Archeologische Kroniek van Overijssel over 1996 - Historisch ...

dr. A.D.
Verlinde
Archeologische
over 1996
Kroniek van Overijssel
Samenvatting
In de onderstaande kroniek zijn selectief nieuwe archeologische gegevens uit
1996 opgenomen. Het gaat hierbij dit jaar vooralom graven/grafvondsten en
om huisplattegronden, die het oudheidkundig beeld van Overijssel aanvullen
en verrijken. Tevens worden twee opmerkelijke andere vondsten onder de aandacht
gebracht. Al de nieuwe gegevens betreffen de periode tussen de I2e eeuw
vóór en de I2e eeuw na ehr.
Bronstijd (2200-800 v. Chr.)
Weerselo-Rossum (afb. I)
Uit het bekende late Bronstijd urnenveld van Rossum, dat is gelegen onder het
kerkhof en tevens onder een voormalige es, zijn in de afgelopen jaren wederom
diverse urnen en umresten aangetroffen door J. Laarhuis tijdens het delven
van graven. De vinder is inmiddels vertrouwd met de positionering van urnen,
om welke reden een afwijkende situatie zijn aandacht trok, zonder dat overigens
een eventuele relatie met grondsparen vastgesteld kon worden. Een van
de recent gevonden 'urnen' werd namelijk omgekeerd geplaatst aangetroffen,
echter zonder begeleidende crematie. Het betreft dus een destijds ingegraven
en ondersteboven geplaatste pot. Een halve meter ernaast lag wel een crematieplek,
waar een bijpotje in lag, en wel een eenvoudig, 4 cm hoog konisch napje.
In urnenvelden worden soms wel vaker potten zonder crematie aangetroffen,
waarbij dan al snel gedacht kan worden aan een 'rituele functie' (zonder die
nader te kunnen duiden), maar waarbij, afhankelijk van de aard van het grondspoor,
heel zelden ook een inhumatie-graf aanwezig kan zijn, zoals in Mariënberg
en Mander kennelijk het geval is geweest.
Het omgekeerd geplaatste aardewerk betreft een vrijwel complete, dubbelkonische
kom met een hoogte van 9 cm. De rand is verdikt en iets afgeschuind op
een wijze, zoals bij slechts een paar urnen uit Overijssel bekend is. De schouder
is versierd met twee horizontale groeflijnen, waartussen ineen geschakelde,
staande driehoeken zijn aangegeven. Deze versiering suggereert een
halsje op de kom, die er feitelijk niet is. Het gepolijste aardewerk is zwart en
bruin van kleur en verschraald met zeer fijn steengruis. In typologisch opzicht
is de ceramiekvorm in zoverre opmerkelijk, dat hij een (grote) miniatuur uitgave
lijkt te zijn van een urn van het type Dubbelkonus of zelfs van een Halsdubbelkonus,
die als urn minimaal 13 cm hoog zijn.
Wierden-Enter-Mettenkampsweg (afb. 2)
In verplaatste grond, afkomstig van een net aangelegd opslagterrein langs
de Mettenkampsweg te Enter, vonden de heer en mevrouw J. Heuvink een
fraai uitgevoerde en uitzonderlijk grote hamerbijl van het type Muntendam
OHB 112e stuk 1997 Archeologische Kroniek van Overijsse! over 1996 '53

Afb.1.
Weerselo-Rossum. Omgekeerd geplaatste kom uit urnenveld late Bronstijd.
Hoogte: 9 cm. Napje uit crematie.
(D: 'nackengebogene Axt'), welk type wordt gedateerd in de late Bronstijd/
vroege IJzertijd. De afmetingen bedragen: 200 x 61 x 59 mm. Gewicht: 1,48 kg.
Deze vondst is aanmerkelijk groter en zwaarder dan grote Nederlandse vertegenwoordigers
van het bijltype, met lengten tot 162 mm en gewichten tot 667
gram. Uit de Gem. Löningen, Kreis Cloppenburg is echter een groter exemplaar
bekend van 18 cm lengte (gewicht niet vermeld). De bijl uit Enter is voor
zijn type zo uitzonderlijk, dat aanvankelijk gedacht is aan een in de afgelopen
paar eeuwen aangevoerd, uitheems exemplaar. Verschillende nadere gegevens
bepaalden de ideeën hieromtrent echter op een authentiek prehistorisch exemplaar,
afkomstig uit Nederland ofwijde omgeving.
