldelijk voor in de 2 nog bewaard
gebleven gerichtsprotocollen van het schoutambt Hardenberg
van de jaren 1542-"':'-156929).
Reinier van Aeswijn, die in de ridderschap van Overijssel
was verschreven, overleed in 1555 en werd opgevolgd door
zijn zoon Statius van Aeswijn. 'die van de Gramsberger be-
zittingen niet veel genoegen heeft beleefd, Toen in de tachtiger
jaren der 16e eeuw de strijd tegen Spanje zich ook
naar Overijsselsch gebied overplantte, vluchtten Statius van
Aeswijn, en vele anderen, binnen Zwolle. in welk een droevigen
toestand toen ter tijd het platteland in Overijssel verkeerde,
dat zoowel door de Staatsehe als. door de Spaansche
troepen werd gebrandschat en geplunderd, is genoegzaam bekend
30). Dat ook het huis Gramsbergen met aanhorigheden
daaronder terdege had te lijden, blijkt genoegzaam uit het
29) Beide deelen schijnen' in het bezit geweest te zijn van Statius van
Aeswijn, aan wien door Ridderschap en Steden bij resolutie van 15 Febr.
1605 werd gelast, ze binnen 6 dagen over te leveren, op pene. van 100
olde schilden. (Zie ook resolutie van Ged. Staten van 19 Dec. 1604).
Blijkens enkele kantteekeningen van R. B. R. graaf van Rechteren.iden
lateren bezitter van Gramsbergen, is ook deze in het bezit daarvan geweest,
totdat ze tenslotte op de auctie Heerkens te Zwolle in 1869 voor
het Provinciaal archief werden verworven.
30) Zie hierover uitvoerig: Betrekkinq van Overijssel tot de Algemeene
Staten en de Unie van Utrecht op het jaar 1580. (Overijsselsche Almanak
1847, blz. 75 en vlgg.)
7

98
door het Spaansch bewind opgemaakte kohier 31): het huis
Gramsbergen was door de soldaten en anderen "seer bedorffven",
de amptman of rentmeester Johan van Lennep, die nog
op het huis gebleven was, werd door de Spanjaarden gevan~
gen genomen, de pastoor was naar Amsterdam vertrokken,
vele burgers hadden het' stadje verlaten, op het land was het
koren grootendeels door de soldaten afgemaaid en weqqevoerd
en de geheeIe omtrek bood een droevigen aanblik. Af~
wisselend waren de Staatsehe en de Spaansche troepen, die
o.a. in 1593 onder Verdugo weer bezit van het stadje namen,
heer en meester in deze streek.
Statius van Aeswijn schijnt zich echter reeds vóór 1590
weer naar zijn Gramsberger bezittingen' te hebhen begeven
onder sauvegarde van den vijand, zooals blijkt uit twee reques-
ten in genoemd jaar aanden Spaansehen stadhouder Verdugo
overgegeven in zake het hein'toekomende markerichterschap
van Laerwolde en EchteIer 32). Hij werd, als onder's vijands
sauvegarde zittende, dan ook niet in de Ridderschap van
Overijssel toegelaten. Bij een nieuw geschil, in 1596 ontstaan
over den verkoop van in het schoutambt Hardenberg gelegen
goederen, tusschen van Aeswijn ter eener en Agnes van Ittersum,
weduwe Ripperda, geassisteerd met haar neef Bentmek
ter anderer zijde, heeft van Aeswijn de zaak blijkbaar in
handen van het Spaansche bestuur willen stellen, waarop de
Staten hem niet aileen bedreigden met het opleggen van de
daarop gestelde boete, maar bovendien de questieuse goederen
onder sequester stelden; in 1604 werd deze sequestratie weer
opgeheven 33). Eerst kort voor het twaalfjarig bestand schijnt
een eenigszins geordende toestand te zijn ontstaan. In 1608
31) Quohier der bezittingen van's Konings vijanden in Salland, blz.
81-92 (uitgegeven door de Vereeniging tot beoefening van Ov. Regt
en Gesch.}. Zie ook De rekeningen der confiscatien in Salland en Twenthe
in Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel, XII, blz. 288, 293.
32) Archief van het huis Gramsbergen, invent. no.21.
33) Zie· o.a. de resolutien van Ridderschap en Steden van 12 Febr. en
24.·Juni 1596 en 10 Maart 1604.

99
werd de eerste hervormde predikant. [odocus Bulow. in
Gramsbergen beroepen. De heer van Gramsbergen. Statius
van Aeswijn, was intussehen het jaar tevoren overleden 34).'
Zijn weduwe Anna van Wachtendonk. dochter van Otto van
Wachtendonk en Margrietavan Merode, bouwde toen het
huis Gramsbergen opnieuwop. welke bouw 6 jaren in beslag
nam 35). Door den aankoop van het nog resteerende derde
deel der Gramsberger goederen, dat in het bezit van Maria
van Coeverden en haar echtgenoot Dirk van Keppel tot Oolde
was gekomen, kwam zij in 1612 in het volledige bezit der
heerlijkheid 36), doch reeds in de resolutien van Ridderschap
en Steden van 21Mei 1608 lezen we naar aanleiding van
een request, ingediend door de weduwe van Statius van Aes~
wijn "hair noemende vrou tot Gramsbergen", dat de Staten
deze kwaliteit niet accepteeren 37). Zij liet bij haar oyerlijden
drie dochters na, waarvan twee zonder nakomelingen overleden
en de derde, Aleida van Aeswijn, die in 1627 met Dirk
van Haeften 3~), heer tot Verwelde was gehuwd. een zoon
Dirk Statius Reinier naliet, die 20 April 1649 in de Ridderschap
van Overijssel werd verschreven, nadat hem twee
dagen tevoren door zijn beide tantes gerechtelijk was opqedragen
2/3 aandeel in het huis Gramsbergen. Door het kinderloos
overlijden van zijn beide tantes [osina van Aeswijn en
Margaretha van Aeswijn, weduwe van Hendrik van Munster,
kwam hij in hetbezit van de geheeIe heerlijkheid.
34), ,Zie zijn grafsteen in de kerk te Gramsbergen. Vgl. Blays van
Treslong Prins. Genealogische en Heraldische Gedenkw. in en uit de
kerken van Overijssel, blz. 105, 106~ .
35) Overijsselsche Almanak 1845, blz. 30en 31.
36) Zie de koopbrief in het Archief van het huis Gramsbergen,
invent. no. 3.
37) Daarentegen werd een verzoek, 8 Juli 1609 aan Ridderschap en
Steden gedaan om een voorschrijven aan den graaf van Benthelm. opdat
de hofhoorigen, in de graafschap wonende. in haar exemptie van geen
diensten te doen. gehandhaafd mochten worden. haar welwillend geaccordeerd.
38) Hij was niet in de ridderschap van Overijssel verschreven maar in
die van het kwartier Zutphen. .

100
Dirk Statius Reinier van Hae£ten heeft zich bij Ridderschap
en Steden veel moeite gegeven, om het hem toekomende recht
.van civiele jurisdictie in zijn heerlijkheid weer erkend te zien.
Op 27 April 1658 kwam. bij Ridderschap en Steden een door
hem ingediende deductie in behandeling, vergezeld van bewijsstukken,
dat dit recht altijd door de heeren van Gramsbergen
oudtijds was uitgeoefend. Inderdaad is dit vóór den opstand
tegen Spanje ook steeds het geval geweest, de bewijzen daarvoor
zijn legio. Niet alleen uit de door hem overgelegde
copieele bewijsstukken, maar teven uit de ortqineele protocollen
van het schoutambt Hardenberg blijkt zulks afdoende.
(Zie Bijlage VI.) Men vindt daar niet alleen meermalen gewag.
gemaakt van een schout of richter van Gramsbergen,
maar bovendien, dat de burgers van Gramsbergen alleen met
"besilte" voor het schautengericht van Hardenberg werden
gebracht, hetgeen het duidelijkste bewijs is, dat de inwoners
.van Gramsbergen niet onder dat schautengericht behoorden
39). Drie jaren later drong van Hae£ten bij de Staten
aan om inzake zijne ingediende deductie eindelijk eens een
beslissing te nemen, maar de Staten stelden de stukken in
handen van Gedeputeerden ten fine van examinatie en rapport,
waarmede deze voor hen blijkbaar lastige zaak weer op
de lange baan geschoven werd. Een beslissing schijnt door de
Staten nooit te zijn genomen, en Gramsbergen is steeds onder
het schoutengericht van Hardenberg blijven ressorteeren. Ongetwijfeld
is deze gang van zaken het gevàlg geweest van
het lange tijdsverloop, waarin de jurisdictie door de heeren
van Gramsbergen niet was uitgeoefend, aangezienhet bestaan
van het recht oudtijds toch wel voldoende was gebleken.
Uit zijn huwelijk met Anna Maria Ripperda liet van Haeften
twee zoons en een dochter na, die allen kinderloos stierven.
De laatstoverlevende. Aletta Anna van Haeften, die met
Burchard Joost van Welvelde tot Buckhorst, heer van Zalk,
was gehuwd, overleed 20 Augustus 1712 op huize Buck1io~st,
39) Zie mr. Chr. Nessink, Het lendeecht van Overijssel, met eenige
aanmerkingen en aantekeningen, blz. 149 en vlg.

101
en aangezien zij geen testament had nagelaten, kwam een
groot aantal verre bloedverwanten op de begeerlijke erfenis
af. Alsnaaste erfgenamen van moederszijde hadden intussehen
Peter 'Hieronîmus Ripperda tot Buirse en zijn zuster
Anna Maria Ripperda, wede. van Assneer Torek, de boedel
geadieerd en lieten zij den rentmeester van. Gramsbergen,
Gerrit van Riemsdyck, gerechtelijk aanzeggen om geen orders
te gehoorzamendan de hunne 40). Op 3 October werden ten
overstaan van den schout van' Zalk op huize Buckhorst de
koffers en kisten met goederen en papieren, die bij het overlijden
van de erflaatster onmiddellijk waren verzegeld, ge~
opend en geïnventariseerd; hetzelfde geschiedde op 10 October
met twee kisten, die uit Gramsbergen waren gekomen 41).
Een deel der erfenis, die naast de heerlijkheid Gramsbergen
nog talrijke andere goederen in en buiten de provincie omvatte,
was echter indertijd door Margaretha van Aeswijn,
wede. van Hendrik van Munster, met Hdeïcommis be-
zwaard 42) en op 25 April 1713 verschenen nu voor het
schoutengericht van Zalk de fideïcommissaire erfgenamen van
Margaretha van Aeswijn, benevens de kolonel Marcelis van
Richard en diens zuster als naaste gerechtigden tot de vaderlijke
goederen uit hoofde van retour, bij huwelijksche voorwaarden
van 1 Mei 1652 43) gemaakt, om hunne aanspraken
op den boedel te doengelden.
Langdurige processen volgden thans tusschen de Hdeï-
40) Schoutengericht Zalk, register van contentieuse zaken, 8, 9· en 10
Sept. 1712.
n) Alsvoren, 3 en 10 October 1717. Onder de papieren bevonden zich
slechts twee rentmeestersrekeningen betreffende de Gramsberger goederen
over de jaren 1709 en 1710.
42) Zie haar testamenten uit de jaren 1656 en 1657, afgeschreven in
het register van gesloten testamenten der stad Zwolle, deel 1707-1715,
blz. 337-433.
43) Zie de huwelijksche voorwaarden van Dirk Statius Reinier van
Haeften en Anna Maria Ripperda in afschrift bij de stukken betreffende
den Gramsberger boedel. die in 1770 ter griffie van de Staten werden qeinventariseerd.
(Ms. inventaris no. 1217).
j

