Landweren bij Deventer - Historisch Centrum Overijssel

LANDWEREN
BIJ DEVENTER.
DOOR
G. J. DOORNINK.
(met 1 kaarten
1 foto).
A. Wat landweren zijn en waar men ze vindt.
De landweren, die in het oostelijk deel van Nederland, in
geheel Duitsland en waarschijnlijk nog in andere streken
worden aangetroffen, hebben reeds lang de aandacht van de
historici getrokken. Daar de geschiedbronnen uit detijd,
waarin de landweren werden aangelegd, schaars zijn, lopen
de meningen over de tijd van ontstaan nog al uiteen. Sommige
hebhen aansluiting gezo~ht bij de bekende Romeinse limes, een
versterkte wal, die tussen Rijn en Donau, door het Taunusgebergte..
waareen natuurlijke grens ontbrak, het Rijk tegen
de invallen vande Germanen moest beschermen; anderen
zi~n.er oude markegrenzen in en achten ze van germaanse,
meer in 't bijzonder van saksische oorsprong 1). Uit deze
studie zal blijken, dat vroeger door vele eeuwen heen landweren
werden aangelegd, waarbij partij getrokken werd van
bestaand~ wallen en walletjes en andere terreinsteestanden.
die de aanleg konden vergemakkelijken.
. Van Schevichaven '2) was de eerste, die, op zoek naar gegevens
over landweren er de aandacht op vestigde, dat de
Deventer Cameraarsrekeningen een groot aantal posten bevatten,
waaruitzeer veel gegevens over het aanleggen van
landweren om Deventer konden worden geput. Ook wij heb- .'
ben vandeze rekeningen een ruim gebruik gemaakt en als
bijlage I de posten uit de jaren 1337-1393, die voor de land-
1) Bronnenopgave aan het eind. Zo werd o.a. de Hunenborg, waar
enkele landweren op uitlopen, in deze beschouwing betrokken.
Il) Gelre, Bijdr. en meded. XXII (1919) bI. 3-22.

LANDWEER AAN DE RAALTERWEG.
Topogr. kaart blz. 27. vt 28-53; 65-10).

147
weren van belang kunnen zijn. hierachter afgedrukt.
Wat aangaande het doel en de betekenis voor de landweren
bij Deventer kan worden aangetoond. zal waarschijnlijk
ook voor de landweren in het algemeen een verklaring
blijken te zijn. hetgeen nader zal worden geïllustreerd met.
aantekeningen uit andere bronnen.
Wemenen in deze vethandeling aan te tenen, dat de landweren
dienden ter bescherming van het land. van een landstreek
of van een bepaald stadsgebied. zoals b.v. stadsweiden
bij Deventer •. tegen invallen van rovers. die het op koeien.
of van vijanden, die het op de veiligheid van de stad gemunt
hadden. Gehele landstreken werden door landweren. voorzover
moerassen en andere hindernissen geen natuurlijke
grenzen vormden, beschermd tegen ongewenste bezoekers .
. Landweren zullen moeten worden beschouwd als moeilijk
doorschrijdbare hindernissen. Het uiterlijk van landweren was
verschilIenden afhankelijk van plaatselijke terreinsqesteldheid.
Aan één eis moesten ze alle voldoen, n.l. ze moesten
een versperring vormen, waardoor moeilijk heen te komen
was. Soms waren het wallen met sloten. soms alleen sloten.
- dubbele sloten, doch meestal was er een dichte beplanting
aangebracht, waarvan de takken dooreengevlochten waren.
Een volledige beantwoording van de vraag.waar landweren
voorkomen is moeilijk te geven. Julius Caesar geeft
in zijn Gallische Oorlog 1) een beschrijving van een dichtbeplante
en doorvlochten omheining van het gebied der
Nerviers. Als oudste wal, uit de eerste eeuw na Chr. wordt
de Angrivarierswal genoemd 2) als grens tussen het gebied
van de Angrivariers en de Chatten.
In Nederland vonden we landweren vermeld in Li ID bur g
bij Thorn. in Gel der I and bij Nijmegen. Wachtendonk.
Doesburg. Didam. Wehl, Keppel, Hummelo, Zelhem. T ol-
1) C. Julii Caesaris De Bello Gallico. Commentarius II cap 17.
2) Tacitus. Ann. II 19. Tacitus Hist, IV 37 (grenswal bij de Treverer).

148
dijk 1), Groenlo, Eibergen, Borculo, Lochem, Zutfen, in
Ove r ij sse 1 bij Deventer, Colmschate, Bathmen, Holten,
Diepenheim, Enschedë, Vasse, Mander, Raalte, Ommen en
Zwolle 2).
In Engeland zijn bekend bij Bristol de Wands dyke, de
Offa'sdyke en de Watsdyke aan de Severn 3).
In Duitsland komen overal landweren voor, waarvoor verwezen
wordt naar de bronnenopgave in bijlage IV.
Het ontbreken van landweren in het waterrijke westen
van ons land zal zijn oorzaak wel vinden in de omstandigheid,
dat die landstreken zonder meer moeilijk toegankelijk
zijn, en toegangswegen zijn gemakkelijk af te sluiten. Dientengevolge
zal in Nederland zo weinig aandacht aan de landweren
gewijd zijn, waardoor alle publicaties fragmentarisch
-zijn gebleven.
B. Landweren in de omgeving van Deventer.
Dumbar geeft in zijn Kerkelijk en Wereltlijk Deventer 4 )
van de landweren bij Deventer een ,beschrijving van het uiterlijk
aanzien en van de plaats, waar ze zich bevonden, alsmede
van het doel. Bij de doorgangswegen bevonden zich dubbele
slag- of sluitbomen, zgn. ronnebomen. bij de toegang van
belangrijke handelswegen. zoals te Holten, Bathmen en
Zwermen waren versterkte huizen gebouwd. Dumbar geeft
een beschrijving van de plaats, waar in zijn tijd de landweren
bij Deventer zich bevonden, maar deze beschrijving is onduidelijk
en onvolledig. Wij hebben met gebrUikmaking van
Dumbar's mededeling en van de gegevens in de Cameraarsrekeningen
en andere archivalia de plaatsen, waar wij land- .
1) Tussen Zutfen en Doesburg.
2) Uitvoerige bronnenopgave (bijlage IV) met verwijzing naar de
bladzijden.

149
weren vermoedden, afgezocht. Op vele plaatsen bleken de
landweren de .eeuwen getrotseerd te hebben. Wij laten hier
en beschrijving volgen van de nu nog bij Deventer bestaande
overblijfselen van landweren. Dit alles wordt door de kaart
geïllustreerd.
Op de linker IJsseloever omgaf de landweer de stadsweiden,
die begrensd worden door Ijssel en Oude Ijssel. Aan
de zuidzijde belette het versterkte huis de Yperenberg (nu
nog stadsboerderij ) en aan de noordzijde het Bolwerk, waarnaar
deze stadsweide thans nog Bolwerksweide heet, de toegang
tot die weiden.
Op de rechteroever heeft de landweer de Enk buiten de
Noordenberg omsloten, waar wij slechts op een enkele plaats
een aanwijzing meenden te vinden, n.l. bij een holle weg ten
noorden van de Watertoren en langs eert fietspad door de
landerijen naar Borgele. waar de voormalige tolop de splitsing
van de wegnaar Diepenveen en Boxbergen waarschijnlijk
een overblijfsel is van het .Jnstrumentum dictum hecke
apud Borqhelo". 1)
De Boxbergerweg in noordelijke richting 800 m. vervolgend,
vinden we daar langs de zandweg in n.o. richting landweren
om de kamp van de boerderij Veldhuis, die aansluiten
bij de prachtige wallen aan de Raalter weg, 500 m. ten noorden
van de noordrand van het exercitieveld. Vandaar langs
de zandweg naar Vrieswijk ligt een met hakhout dichtbegroeide
landweer, die na 1~· km. te niet gaat en weer terug
te vinden is bij de boerderij 't Groot Velde aan de weg van
Deventer naar Heeten, 1 km. westelijk van de brug over
het kanaal bij de Zandbelt. Ook daar bestaat de landweer
langs deholle zandweg uit een brede strook hakhout.
Groot Velde 2) vinden we vermeld in de Cameraarsrekeningen
gelijk met Baerlo 2), Ganzeboom. Douwelerkolk en
1) Cameraarsrek. 1345 bI. 203.
2) Thans nog stadsboerderijen.