In de eerste plaats is er het bovenvermelde exemplaar uit Cloppenburg, dat
bijna even groot is als de vondst uit Enter. In de tweede, belangrijkste plaats
moet de bijl afkomstig zijn uit de onderkant van cq. van onder de ter plaatse
afgegraven es, omdat volgens de vindster de grond nog stevig in het steelgat
zat, 'geelbruin' van kleur was en merkbaar minder humeus was dan de
esgrond zelf. Een veldverkenning met haar naar een deels ontgronde strook
naast de afgraving voor het opslagterrein heeft het grondprofiel nabij de
vondstplek duidelijk gemaakt: een voor Overijssel enigszins dun esdek met een
marginale cultuurlaag op vaste zandgrond zonder een gepodsoleerd karakter.
Maar grondsporen en/of aanvullende vondsten waren niet aanwezig. Uit de
ruime omgeving zijn wel vondsten en grondsporen uit de latere prehistorie en
Romeinse tijd bekend, die alle zijn gelegen op de kleine en lage stuwwal van
Enter, maar toch in hoofdzaak voorkomen op de oostflank. De hamerbijlligt
echter in de vondstarrne centrale zone van de stuwwal. De hamerbijllijkt aldus
een losse vondst voor te stellen in de buurt van 'eigentijdse' bewoning.
'54 dr. A.D. Verlinde

o
\
\
\
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
'r
I
I
I
I
I
I
\
I
\
\
\
\
\
Afb.2.
Wierden-Enter. Grote, ceremoniële hamerbijl. Lengte: 20 cm.
De zware, gave, recent slechts lieht beschadigde bijl uit Enter heeft een aan
de boven- en onderzijde gebogen, geslepen bijllichaarn met een vierkante
dwarsdoorsnede. De afhangende nek heeft een geklopt oppervlak en een ronde
dwarsdoorsnede. De nek heeft een guirlande- of halfboogvormige aansluiting
op het vierzijdige bijllichaam, zoals bij een aantal andere exemplaren eveneens
Archeologische Kroniek van Overijsselover 1996
'SS

ekend is. Opmerkelijk is het naar verhouding krappe steelgat van 17-26 mm
doorsnede, dat niet konisch verloopt zoals gewoonlijk. maar afgerond zandlopervormig
is. De steensoort kon helaas nog niet worden gedetermineerd,
maar het betreft een bleek, fijn granulair gesteente en het bezit een blauw
uitverweerd mineraal. Een zo zware bijl met een zo nauw steelgat en de bijzondere
uitvoering bestempelen de bijl al gauwals een onhanteerbaar en niet
voor practisch gebruik bedoeld exemplaar. Evenals onder meer bij een hamerbijl
uit Medemblik wordt gedacht, menen wij daarom een rituele of statusfunctie
aan de opmerkelijk fraaie en extreme vondst uit Enter te moeten toeschrijven.
In Overijssel vormt, in tegenstelling tot Noord-Nederland, de groep der
'nackengebogene Äxte' een schaars type. Het is wellicht geen toeval, dat juist
hier, in Enter/Elsen, zo'n uitzonderlijk exemplaar wordt aangetroffen.
Immers, hier is over vele jaren verspreid op een beperkt areaal in en naast het
moerassige Enterveen/Elsenerbroek een hele serie vondsten, zogeheten
depots, aangetroffen. Dit verschijnsel is door ons in verband gebracht met de
kruising van een doorgaande prehistorische route met een cultuurgrens, die in
de Brons- en IJzertijd tussen Enter en Elsen lag. De besproken hamerbijl versterkt,
evenals een ander exemplaar van hetzelfde type uit het Elsenerbroek,
deze depotconcentratie (zie ook de archeologische kroniek van Overijsselover
1993, p. 177-178).
De melding geschiedde via de AWN. Aan collega E. Drenth danken wij diverse
informatie.
Literatuur:
S.H. Achterop en JA Brongers, 1979 : Stone cold chisels with handle (Schlägel) in the Netherlands.