102
commissaire erfgenamen ter eener en Marcelis van Richard
en zijn zuster ter anderer zijde. waarbij laatstgenoemden. die
van een sententie van het schoutengericht van Zalk van 20
Sept. 1718 op de Klaring hadden geappelleerd. tenslotte
grootendeels in het gelijk werden gesteld en o.a. hun aanspraken
op het huis Gramsbergen. cum annexis erkend
zags:n 44). Daarna werd de strijd tusschen de fideïcommissaire
erfgenamen onderling voortgezet en bij sententie van 2 Juni
1722 getermineerd 45).
Wij willen de talrijke moeilijkheden. die zich bij de af-
wikkeling van den boedel voordeden en waarbij Ridderschap
en Steden herhaaldelijk regelend moesten optreden, hier met
stilzwijgen voorbijgaan. aangezien zij met de heerlijkheid
Gramsbergen slechts zijdelings verband houden 46). Intussehen
was. onder approbatie van Ridderschap en Steden d.d.
21 Maart 1720 een accoord tot standgekomen tusschen Marcelis
van Richard. heer van Gramsbergen en zijn zuster ter
eener en de fideïcommissaire erfgenamen van Margaretha van
Aeswijn ter anderer zijde omtrent een verkoop der qezamentlijke
goederen. Nadat Marcelis van Richard benevens zijn
vrouwen zuster omstreeks 1725 allen waren overleden 47).
werd met medewerking van Ridderschap en Steden in 1726
een groot aantal perceelen, in het schoutambt Hardenberg
44) Zie de sententie van de Klaring van 23 Nov. 1718. (Hierin komt
een volledige opsommig voor van alle kwestieuse .goederen).
45) Zie het aan het schoutengericht van Zalk uitgebrachte advies van
dr. H. Vestrinck d.d. 23 Dec. 1721 gedrukt bij mr. L. C. H. Strubberq,
Overijsselsch Adv ysboek. II. 362-410.
46) Zie o.a. de resolutien van Ridd. en Steden van 15 April 1729.
47) Zie resolutien van Rtdd. en Steden van 16 Maart 1725 en van
Gedep. Staten van 4 Febr. 1726. M'aria de Montargues. wede. Marcelis
van Richard. testeerde op huize Gramsbergen den 30 December 1724. Het
testament werd eerst 5 Maart 1731 ten overstaan van het schoutengericht
'Ian Hardenberg geopend. Op 7 Juni 1731 werden op verzoek van haar
vader Peter de Montargues. generaal-majoor in Pruisischen dienst, twee
verzegelde kistjes met stukken. die in 1727 door den secretaris van Lingen
uit zijn naam in het schoutengericht van Hardenberg waren gedeponeerd.
geopend. de inhoud geregistreerd en de papieren. meerendeeis betrekking
hebbende op de familie van Richard. aan hem uitgereikt.
',.," -v-

-·
It'\
0\0
t-...N
-.X
o ._
> I::
Z.!!! 4).
t;
l'CI
..d-
UN
00 ~-
~
I::
l'CI
..c:
o
0\ ........
!::: X
-
It'\
o-
c::
l'CI
....
.!9

103
gelegen. publick verkocht. waarvan het eerste en voornaamste
perceel. het huis. havezate en heerlijkheid Gramsbergen met
alzijn rechten en gerechtigheden op 11 Juli 1726 voor ruim
f 40.000 48) werd aanqgkocht door Reinhard Burchard Rutger
graaf van Rechteren. terwijl het transport voor het scheutengericht
van Hardenberg op 7 Juni 1727 volgde.
Behalve het huis en-een aantal daaronder behoorende hooi-,
zaai- en weilanden behoorden hiertoe o.a. de onverdeelde
helft van de hofhoorige goederen in de graafschap Bentheim
gelegen (doende geen pacht als de defroyeering van de [acht,
terwijl bij uitkoop van versterf uit de echte etc. tien gulden
wordt betaald. gelijk ook bij de comparitie en inteekeninq 'in
het hofboek wordt betaald 5Y2 stuiver). voorts het geheele
erve Holter (eertijds Schutstal geheeten) met het daarbij
behoorende erfmarkerichterschap van Ane en Anevelde, de
zitplaatsen en grafplaatsen in de kerken te Gramsbergen en
Coevorden. benevens de diensten van de ingezetenen van
Gramsbergen. doende ieder huis met een man jaarlijks drie
diensten, mits genietende twee kannen bier daags 49).
Met Reinhard Burchard Rutger graaf van Rechteren begint
een nieuwe reeks bezitters van het huis en heerlijkheid Gramsbergen
(zie Tabel II). dat vanaf de oudste tijden steeds door
vererving in andere handen was overgegaan. Graaf van Rech~
teren is gedurende lange jaren in het rustig bezit van de
heerlijkheid geweest, totdat een klein incident de oude kwesties
weer deed opvlammen. Naar aanleiding van de .verdeelinq
der lasten van twee aangestelde armenjagers door de erf-
48) De kooppenningen werde~ ten behoeve van de daarbij. geïnteresseerden
provisioneel gedeponeerd in een kist ten stadhuize van Deventer,
blijkens resolutie van Ridd. en Steden van 22 Maart 1727. Onder den
schout van Hardenberg hebben mede gedurende een lange reeks van jaren
kooppenningen van verkochte goederen berust. totdat zij aan den zoon
van wijlen den generaal-majoor van Raders - als erfgenaam van Marce1is
van Richard - in 1753 werden uitbetaald. (Zie resolutien van Ridd .. en
Steden 21 en 23 Maart 1753).
49) Zie een nauwkeurige omschrijving van het aangekochte in het
Archief van het huis Gramsbergen. invent. no. 7.

104.
genamen van het kerspel Hardenberg, waaronder deze ook
het stedeken Gramsbergen hadden begrepen en waartegen
de graaf van Rechteren had geprotesteerd, verklaarden Rid-
derschap en St~den 25 Augustus 17§6 dat zij de havezate
Gramsbergen niet als een heerlijkheid beschouwden. Reeds
twee dagen later protesteerde van Rechteren hiertegen en op
8 April 1767 gaf hij aan Ridd. en Steden een aantal stukken
over, die het door hem gesustineerde recht moesten bewijzen;
het mocht echter niet baten, Ridderschap en Steden verklaarden
21 October 1769 dat zij de havezate Gramsbergen niet
als een heerlijkheid erkenden, terwijl zij hem nochthans toestonden,
zijn vermeend recht in dezen voor het drostengericht
van Salland desgewenscht te vervolgen.
Daarop verzocht van Rechteren 29 Maart 1770 openinq
en visie. van een kist met papieren betreffende den Grams-
berger boedel, die voor vele jaren in het schautengericht van
Hardenberg was gedeponeerd en die mogelijk lieht zou kun-
nen verspreiden over het thans hangende geschil. Ridderschap -
en Steden besloten 6 April den heer E. van Raders - nomine _
patris erfgenaam van Marcelis van Richard - als gerechtigde
tot die stukken, voor te stellen de kist ter griffie te Zwolle
te doen brengen en aldaar in presentie van een gemachtigde
van den heer van Raders te doen. openen. Na verkregen toestemming
zond de schout van Hardenberg bij geleidende missive
van 27 Mei 1770 daarop aan Gedeputeerde Staten "een
coffertjen .en eenklein kistjen" met de betreffende papieren
toe. Op 20 October 1770 werd aan Ridderschap en Steden
van de opening en inventariseering rapport gedaan en be-
sloten de inventaris en enkele gemaakte copieën oncler het
cachet cler provincie ter visie te geven aan den graaf van
Rechteren 50) en de stukken zelve aan van Raders uit te
50) Zie deze stukken in het Staten-archief, Ms. invent. no. 1217. De
gemaakte inventaris bevat meerendeeis papieren betreffende de families
van Haeften en van Richard, benevens een bijna volledige serie rekeningen
van den rentmeester Gerrit van Riemsdijk betreffende de administratie
der havezate Gramsbergen over de jaren 1683-1713, die-dus alle in het
bezit van den heer van Raders zijn gekomen.

-
105
reiken. Het is mij niet gebleken, of van Rechteren zijn geschil
met de provincie over de heerlijkheid nog voor het drostengericht
heeft vervolgd. Hij overleed in 1780, waarna het huis
Gramsbergen c.a. in 1783 voor f 50.000 uit den boedel werd
aangekocht door zijn zoon Leopold Casimir 51), die reeds in
1795 zonder nakomelingen overleed, waardoor het huis weer
op zijn moeder Maria Louise van Boetse1aer ab intestato vererfde,
die het met consent van haar kinderen bij convenant
van 1 September 1795 verkocht aan Johanna Geertruida le
Chastelain, weduwe van Leopold Casimir voornoemd 52). Intusschen
had in het begin van dit jaar met de revolutie ook
de demoeratie haar intrede gedaan, als gevolg waarvan bij
de Staatsregeling van 1798 alle heerlijke rechten werdenafgeschaft
53). In hoeverre daarop door volgende grondwetten
en wetten is teruggekomen, moge hier verder onbesproken
blijven 54).
Johanna Geertruida le Chastelain liet bij haar dood in 1821
~ van de havezate na aan haar zuster Lamberta Petronella
le Chaste1ain, echtgenoote van Jan van de Poll, % 'aari haar
nicht Wilhelmina Johanna Christina van Foreest, echtgenoote
van George Willem Comelis marquis de Thouars en %' aan
den broeder van laatstgenoemde, jonkheer Jacob van Foreest
tot Heemse, die op 9 November 1821 de % dee1en van de
beide eerstgenoemden overnam-voor, f 28125, nadat bij een
publieke veiling in September en October tevoren de havezate
op f 43554 was ingehouden 55).
Het huis werd in, 1822 gesloopt en niet meer opgebouwd en
51) Zie resolutien van Gedep. Staten van 10 Febr. en 22 April 1789.
52) Zie register van den 50en penning van het schoutambt Hardenberg,
18 October 1795. De overdracht had voor het schoutengericht van Hardenberg'
plaats op 24 September 1795.
53) Burgerlijke en Staatkundige grondregels, art. 24.
54) Zie daarover uitvoerig Prof. mr. A. S. de Blécourt: Heerlijkheden
en Heerlijke R.echten in het Tijdschrift voor R.echtsgeschiedenis, I, 489 en
vgl. en II, 42 en vlg. .
55) Protocol van notaris A. van Riemsdijk te Hardenberg, 1821, acten
no. 119 en 124.