150
het Leprozenhuis St. [urrien, thans Snippeling.· Daarlangs
moet een landweer gelegen hebben, met runnebomen bij 't
Velde en bij Baerlo, en met de Ganzeboom en de "Ziekenboem"
1).
Bij het klooster Ter Hunnepe was ook een runneboom. van
waar de landweer langs de Dortherbeek 2) lag. Op de plaats.
waar de weg naar Zutfen deze beek met landweer kruiste,
lag een versterkt huis, het Koerhuis 3). Hier was door middel
van een korf aan een mast (tobberode ) seingemeenschap met
de stad mogelijk 4). Later werd hier tol geheven. De benedenloop
van de Dortherbeek. heette Koerhuisbeek. de brug
ter plaatse ontleent thans zijn naam er nog aan.
Dit waren de zgn. stadslandweren.
Er waren echter ook nog landelijke landweren, zoals die
voor Salland en Twente 5). De eerstgenoemde lag langs de
Schipbeek tot bij Holten en sloot bij het klooster Ter Hunnepe
op die van de Dortherbeek aan. Versterkte huizen waren
hierin de Zwormertoren bij Colmschate, waaraan .de Toomemansbrug
over de Schipbeek de herinnering bewaart, verder,
ten oosten van Bathmen de Arkelstem 6) en bij Holten de
Waardenburg, die de toegangswegen in tijden van onrust
koriden beschermen."
Wij vonden langs de noordzijde van de Schipbeek op vele
1) Zie bijl. I en II.
2) Zie mijn "Uit de Gesch. v. d. Schipbeek". Kaart I. Vers!. en Meded.
52ste stuk (1935).
3) Wachthuis (latijn = curare). (de euer op de toren= torenwachter).
be bekende kaart van Jacob van Deventer vermeldt ter plaatse het woord
landweer. Zie ook bijlage IId.
4) Buitenrust Hettema .en Telting: Een 'bezoek aan een Nederlandsche
stad in de XIVe eeuw, blad 3.
5) J. J. v. Deinse beschreef de landweer van Enschede en Twente.
waarmede hij baanbrekend werk verrichtte (zie bronnenopqave},
6) Versl. en Meded. Ov. R. en Oesch. 1887. XIV. bI. 99. Bij Resolutie
Schepenen en Raad van 5 April 1649 werden Zwormertoren en Arkelstein
gesloopt.

151
plaatsen betrekkelijk hoge, dichtbegroeide wallen, die vooral
nabij en om de voormalige sterkte Arkelstein zeer mooi zijn
door een rijke vegetatie. Een smal voetpad kronkelt er door
heen, en leidt ons naar de meestal droge slotgrachten.
Terreinonderzoek leerde ons ook nog landweren kennen
van de Bannink langs de Gooijer Mars, Orthele en de Linder
Enk bij de Zandbelt. De toestand op de terreinen van de
Bannink is zeer belangwekkend. We vinden daar aansluitend
bij lange dichtbegroeide en terweerszijden van sloten voorziene
stroken, kennelijk overblijfselen van landweren, twee
halve maanvormige hoge heuvels met een brede sloot er voor,
de Kleine en de Grote of Elmerincks Kiekebelt, waarvan de
naam (kijken) veelzeggend is.
Stevige dichtbegroeide landweren in de gedaante van wallen
vonden we vaker, doch niet altijd waren het wallen met
sloten door de aanleg ontstaan. Vaak ook waren het slechts
sloten, dubbele sloten, gescheiden door een dichtbeplante
brede dam, zoals in de lage landen ten zuiden van de Linder
Enk. Bij Donderman aan de weg naar Lettele vonden wij,
aansluitend bij vorenbedoelde sloten, een, soort. schanswerk.
We willen hierbij opmerken, dat een verandering in de waterstaatkundige
toestand grote wijziging in het aspect kan
veroorzaken, zoals ons na een langdurige regenperiode in
de winter is gebleken, toen wij bij de schans van Donderman
het voorterrein zeer drassig vonden. Onze voorvaders
hebben een verrassend juiste kijk op het ·landschap gehad,
waardoor zij zich lieten leiden bij de aanleg van versperringen.
In hoge terreinen, dus met een lage grondwaterstand waren
de wallen sprekend, in lage terreinen, dus die met een hoge
grondwaterstand, waren sloten alleen al voldoende om de
toeqanq te bemoeilijken.
De landweer moest voor alles zijn een moeilijk doorschrijdbare
hindernis.
Het opsporen van landweren in het terrein hebben wij

152
gedaan volgens recept van van Deinse, waarbij wij zijn uitgegaan
van de volgende aanknopingspunten:
a. een lijst van woorden, die op landweren betrekking
hebben zoals: Ronneboom. Slagman, Landweer, Pas op,
Koerhuis. Koerkamp. Kiekebelt, Draaiom.
b. Archiefstukken.
c. Topografische kaarten.
Aldus is het ons gelukt, voor zover nog aanwezig d~ landweren
bij Deventer op te speren, te reconstrueren en in tekening
te brengen. Wij vonden daarbij veel steun, medewerking
en belangstelling, waarbij mijn gedachten in het bijzonder
gaan naar den archivaris van Deventer Mr. B. van't Hoff
en J. D. Moerman te Apeldoorn.
De bijgevoegde kaart is getekend op het kilometer" vierkanten
net zgn. kaartvierkanten, van de topografische kaart
1 : 50.000; ieder vierkant is dus 2 X 2 cm. De bladen, waaruit
de kaart van Nederland bestaat, hebben behalve een naam
bv. blad Hattem, ook een nummer, hier bI. 27. De vierkanten
worden genummerd langs de zuid- en westzijde, beginnende
in de linker benedenhoek van west naar oost: 0-40, van
zuid naar noord: 50-75. Een vierkant wordt genoemd met
de cijfers van de west- en zuidlijn. een punt in een vierkant
in de zelfde volgorde door het aantal decameters. De Grote
Kiekebelt ligt bv. blz. 27 vt. 34-50; 15-30. Dit is de eenvoudigste
en nauwkeurigste wijze om een plaats aan te
duiden 1).
Dat er grote waarde gehecht werd aan de aanleg en de
instandhouding moge uit het volgende blijken:
In een brief van Deventer aan den kastelein van het huis
te Holten, Joh. van Diepholt 2) uit het jaar 1455doet de stad
1) De Topografische kaart 1: 25.000 is geheelovereenkomstig van
een kilometer vierkanten net voorzien (4 X 4 cm. dus). Deze zijn echter
niet qenummerd, ze corresponderen nauwkeurig met die van de kaart
1: 50.000.
') Dev, Archief Jnv. no. 7 m:a. bI. eerste acte (bijlage III).