Berichten R.O.B. 29, p. 255-356.
F. Horst, 1985 : Die jungbronzezeitlichen Steinäxte mit Nackenknauf aus dem Eibe-ader-Raum.
Bodendenkmalpflege in Mecklenburg, Band 33, p. 99-124. Berlin.
Th. J. Maarleveld & c.J. Overweel, 1982: Medemblik. In : Archeologische kroniek van Holland over
1981, I Noord-Holland (red. P.J. Woltering). Holland 14, p. 193-228.
K. Tackenberg, 1974: Die jüngere Bronzezeit in Nordwestdeutschland Teil II - Die Felsgesteingeräte
(zie p. 34-35). Hildesheim.
A.D. Verlinde, 1980 : Prehistorische depots uit het Enterveen en Elsenerbroek in west Twente. 't
Inschrien 12, p. 17-25 (ROB-overdrukken nr. 135).
Ijzertijd (800 v. Chr.-O)
Deveruer-Cotmschate-'i Brameu (afb. 3)
In 1988 kon tijdens een acuut uitgevoerde noodopgraving, die direct vooraf
ging aan de bouw van een nieuwe wijk. circa drievierde deel van een tot dan
onbekend urnenveld uit de vroege IJzertijd worden opgegraven. Met name de
zuidelijke strook van bedoeld urnenveld moest buiten het onderzoek gelaten
worden wegens de ligging aldaar van een dijk langs het dal van de Schipbeek.
Daar deze (vrij lage) dijk inmiddels overbodig was geworden, werd hij nu afgegraven.
In dat kader vond in 1996 de aanvullende opgraving plaats door de
ROB en amateur-archeologen van de AWN in een areaal van ca 100 x 10 m.
De tweede opgravingscampagne leverde een twintigtal nieuwe kringgreppels
op en 29 crematies, die tot op de dalrand voorkwamen. Het nu vrijwel compleet
opgegraven urnenveld blijkt daardoor te bestaan uit ca 55 kringgreppels
156 dr. A.D. Verlinde

CI
'-" ,o
o
o
• •
Overijssel over '996
. he Kroniek van
Archeolog>sc '57
Afb.3. -Colmschate. urn~stengraf nveld uit
Deventer tii d met vo
(7).
de vr
oege Ijzer
00
IJ
Schaal1 : 6 .

en ca 90 crematies. De kringgreppels bezaten vaak een onderbreking in het
zuidoosten, soms ook een tweede onderbreking er tegenover. Het valt op dat in
de plattegrond van het grafveld geen enkel langbed voorkomt. Vele crematies
lagen centraal of excentrisch binnen de kringgreppels. maar zeker zoveel crematies
waren niet door een greppelomgeven. Als de crematie in een (vaak
besmeten) urn was bijgezet, was vrijwel steeds alleen het onderste deel van die
urnen nog intact. Dit feit en de hoge ligging van veel crematies in het schaafvlak
wijzen er op, dat de ingravingsdiepte meestal gering is geweest. Daardoor
is zeker een aantalondiep ingegraven crematies niet meer aangetroffen in de
opgraving. Relatief vaak zijn in de greppels aardewerkscherven gevonden,
soms van bijna compleet aardewerk. Zij worden meestal geïnterpreteerd als
ceremonieel vaatwerk. Het algemene beeld van het grafveld, het negentigste
qua ligging (!) bekende urnenveld uit Overijssel, is door de aanvulling uit 1996
niet gewijzigd, doch uitsluitend gecompleteerd.