106
op 15 Febr. 1842 verkocht van Foreest de bij het huis behoord
hebbende bezittingen. rechten en, gerechtigheden. bestaande
uit diverse partijen hooi-, bouw-, wei- en boschland. voorts
diverse gronden in Gramsbergen. uitgegeven in erfpacht. een
aandeel in de onverdeelde marke van Gramsbergen. Loosen
en Radewijk met het erfmarkerichterschap aldaar. benevens
een aandeel in de marke van Holtheme en ten Velde, een
grafkelder benevens zitbanken in de kerk te Gramsbergen.
voorts de rechten van jacht, visscherij, collatie. heerendiensten,
turfsteken etc. voor de somma van f 53500 aan Eberhard
Peter Löhnis te Rotterdam. In de tachtiger jaren bedroeg de
saldo-opbrengst aan erfpachten. weiderechten. huren etc. gemiddeld
ongeveer f 4000 's jaars. De heerendiensten zijnlater
geconverteerd in een jaarlijksche erfpacht; zij bedroeg in 1875
in totaal f 250. verdeeld over ongeveer 65 huisperceelen. De
marke van Gramsbergen. Loosen en Radewijk werd volgens
een verdeelingsplan van 1855. goedgekeurd bij Kon. Besl.
van 21 Sept. 1856. verdeeld. ,waarvan den inwoners van
Gramsbergen een belangrijk gedeelte werd toegewezen 56).
De Gramsberger bezittingen werden later ingebracht in een
thans nog bestaande N.V ... Maatschappij tot exploitatie van
de havezathe Gramsbergen en aanhorigheden" 57).
II. DE STAD.
Zooals we hiervóór reeds zagen. heeft zich bij het huis of
kasteel een nederzetting gevormd. die langzamerhand is uitgegroeid
tot een stadje. De uitwendige geschiedenis van dit
stadje levert weinig merkwaardigs op. In 1517 is Grams-
bergen grootendeels verbrand; vier jaar later werd het door
de Geldersehen ingenomen. die er echter spoedig door Frederik
van Twickel, drost van Coevorden. weer werden uitqe-
56) Mr. ,G. A. J. v. Engelen 'fl. d. Veen. Marken in Overijssel, blz. 70.
(Geschiedk. atlas van Nederland).
57) De gegevens omtrent de voormalige havezate en aanhorigheden
van ná 1842 zijn geput uit een register van jaarverslagen en rekeningen.
mij welwillend ter inzage verstrekt door den heer H. Löhnis.

107
worpen.' echter slechts voor korten tijd, want het volgend jaar
viel het wederom inhanden der Geldersehen 58). In 1530
werd Gramsbergen voor de tweede maal een prooi der vlammen,
waarbij ook de korenmolen ten offer viel 59). Nadat
Overijsselonder de macht van Karel V was gekomen, brak
voorloopig een rustiger tijd aan. Hoe Gramsbergen gedurende
de eerste helft van den tachtigjaren oorlog had te lijden, zagen
we reeds (blz. 97-98, noot 30 en 31) ;eerst met den aanvang
der 17e eeuw keerden meer geregelde toestanden terug, ofschoon
tijdelijke inlegeringen van doortrekkend krijgsvolk nog
herhaaldelijk, o.a. in de jaren 1620-1622, plaats vonden 60).
Nog eenmaal was Gramsbergen het tooneel van strijd, toen
in 1673 de vaandrig Gerrit van Riemsdijk het kasteelqedurende
korten tijd tegen een overmacht van Munstersche troepen
wist te verdedigen, doch tenslotte zich gewonnen moest
geven 61). Na den aftocht der Munsterschen liet Rabenhaupt
in 1674 het kasteel in de lucht springen 62); eerst vele jaren
later werd het weer opgebouwd. Gerrit van Riemsdijk bovengenoemd
werd later rentmeester der heeren van Gramsbergen'
en zijne nakomelingen hebben als rentmeester, schout, burqemeester,
notaris enz. tot op den huidigen dag vooraanstaande
functies in Gramsbergen en het nabijgelegen Hardenberg
bekleed.
Een laatste ramp trof het stadjeop 4 November 1777, toen
een Felle brand het grootste gedeelte van deplaats in de asch
legde. Onmiddellijk werd door de burgemeesters bij de Staten
een request om hulp ingediend, waarin zij een kort relaas van
de oorzaak van de ramp gaven 63). De brand was's morgens
58) W. Nagge, Historie van Overijssel, I, 411, 433 en 456.
59) Processtukken van de Klaring, 1546. Reinier van Aeswijn contra
Anna van Mervelt, Bijlage C.
60) Rijksarchief in Overijssel, Ms. invent. no. 3043----'3045 (stukken
rakende de inkwartieringen). Op 2 Mei 1622 werd zelfs een troep van
500 man, voorzien van geschut, voor een nacht in het stadje ingekwartierd.
61) Vgl. Overijsselsche Almanak 1836, blz. 74.
U2) Zie A. Moonetïs Poëzy, Aentekeningen, blz. 821.
(3) Zie de resolutien van Gedep. Staten van 19 November 1777.

108
tusschen 10 en 11 uur ontstaan in een woning aan het boveneinde
der plaats en door den sterken wind en de meerendeels
rieten daken had het vuur snel om zich heen gegrepen. Daar
de schuren en huizen overvuld waren met ongedorscht koren,
hooi en turf, die telkens nieuw voedsel aan het vuur gaven,
en de mannen meerendeels buiten het plaatsje met het herstellen
der wegen bezig waren, viel er aan blussching van den
brand niet te denken.Vrouwen en kinderen hadden zich ternauwernood
in veiligheid kunnen brengen en menigeen had
zelfs brandwonden opqeloopen. Ook het dak der kerk en de
ten vorigen jare nieuwopgebouwde toren, waaraan de .lei~
dekkers bezigwaren de laatste hand te leggen, vatten vlam
en de spits brandde weder geheel af. Daar de winter voor de
deur stond en spoedige hulp noodzakelijk was, wilden Gedeputeerde
Staten niet wachtenmet een beslissing, .totdat Ridc;lerschap
en, Steden in Maart weer bijeen kwam, maar besloten
zij door z.g. brieven. van omzending een resolutie van
Ridderschap en Steden te verkrijgen. Op de ingekomen ad-
.viezen der leden werd dan ookbij resolutie van 19 December
1777 besloten aan Gramsbergen toe te staan, een collecte in
de provincie te doen houden onder toezicht van twee gecom~
mitteerden uit Ridderschap en Steden, n.l. den drost van Salland
- weldra vervangen door J. W. baron van Coeverden
tot. Rande - en Hendrik Crans, burgemeester van Zwolle,
die daarvoor de noodige orders zouden geven en tevens zorg
dragen voor een richtige verdeeling der gecollecteerde pen~
ningen. Het voorstel van Gedeputeerde Staten· om een voor-
schot van f 2000 uit de provinciale kas tot onmiddellijke leni-
ging van den nood aan bovengenoemde commissie te verleenen,
konden Ridderschap en Steden wegens de daarover
uiteenloopende meeningen niet aanvaarden. Blijkens de bij
de commissie ingekomen brieven werd in totaal - buiten de
drie hoofdstèden - een bedrag van ongeveer f 5200 bijeengezameld
64).
64) Stukken, ingekomen bij de commissie voor het verbrande steedie
Gramsbergen. (Rijksarchief in Overijssel, Ms. invent. no. 3034-3036).

109
Alvorens de inwendige geschiedenis van het stadje, de
orqanisatie en ontwikkeling van haar bestuur, onder het oog
te zien, mogen hier eenige bijzonderheden volgen omtrent de
kerk, waarover tot nu toe weinig of niets bekend was. Reeds '
in 1383 vinden we van een kerk in Gramsbergen gewag' gemaakt
in de cameraarsrekeningen van Deventer. Wij lezen,
daar in de rekening van dat jaar: "up sente Johans dach bi
anser scepen ghehiete den kercmeysters van Grammesberghen
ter tymmeringhe van hoerre kercken die verbrant was 3 'ij; ",
terwijl in 1390 sprake is van heer Bernert, kercheer toe
Gramsberge 65). De kerk was gewijd aan den heiligen Boni-
facius 66) en er waren drie vicarien, waarvan de collatie,
evenals die van de pastorie, aan den heer van Gramsberqen
toekwam. Bij de scheiding der Gramsberger goederen in 1530
werd aan ieder d~r drie erfgenamen een vicarie toebedeeld
(zie Bijlage V). De sint Marqaretha .vicarie werd in 1488
gesticht door Katrijn Oding als executrice van het testament
van wijlen haar broeder Geert Oding, eertijds pastoot te
Gramsbergen 67). De stichting der beide andere vicarien is
onbekend, doch reeds, in een oc:,rkonde van 1435 is er van een
oudere vicarie sprake, zonder' dat duidelijk blijkt, op welke
van de twee dit stuk betrekking heeft 68). Waarschijnlijk is
deze vicarie gesticht door of althans ten tijde van Hendrik
van Gramsbergen en hebben" we hier te doen met de vicarie
van Sint Bonifacius en Sint Catherine, terwijl de fundatie van
dé derde en jongste vicarie die van Sint Anne en Sint
Anthonie vermoedelijk door of ten tijde van Agnes van der
Ese van Gramsbergen heeft, plaats gevonden 69). Laatstgenoemde
stelde in 1511 als vicaris van de sint Anthoni vicarie
65) . Oorkondenboek van Groningen en Drenie, II, 121.
66) De eenige acten, waarin we tot nu toe den naam der kerk vermeld
vonden, worden hier als Bijlagen VII en XII medegedeeld.
,)T) Zie de fundatiebrief en de bevestiging door den bisschop in Bijlagen
X en XI.
68) Zie deze oorkonde in Bijlage IX.
69) Vgl. Tijdrekenkundig register op het oud provinciaal archief van
Overijssel, deel V, blz. 473.
Ii

110
aan Albert Lansink, "onze kapellaan" 70). Of op het huis
Gramsbergen wellicht een huiskapel aanwezig was en of deze
mogelijk met het kerkje verbonden was, kunnen webij gebrek
aan gegevens niet beslissen. Blijkens Bijlage VIII verkochten
de erfgenamen van Holthemer marke na den brand van
l517 een stuk land en schonken de koopsom aan de kerk,
opdat zij daarvoor nieuwe klokken kon koopen.
De Hervorming bracht een geheele ommekeer in de kerkelijke
verhoudingen. Nadat de Spaansche troepen voor goed
uit de omstreken van Gramsbergen waren verdwenen en in
1608 de eerste hervormde predikant, Jodocus Bulow, was aan-
.gesteld, besloten Gedeputeerde Staten 17 October 1610, dat
de resolutie van Ridderschap en Steden van 24 April 1602,
waarbij bepaald was dat de helft der inkomsten van de vicarien
voortaan ten behoeve der predikanten zou komen, ook op de
Gramsberger vicarien. van toepassing zou zijn. Een protest
van de weduwe van Aeswijn werd door Gedep. Staten 2
November 1610 afgewezen. De strijd met Spanje en dedaaruit
voortvloeiende onzekere toestanden had ook in dezen zijn
sporen achtergelaten; in de aangehaalde resolutie van 17
October 1610 worden als bezitters der drie vicarien genoemd
Steven Blanckvoort, Coeverden en van Heerdt, terwijl vier
jaar geleden dé collatie der St. Anthoni vicarîe, .die aan de
van Aeswijns behoorde, door -het convent A1bergen en de
stad Ootmarsum was gedaan en daarmede gebeneficieerd
Robert Ham. Deze collatie werd door Gedep. Staten 7 Dec.
1610 bevestigd "mits dat dzelve in de ware Christelicke religie
ende gereformeerde schoele ertogen ende geholden werde".
Over de begeving dezer vicarie ontstond later dan ook geschil
tusschen Steven Blanckvoort en de weduwe van Aeswijn 71).
In hetzelfde jaar verzocht de predikant aan Gedeputeerde
Staten verbetering van zijn.tractement, waarop van hem werd
verlangd overgifte van een lijst van de landerijen, tot de kerk
70) Alsvoren V, 263.
71) Zie resolutien van Gedep. Staten van 8 Dec. 1610 en van Ridd.
en Steden van 19 Maart 1614.