153
voorstellen ten behoeve van de instandhouding van landweren,
waarin boetebepalingen zijn opgenomen ophet voorkomen
van beesten in de landweer, op het hakken van hout
en het veroorzaken van beschadigingen en het maken van
paden en wegen.
In een landbrief voor Overijssel van David van Bourgondië
1), bisschop van Utrecht (1456-1497), staat:
Item, wie die landwere brecke, schermende off te daer
inne houwe, die salt sijn rechterhandt ghebroken hebben,
unde off daer in enighe beesten ijnghevonden worden,
zullen aen ons ende onsen naecomelinghen ghecoemen
ende vervallen wesen.
In de rekeningen van Twente (1337-1339) (Delden) 2)
lezen we:
Item de magistro Gerharde tho Odele proco (quod) non
clausit arborem, vulgariter dictum roneboem prout sibi
jussum fuerat 20 S.
Het stadsrecht van Deventer van 1486 3 ) vermeldt de eden
van de wachters der slagbomen en versterkte huizen.
C. Tijd van het ontstaan van landweren.
De vroegste vermelding yan landweren voor deze streken,
naar uit het verband niet onwaarschijnlijk blijkt, heb ik gevonden
in de staat van bezittingen van Herbert van Putten 4 )
van 1313, waar staat "bona super goy 5) juxta landwer" en
"bonis sitis super goye ter landwere", waaruit valt af te
leiden, dat dus reeds in het begin van de 14e eeuw hier land-
1) Racer Overijss. Gedenkst. III bl. 135 (zie ook bl. 155 en 240),
reeds aangehaald door van Deinse.
2) Bijdragen en Mededelingen v. h. Historisch Genootschap, l8e deel
1897, bI. 148-149.
3) Dumbar Kerk. en Werelt!. Dev. Dl. I bI. 160.
4) Bijdr. tot de Gesch. van Overijssel, XIII, bl, 71 en 75.
5) Gooiers Mars, bI. 27 vt. 32-50.

154
weren bestonden. Bij gebrek aan bronnen is het echter niet
mogelijk te -2(eggenhoe lang ze toen er al waren. De vroegste
aanduiding in de Cameraarsrekeningen 1) is in het jaar 1340.
waarbij sprake is van een omheining (sepes) tussen de stad
en die van Epse, en na die tijd bevatten de rekeningen jaar
in jaar uit posten voor werkzaamheden in deze zin. die hun
climax vinden in het graven van de Sallandse landweren van
Deventer tot Holten. met de daarbij behorende versterkte
huizen.
De werkzaamheden ten behoeve van de stad geschiedden
door de burgers van de acht straten of wijken. waarin de
stad verdeeld was. Deze straten groeven om beurten. nadat
beroepsgravers van te voren daartoe gekielspit hadden.
Bij het bestuderen van de Cameraarsrekeningen zien we
achtereenvolgens in 1340 de stadswallen. muren en poorten
belangrijk verbetereri. In 1344 werd een hoofd bij de Teuqeof
Bergweide. thans Pothoofd geheten, versterkt en werd
een sluis bij de Zandpoort vernieuwd. In 1345 werd begonnen
met het omleggen van de benedenloop van de ..Merekelse
beek" 2). om het water van de stadsgrachten te kunnen
verhogen. hetgeen in 1347 mogelijk bleek. waarvoor dus blijkbaar
de vorenbedoelde werkzaamheden aan Pothoofd en
sluis (zyle extra portam Zandpoerte) noodzakelijk waren
geweest.
Ik zie in deze werkzaamheden de voltooiing van de
vestingwerken van de stad, die nodig geweest waren, nadat
het tegenwoordige Nieuwstraatkwartier bij de oude stad werd
aangetrokken: Voordien bestondde stàd uit het Groote Kerkhof
kwartier en' de Berg. We kunnen gevoegelijk aannemen,
dat. de middeleeuwse vestingwerken van Deventer feitelijk
1) Niet uit de inhoudsopgave, bij ieder deel gevoegd. af te leiden.'
omdat deze onvolledig zijn. De Cameraarsrekeningen zijn van 1337 af
bewaard.
2) Mijn ..Uit de Geschiedenis van de Schipbeek". Verslagen en Meded.
Overijs. Regt en Gesch. 1935 bl. 68.

155
voltooid waren met de verhoging van het water van de stads':' '
grachten. Er zijn helaas geen oudere rekeningen meer dan
die van 1337, welke ons dienaangaande belangrijke ge~
gevens zouden hebben kunnen verstrekken.
In de zelfde jaren werd achter op den Toghe (= Berqweide)
druk gegraven aan de eigenlijke landweren, en werd
door bisschoppelijke zorgen aan die voor Salland gewerkt.
In 1348 gingen in opdracht van de schepenen enkele burgers
naar Holten, waar een huis getimmerd zou worden 1)
(de Waardenburg?) . In 1352 waren er belangrijke uitgaven
voor de bouw van een vrede (Koerhuis? ) 2). In 1354 moet
de Arkelstem. het naar bisschop Jan van Arkel genoemde
versterkte huis, reeds gereed zijn geweest, want een bode
ginger heen met een brief voor den drost 3). In '-1360 werd
het onder Ieidinq van Fred. v. Rechteren in steen opqetrokken.
Landweren zijn dus ook wel eens te beschouwen als on- .
derdeel van een vesting.
In die jaren zijn door den bisschop van Utrecht verschillende
bepalingen in het leven geroepen, die betrekking hebben
op den kastelein en de bezetting van de versterkte
huizen 4).
Wehebben dank zij de posten uit de Cameraarsrekeningen
een volledig inzicht over het stelsel langs de Schipbeek tot
Holten, dat gezien de tijdsomstandigheden moest vrijwaren
tegen invallen uit het zuiden 5). Een tweede linie west-oost
een uurgaans ten noorden van de Schipbeek. nI. die over de
Hoek, Vrieswijk. 't Velde, Zandbelt, Lettele wekte, mede.
1.) Cam. rek. 1347 bI. 301.
2) Cam. rek. 1352 bIJ 18, vrede= omheining; bergvrede, borchvrede,
belfroot.
3) Cam. rek. 1354 bI. 243; de drost van' Salland verbleef dikwijls op
de Arkèlsteln.
4) Inv, Dev. Arch. (1870) 377 tim 388, 396 tim 411, 575,
5) Herhaaldelijk spreken de Cameraarsrekeningen van dergelijke invallen.