De plattegrond van het grafveld wordt, zoals in 1988 al duidelijk was geworden,
beheerst door een voor de regio uitzonderlijk grote, dubbele en onderbroken
kringgreppel in het noordwesten. De buitenste greppel heeft een binnenwerkse
doorsnede van 16 m, dat is twee maal zo groot als de grootste urnenveldgreppels
uit Overijssel. De twee greppels waren aangelegd op een rivierduintje,
waarbij de greppels als het ware ingegraven hoogtelijnen van het ronde
duintje waren. Uit de vroege IJzertijd van zuidelijk Nederland zijn eveneens
enkele buitenmatig grote kringgreppels bekend, die worden toegeschreven aan
zogeheten 'vorstengraven'. Aan het Colmschater exemplaar kan eenzelfde
interpretatie worden toegekend, waarmee het de meest noordelijke vertegenwoordiger
van deze groep zou zijn. Helaas ontbreekt in Colmschate 'het eventuele
bewijs' voor deze theorie, omdat de bijbehorende crematie-bijzetting (die
bijzondere bijgaven bevat kan hebben) binnen de dubbele greppel als gevolg
van zijn positie op de top van het duintje reeds lang geheel verploegd was. Deze
zeer grote greppel, alsmede de onderbrekingen in (het zuidoosten van) deze en
andere greppels en het voorkomen van besmeten urnen in bijzettingen zonder
greppels, sluiten aan bij verschijnselen in de Zuidnederlandse urnenvelden.
Ten aanzien van de culturele context bevestigt het onderhavige urnenveld dan
ook, dat zuidelijk Overijssel tot de zogeheten Nederrijnse Grafheuvelcultuur
gerekend dient te worden. Ook enkele huisplattegronden uit de vroege IJzertijd,
die elders in Colmschate zijn opgegraven, wijzen daarop.
In de opgravingsplattegrond is tussen de kringgreppels een tweetal schuurtjes
aan te wijzen, waarbij niet duidelijk is of zij ouder of jonger zijn dan het urnenveld.
Bij de zuidoost rand van het urnenveld liggen verder de (grote) grondsporen
van een laat middeleeuwse schuur van tenminste 7 x 5 m. Deze schuur, alsmede
een in de late middeleeuwen of later te dateren slootje en diverse
vondsten uit de 13-16e eeuw liggen alle onder het afgegraven dijkje. Deze dijk is
daarom te dateren als post-middeleeuws.
Denekamp-Laurop
Naast de Oortrnans molen te Lattrop is een proefonderzoekje uitgevoerd in verband
met de overbouwing van een deel van een grote es. Daarbij is in of naast
'58 dr. A.D. Verlinde

een IJzertijd-akker en tevens ca 200 m buiten een IJzertijd-nederzetting, een
kleine paalkuilencluster van een tweetal spiekers/schuurtjes aangetroffen. Het
gaat om één vierpalig en één zespalig schuurtje van resp. 2 x 2 en 3 x 2,5 m. Een
van de paalkuilen van het vierpalige spiekertje was opmerkelijk genoeg geheel
gevuld met IJzertijd-scherven. Deze ca 90 scherven kunnen er pas in gekomen
zijn, toen de betreffende paal uit de grond was getrokken, waarna kort erna het
ontstane gat met scherven opgevuld kon worden. De schervendepositie hangt
dus samen met de afbraak van het schuurtje. De scherven zijn afkomstig van
een grote, incomplete voorraadpot, die bovendien gesinterd was. De pot is dus
oververhit geweest, hetzij tijdens het bakken, hetzij daarna in een vuur. De pot
is dus nooit of slechts kortstondig gebruikt en vormde feitelijk ceramisch afval.
Het is bepaald ongebruikelijk en ook nogal zinloos om dit ceramisch afval
scherf na scherf in een nog open liggende, nauwe paalkuil van een net afgebroken
spieker buiten de nederzetting te dumpen. Er kan geen speciale betekenis
aan worden gehecht. Wij interpreteren de vondst dan ook als het gevolg van
een kinderlijke handeling.
Losser-Zoeker es (afb. 4)
In overleg met de gemeente werd de bebouwing van de Zoeker esch aan de
zuidwest zijde van de bebouwde kom afgewacht. Daardoor kon op een redelijk
goed tijdstip in maart een verkenning in de net uitgegraven wegcunetten plaats
vinden. In de cunetten werd onder het dunne esdek, in het onderliggende dekzand,
een beperkt aantal grondsporen en vondsten uit de IJzertijd vastgesteld.
Op één plek in de cunetten leek een structuur aanwijsbaar, wat bevestigd werd
bij het opschaven van de plek. Een acuut noodopgravinkje met hulp van amateur-archeologen
volgde, waarbij dank zij plaatselijke verbreding van het cunet
een vrijwel complete huisplattegrond kon worden vrijgelegd, zijnde de eerste
uit de gemeente Losser.