111
behoorende. benevens een copie van de fundatie der kerk 72).
Of hij hieraan heeft voldaan, is mij niet gebleken, doch kort
daarop zijn de pastoriegoederen onder beheer van de Staten
gekomen, waartegen deze zich verplichtten den predikant het
gebruikelijke tractement van f 400 - inde 18e eeuw tot
f 550 verhoogd - jaarlijks uit te keeren. De rekeningen der
pastorie- en vicariegoederen vermelden in 1612 als inkomsten
der pastoriegoederen van Gramsbergen een bedrag van f 210,
van heer Berents vicarie f 39, van S. Margareta vicarie f 38
en van de van Ittersums vicarie f 28: Wegens een geschil met
de vrouwe van Gramsbergen, moest de predikant van Bulow
in 1615 "behoorlijke schultbekenninge doen voor syne voorgepasseerde
Iauten". Men zou het nog een maand" met hem
probeeren en daarna zou de vrouwe van Gramsbergen, die
de collatie der pastorie had, beslissen of hij mocht blijven 73).
Deze beslissing viel blijkbaar ongunstig uit, want nog in hetzelfde
jaar is de predikant Bulow vertrokken. Van welken
aard het onderhavige geschil was, is niet gebleken.
Bij resolutie van Ridd. en Steden van 23 April 1611 werd
aan die van Gramsbergen '300 gld. geaccordeerd "tot opbouwinqe
van hare vervallene kerke", die in de voorgaande
troebele tijden blijkbaar nogal had geleden. Voorts werd bij
resolutie van 'Gedep. Staten van 2 Dec. 1618 aan de weduwe
van Aeswijn, die meer dan f 600 had besteed aan het bouwen
van een nieuwe predikantswoning, f 200 subsidie gegeven,
terwijl bij resolutie van Gedep. Staten van 17 October 1634
voor een uurwerk in den toren 25 car. gl. werd toegestaan.
Dat bij den grooten brand van het jaar 1777 ook de kerk en
pastorie schade geleden hadden, zagen we reeds 74). Vijf jaar
72) Zie resolutien van Gedep. Staten van 16 November 1610. De
pastoriegoedereri komen voor in het reeds geciteerde Qllohier der bezittingen
van's Konings vijanden in Sollend, blz. 151 en 152.
73) Zie Reitsma en van Veen, Acta der prooiticiele en petticuliere .
synoden V, 295.
74) De oude doop- en trouwboeken, thans op het Rijksarchief te
Zwolle, zijn bewaard gebleven vanaf het jaar 1649. De tegenwoordige
kerk dateert eerst van 1878.
/

112
later Was de pastorie nog niet voldoende hersteld en de school
nog niet opgebouwd, voor welk dod zij zich dan ook opnieuw
tot de Staten richten om een subsidie van f 600.
Werpen wij thansnog een laatsten blik op de organisatie
van het stadsbestuur en hare ontwikkeling. Door het totaal
ontbreken van het stadsarchief van vóór 1811 is daarover
weinig bekend. De benaming "stedeke" troffen we het eerst
aan in een reeds aangehaalde oorkonde van 1442 (zie noot
12). Wanneer Gramsbergen dit stadsprivilege heeft gekregen,
is onbekend. Aangenomen kan worden, dat de heer van
Gramsbergen aan de inwoners van het plaatsje zekere rechten
van zelfbestuur heeft gegeven. Heel groot zijn deze rechten
nimmer geweest, want het geheele bestuur, bestaande uit
vier burgemeesters en vier gemeenslieden, werd door den heer
van Gramsbergen· benoemd, zonder dat de burgerij eenigen
invloed in dezen had. Hoe sterk de positie van den heer van
Gramsbergen in dezen was, bleek genoegzaam bij de in-
voering van het beruchte "Regeeringsreglement" in 1675,
hernieuwd in 1748 75). Terwijl de eertijds zoo machtige drie
hoofdsteden Deventer, Kampen en Zwolle voor den stad-·
houder moesten bukken en de magistraatskeuze door hem
moesten laten approbeeren, hebben noch de stadhouder, noch
Gedeputeerde Staten - aan wien destadhouder zijn recht
van approbatie of improbatie, voor zoover de kleine steden
betreft, had gedelegeerd - ooit eenigen inbreuk gemaakt op
het recht der hee~en van Gramsbergen in dezen.
Ook ten opzichte van de provinciale middelen had het
stadje zekere zelfstandigheid in dien zin, dat het steeds afgescheiden
was van het kerspel of schoutambt Hardenberg,
dat het een eigen ontvanger had, alsmede een eigen register
75) Zie over dit Regeeringsreglement: C. J. Snuif, De Petstkeur in
Twente en meer speciaal in Goor gedurende de Republiek in de Verslagen
en Mededeelingen van de Ver. tot beoefening van av. Regt en Gesch.
XLVI, blz. 23-25 en Tegenw. Staat van Overijssel. I, 235 en vlg.

113
van den 50en pennig 76). Dank zij de in het Staten-archief
berustende belastingkohieren kunnen wij een blik slaan op
de inwoners van het stadje in verschillende tijden. De omvang
van het stadje beperkte zich vroeger tot de allernaaste
omgeving, den z.g. kring van Gramsbergen en was dus veel
kleiner dan die van de tegenwoordige gemeente. Bij een in
1748 in de geheele provincie gehouden soort volkstelling -
overigens alleen met fiscale bedoelingen - bleek de geheele
bevolking in dat jaar te bedragen 342 personen, mannen,.
vrouwen en kinderen, waaronder 75 kinderen onder de 10
jaren 77). Het huis Gramsbergen werd toen ter tijd bewoond
door R.- B. R. graaf van Rechteren met zijn gezin. Nevens
zijn vrouwen zeven nog jeugdige kinderen vinden we in
bovengenoemd register van 1748 aldaar nog vermeld de heer
Emilius, gouverneur van de kinderen, de kamenier mejuffrouw
Thoma,een jager en een stalknechten voorts nog drie knechten
en drie meiden.
Gezien de staat der bevolking, zal het aantal huizen niet
veel meer dan 50 à 60 hebben bedragen. Daarentegen vinden
we op het kohier van het vuurstedegeld van 1682 slechts 27
namen, waarop Jan Cock, de brouwer, voorkomt met 3 vuursteden
en alle anderen met 1 vuurstede. (De heer van Gramsbergen
komt er niet op voor). De overige huizen hadden dus
of geen vuurstede of de bewoners waren te arm en zoodoende
van de betaling van het vuurstedegeld vrijgesteld. Een hoogen
dunk van de rijkdom der bevolking geeft dit niet, hetgeen
nog nader bevestigd wordt door het register van den SOOen
penning van het jaar 1675, waarin alleen personen voorkomen,
die f 500 of meer bezitten aan onroerende goederen
. 76) Zie de brief van 2 Mei 1795 van de stad Gramsbergen aan de
Provisioneele Representanten van het Volk van Overijssel en de resolutien
van laatstgenoemden van 6 Mei 1795. (Vgl. Tegenw. Staat van Overijssel
IV, 104).
77) Intussehen was' Gramsbergen nog niet het kleinste stadje in de
provincie. Grafhorst telde in hetzelfde jaar 248 personen en Wilsum
. slechts 229.
8

114
en obligaties. Hierop komen slechts 12 personen voor. Hoogstaangeslagene
was "de pastoor", d.i, hier de predikant, met
f 2000, "de mulder" volgde met f 1500; in totaal werd het
vermogen dezer 12 persenen geschat op f 10.500. In 1694
was de hoogstaangeslagene de rentmeester Gerrit van Riemsdijk
met f 3000; ook thans was "de mulder" tweede met
. f 2100 en bedroeg het totaal vermogen der aangeslagenen
f 18.600 (in 1751 was het totaal f 33.000). Scherp stak daartegen
af de rijkdom van den heer van Gramsbergen, die in
het genoemde jaar 1694 aanqeslaqen stond op niet minder
dan f 60.000 met de bijvoeging "het huis gesprongen, al nogh
onherbouwt". Zooals reeds werd medegedeeld, had Rabenhaupt
in 1674 het huis in de lucht laten springen.
De revolutie van 1795 bracht ook in Gramsbergen een algeheeie
omkeer in de verhoudingen. Den 13 Februari van dat
jaar werd de vrijheidsboom geplant, de oude burgemeesters
afgezet en een nieuwe provisioneele municipaliteit voor den
tijd van twee maanden door de burgerij verkozen, benevens
een secretaris-schout, die met twee keurnoten of assessoren
de rechtspraak, in welker uitoefening zij gedurende zoo lange
jaren verhinderd waren geweest, zou uitoefenen. Daarmede
niet tevreden, zonden zij 14 Februari eenige gecommitteerden
naar Zwolle om aldaar namens de stad Gramsbergen zitting
te nemen in de vergadering van de Provisioneele Representanten
van .het Volk van Overijssel. die de plaats van Ridderschap
en Steden hadden ingenomen, hiermede gevolggevende
aan de publicatie dier Representanten d.d. 6 Februari en zich
tevens beroepende op het feit. dat de stad Gramsbergen reeds
in 1578 (blijkens de resolutien van Ridderschap en Steden
van 30 Sept. van dat jaar) ter Staten-vergadering was uitgenoodigd.
Niettemin werd hen geen sessie in de vergadering
toegestaan dan alleen als provisioneele gecommitteerden van
het schoutambt Hardenberg, hetgeen evenwel door hen niet
werd geaccepteerd. Eerst nadat het definitief gekozen stedelijk
bestuur op 2 Mei 1795 een nieuw request in dezen had
ingediend, waarin zij een uitvoerige uiteenzetting gaven van