156
in verband met vondsten nabij Rande, ten dele bevreemding.
Misschien, dat de veel besproken oorkonde van 1046 1) daarop
enig lieht kan werpen. In dat jaar schonk Hendrik III
Duits keizer aan. Bernulfus, bisschop van Utrecht, Deventer
en een graafschap in Hameland gelegen, waarvan enkele
grenspunten genoemd worden, die voor zover ze voor ons
van belang zijn, als volgt worden aangeduid:
"de Rathnon ad Hunne, de Hunne ad Weggestapoion
et inde ad Westerfle, de Westerfle ad Agastaldaburg ... "
Oude namen blijven dikwijls hardnekkig voortleven door
vele eeuwen heen. We vinden dan ook op de topografische
kaart enkele namen terug, waaruit blijkt; dat een lijn, die
deze namen verbindt enigszins overeenkomt met de lijn van
die landweren. .
In het bekende landgoed Rande, enige kilometers benoorden
Deventer, tussen Diepenveen en de Ijssel. moeten we
het Rathnon van de oorkonde zien; bij Vrieswijk aan de
weg naar Raalte treffen we op de topografische kaart de
boerderij Hunne en de naam Hunnerveld. tussen Dijkerhoek
en Holten is de naam Wegstapel bekend, vandaar naar
Westervlier onder Diepenheim en verd~r naar de "olde burg
der verschrikking" (Agast 2) = gcestan 3) = schrikken),
waarvan de ligging niet bekend is. Daarop attent gemaakt
door een passag.e in het bekende Schipbeek-octrooi van Philips
II 3) meen ik bij Westervlier landweren te kunnen aanwijzen.
Ik meen als stoute gissing te moeten opwerpen, dat de
1). Mr. L. A. J. W. Sloet. Oorkondenboek der Graafsch. Gelre en
Zutfen, no. 161. Inv. Dev. Arch. 1607 f61. 31vo en fol. 132vo..
2) Verouderd Engels.
8) Oud saksisch, ontleend aan Muret-Sanders, Encyclopaedie English-
German and German-English Dictionary (Grosse Ausgabe).
4). Vers!. en Meded. Ov. R. en Gesch. 1935, blz. 73; de passage luidt:
"daer de lantweer van Twenthe ende der heerllcheyt van Borckeloe sich
scheydet (Inv. Dev. Arch. 1130-1).

157
bedoelde noordelijke landweer, als noordelijke grens van het
geschonken gebied in Hameland moet· worden beschouwd.
't Is een algemeen bekend feit, dat perceelsafscheidingen
aangegeven werden en nog dikwijls worden door het graven
van greppels. In de 14e eeuw waren het stellig landweren
want in de Cameraarsrekeningen komen posten voor ten
behoeven van ins:pectietochten, waarbij namen vermeld worden,
die op deze landweer betrekking hebben 1).
D. Waarom landweren werden aangelegd•.
De Cameraarsrekeninqen, die ik, om een antwoord op dit
waarom te krijqen, geheel heb doorgelezen (een werk, dat
vele uren in beslag nam, echter een groot genoegen was)
geven ook hier het antwoord door de bijzonderheden over
de politieke geschiedenis van dit tijdvak, waarin de stad
Deventer en het Oversticht door voortdurende vijandelijkheden
verontrust werden. Voordat we hierop nader ingaan,
volgen eerst enige aantekeningen van elders.
Degrenzen van het vorstendom Thorn 2), dat de plaatsen
Thorn. Ittervoort, Grathem, Beersel. Eele, Baexem en Stramprooy
omvatte, werden in de 11e eeuwaan de zuidzijde met
het graafschap Loon gevormd door moeras en heide. Loon
omvatte de dorpen Bocholt, Bree, Beek en Tongerloo. Omdat
de grenzen niet behoorlijk afgebakend waren, ontstond-en er
telkens twisten over turf, hout en het grazen van vee. In 1441
viel een bende van 16000 3) man in Thorn. In 1442 vond een
grensregeling plaats, waarbij 26 getuigen verklaringen afleggen
betreffende de grens van Overheyde (Bree en Tongerloo)
en van de drie Eigen (Neeritter, Thorn en Kes-
1) Bijlage 1.
2) J. Habets. De archieven v/h Kapittel der Hoogadellyke Rijksabdy
Thom le dl. (1889) bI. 331-334 no. 325.
3) id. Voorrede bl. LIV, met opgave van bronnen, waaraan dit onwaarschijnlijk
grote getal ontleend is.

158
senich ). Zij zeggen ook, dat die-van de drie Eigen ..die lantweer
nijet en gesteken en hebben" en dat de landweer sterker
en vaster is dan voor 50 jaar, zoals men heeft kunnen zien.
Tien getuigen (n.l. de ouderen) 'verklaren, dat de landweer
.voor 53 jaar is gelegd uit vriendschap voor en op verzoek
van de grondheren van de drie Eigen en wel ..om veden
wille, dij dat lant van Loen hadde van den. Rijnschenheren",
want als hun koeien genomen werden gingen de koeien ..van
den drijen Eijgen met inden rouff" - en ..alsso is die vurs
lantweer komen hier".
In ..De laatste regeeringsjaren van Hertog Arnold" (1456
-1465) 1) lezen we: (
Des manendaqes na sunte Gregorijs (15 mrt.) gereden
to Lochem umme scrijfte miins jonckeren van· Egmont
umme tijdinge dar to brengen, dat miins heren genaden
vijanden kreghen hadden, umme tot ere stat to siene ende
lantweren to maken.
Item das anderen dages vert gereden to Steinre 2) ende
in den Toldicke 3) umme clair to bestellen er lantweren up
to graeven ind to maken ende reet sa vort to Doesborch
ende was dair 1 nacht.
Zo duidelijk is de taal der cameraarsrekeningen niet, zij
vermelden slechts betalingen ten behoeve van de aanleg en
geven verantwoording voor gelden voor militaire expedities
tegen vijanden. De geschiedenis van Deventer, het Oversticht
en de verhouding tot Gelre is nergens duidelijk omschreven,
en het ligt buiten mijn competentie dit tedoen.
Ik wil er slechts op wijzen, dat de Utrechtse bisschoppen
het Oversticht dikwijls verpand hebben o.a. aan Reinoud II,
hertog van Gelre 4) ( 1336-134,6),' waardoor de voogden
1) J. s, v. Veen, Gelre. Bijdr. en Meded. 1920. bI. 142 CVI.
2) Steenderen.
3) Toldijk, tussen Zutfen en Doesburg.
4) Overleden 1343.

159
van de l l-jariqe Reinoud III zich zelfs mengden in de belangen
van het gewest. In deze tijd brak ook de strijd tussen
de Bronkhorsten en de Hekerens uit 1). De tijden waren zeer
verward en onrustig, daarbij had de Hanzestad Deventer
voor alles rust en veiligheid nodig voor zijn handelstransporten.
't Is dan ook welopmerkelijk, dat juist tijdens het krachtig
bewind van bisschop Jan v. Arke} en door diens medewerking
de Sallandse landweer werd aangelegd. Wel moest ook Jan
van Arkel van 1349-1354 het Oversticht verpanden aan
Frederik van der Eze (van Hekeren), die daarbij schout van
Salland werd. In 1354 werd Overijssel door den bisschop
weer ingelost, waartoe Deventer aan Fred. v. d. Eze 1400
pond en aan den heer van Voorst 513 porid betaalde 2).
Er is al op gewezen, dat, behalve beroepsgravers, burgers
van Deventer werkzaamheden verrichtten ten behoeve van
de aanleg der- landweren. Uit de hierna in bijlage I vermelde
posten uit de Cameraarsrekeningen blijkt, dat Deventer'
rechtstreeks betalingen deed ten behoeve van de aanleg van
de Sallandse landweren, waaraan ook de bisschoppelijke
. "onderzaten to helpen solden" 3). Onzeschepenen met "den
goeden luden van Zallant besaghen die graft van de nyen
lantweren" bij Holten 4).
Ik ben tot de gevolgtrekking gekomen, dat van Deventer
het initiatief tot aanleg van de landweren is uitgegaan. Jan
van Arkel heeft krachtig medegewerkt aan het tot stand
komen. Geleidelijk aan heeft Deventer zich niet alleen het
recht van toezicht doch ook de landweer zelf toegeëigend 5) .
In verband met zijn vijf jaarmarkten en zijn belangrijke
'1
1.) Spelling volgens Cameraarsrekeningen.
2) Cam. rek. 1354 bI. 239, 271, '272; de bisschop loste in, de steden
betaalden.
3) Cam. rek. 1378 dl.. V 61. 94.
4) id. 1377 dl. V bI. 61. 84.
5) Bijlage Ile.