•..,,~. r
I
1-
_
~
x ••• ~ .......
..~ , • • • •• , •
• .-
• • • o • o •
t> 0
.L..
- .-. • ·t ~ ..... • ] J ,.. ...~ •
111
• •
t
I
Afb.4.
Losser-Zoeker es. Boerderij-plattegrond uit 1e of 2e eeuw v. Chr. Schaal1 : 300.
Archeologische Kroniek van Overijssel over '996 I '59

Bijna al de grondsparen behoorden tot de voormalige boerderij; er hoefde dus
geen moeizame reconstructie uit een overmaat aan grondsparen te worden uitgevoerd,
wat de betrouwbaarheid van de plattegrond alleen maar ten goede
komt. Alleen een gelukkig zeer ondiepe middeleeuwse greppel, die dwars door
de plattegrond heen liep, zorgde voor enig 'ongemak'. Gevonden zijn de grondverkleuringen,
die in het zand achter bleven op de plekken, waar de wandpalen
en dragende palen van de prehistorische boerderij destijds zijn ingegraven.
Voor een goede voorstelling van zaken is het goed te weten, dat de gevonden
grondsparen in het schaafvlak direct onder het esdek lagen, dat is 20-25 cm
onder het prehistorische loopvlak. Alle ingravingen, die destijds minder diep
waren, zijn dus niet gevonden, omdat zij tijdens het ploegen in de Middeleeuwen
zijn verdwenen.
De plattegrond van de prehistorische boerderij heeft zoals gebruikelijk een
rechthoekige omtrek. De lengte bedraagt 22 m, de breedte 6 m. Deze afmetingen
mogen normaal worden genoemd voor de betreffende periode. De boerderij
lag oost-west georiënteerd.
De plattegrond valt heel duidelijk in twee verschillende helften uiteen, hetgeen
dus wijst op twee verschillende bouwwijzen van de boerderij. In de westhelft is
een (soms onderbroken) vrij diepe wandgreppel aanwezig, waarin of waartussen
soms dieper ingegraven paalkuilen aanwijsbaar waren. Binnen deze helft zijn
niet of nauwelijks verkleuringen van dragende binnenpalen gevonden. Die zullen
er dan ook niet geweest zijn, anders hadden ze in de opgraving niet gemist
kunnen worden. Kort buiten de wand hebben hier en daar ook palen gestaan,
kennelijk steunpalen voor de wandpartij. Deze westelijke boerderij-helft stelt
ongetwijfeld het woongedeelte voor, omdat in huisplattegronden heel vaak het
woongedeelte de minste binnenpalen heeft. Er is binnen de boerderij op de Zoeker
esch geen haardplek gevonden, die deze conclusie zou kunnen onderschrijven.
Helaas werden haardplekken destijds slechts vrij zelden voldoende diep
ingegraven, zodat archeologen ze ook maar zelden kunnen ontdekken.
De wand van de aasthelft van de boerderij-plattegrond bestaat uit los van elkaar
staande paalkuilen. Ze blijken dicht opeen te hebben gestaan. Soms stonden
twee palen zo dicht bijeen, dat de voor hun plaatsing gegraven kuilen samen
één grotere kuil vormen. In deze boerderij-helft zijn duidelijk drie rijen kuilen
voor binnenpalen te onderscheiden. Eén rij paalkuilen ligt precies op de midden-as
van de boerderij; deze palen stonden dus onder de nok(balk) en zij stonden
3 m uit elkaar (hart tot hart). I-I,S m binnen de beide lange wanden ligt
eveneens een rij paalkuilen; zij liggen 1,5-2 m uit elkaar. De palen van deze
beide rijen stonden tegenover elkaar. Zij zijn bovengronds ongetwijfeld door
dwarsbalken verbonden geweest om stevigheid aan de constructie te geven en
wellicht ook om een zoldervloer te dragen. Het patroon van de gebinten levert
dus een behoorlijk regelmatig beeld op. De beide laatstgenoemde paalrijen van
het 'veerkante werk' verdelen dit boerderij-gedeelte in drie schepen. Als de nokpalenrij
in dit verband ook wordt meegerekend, dan is er zelfs sprake van een
vierschepig boerderij-gedeelte. Deze drie- of vierschepige oostelijke boerderijhelft
stelt zeker het stalgedeelte voor, waarbij het middenschip dan is aan te
duiden als de deel. In de beide zijschepen moet het vee hebben gestaan, net als
160 dr. A.D. Verlinde

in min of meer recente boerderijen. De functie van het stalgedeelte wordt
onderschreven door twee sleufvormige grondsporen dwars op en in het zuidelijke
zijschip. Dit soort grandsporen wordt algemeen verklaard als ingegraven
houten schotten van veeboxen. Kennelijk zijn de schotten van deze ene veebox
(van 1-1,5 m breedte) dieper ingegraven dan de overigen.