115
de voormalige en de tegenwoordige verhoudingen in het
stadje, werd 6 Mei 1795 hun representant J. Merjenburg in
de vergadering toegelaten. Van laatstgenoemde, die tevens
als schout van Gramsbergen fungeerde, zijn een tweetal reqisters,
e~n van voluntaire en een van contentieuse gerichts~
handelingen, benevens een register van gerechtelijke -ondertrouw
bewaard gebleven 78). De vreugde over de eigen rechtspraak
mocht"echter slechts van korten duur zijn. Nadat de
vrijheidsroes van de eerste jaren was verdwenen en de reactie
daartegen opkwam, werd bij resolutie van het Departementaal
Bestuur val). Overijssel van 14 Februari 1803 besloten,
dat de organisatie der kleine steden weer teruggebracht zou
worden op den voet van vóór 1795, dat derhalve in Gramsbergen
vier burgemeesters en géén secretaris zouden zijn en
datde aangematigde jurisdictie zoude cesseeren 79).
Onder het Fransche bestuur, dat in 1811 een geheel nieuwe
indeelinq van de gemeenten tot stand bracht, kreeg het stadje
Gramsbergen een groote uitbreiding door toevoeging van de
buurtschappen Ane, Anevelde, Holtheme, Holthone. Loosen
en ten Velde, vroeger behoorende onder het schoutambt
Hardenberg. Daardoor was de bevolking der nieuwe gemeente
.plotseling verdriedubbeld. De "circonscription des departements"
van 21 October 1811 vermeldt als aantal inwoners van
Gramsbergen 413 en van de genoemde buurtschappen 850,
zoodat de bevolking toen 1263 bedroeg. Ook de nieuwe indeeling,
voorkomende in het reglement van het bestuur ten
platren lande in de provincie Overijssel, gearresteerd bij Kon.
Bes!. van 21 Juli 1816, no. 5, die meerendeels weer een terugkeer
was tot de indeeling van vóór 1811, bracht géén verandering
voor Gramsbergen, en sinds dien heeft de gemeente
de in 1811 verkregen grenzen behouden. De bevolking, die
omstreeks 1840 nog slechts 1700 personen telde, bedraagt
thans ruim 4200.
7S) De registers, loopende over de jaren 1795-1802 (1803) berusten
in het Rijksarchief te Zwolle.
79) Ook Blokzijl had zich in 1795 eigen jurisdictie .aanqematiqd, die
eveneens in 1803 ophield:

BIJLAGE I.
116
Oudste heeren van Gramsbergen.
Hendrik van Gramsbergen
vermeld 1351 en 1366
I 1__ -
1
Egbert van Gramsbergen Godevaert van Gramsbergen
vermeld 1351 vermeld 1351
leeft nog 1402
I
Hendrik van Gramsbergen
ambtmanv. Salland 1411en 1412
t tusschen 1445 en 1447
X Agnes van Wisch
vermeld 1396
11.r2d.?-(.'ti"l-

BIJLAGE II.
item denn OldenhoH
item denn NyenhoeH
item Wennynck
item de TalinckhoH
item Gelsinck
item Grimerinnek
item KattynckhoH
item Lewerkinck
item Elverkynck
item RoenickhoeH
item de twe ellick
item Kerckeryn erve
item al de salsteden
117
Wartal zum Loser merke.
sinnen gewaert.
Dyt synt de Rotger de Wise warenn mach yn Loser marke
item Wessel to Redesse
item Willern Volkerinck
item Arndt Wermeldinck
item Wolter Reyninck
1 wair
1 wair
1 wair
1 wair
1 wair
1 wair
1 wair
1 wair
1 wair
1 wair
1 wair
wair
end borgerenn bynnen Gramsberghe
Gecollationiert end ausculteirt uth enen
legerboeck tho Gramsberghe dorch den
gerichte schriver van Hardenborch Andreas
Rodolphus.
Concordat mith syn origenal copia van worden tho
worden by my Johann Trynder, apenbaer Notaris.
J. Terinder.
Register van eigendomsbewijzen, etc. etc. van
Agnes van Ittersum, 1375-1563, fol. 70.

BIJLAGE III.
118
Wissel van hofhooriqen,
1436 November 10.
Ick Henderich van Grammesberge bekenne ende betuge in
dessen apenen breve, dat ich myt mynen vryen moetwyllen
mechtich gesandes lives ende gueden berade .vor my ende
myne richte erffgenamen vercofft hebbe en verkopen, vry quit
gelaten hebbe ende quit late ledich ende los, erffelich, ewelieh
ende ummer mer Ludeken Roloff to Losen ende Berten twyer
echte sonne van allen egendoem, anspraich ende horicheit,
echt ende rechte .als hie my in plichtich gewest ys hent up
datum des breffes ende hebbe daervan vertegen ende vertien
alles rechtes, myt hande ende myt monde, also dat ich daer
gene recht, anspraich off horige echte mer an wachten offte
beholdenne byn tot genner tit, alse voer ene somme geldes
de my tot mynen wyllen vol ende all wall betalt ys, ende
hebbe voer hem wedder untfangen to ener rechter wessel
Albert Zwanen sone ten Velde, de my also vernoget ys dat
my ende myne erffgenamen daer alwege wal an genogen sall.
Ende ie Henderie van Grammesberge vursz. sal ende wyll
·Ludeken vursz. ende syne erffqenamen des vursz. vrydoms
waren ende rechte waerscop doen vor my ende mynen erffgenamen
ende vort voer alle degene de des to rechte commen
wyllen to allen tiden, waer, wanner en des noet ende te doen
ys, ende hy mach hem keren ende wenden, gaen ende staen .
ende varen waer hy wyll offt in eyn ander echte gaen waer
em best genoget, sonder wedderseggent offt ovelmoet van
my offte mynre erffgenamen, hier utgesecht alle argelist ende
nye vende, de hem in dessen vursz. vrydome hynder offte
deren magen tot eniger tit. In orkunde ende tuech der waerheit,
sa hebbe ich Heuderich van Grammesberge vursz. voer
my ende voer mynen rechten erffgenamen myn seqel heneden
an dessen breeff gehangen. Gegeven int jair ons Heren dusent

119
vierhundert sesse ende dartich, up sunte Martens avent in
den wynter des hilligen biscops.
Collationeert met sin rechte bezegelde principael
ende accordeert met den selven van woirde tot
, woirde by my Bernardum Casters, notarium, alsoe
befunden.
Register van eigendomsbewijzen, etc. etc. van
Agnes van Ittersum, 1375-1563, foJ. 71.

BIJLAGE IV.
120
Belofte van inlossing van een uit het hofgoed
Herwerdinck verkochte rente.
1478 October 16•
. lek Egberth Schonecamp bekenne end betuge in dessenn
apenen besegelden breve, dat var mi gekomen is in een hoffgerichte
dar ick sat tho gerichte na des olden havesrechte
tho Gramsberge uth bevele der erbar juffer Agnes van der
Ese van Gramsberge mit twen hoHryende als karnaten hir na
beschreven als ick mit regte solde, Rotger Herwerdinck ge~
heten Swartecop, ende bekande var hem end var sine erffgenamen,
dat he vorwilkort hadde end overgegeven, wilkorde
end overgaff der erbar myne jonHer Agnes van der Ese van
Gramsberge voirsz, end oren erffgenamen dat lie weder inlosen,
vryen end quiten sal end wil bynnen ses jaren na datum
desses breffs alsulke derdehalff mudde roggen yarlixker renthe
als Rotger vorsz. mith consente der erbar mynerjuffer voirsz.
Johan Nisinck, borgere toe Cavaerden vercofft hefft by ver-
Iuest des erves ende guedes, gehieten Herwerdinck, daer die
voersz. derdehalff mudde roggen iaerlicker reuten uth vercofft
ende versegelt is, belegen mit Sinen oelden ende nyen
toebehoiren in der marcken ende burscap toe Holtheme in
den kerspel ende gerichte van Hardenberge ende een hoffguet
is der erbaire myner juffer voersz. End wert sake, dat
Rotger voirsz. ofte sine erHgenamen de voirsz. derdehalff
mudde roggen jarlicker rente niet inlosede, vryede ofte quitede
binnen den ses jaren vorsz. so mach de erbar min juffer Agnes
van der Ese van Gramsberge ofte or erffgenamen de vorschreven
derdehalH mudde roggen jarlicker rente inlosen
vryen ende quiten van Johan Nismek end van sinen erffqe-
. namen wanner er des genoget tho allen tiden tusschen sunte
Marten ende myddewinter anbehalt min juffer voirsz, ofte
are erffgena~en elk mudde vor veer end twintich amsqulden,

121
teynn Groninger swarte stuvers -vor eIken gulden. ende so
sal datvoirsz. erve end guet geheten Herwerdinck mit sin en
thobehoren als voirsz. is der erbar myner juffer Agnes van
der Ese van Gramsberge end oren erffgenamen allins vcrvallen
end tho hove ledich wesen sunder enich besprek, tegenseggen
end besperen van Rotger van sinent oft sine erffge-
namen wegen .. Sunder alle argelist. Hir weren an end aver
als hoffryende als Lambert van Arkle end Johan Myerman
end mer guede lude genoch, bystanders des hoffgerichtes. In
orkunde der warheit end in en getuech des gerichtes.. so
hebbe ick Egbert Schonecamp in dessen sa ken hoffrichter
vcirsz. emme bede wïllen Rotgers voirsz min segel berieden
an dessen breff gehangen end emme merre vestenissealler
puncten voirsz .. so hebbe ick Rotger Herwerdinck voirsz. gebeden
denn erbarenn Rotger van Groesbeke dessen breff med
var mi end vor myne erffgenamen tho bezegelen. dat ick
Rotger van Grossbeke vorsz. urnme des voirsz. Rotgers bede
willenn end tho mere vestenisse gerne gedan hebbe. Gegeven
in den jare unses Hern dusent vierhundert achte ende soventich,
des Fryedages nae sunte Kalixtus dach des hilligen
pawes.
Collationeert met sin rechte volle bezegelde prin-
.cipael unde accordeert myt den selven van woirde
tot woirde by my Bernardum Costers gemein notarium
alsoe befunden.
Register van eigendomsbewijzen. etc. etc. van
Agnes van Ïttersurn, 1375-1563. fol. 24 verso.

BIJLAGE V.
122
Extract uit het magescheid der drie erfgenamen
. van Gramsbergen de anno 1530.
Item die pastorie mytter coisterie sullen van gemelten drie
erffgenamen vergeven werden alternatis vicibus, des saIl Rei~
ner van Coverden und sine erven die erstegyffter syn. Die
weduwe van Aesswyn und aire. erffgenamen die anderde •
. [ohan van Ittersum und sine erffgenamen die darde gyffter
und allet der wegen then ewygen dagen duerende: vorder
saIl Reiner van Coverden und sine erffgenamen gyffters syn
und bliven der vicarien Sancti Bonifacii und Sancte Catharine.
item Johan van Ittersum und sine erffgenamen sullen gyffters
syn und bliven der vicarien Sancte Margarete. item Agnes
van UIleft wede. vursz. und aire erffgenamen sullen gyffters
syn und bliven der vicarien onsser liever frauwen und Sancte
Anne und Sancti Anthonii. So dan uytter erffgenamen guede
vyffthien mud roggen jairrenten in die vicarie vursz. tot
ewigen dagen duerende verseqelt, so saIl yder vursz. erffgenaam
sin en andeyll, nementlicken vyff molder roggen des
jaers dair inne betalen mytten behaelde, dair des erffgenamen
vursz. wylcke belyeffden synen andeyll uyt synen guet ta
Iryen, maich hy doin und yder mudde ,roggen Ioissen myt
twelliff golden gulden offte die weerde; des saIl die collatoir
verbanden syn sulcke pennongen in behueff der vicarien und
dienstes Gades Almechtich weder tho beleggen. Item yder erff-
genaam saIl syn jair hebbenvdie eyne nha den anderen den
. richter bynnen Gramsberge und den holtrichter aver die holtgerichten
to seitten by also se dieselve lyeckmetich to bedriven
und die eine vur den aenderen in synen jair derwegen
gein holt houwen. noch to genieten. dan noch ander broicken
als holtrichter in der tyt verfallen mach genieten. beholtelieken
yderen erffgenamen sine schulde aver sine togedeylde
luede myt syns selffs dieners uyt to forderen. Dair beneffens

123
so synt die eygen höffhorigen und koirmetsche lueden der
drien erffgenamen in dryen deylen gelieckt und in drien
cedulen gescreven, die cedulen durch den maichqescheitsfrunden
vursz. oick onderha(n)tteickent und den erffgenamen
ytelick die sine behandet und avergegeven synt myt vurbehaelde
oire eygen luede die niet in die cedulen avergegeven
staen, gemelte erffgenamen int gelicke.
Processtukken van de Klaring 1546.
Reinier van Aeswijn contra Anna van Merveld.
Bijlage B.