160
handelstransporten was een beveiligd gebied voor Deventer
een eerste levensbehoefte.
Wij willen aan het slot van deze studie niet nalaten een
woord van opwekking toe te voegen tot verder onderzoek
en opsporing van landweren 1), niet alleen in Overijssel, doch
overal elders, waarbij het voorbeeld van van Deinse ernstige
navolging verdient. Daarvoor dienen stafkaarten goed nagezocht
te worden op namen, die op landweren betrekking
hebben. In het terrein zelf diene men goed te letten op alles
wat niet van nature is ontstaan.
Jaartal I dl. bI.
BIJLAGE I.
1340 I
1343 I
1344 I
1345 I
91 Hermanno custodienti insulam, quum fecit
sepes extremas inter nos et illos de Epze.
116 In Crastino Nativitatis s Marie virginis pro
expensis scabinorum et consulum in domo
V reden quum perspexetunt vias apud
Colmeehete et Relo et circumqueque.
162 Werkzaamheden aan het hoofd bij de Teuge
(later Pothoofd geheten).
168 . Gerardo Spyet 2) in vigilia Assumptionis de
aggeribus supra praturn.
203 -pro instrumento dicto tonneboem apud Colmescote:
pro instrumento dicto hecke apud
Borghelot ronneboem apud Voerdinoeshues.
1) b.v. bij Zwolle, bij Wijhe waar landweren zijn bij een boerderij
Runneboom. bI. 27 vt 30-65; 80-70; F. A. Hoefer zegt in Gelre, Bijdr.
en Meded. XII (1909) bl. 217, dat tegenover de Overijsselse landweer
een GeÎderse Ùnie was, die zich uitstrekte van Grol op Borculo, langs
Nettelhorst, Ampsen, Wildenborch, Verwolde en van Dorth op Zutfen liep.
2) Gerrit Speet Is een aannemer van grondwerken.

161
Jaartall dl. 0t------------------
1346
1347
1348
1351
1352
1353
1354
I 229
I
II
II
II
II
II
II
255!
257
262
299
I
13
43
99
118
173!
201:
205
243
244
belangrijke uitgaven voor de ronneboom bij
den Venen 1).
Speet verricht veel graafwerk. versterking
van de stad.
Enige schepenen. quum venerunt de prato
ubi mensurabant dykus per Speie [oditos.
Viris facientibus sepem supra praturn
de spinis apud antiquam Yslam.
In dit jaar werden rondom de stad pallssaderingen
geplaatst. herstelling van de
stadsmuren. bouw van een nieuwe toren.
Henrico Fossori de fossato facto oppen
weerde.
Vira. dicta Brouwer fossatis supra pratum.
Ronneboom oppen Toghe.
expensis scabinorum et consulum euntium
supra pratum ad videndum fossata et sepes
et alia dicta V rede 2).
bouw van een V rede.
fossoribus effodentibus fossata apud Borghelerhecke.
apud Colmescoten, domum
leprosorum, ton Vcerdeë}.
fossoribus fodientibus in metcke civitatis -
supra insulam inter mums civitatis; Ronneboom
bij Colmschate, in de Venen en bij
het Leprozenhuis.
Werkzaamheden door Speet.
Inspeetie door de schepenen van "munitiones
dictas Vreede" super insulam et pratum.
1) Aan de oostkant van Deventer.
2) Vrede. wrucht of wrocht = omheining. afsluiting.
3) Bij BorgeJe.
11