Middenin de lange zijden van de boerderij, tussen het woon- en stalgedeelte,
liggen twee toegangen van 2 m breedte tegenover elkaar. Aan de grate paalkuilen
ter weerszijden van deze toegangen is duidelijk te zien, dat zij een versterkt
element in de constructie vormen. In de langwerpige kuilen hebben tenminste
twee palen gestaan. Het is heel goed mogelijk, dat elders in de wanden ook nog
deuren hebben gezeten, maar dat is van de plattegrond niet af te lezen. In dat
geval zal het gaan om zogenaamde mandeurtjes.
De datering van de boerderij is niet te bepalen met de C-14 methode of een
andere natuurwetenschappelijke methode bij gebrek aan uitgangsmateriaal,
zoals houtskool. Op grand van de scherven van aardewerk uit en bij de grandsporen
is een datering uit de IJzertijd zeker, dat is tussen ca 800 v. ehr en o.
Het is de structuur van de boerderij(plattegrand) zelf, die de beste datering
levert, en wel in de late IJzertijd, dat is in de laatste twee eeuwen voor het begin
van onze jaartelling. De Losserse boerderij komt nog het beste overeen met de
oudste boerderij, die in 1972 in Denekamp-de Borchert is opgegraven, dus
eveneens gelegen langs de Dinkel. Die boerderij is toen gedateerd in de midden
oflate IJzertijd.
De vondsten bij de boerderij uit Losser zijn nogal schaars. Behalve een beperkt
aantal scherven van aardewerk (vaak met besmeten oppervlak) en steenfragmenten
leverde de noordelijke ingangspartij een flink brokstuk op van een
maalsteen van bazaltlava (officiële aanduiding: tephriet). De betreffende maalsteen
is destijds aangevoerd uit het Midden Rijngebied, waar deze steensoort al
vanaf de latere prehistorie werd geëxploiteerd.
Het resterende deel van de Zoeker es, pal ten zuiden van de Broekhoekweg
gelegen, leverde dus (slechts) één huisplattegrand op. Die zal er 20-30 jaar hebben
gestaan conform de geschatte levensduur van een boerderij van deze constructie.
De vraag rijst, of deze boerderij hier alleen heeft gestaan dan wel deel
uitmaakte van een grotere nederzetting. En werd deze boerderij vervangen
door een opvolger in de buurt of had hij al een voorganger. Deze vragen zijn
niet met zekerheid te beantwoorden, daarvoor is het onderzochte areaal te
beperkt geweest. Wel was vast te stellen, dat er onder het westelijk deel van het
es-restant nauwelijks grondsparen en vondsten aanwezig waren. In oostelijke
richting is dat minder zeker, daar kunnen best meer, maar niet veel bewoningssporen
aanwezig zijn. De indruk is dan ook, dat we hier onder de Zoeker
es te doen hebben met een vrij incidentele en kleinschalige bewoning. Dat kan
zijn oorzaak vinden in het feit, dat deze es, deze boerderij, toch een kleine kilometer
van de Dinkel afligt. De meeste prehistorische bewoning in het Losserse
moet dicht langs het Dinkeldal zijn voorgekomen (vooralonder het essenlint
langs de Dinkel), zodat de nu aangetroffen boerderij in die tijd een ietwat afzijdige
ligging vertoonde. Zo'n geïsoleerde ligging van een boerderij is elders in
Overijsselook meermalen vastgesteld of waarschijnlijk geworden.