BIJLAGE VI.
124
Besate van inwoners van Gramsbergen voor het
schoutengericht van Hardenberg en omgekeerd.
Anno etc. XLIX den VI N ovembris.
Up den sulven dach quam int gerichte Lambert Oding .van
Gramssberge ende becande mytz waren worden ende mytz
synen eeth, dair hye dorch bedwanck ende bezate des gerichtes
van Geert de Wyse tgedrungen wert, etc.
Anno LIl altera Katrinae.
Op dach vurss. quam int gerichte Lambert Oding, scultz
tGramsberge ende becande ter instantie des erntvesten ende
vrommen Henrick van Mervelt, in name syns onmondigen
soens, de hem myt bezate ant gerichte gedrungen heft om
syn wytscap tseggen, etc.
Anno LIllI den lesten Octobris.
Op den sulven dach quam int gerichte Wyllem Olen ende
sachte: heer richter, so ick gysteren verleden to Gramssberge
besatet sy geworden van juffer van Mervelt. niet wettende
wairom, suss heb ick my niet wyllen geven var den gerichte
~Gramsberge, dan var den richter van Hardenberch, den
sulven de juffer sulves bynnen Gramsberge inhaelt om dat
recht to sytten, ende heb gesacht sye solde my als huyden
ten Hardeaboreh volgen ende doin hor ansprake, iek wolde
hör hyr rechtz plegen; sus heb ick hoir huytiqes dages verbeidet
an den avant omdat sy niet seggen dorff, ick dat recht
ontwecket ende heb my ontsaten Iaten. V rage dairom, dewyle
juHer Mervelt niet en cumpt ende doet hor ansprake,
wes ick gewonnen heb ende sye verloren ende des eyns rechten
ordel.
Dit ordel bestadet an Hermen Janss van Bergentheim, de
der wysinge to done verweygeringe dede, ende want hye dair
to gedrongen wordt myt verpeninge, wysede hye var recht
dat juffer Mervelt in de ancasten na lantrechte solde vervallen
syn ende Wyllem vursz. solde de besate loss ende gevryet
wesen.
Uit het gerichtsprotokol van het schoutambt
Hardenberg van 1542-1554.

[
BIJLAGE VII.
125
Verkoop van een roqqe-rente door de
kerkmeesters van Gramsbergen.
1458 September 28.
Wy Bernardus Storm end Johann Eqbertis zone, in tit raet-
lude end kercmeisters sunte Bonefacius end derhilligen kerkenn
tho Granisberge, bekennen end betugen mit desenn
apenen breve, dat wy var uns end unse nakomelinge alse
kerckmeisters end. des gemenenn kerspel van Gramsberge
voerkaft hebben end vorcoepen erfflicke ewelicke end ummermer
stedes er ( f) kopes Geerde van der Linden, H ylIe sinen
echten wive end oren erffgenamen ene stede mudde guedes
drogenn pacht roggenn des jairs jarlicker renten Zwollischer
staetmarket maete over end uth twe stucke roggelandes als
de Ulennkamp end dar noch en stucke lande tho als de ge~
legen sint in der buerschuep end marcke up den essche tho
Diffelenn end in denn kerspel van Hemisse end gerichte van
den. Hardenberghe umme ene summa geldes de uns vul ende
all wal betaelt is van Gerde end Hillenn voirsz. tho unse
willenn enn hebbenn dit voirsz mudde roggenn jairlicker
\
renthe upgedraqen end upgelaeten end dar van vortegenn
mith hande ende mit monde mit aller uplatinge end vertichnisse
als recht was tho behoeff end darmede overgegeven Gerde
end. Hillenn vorsz. end oren erffqenamen alles rechtes end
ansprake als wy end unse hillige kerke tho Gramsberge vorsz.
dair aldus langhe dairan gehat hebberm. des der mudde twe
sint, dat ene der hilligenn kerkenn voirsz, dat Gert end Hille
vorsz. end are erffgenamen hebben solenn ende dat ander
mud roggenn voirsz, hart in de kosterye tho Gramsberge end
wellick lant vorsz. BerteIt ten Have nu al onder hevet, also
dat wy noch nymant van uns noch unsen nakomelingen kerckmeisters
van unser kerkenn vorsz. gen recht noch ansprake
bholdenn end hebberm yn geenreleyewis end Gert end Hille

126
vorsz. end are erffgenamen mit dessen vorsz. mudde don
end laten mage tot orenn eygen willen woe em genoget,
unnbekro(n)t ende wederseggenn van uns end unse nakomelinge
kerckmeisters desser vorsz. kerkenn end dit vorsz. mudde
roggen alle jar tho up sunte Merten in den winter ofte binnen
veertyen dagen darna unversomet tho pachtrechte orenn unbekummerdenn
schadelosen roggenn tho leveren in oer huss
tho Gramsberqe, end wert sake dat desse betalinge nicht
(en?) geschede up dessenn vorsz. termin in allen manerenn
als vorsz. stet, so mannickwerve als dat gescheede mogen
Gert end Hille vorsz. ofte are erffgenamen dit vorsz. mudde
roggen end bewislickenn schadenn, den se darby haddenn,
penden oH don penden mith enen dagelix richter ofte mit
sinen gewardenn bodenn unverclaget vor jemande over end
uth dessenn vorsz. lande tho Diffelenn oH van besitter end
gebrueker .desses landes vorsz. enn dels ofte ellic besunderlinge
end mith den panden vort tho varenn als men' mith
panden pleget tho doene ofte mith enen qestlicken rechte in
tho winnen; dat ene recht den anderen niet to hinderenn, dat
sa} allicke stede end vast wesenn, gene wer darteqenn- tho
done, genes rechtes gestelick oH wertlick noch mit genen
punten de uns ofte unsen nakomelinge als kercmeisters unser
kerkenn voirsz. dairin tho baete end Geerde end Hillen voirsz.
oH orenn erHgenamen dairin tho hinder muechte komenn.
End laven vort var unns ennd unse nakomelinge als kerckmeisters
unnser- kerkenn vorsz. Gerde end Hillen voirsz. ennd
oren erffgenamen tho vryenn end tho warenn end rechte
wairschap tho done tho lantrechte end voir alle degene de
darup tho sprekenn end des tho rechte komen willenn, woe
end wo vake hem des noet end tho doene is, sunder argelist.
End vort sa bekenne wy dat wy vair uns end unse naekomelinge
als kerckmeisters unser kerkenn voirsz. dat wy over-
gegeven hebberin ende overgeven mith dessenn selven breve
Gerde end Hillen vorsz. end orenn erHgenamen erfflike end
ewelicke stedes erf£kopes enen bref, sprekenen van enen
".

(
127
stedenn mudde roggen des jars [airliker renthe van Johann
van den lande na utwising des besegelden breves dat mudde
roggen voirsz. in tho manen, yn tho winnen end up tho
boerenn end dair med tho done end tho latenn erfflike gelike
dessen anderen van Diffelenn. End vort sint vorworden. we
holder is deses breves mith willen Gerdes- end Hillen vorsz.,
de is maner end upboerer desser mudde vorsz. sunder argelist.
In oerkundend tuech der wairheit alle desser voirsz. puntenn,
went wy Bernardus Storm end Johan Eqbertessoen, kercmeisters
voirsz. in der tit der hilligenn kerckenn tho Gramsberge
voirsz. selver gen segel en hebben, end umme de mere vestenisse
willen, soe hebbe wy gebeden Egbert Scenekamp. in der
tit amptman der herschuep van Gramsberge, dessen breff voir
uns end unnse nakomelinge kerckmeisters unser hilligen kerkenn
tho Gtamsberge tho besegelenn. End ick Egbert Schonecamp
umme bede willen Bernardus Storm end Johann Egberts
sone, in der tit kerckmeisters der hilligen kercken tho Gramsberge
voirsz., so hebbe ick myn segel beneden an dessenn
breff gehangen. Gegeven in den jare uns Hern dusent verhundert
achte end viftich up sunte Michelsavent des hilligen
aersengels.
Collationeert met sin rechte volle bezegelde oriqinael
unde accordeert myt dem selvyge van woirde
tot woirde by my Bernardum Costers, gemeyn
notarium alsoe befunden.
Register van eigendomsbewijzen. etc. etc. van'
Agnes van Ittersum, 1375~1563. fol. 33 verso.

BIJLAGE VIII.
128
Verkoop door de erfgenamen van de Holthemer marke
van een stuk land, waarvan dekoopsom aan de
kerkmeesters van Gramsbergen is geschonken.
1517 Augustus 28.
W y Reynolt van Covorden,' Reynolt van Asewyn, Johan
vann Ittersom, Otto van Vilsteren, Derick van Steenwiek,
Roloff Scenekamp. Clawes van Vilsteren, Godeffridus Delden,
prior to Zibecchello, van wegen des gansse ende gemene
conventes, Ludecken Hermanssone Renemerinc, Egbert Renemerinck,
Harmen de Wise, Henderich ten Leengraven, Berent
then Nyenhuess, erffgenamen der marken to Holtheem, ge~
legen in den kaerspel van den Hardenberger, bekenne, belyen
ende betugen dat wy vermitz consent vulwort ende
todoen der gemener marchgenoten puerlich om Gades wyllen
voer ons ende unssen erffgenamen gegeven hebbe ende geven
vermitz kracht desses breffes in der hylliger karke to Grammesberge,
de vermitz unqelucke eyn part als dat spierseI ende
holtweerich des torens myt den kloeken verbrant ende versmolten
synt, eyn stucke landes geheten de Noertmaet, ge~
legen tuschen der weide, de in voertiden to Santi Anthonii
altaer to Grammesberge gegeven ys, unde den olden water,
streckende haven an den waterganek de daer de marke tho
Holtheme dale loep bes in dat olde water, beneden rorende
an Ludeken Beckers welde, to volstheder kloeken tot Gades
denst weder machen to lathen, in vorwerden. dat de kaerckmeisters
to Grammesberge dat stucke landes vursz. solden
Iaten upslaen by der kerssen, emme ten hogesten pennynek
to behoeH der kloeken vursz. to verkopen, ende oHte alsdan
emant van den erffgenamen daer gadinge an hadde, solde
der naesthe daer to syn ende dat holden vor enen anderen,
daer de erbere Johan van Itterssom, droste to Isselmuden,
den slaech aH untfangen hefft als voer seventich golden
gulderi, die hie der vursz. karken to Grammesberge vul ende