Jaartall dl. I bI. I
1355
1356
1357
1358
,1359
,1360
1361
III
II
II
II
~~~l
382!
410
424
457
495
II 586
II
II
II
II
594
615
646
716l
718~
.162
1362
III
~;I
14
24
55
57
58
60
Wel'k'zaamheden aan vestingwerken en landweren.
Aanleg van rivierdijken. Belangrijke
besprekingen tussen Deventer, den
bisschep en de hertogen van Gelre. Voortdurend
strooptochten in het gebied van
Deventer. Onder toezicht van Theo van
Rechteren en Otto v. Doernic werd in de
landweer een versterkt huis gebouwd (Arkelstein?
).
Voor het eerst de naam landweer: scabinos
euntes in insulam cum Spete et ordinarunt
de fossatis faciendis ibidem dictis
.Lendioete.
V redegraven bij de Douwelerdyk.
belangrijke uitgaven voor de slotboem apud
Toghe.
wrocht apud Colmscote.
Inspeetie van het huis van Fr. v. Rechteren
te Wegghestape1 (Arkelstein? ).
,Er werd door burgers van de verschillende
straten of wijken waarin de stad verdeeld
was bij afwisseling gewerkt. "Oppen
Weerde, oppen Toghe". Te Utrecht hadden
met den bisschep besprekingen plaats
over deze graafwerken.
61
68
93
Waterborne.
werkzaamheden aande ronneboem bi den
coelhoven vor die Berchpoorte.

163
Jaartal dl. bI.
1363 III 237 er werd in deze jaren geregeld gewerkt aan
264 de landweren op de reeds genoemde plaat-
1364 III 266 sen. Schepenen en Raad houden af en toe
323 inspectie.
372
1365 III ·430 Lambert den hoenrevanger, die ghelopen was
ton Arkelsteyn ende tot Holten ende besaech
die graft, die de bisseop doet graven.
III 50'9 Spiere ende sinen ghesellen, die eyn deel
doetnes ghepotet hadde up den dije omme
den Toghe.
Gesen Copes wijf, die Spiete ende sinen
ghesellen up Fennenoert 1) ende afvuerden
daer sij den doern steken ende die hem
den doern van Fennenoert
an den Toghe
mit horen scepe vuerde.
III 510 Cuerhues up den mersche.
III 537 up den Weerde daer die straten groven; up
den Toghe daer die ghemeynte had de ghegraven;
inspeetie van ronnebomen op de
Toghe en op de Weerd.
1366 III
539)
werkzaamheden op de bekende plaatsen.
III- 2 36
37
~1 93
119
140
1369 111- 2 242 .Cuerhues up den Enghe.
1) Vlak bij de stad tussen IJssel en de weg naar Zutfen.

164
~~----------------------------------~
1370 uh 275 Een bode met een brief a/d drost van Salland
(Henrie den Zuren) op de Arkelstein over
landweren.
276 J. Seele ende D. bi den Brincke, die met aehte
ghesellen in 't Crumelaer 2) gheghaen
weren ende besaghen ho dat men die lantwere
voert graven solde.
1371 III_2 318 nye graft uppen Weerde ende uppen metsch,
1374 IV 130 inspeetie van de landweer bij Baerlo met den
dtost van Salland.
IV ]55 bi eyn deel van den seepen ende raet, die
ghevaren weren up den mersch ende up
dien Weerd ende besaghen die weyde
ende die wruchten.
IV 156 die ghevaren weren die Ysel up ende die
oelde 'Ysel neder ende besaghen dier stad
weyde ende wruchten.
IV 299 landweer bij Ommen.
1376 IV 347· landweer tussen Relo en Colmschate.
1377 V. 12-19 besprekingen over het aanleggen van landweren,
het hakken en poten van wilgen.
die ghevare were in die oelde Ysel ende
besaghen dat dyep by die wruchte.
V 34 Inspeetie van de wruchte bij der ziekenboem
en om de Eng, want die mare ghecomen
was, dat die vyande die ronneboem up
geslaghen soelden hebben.
V 43 die ghegraven hadden up der nyer lantweren
bi Holten.
V 6,0 .des manend. daer na bi den scepenende raet
van der Poelstrate, Waterstrate ende van
2) Waar is dat?

165
~I dl.1 bl,
f------+--+-------
1377
1378
I
V 84
V 94
V 95
V 97
der Noerdenberghestrate do. sie mit horen
strateghenoeten up den Mersche ghegra~
ven hadden, vor spise des middaghes ghe~
santende des avontyts ter maeltyt verteerd.
Des Dinxd. daema bi scepen ende raet van
der Engest. Bisscopstraten ende van der
Overstraten die mit horen stratenqhenoeten
ghegraven hadden.
Des W onsd. daema bi scepen ende raet
van den Berghe .ende Assenstr. mit horen
strateghenoeten do sie ghegraven hadden
indergraft up den Mersch.
(Vrijd. begint de Polstr. weer, Zaterd. de
Engestraat ).
die ghereden weren bi Holten mit den goeden
luden van Zallant daer sie besaghen die
graft van der nyer Iantweren.
Egenberghe (een bode), die tot Vollenho
ghelopen was an Jacob van der A (drost)
mit breven van onser stad ende van Gelys
Uytencampe schulte van Zallant als van
der lantwere, die men graven soelde voert
lant van Zellent, deer sine onderzaten to
helpen soelden.
Egenberghe, die ghelopen was tot Renen
ende tot Utrecht mit breven van onser
stad ende Gelys Uytencamp an onsen
Heren van Utrecht alse van der lontureren
te graven vort lant van Zallant.
besaghen up den Mersch onzer stad wruchte
bi scepen ende teet mit Gelys Uyttencampe
schulte van Zallant ende mit anders een
deel richters van Zallant daer sie mede

V 98
V 161
V 165
1379 V 204
166
~~_b_I_.~ ~ _
1 I.
220
1382 VI 5
18/
zeten achter uw onser stadhues ende dedingden
alse van der lantweren te graven.
Egenberghe die naar Zwolle gelopen was an
Hem. Stakenhorch rentmeyster van Zallant
alse, dat hi comen solIde up die lantwere,
want die lantlude traech weren te
graven, omdat Gelys Uytencampe buten
landes was.
die ghereden weren to Ztoormèn, to Beerlo,
ton Tempel ende Varendelo (Averlo)
omme te versiene van der lantwere te gra~
ven.
In Twente werd hout gehaald voor het euerhues
up die lantwere (voor Holten?).
die mit onser ghemeynte to Holten ghetreket
weren, do men dat boichotede upsloech.
een scepel rnostardzaet. dat verzeyt waert
up die lantwere te Relo 1).
drinkgeld aan den sluyter.
inspeetie waar te Raalte landweren zouden
worden gegraven 2).
BIJLAGE II.
a) In het Oud-archief te Deventer werden nog terloops
de volgende berichten over landweren gevonden:
Inv. Dev. Arch. bijl. blz. 226 = 4 middeleeuws arch. blz.
175 (14921):
Item van den Dovelder coIck sullen die buren van Rele
die landweer holden ende maken thent an den Ganseboem
ende den uijtersten boem sullen sy mede maken. Ende den
bijnnensten boem saIl die stad maken ende dair sijnt twe
1) Volgens Dr. F. J. M. Offerijns te Amsterdam als groenbemesting!
. 2) Is dat soms de landweer aan de binnenweg van Raalte naar Wyhe?
bI. 27 vt 30----65; 80---70.

167
kampe landes geslagen, dat men dair aH doen saIl die cast
den boem te sluyten ende to ontsluyten.
Item, die Ganseboem plach te hielen die boem to groeten
Baerle.
Item die stad van Deventer sal die landweer voortaan
holden en maken.
b) 1468. Is. A. Nyhoff vermeldt in "Gedenkwaardigheden
uit de Gesch. van Gelderland Dl. IV blz. CXIV, dat Wachtendonk
door den hertog van Kleef was bezet en van het
uiterste gewigt om de talrijke bezetting te versterken en haar
mondkost en krijgsvoorraad toe te voeren, moest hij zich uit
zijn land eenen weg banen door een streek, waar hij voor
de Geldersehen nimmer veilig was. Den 22 Juny was het hem