ArcheoLogische Kroniek van Overijsse! over 1996 ,6,

Romeinse Tijd (0-450)
Raalte-Raan (afb. 5)
In het nieuwbouw-terrein Raan-west, gelegen ten oosten van de Raarhoeksweg
in Raalte-noord, zijn in het afgelopen jaar door B. Terlouw diverse reeksen
grondsparen aangetroffen en opgetekend. Hieronder bevonden zich twee
gedeelten van vrijliggende huisplattegronden uit de late Bronstijd en uit het
begin van de Romeinse tijd. Daar vergelijkbare sporen eveneens in de aangrenzende
te overbouwen hectares vielen te verwachten, is besloten omstreeks
I december een verkennend onderzoek met een systeem van proefsleuven over
3 hectare uit te voeren (veldtechnicus G. Tak). Het onderzoek is gefinancierd
door de gemeente Raalte, de provincie Overijssel en de R.O.B.
Het onderzoeksterrein is gelegen op een oost-west georiënteerde dekzandrug,
die is opgebouwd van opvallend lemig fijn zand. De zandrug is grotendeels
afgedekt door een es/enk van 40-100 cm dikte zonder een cultuurlaag (prehistorisehe
akkerlaag). De oorspronkelijke bodem op de zandrug onder het enkdek
bestond behalve in de westelijke sector (veldpodsol onder dunne enk) uit
een in de middeleeuwen reeds verploegde bosgrond (moderpodsol onder dikkere
enk).
In sleuf F3, die uitgebreid is tot een put, zijn enkele grondsparen uit de
vroege/midden IJzertijd aangetroffen. Het betreft een tweetal vierpalige spiekers,
alsmede een diep gefundeerde achtpalige schuur met er binnen een
excentrisch gelegen voorraadkuil (silo). De silo leverde een spinklosje, rand- en
wandscherven, een klopsteen en steenfragmenten op. Niets wijst op een bijbehorende,
nabij gelegen boerderij. De bouwseltjes zullen dan ook vrij in het veld
hebben gelegen.
Sleuf C3 is eveneens uitgebreid tot een opgravingsput. Hierin lag een fraaie,
bijna oost-west georiënteerde boerderij-plattegrond van 27 x 6-6,5 m. De boerderij
is echter mogelijk niet in één keer gebouwd, zeker niet als men de overdwarse
rij paalkuilen in het midden houdt voor de oostelijke buitenwand van
het westelijk deel van de huisplattegrond. Het westelijke deel van de plattegrond
moet in dat geval het primaire deel voorstellen. Dit deel meet ruim 15x 6,5 m,
heeft gebogen lange zijden met precies in het midden twee toegangen (2 m
breed) tegenover elkaar. De toegangen zijn duidelijk verstevigd. Dit boerderijgedeelte
was tweeschepig, waarbij de vier wijd gespatieerde nokpalen 40-60
cm onder het schaafvlak reikten. De wandpalen stonden dicht bij elkaar met
slechts hier en daar een buitenpaal onder de dakvoet. De grondsparen uit de
westhelft van de boerderij vielen op door hun zwarte vulling, waarin regelmatig
houtskoolbrokjes en leembrokjes en zelfs botpartikeltjes werden vastgesteld.
Deze boerderijhelft toont dus alle kenmerken van een brand. Een meter buiten
de zuidwand van dit afgebrande boerderijgedeelte lag een vaag, langwerpig
grondspoor, dat wordt geïnterpreteerd als een drupgootje, waar een verhoogde
inwatering onder de dakvoet heeft plaats gevonden. Bij andere boerderij-plattegronden
is slechts zelden een vergelijkbaar verschijnsel waar te nemen.
Kuil C8-I-I in de zuidwest hoek van het huis behoort zeer waarschijnlijk bij het
huis en leverde verreweg de meeste vondsten op: meer dan 250 scherven, enig
r62
dr. A.D. Verlinde

-.-..
~-
0 0
00 0 0 Q
0
0
.7 Ô 0° 0 ~él
• er:;' •
\ ·.. •
•
# •••• -,
Ii'·........
· -g •• '~ • ~.