129
al betalt hefft. Hier omme sso hebben wy gemene erffgenamen
ende marchgenoten der marken vursz. voer ons ende unsse
erffgenamen vertegen ende uplatinge gedaen, vertien ende
doen uplatinge myt han de ende myt monde ende in kraefft
desses breves van den vursz. stucke Jantz, geheten die Nortmaet,
so de gelegenheit vorbenoempt ystoe behoeff Johan
van Itterssom, Sophien van Coverden. synre husfrowen ende
oren erffgenamen, angeseen Johan van Itterssom vursz. der
karken vursz. betalinghe gedaen hefft- als vursz. ys also dat
Johan, juffer Sophia ende ore erffgenamen dat vorsz. lant
ewelick ter erffelicke besytting gebrucken, besytten, keren,
wenden ende laten moge buten uns ende unssen erffgenamen.
ovellmoet ende tegenseggen. Ende wy voerbenoempte erffgenamen
ende marchgenoten vorsz.laven Johan van Itterssom,
Sophia synre huisfroween ende ore erffgenamen des to waren
ende rechte waerscop to doen voer ons ende unsse erffqe-
namen ende vor aIle degenne, de des to recht komen wyllen,
sunder all argelist. Hyer weren an ende aver Johan Santinc,
Johan Kremer als kaerckmeisters der karken vursz. die de
betalynge der soventich golden gulden untfangen hebben,
ende mer gueder luede genoech. In erkunde unde in eyn ge~
tuech der waerheit, so hebbe wy Reynolt van Coverden, ReynoIt
van Asewyn, Otto van Vilsteren ende Clawes van Vil-
.steren unsse segel voer uns, voer unssen erffgenamen unde
mede voer de benoemden vursz. gemene erffgenamen ende
marchgenoten, want sy sampt ende eyn ittlich voer hem unde
syne erffgenamen dat bevorwert ende belevet hebben, an
dessen breH gehangen. Gegeven in den iaer onss Heren
dusent vyffhundert ende soventhien, des V rydages nae Sancti
Bartholomey apostoli.
Collationeert met sin rechte velle bezegelde principael,
ende accordeert met den selvygen van woirde
tot woirde by my Bernardum Costers,g~meyn
notarium alsoe befunden.
Register van eigendomsbewijzen, etc. etc. van
Agnes van Ittersum, 1375-1563, fol. 57 verso.
9.

BIJLAGE IX.
130
Belofte van Henricus Schonekampt vicariste Gramsberqen,
dat hij jaarlijks vier mud rogge zal geven en na den dood
van Hendrik van Gramsbergen maandelijks een vigilie
zal houdent etc.
1435 April 23.
lek Henneus Schonekamp. priester viearius tot Gramsberge.
bekenne ende betuige med dessen openen breve, dat ic var
mij ende vair mijne naecomelingen gheloevet hebbe .end love
med dessen selven breve also lange als ie viearius byn tho
Gramsberge juncker Henrike van Gramsberge ende syne erffgenamen,
dat ie off myne naecomelinqen viearius sollen
gheven jaerlicx alle jaer up den avent des mylden heeren Ste.
Martens in den wynter veer mudde rogghen, dre mudde rog~
gen in brode end een mudde roggen in boteren van den tyen
mudde roggen, de juncker Henrie voersz. voir em, voir syne
olderen end voir syne erffgenamen in de vicarie to Gramsberge
uyt den Bellinchaver tend en to Ane ghemaket ende
gegeven hevet voir een recht testament ende eewighe memorie,
vyff mudde roggen jaerlicx derwyle dat juncker Henrie voerges.
levet, ende vyff mudde roggen jaerlicx dair to nae syner
doet na utwysinge eens besegeldes breves dairvan, ende wanner
desse voerges. thyen mudde roggen jaerlicker renthen uyt
den tenden vorges. geloset syn ende dan weder in renthen
geleghet syn, so love ie voir my ende voir myne nacomelingen
juncker Henrike ende syne erffgenamen van der renthe alle
jaer de veer mudde roggen vorsz. jairlicx to gheven ende to
delen als voirges. ys van der renthe Bellinckover tenden ende
in aller maten ende manyren als ick ende myne nacoemelinghen
viearius van den guede gheheten Reyners des Loken
guet schuldiehweren to gheven nae utwysinge ens besegeldes
breves dairvan end ens besegeldes breves des officiaels
van Utrecht. Voirt synt vorwerden dat ick Henricus Schone-

131
kamp, preister vicarius vorsz. ghelovet hebbe ende love mede
voir my ende voir myne naeomelingen, dat iek end myne naeoemelinghen
also lange als ie de vicarie ta Gramsberge besytte,
salI alle maent nae dode juneker Henrickes vorsz. doen
up den dach na synre verseheydinghen tod eewighen dagen
ene vigilie nae van negen leetien ende des daghes ene seelmisse
van syne synrè olderen ende syne erffgenamen weghen
.tod seliger ghedenekenisse synre selen ende voirt tot ewighen
dagen vair em in den levene in mynre memorien tod eliken
tyden in mynre missen bydden ende nae synre doet des
gheliken ende voirt voir syne olderen ende voir alle syne
erffgenamen ende oick mede vair de ghene de van der heerschop
van Gramsberge verstorven syn in troest ende selieheit
all eerre selen. Oek synt vorwerden dat ic Henricus Schonekamp
preister vicarius voirges. desse vorsz. artieulen ende
punten .gelovet hebbe ende love var my ende oick mede voir
myne nacomelingen vicarius de de vicarien der renthen ende
der almissen besitten ende der gebruycke to holden ende dat
to doin tod ewighen daghen alse vorges. steet in ghedeneknissen
juncker Henrickes zyelen voirsz. synre olderen ende al
synre erffgenamen end voirt vair al der ghenre de van heerschop
van Gramsberghe verstorven syn, sunder all argelyst.
Hyr hebben an end over gewesset dair dyt geseheede heer
Henrie Stiper, keerckheer to Gramsberge,heer Johan van
Leyden, prior des cloesters van Galilea to Zibeloe, Henrie
van Zeelweert. Johan van Rechter ende anders guede lude.
In kentnissen der waerheit desser punten voersz. heb ick Henricus
Schonekamp. preister vicarius vursz. myn zegelI vair my
ende vor myne nacoemelinge tod enen rechten tuqhe an
dessen breeff ghehangen. Ende hebbe mede umme der meerre
vestenisse wyllen ghebeden Henricke van Zeelwerde,heern
Henrike Stipper. keerckheer to Gramsberge ende [ohanne van
Rechter dessen breef aver my ende aver myne naeomelinge
vicarius tho bezegelne. Ende wy Henrick van Zeelw~ert,
Henricus Stipper. prister keerckheer to Gramsberge ende

132
Johan van Rechter vursz. urn beede wyllen heren Henricus
.Schonekamp ~icarius vursz. heb wy unse seghele mede tot
enen rechten tug he an dessen breef£ gehangen. Gegeven int
jaer ons Heeren dusent veerhundert vyH ende dertich up
sunte Georgius dach ens hylligen martelaers, Was myr vieer
uthangende zeguIen in gronen wasse, ongekenselert.
Hec presens copia concordat in suo vero originali
de verbo ad verbum, quod attestor hac scriptura
manus mee propria.
Johannes Andree qui scripsit en subscripsit
S. I. H.
Processtukken van de Klaring 1520. De aalmoezeniers
van Gramsbergen contra Reinolt
van Coeverden. Aanspraak bijlage A.

BIJLAGE X.
133
Fundatie van de St•.Margarete vicarie,
14:88September 21.
Hoqeborenn vorst ende eerwardige yn God Vader. ge~
nadighe lyeve her offt uwer gnaden yn geistlicken. saicken
gemein vicariis ende statholder Katrinn Oding mynen schemelen
armen dienst ende oitmodiqe gebett alltidt tot uwen forstliken
gnaden, woerop uwer forstliche genaden believe te wettene,
dath yn den iare uns heren dusent vierhundert' drye
ende tachtentich up sunte Peter ende Pauwel dach der hilligen
aposteln ys a££livichgeworden die erbaer heer Geert Odinq.:
voertitds ipastoer te Gramsberge uwer gnaden stichts ende
hefft by sinen levende lyve myt welbedachten ende voerberaden
moede ende verstant syn testament ende uterste wille
voer apenbaer notarys ende tuige in behoerliken formen ge~
maekt nae uytwisinge dess instruments daervan gemaekt ende
beschreven, ynn wekken instrument hie syn testamentoers
ende executoirs sunderlinge benoemt veleomen macht gegeven
. hefft alle syne guede rorende ende onrorende, bewegelick
ende onbewechelick toe geven ende disponeren nae synre
doet, om te maken endefunderen een vicarie ter ehren· Goits
almechtich, der gloriose maget Marie synre liever moeder ende
der hilliqer joffrowe sunte Margareten up een altaer, die men
maleken saIl yn der kercken van Gramsberge voirg. toe troest
ende zalicheit sinre zielen ende alle sine olderen und der
olderen der heerscapien van Gramsberge. daer dat goet heer
van gekommen is. Ende want die selve heer Geert syn natuerlicke
schult yn desser vergancklicker werlt betaelt heHt ende
ghein ander testamentoers noch executoirs dan my Katryn
Odinq voirsz. achtergelaten en heft. om dan sinre begherte
voll te doenn ende syn testament nae alre mynre macht te
voltrecken ende. te achtervolgen. soe heb ick Katrinn vorsz.
ter ehren Goits unde Marien synre lyever moeder ende der
heiliger joffrowen sunte Margaretenmyt den edelen ende

134
walgebaren heer Vincenti her toe Bueren ende Bosinckem
etc .. mynen momber hirtoe gekaren. gegeven geordineert ende
disponeert. geve ordinere end~ disponeer tot der vicarien voirg.
desse renten hirnae beschreven. In den iersten viff ende twintich
mudde g6èéles drogès claren winterroqqen Zwolschemate
yaerlicx uyt eene alinge tenden gehieten Belinkhover tenden
mit allen synèn toebeheer. hog he ende leg he. liggende yn
· der burscápe ende marke toe Aene oH yn wat marke de tende
gelegen mach wesenn, Noch seess mudde rogghen der maten
vorsz. uyt qoet ende erve gehietenn Ruerking mit synen alden
ende üyèn töebehoer, bèlegen yn der buerscape ende marcke
· toe Holtheen ende uit den vorsz. teenden gehieten Belmekhover
teenden. Ende noch vier mudde roggen der maten
voirsz, uyt goede ende erve gehieten die Grote Scheere tsamen
liggende yn dèn kerspel van Herdenberch nae uytwisinge
drier breven besèqelt mit segelen dess richters van Herden-·
berch ende dès edelen here Vincentys here toe Bueren etc.
vorsz. mit ghelde ende guide van onbewechelicke ende onrorlicke
goedè van den voirsz. hern Gherde zaliger gedachten
achtergelaten gekoft. van wekken vifendedertich mudde roggèn
die vicärys der vicarien oft besitter yaerlicx bêtalen saIl
· den pastor van Grámsberge anderhalff mudde roggen lip alle.
sunte Peter ad cathedräm. Elide desse vicarie sal mengeyen
eenen preister off einen clerck die beqwaem dartoe is ende
priester weiden mach bynnen jaers dat hem die vicarie ge~
.geven sall worden. ten ware dat myn edell here van Bueren
ende vrowe Agnes syn echte vrowe hem des verdragen wilde
dath óer nakommelinqen den sy presenteren werden niet ver-
dragen en sullen mogen welcke vicarys selver .bedienen saIl
ende ock niet permirteren ten were dat myn heer van Bueren
ende vrow. Agnes ende een yeflicken van heniluiden den
iersten vicarys der vicari en vorsz. oirloH geven. nyet selver
te bediènën ende te moqhen permirteren dat oer- erfgenamen
. öffté naekommèlinqen: denqhenen de dan gepresen'tert sal :
wörden nyet verdragen en sullen dan wel orloff geven .toe