g.elukt met een aantal wagens de landweer over te trekken
en Wachtendonk van het noodige te voorzien. Adolf (v.
Gelre) die te Stralen lag, op ongeveer anderhalf uur afstand
van die plaats, dit vernomen hebbende maakte zich den volgenden
morgen vroegtijdig op om den hertog van Kleef den
terugtogt af te snijden of slag te leveren.
c) Zwolle. Maandrekeningen eind XV eeuw 1).
Item mijt Werner Duijsterbeke na Twente, toe Almelo toe
Goer toe Diepenheim ende die Lantweren tót Arkensteijn
ende voort toe Deventer om die gebreke dieren weren toe
besiene en van vele saken getracteerd (Uitg. v. Aernh. v:
Herwerden. timmermr: van reizen in de Xe maand).
1426. Se maand uitgaven van Gheert Boumans, die een reis
maeckt met Folkier ter Venebrugge ende ter Slingenborch
doe men die bolwerke en Lantweeren opmakede.
1498. De stad koopt een stuk land ten behoeve der stad.
Het is gelegen buiten Dieserpoirte bij den gerichte alrenaest
Evert van Ringe t.e. en die Lantwere t.a.z. strekkende· van
h.e.c. aan Geert Godens soen en m.h.a.e. aen die landtwere
(koopbrief) .
1) Mededeling v. J. Geesink, archivaris van Zwolle.

168
d) Koethuis.
In de inleiding tot de gedrukte Cameraarsrekening bI. LXV
noot 1 zegt J. I. v. Doominok: ..Dat er ook te Zwolle zulk
een ..kuerhuys" bestond bleek uit de stadsrekeningen. In
die van 1401 genoe~d, wordt in 1411 gesproken van den
runneboem ten kuerhuys" en in 1415 "van den landweer bij
den Kuerhuys te maken". Volgens eene aanteekening van
Raadsheer Heerkens is dat koerhuis thans de Wipstrik". Te
Kampen bestond de Koerburch, later Koeburg genoemd, vermoedelijk
ter bescherming van het vee in de weiden tegen
invallen van den hertog van Gelre en andere roofzieke edelen,
later gesloopt. Ook "ronnebomen" dichter bij de stad zijn
bekend.
Op een oudere druk van de topografische kaart 1), 500 m.
ten zuiden van Eibergen voor de samenkomst van de wegen
van Rekken en Groenlo staat de naam Koerhuis. ten noorden
van de plaats de veelzeggende namen Landweer, Draaiom
en Slotman. Aan de weg van Groenlo naar Zwillbrook staat
de naam Koerboom vermeld. In noord-zuid richting staan
twee landweren getekend. Van deze landweren is volgens
vriendelijke mededeling van Hendrik Odink te Eibergen niets
meer over. Ze vormden oudtijds de grens tussen de marken
van Hupsel en Eibergen. Na de verdeling van de markegronden
verdwenen geleidelijk de weerwallen. 't Koerhuis
stond daar bekend als 't loerhuis.
e) Inventaris. Oud-archief te Deventer. No. 311 (m.a.
196) bevat drie rekeningen voor het maken van wegen Iandweren
over de jaren 1488-1494-1498. De stukken zijn kennelijk
gebruikt om het recht van de stad Deventer opde Sallandse
landweren te bewijzen. Daarin lazen we dat "hus luden
werken aande landweer". Verder komen daarinde namen
1) De jongste uitgaven van de Topografische Dienst vermelden veelal
die oude namen niet. De oudere uitgaven hebben dus grote waarde!

169
voor: Hagenhuis, Yperenborg, Hakenboom. ArkeIstein, Ter
Honnep, Zwormen; verder nog uitgaven van den nyen dyck
by der Honeperboom (rekeninge Johans van Leyden jongetimmermeester
).
Onder dit nummer bevindt zich nog een belangrijke kondschap
van 15 Dec. 1552 luidende:
"lek Luytgen Kruyse, indertijt richter ende scholts to Colmenschate
van wegen des dorchluchtichsten groetmogensten
ende onverwynlixten heren, heren Carle van Gods gnaden
Kyzer van Romen, Conynck van Spanien etc., herttoch van
Brabant ende herttoch van Gelre, grave van Hollant ende
grave van Zutphen, erffhere van Ffriesslant ende der lantscape
van Overijssel, mijns gnedichsten lieven heren, doen
kondt ende bekennen myts desen apenen bezegelden placaits
breff ende certificatie, dat vor mij gekomen ys in eijnen gehe~
geden gerichte ende gespanre banck mijt mijnen cornoten
ende gerichtslude hijrna besereven als ick myt rechte soldé,
gecomeh ijs inden selven .gerichte die burgemijster Harman
Hessels als seepen hijrto gekomitert van wegen seepen ende
raedt der stadt van Deventer, ende hefft angesproken mijt
dach seggen Berent Menssinck, olt wesende omtrent vijfftich
jaren, Henrick to Rele, ock olt wesende omtrent vijfftich jaren.
Gerryt Lucke inden Plackenberch, olt wesende omtrent sesttich
jaren, ende Goessen Eppinck, olt wesende omtrent vyr~
endefifftich jaren. weshem alle vijf wijtlick ende kundich ys.
als van den lantwere liggende bij der Honnepe ende eijndende
benefferis Holtten; sachten sy ale vyr die rechte warheit
nijet, solden sij alle vijf penfellich 1) wesen, elck mijt vijf£ en
twijntich olde ffranckforder schijldeende den scaden; mijt
rechte sachten'sij sich alle vijf der penen ontsculdig twesen
ende der nae mijt oeren -waren worden volstavedes eedes lifflieh
over den hijlgen swerende, ten ijrsten tuijchde Berent
Mensstnek. ende Henrich to Rele vorss. aIle beijde ut eijnen
1) Strafbaar; poena = straf.

170
monde, dat sij ter begertten van salige Luijtken Bruijns ende
Johan van Leijden als wegenmijsters der stadt van Deventer
mijt oer span gehaalt hebben eijn voer tijmmerholts, als baleken
ende die gehaelt, tweten Berentt vorss., tusschen Rysener
veen ende den tolboem ader vervallen huys to Holten, ende
Henrick vorss. tusschen den tolboem ende die lantwer, streskende
nae Holtterbroek. ongeverlick geleden eenentwentich
jaar; ende dat men mijtten baleken gemack heHt boemen om
die vijanden traeten 1), ende anders als die stadt dar mede
tdoen hadde: een ariderde tuijgede Gerrijt Lucke vorss. bijder
penen wo vorss., dat hij tot twe oHte drij reijsen ut bevel van
den twe raetsheren wegemijsteren van Deventer ertijts, omtrent
seess ende twentich jaren geleden, holt heHt helpen
houwen tot der stadt Deventer behoeH in die lantwer to
Holten, tusschen Holterboem. streckende nae Rysener vene,
ende den Holterboem streckende nae den Arckenstern. want
den raetsheren to pass qwam, ende dairt profitelixte holt wass,
ende bijtijden Gerryt van Langen, drosten: ten derden tuijgede
Goessen Eppinck vorss. oick bijder penen wo vorss. ende
sachte, dat salige Andrees Bondien van wegen der stadt van
Deventer synen saligen vader twe weers 2) aH geschat heHt.
dat sin draft schapen over die lanthwer gegaen ader gedreven
weren, tot allen lyckteyken 3), dat die wers 2) mytten wollen
bleven gaen, ende dat die herttoch van Gelre sins va-ders huyss
int jaer van thyn aH brande, dat die twe schapen mede verbranden,
ende moste nochtans dess jaers daer naest twe andere
weers hem wedder geven, die dese getuch hem gebracht
heHt, ende dat die stadt van Deventer doch oere ghemitteerde
vor voele jaren in der lantwer toe Holten holt plegen tlaten
houwen ende tot oren schonsten gebruijek ende vervurt, ende
oick ys Goessen vorss seer wal bewust, dat sin salige vader
1) Palen en meten = paal en perk stellen.