135
. permitterenn ende anders niet. Ende dessen priester ofte
clerck vorsz. tot. wat tyde die vicarie ledich wert; sollen die .
collatoers der vicarien voirsz. presenteren den eerwerdigen
hern den proefst ende archidiaken van Deventer aft synen
stadholder ein institutie ende ynleidinqe van hem .te werven.
Ende desse ·vicarys saIl alle weken doen oHt laten doen up
syne kost drie myssen, de eine up den Maendach voer alle
gelovige zielen, die ander up den Woensdach van der hilligen
.Drievoldicheitende die derde up den V riegdach van sunte
Margareten off anders nae beloep der hoichtiden ende sinre
devotie. Ende geschiege hir gebreek ynne off dat die vicarys
van gienen guiden Ieeven en weer, soe moghen die collatoers
den vicarys daertoe verscicken tot drie reisen yn bywesen
guider mannen, ende ist dat he hem niet betteren én wilt, soe
saIl he terstond beroeft wesen .der vicarien ende dengeenen
die de collatoers daertoe weder presenteten van stonden aan
. sonder voerder versoick van den proefst ende archidiaken
oHte statholder toe te laten ende te investiren. Ende wess
oHer dat men vicar its selver yn de handt doet off yn sin
mysbock oft an die suitsyth syns altaers lecht, die men noch
maken sall ófft up einen anderen altaer ynder kercken voirsz,
dar men desse myssen up doen sall ter tidt toe dat den
anderen ret werdt, up wat dage dat sy offt hoichtidt, het sy
up sunte Margareten offt anderen dagen, dat sal die vicarys
allein hebben. Ende wat up de ander syth van den altaer ..
kampt bynnen den heelen yare. dat saIl de een helffte de
pastoer van Gramsberge h~bben ende de ander helfte de
kerckmeesters van sunte Margareten capelle tot behoeff waslucht.
ornamente, tymmeringe ende anders dat men daert'oe
behoeven mach. Ock see saIl desse vicarys onderdanich wesen
ende gehorsam den pastoer van Gramsberge offte syrien
stadtholder in Gaits denst, mynen edelen heere van Bueren
sinre huisfrowe ende oeren erfgenamen ende collateers ynn
behoerlicker zaickenende densten. daer .sie des toe doin mochten
hebben. Van desser vicarien voirszbeqeert heft her:Gercli:··
. ; ;'1
" {.;
"

136
Oding vorsz. zailiger gedachten nu ende tot allen tyde ghifter
ende collatoer toe wesen den vorsz. edelen heer Vincentys
heer toe Bueren mit vrow Agnes van der Eze van Gramsberge
vrowe toe Bueren syn echte huisfrowe ende nae hoerer twier
doet rechte navolgers ende erfgenamen van Gramsberge. Ende.
yck Katrinn Oding vorsz. ock make collatoers ende ghiffters
den vorg. edelen heere Vincentys van Bueren mit vrow Agnes·
synre echter huisfrowe ende rechte erfgenamen van Gramsberge
nae oerer beider doot. End want dit aldus tot ehren
Goits geschiet is, begeer yck Katrinn vorsz. van uwer forst;"
licken gnaden desse vorg. fundatie ende ordinantie om Gots
willen duechdelick te willen approberen, ratificeren ende de.
guiden vorsz. te mortificeren, ende dengennen, de myn edell
heer van Bueren ende yrowe Agnes vorsz. presenteren, admitteren
ende ,investiren. Soe dan de zielige heer Gerdt Oding,
fundator der vicarien vorsz. ons Vincentys heer. toe Bueren
ende vrow Agnes unser vrowen ende onse nakommelinge.
ende rechte erffgenamen van Gramsberge nae unser beider
doet collatoers ende ghiffters der vicarien vorsz. gemackt
heft, soe presenteren wi uwen forstlicken gnaden den erbarn
Gotfridum Gooris, clerck des stichts van Ludiek, die daer abell
ende beqwaem toe ys, den wy voer uns ende onse nakommelinge
die vorsz. vicarie gegeven hebben, begerende van den
selven uwen forstlicken gnaden den voirsz Gotfridum tot der
vorsz. vicarien toe te laten. Oirkende der waerheit soe hebbe
ick Katrinn vorg. den vorsz. edelen here Vincentys here toe
Bueren ende Bosingen etc. als myn momber yn desser saecken
vor my ende ock als ein giffter der vica";ien vorsz. ende myn
vrowe van Buren ock als giffters der selver vicarien' hoer
segelen aen dessen ·breff te willen hangen, soe hebben wy
Vincentys her toe Bueren voer my ende Katrinn Oding vorsz,
ende wy Agnes vrowe toe Bueren tzamentlick ende een yetlick
bysonder om meerer vestenisse onsen segelen an diesen
breff gehangen. Ende ick her Jacob Scultinck ter tidt pastoer
toe Gramsberge alsoe verre alst my aenghaen mach of. enich

137
segghen yn hebben mach. soe geve ick dit over ende bekenne
alduss geschiet te wesen ende ock believe. Oirkende der waerheithebbe
ick ock myn segell beneden aen dessen breff ge~
hangen. Int iaer ons hern dusent vierhundert acht ende tachtentich
up den een ende twintichstenn dach der maendt Septembris.
Collationeert met sin rechte volle bezegelde principael
unde acordeert met dem selvygen van woirde '
tot woirde by my Bernardum Casters gemein notarium
alsoe befunden.
Register van eigendomsbewijzen etc. etc. van
Agnes van Ittersum, 1375-1563. fol. 45.

BIJLAGE XI.
138
Bekrachtiging van de fundatie der St. Margarete
vicarie door bisschop David van Bourgondie.
1488 October 10.
David de Burgundia dei et apostolice sedis gratia Episcopus
Traiectensis universis et singulis Christi fidelibus tam presentibus
quam futuris salutem in eo, qui est omnium vera salus.
Culturn divinum semper augeri cupientes ad humilem supplicationem
dilecte nobis in Christo Katherine Oding tam pro se
quam eciam nomine quondam dilecti nobis in Christo domini
Gerardi Oding, curati dum vixit ecclesie parochialis in Gramsberge
fundatorum vicarie sive capellanie de qua in litera, cui
he nostre presentes litere sunt transfixe, fit mentic Iundacionern
et dotacionem eiusdem capellanie sive vicarie pro ut in
eadem 'litera describuntur omniaque alia et singula in ilIa
contenta narrata et descripta tenore presentium ratificamus
et approbamus rataque et grata habemus et inviolabiliter volumus
observari éaque nostra ordinaria autoritate in dei nomine
confirmamus jure matricis ecclesie nec non iure communi et
cuiuslibet alterins quibus presentibus nullatenusderogare intendimus
semper salvis ipsamque capellaniam sive vicariam
in titulum perpetui beneficii ecclesiastici erigimus omniaque et
singula bona ad ilIam in dicta litera assignata et in posterum
assignanda fore et esse ecclesiastica decernimus et ecclesiastica
decernimus et eclesiastica libertate tuenda. Et nihilominus
dileeturn nobis in Christo Godefridum Gooris clericum leodiensis
diocesis ad dietarn capellaniam sive vicariam nobis
presentatum prernaria vice instituimus eamque sibi cum omnibus
et singulis juribus et pertinenciis suis contulimus et conferimus
per presentes. Quare universis et singulis presbitcris
capellanis clericis nobis subditis in virtute sancte obediëntie
ac sub penis suspensienis et excommunicationis districte precipientes
mandamus quatenus eundem Godefridum vel procura-"
torem suum legitimum pro eo et eius nomine in et ad corpo-

139
ralem realem et actualem possessionem dicte capellanie sive
vicarie juriumque et pertinentiarum omnium eiusdem ponant.
recipiant, admittant et inducant ac quilibet vestrum -ponat
recipiat admittat et inducat cum solempnitatibus debitis et
consuetis sibique Godefrido vel dicto suoprocuratori pro eo
de omnibus et singulis fructibus. redditibus, proventibus, juribus
et obventibus universis plenarie et integre respondeat ac
ab aliis responderi faciant et permittant seu alter eorum respondeat
et permittat temporibus ad hoc positis atque statu tis -
in contradictiones quoslibet et rebelles trium dierum canonica
monicione premissa. excornmunicacionis sententiam fulmina--
mus. Datum nostro sub sigillo ad causas presentibus appenso
anno domini millesimo quadringentesimo octuagesimo octavo
die vero decima mensis Octobris.
W. Buser significat.
Auscultata et collationata est presens copia et concordat
cum suo vero originali et principali de verbo .
ad verbum; quod ego Bernardus Custodis. notarius
publicus. manus mee scriptura attestor.
Register van eigendomsbewijzen etc. etc. van
Agnes van Ïttersurn, 1375-1563. fol. 47.

BIJLAGE XII.
140
Presentatie voor de St. Margarete vicarie.
1502 Mei 24.
'Nos Vincentlus dominus in Buren et Boesichem nec non
Agnes de Eza et Gramsbergen domina ibidem contorales leqitimi
discrete nec non circumspecto domino ófficiali archidiaconi
daventriensis salutem in domino. Vestris reverenciis cup imus
fore notum in his scriptis Iirmiter protestando quatenus
pure et simpliciter propter deum contulimus et conferimus
discrete domino Alberto Lansinck capellano nostro vicariam
quendam ecclesie beati Bonifacii opidi Gramsbergen que
'I''BVgjjiUR a'ói'óihu;iasaati 29Ri£â'óiii 9Jji8i GPâHl:88apseft etttc quon-'
dam dicitur vicaria beate Margarete virginis, pernunc per obituin
honorabilem dominum Gotfridi Gooris pie memorie vacantem,
cuius susdem collacio et presentatio ad nos plena iure
pert in ere dinoscitur, presentantes eundem vestris reverenciis
insuper petentes dictum dominum Albertuni in rectorem predicte
vicarie institui ac investiri, curam officiandi ac regimen
inponimus in animam suam eidem committendo cum solem-
pnitatibus debitis et consuetis harum nostrarum testimonia
decernentes et sigillorùm. Datum anno post incarnationem
domini millesimo quingentesimo secundo, vicesimp quarto die
mensis May.
Collationata est presens copia cum sua vero et
,
plena sigillato principali et originali et concordat
cum ipso de verba ad verbum per me Bernardum
Custodis notarium publicum teste propriae manus
mee scriptura.
, '
Register van eigendomsbewijzen etc. etè. van
Agnes van Ittersum, 1375-1563, fol. 45.
'Î