2) ram.
S) merkteken .(1).

171
eyn juckhaeke, dar men' ossen inne meynt uthter lantwer vorss
gehouwen hadde, ende dat Andrees Bondien. van wegen der
stadt Deventer, sijnen saligen Vader dar aver geschaft hefft,
sunder al argelyst; dar dijt aldus geschede, weren mijt mij
richter vorss. aen ende over als rechte cornoten des gerichtes
Johan Lambertss ende Henrick Gerrijtsz, die oer orkonde mijt
mij hijr af ontfingen: orkonde en tuijch der warhiet, so hebbe
ick richter vorss, mijn zegel beneden an dessen placaetsbreff
ende certificatie gehangen ende mijn eigenhand hijr andesath,
geg. in t jaer ons Heren, duysentvyfhondert twe ende vijfftich,
den vijffthiensten Decembris.
Luytgen Kruyse."
f) In "Quoyer van de verpondinge in den Ampte Apeldoorn
1649" wordt een Runneboom vermeld in de Ordermark:
"van een hoymaetken aen de Runneboemen gelegen".
g) In een brief van Zutfen aan Deventer 1480, Zaterdag
na St. Margriet no. 16 van map 1480 d: "sluetinge der strome
ende straten".
'h) Een Cleeffsche lantweer en de Berghsche runboem
worden vermeld door J. S. v. Veen in zijn artikel Lathum
Gelre X. Bijdr. in Meded. (1907) bI. 21.
j) De Catalogus Gasthuizen te Deventer bI. 331 no. 753
vermeldt: "de Hoykamp in het Kerspel Olst, buurtschap
Scherpenzeel grenzende aan de landweer naar Wijhe".
BIJLAGE III. 1)
Aan Johan van Diepholt. 2)
Guede V rent, Alsoe die lantweer voele te doene gehadt
heef.t te maken ende van groeten noede is sulek tosien dair
.1) Inv. no. 7 m.a. bI. 68 eerste acte.
2) Kastelein op de Waardenburg te Holten. Zie Inv. Dev. Arch. (1870)
No. 1607. bijl. VII. no. 135.

172
op te hebben, dat die laatweer nijet weder ingetreddet noch
bederflic gemaket en werde, dair omme wy ju laten weten,
dat gij alle biesten schutten 1), die dair ingaen, ende nemen
van elcken stucke als van runder ende perden 1 lb, van 2
vereken 1 lb, van 2 scapen 1 lb; ende wes 2 )guede gij meer in
der lantweren schutten, dat vor die broekeê] vorss nijet guet
Henoeten en weer, noch voer sijne broecke niet geloeset en
werde, dat sol verkart 4) guet wesen; wie oick ennich holt
inder lantweer houwe, schaede dede ofte wege dair doer makede,
dair uwen koer 5) mede af te nemen nae gelegenheit.
Ende wie hijr ijeet van anbrachte daer koer aff queme, dat
solde die anbrenger half hebben. Ende hijr wilt kerkensprak
van doen met den yrsten tot suleken steden dair dat dienen
soele, opdat sij hem daernae moegen weten te richten ende dat
sij hem dair nijet mede en hebhen te ontschuldigen, dat sij
dair nijet aHgeweten en hebben. God sy mit U. Gesereven
des vridagesna sente Johans baptisten dach anno (14) 15
(= 27 Juni). .....
BIJLAGE IV.
Bronnen' over landweren in Nederland.
G. Dumbar. Het kerkelyk en Wereltlyk Deventer. Dl I (1732)
bI 10-11.
J. W. Racer. Overijs. Gedenkstukken. DI II (1782) bI 224.
230.
J. W. Racer.Overijs. Gedenkstukken. Dl lU (1784) b166, 80;
135, 155, 240.
J. W. Racer. Overijs. Gedenkstukken. Dl V (1786) bI 289,
331.
J. W. Racer. Overijs. Gedenkstakken. DI VU (1793) bI 114.
1) in beslag nemen.
2) wat.
3) boete.
4) verkeren, verkoren = verbeurd verklaren.
5) keur, bekeuren.

173
Is. A. Nijhoff. Gedenkw. uit de Gesch. van Gelded. Dl IV
(1847) hl CXIV.
Overijsselsche Almanak. 3e jaargang (1838) hl 133-134.
Overijsselsche Almanak. gejaargang (1844) hl 182'-185.
Overijsselsche Almanak. 10e jaargang (1845) hl 198.
B. W. A. E. Sloet tot Oldhuis: Wat heeft men onder landweren
te verstaan?
Overys. Regt en Gesch. Versl. 33 st vergadering (1874)
hl6-7.
Overys. Regt en Gesch. Versl. 34 st vergadering (1874)
bI7-12.
J. I. v. Doorninck. Overys. Regt en Gesch. Versl. 35 st vergadering
(1875) hl 6-9.
x. De Overys. Landeweer. Deventer Courant (1875) 5 Maart.
J. A. Ort. 1 ) Oude wegen en landweren in Limburg en aangrenzende
gewesten. Leiden 1884.
J. Craandijk. Wandelingen door Nederland. 2e druk (1885).
Twenthe bI 284.
J. Habets. De archieven vjh kapittel de Hoogadellijke Rijks~
abdy Thorn (1889) le dl hl 331-334.
J. Geerdink. Eenige hydro t. d. Gesch. v. h. archidiaconaat en
aartspriesterschap. Twenthe (1895) hl 159.
J. I. v. Doommek. Landweren. Bydragen tot de Gesch. v.
Overyssel VIII (1896) hl 184.
J. Nanninga Uitterdijk. Een en ander over landweren (met
hronnenopgave). Bydragen tot de Gesch. V. Overys.
XIV (1907) bI 165-172.
F. Buitenrust Hettema. Overys. Regt en Gesch. Versl. 100 st
vergadering (1907) bI 4-5. '-
J. S. V. Veen: Lathum. Gelre. Bydr. en Meded. X (1907)
hl 21.
W. Nagge. Historievan Overyssel. DI I (1908-1915) hl 111
(uitgave Ov. R. en Gesch.).
1) Mededeling van Gerh. J. L. Lugard Jr. (door mij niet gelezen).

174
c. W. v. d. Pot Bzn. Bijdrage hetr. de landweer hij Zwolle.
Vers!. en Meded. Overys. Regt en Gesch. (1909) 25 st
stuk hl 125-132.
F. A. Hoefer. Mededeelingen over den Wildenhorch, Gelre.
Bydragen en Mededeelingen XII (1909) hl 215----'217.
F. A. Hoefer. De landweer als deel v. e. vesting. Versl. en
Meded. Overys. Regt en Gesch. XXVIU (1912) hl 187.
J. J. v. Deinse. Overijs. Regt en Gesch. Versl. en Meded.
XXVHI (1912) hl XV-XXI.
H. D. J. v. Schevichaven. De Nymeegsche landweer, Gelre.
Bydraqen en Meded. XXII (19,19)hl 3-22.
A. Benthem Gzn. Geschiedenis v. Enschede en zijn naaste
omgeving. 2e druk (met hronnenopgave) (1920) hl 72.
77.
J. S. v. Veen. De laatste regeeringsjaren van Hertog Arnold,
Gelre. Bydr. en Meded. XXIII (1920) hl. 142 CVI.
J. J. v. Deinse. Uit het land van katoen en heide. 2e druk
(1925) hl 162~163.
J. J. v. Deinse. Landweren hij Enschede. Twentsch Daghl.
Tuhantia (1927),20,21, 22 en 25 act.
T. Heeringa. De Graafschap (dissertatie). Zutfen (1934 )
hI 54.
B. J. Westcrbeek van Eerten. Landweren. Archief Jan. 1934,
orgaan der Oudheidkundige Vereeniging de Graafschap.
De Cameraarsrekeningen van Deventer 1337-1393. Uitgegeven
door J. I. v. Doorninck, J. de HulIu, en J. Acquoy.
Voor Duitsland.
Van Deinse noemt:
Fr. Tenhagen. Die Vredener Landwehr. Zeischr. f. Vaterl.
Gesch. u. Altertumsk. Westf. hnd 53.
Fr. Tenhagen. Die Landwehr der Herrsch. Ahaus id. hnd 55.
[os. Lappe. Over Landweren hij Werne aid Lippe. id. bnd 76.
Th. Hacke. Heimatklänge Bentheimer Plaudereien C (1912).

=-
YI
bI 33.
zs
(Verslagen en Mededeelingen 52ste stuk. Tweede reeks. 28ste stuk.)
VEREENIGING TOT BEOEFENING VAN
OVERI)SSELSCH REGT EN GESCHIEDENIS~
G. J. DOORNINK - LANDWEREN BH DEVENTER.

175
In de Deutsche Geschichteblätter XI Band (1910) s. 11--
21; 125-141; 224 vindt 'men een uitvoerige opgave van literatuur
over landweren in Duitsland.
Voor Engeland .
De Reallexikon der Germanischen Altertumskunde (1915)
III Bnd s. 121 vermeldt -~nder Landwehren een en ander over
het voorkomen ervan in Engeland bij Bristol en a. d. Severn.
Hierover schrijft ook J. J. v. Deinse: De altaarsteenen der
Tuihante.