, Oc 0
• , ~
•
"
° •
tt
• •
-
0
•
0
, a
• 0 0° •
0
....-... ' l·,·"
0
• 0
0
o 0 , • q Ç) o •
'0 J' _.a> .• -. ,-. •
.• • .to
If'öO - 0 0
ij
0
0
()0"
a
0 a
°
0°
0
Afb.5.
Raalte-Raan. Boerderij-plattegrond uit de 1e eeuw. Schaal 1 : 300.
houtskool, leem, restjes verbrand bot en 8 steen(fragmenten). Het aantal gladwandige
scherven is ongeveer even groot als het aantal besmeten/ruwwandige
scherven. De scherven hebben soms organische of beengruisverschraling,
welke verschralingstypen in Overijssel bijna uitsluitend uit de Romeinse tijd
bekend zijn. De scherven dragen geen versiering, afgezien van 14 randen met
indrukken tegen de buitenrand. Deze en andere vondsten uit de huisplattegrond,
waarin/waarbij nauwelijks andere grondsparen voorkomen, kunnen de
boerderij dateren in de re eeuw A.D. Huisplattegronden uit de re eeuw A.D.,
die geheel of ten dele tweeschepig zijn, zijn niet erg gebruikelijk in den lande,
maar toch zijn er wel enkele bekend, zowel ten noorden als ten zuiden van de
Rijn. Voor de volledigheid moeten wij er hier op wijzen, dat de huisplattegrond
in typologisch opzicht zeer sterk doet denken aan het type Haps uit de midden
IJzertijd (ca 4e eeuw v. Chr.). Toch kan dit niet de juiste datering voor het hier
besproken huis(gedeelte) zijn gezien de aangetroffen (dateerbare) vondsten, de
dicht opeen staande wand palen en de hierna te behandelen, drieschepige aanbouw
(?) in het oosten.
Het oostelijk deel van de huisplattegrond (II,S x bijna 6 m) sluit naadloos aan
op het westelijk deel, maar heeft een andere bouwopzet. Dit huisdeel is drieschepig
met wijd gespatieerde binnenpalen, de wanden zijn niet gebogen, de
wandpalen staan wat verder uiteen en er is slechts één brede toegang in de
zuidwand aanwijsbaar. Als dit oostelijke huisdeel toch gelijktijdig met het westelijk
deel is gebouwd, zal de overdwarse paalkuilenrij gezien dienen te worden
als de sporen van een tussenwand. Als het oostelijk deellater is aangebouwd,
kan dat zijn gebeurd na de brand in het westelijk huisdeel! Nabij de oostelijke
afsluiting van de gehele plattegrond komen diverse grondsporen voor, die
mogelijk met bijgebouwtjes samenhangen, die in dat geval tevens binnen de
hierna te noemen pallissade gestaan kunnen hebben.
Archeologische Kroniek va" Overijssel over '996 163

De huisplattegrond blijkt omgeven te zijn geweest door een (dubbele) omheining,
die ca IS m buiten de huiswanden was gelegen. Van deze omheining zijn
delen van de beide daarvoor gegraven greppels terug gevonden. Een omheind
erf uit de re eeuw A.D. is niet eerder in Overijssel vastgesteld.
Ca 60 m ten zuidoosten van de omheinde boerderij lag een ander, in de inleiding
genoemd ongeveer even oud exemplaar. Deze plattegrond kon eind 1995
slechts fragmentarisch door B. Terlouw worden opgetekend tijdens de aanleg
van een noodweg voor de nieuwbouw van Raan. Het opgetekende huisfragment
toont een regelmatig patroon en is drieschepig.
In het uiterste westen van het verkende gebied, op de afhelling langs de Raarhoeksweg,
is een deel van een post-middeleeuwse (ca I7/18e eeuw) strookvormige
akkeruitbreiding vastgesteld. Deze grondstrook manifesteerde zich als
een serie korte, donkere ontginningsgreppels van slechts 6 m lengte, die
begrensd werden door paalkuilen van een voormalige, ingegraven omheining.
Hoewelontginningsgreppels (onder esdekken) een veelvuldig voorkomend
fenomeen zijn, zijn niet eerder aanwijzingen gevonden voor een zo late strookvormige
akker-uitbreiding.
Het korte verkennende onderzoek heeft dus interessante resultaten opgeleverd,
om welke reden in 1997 een groter onderzoek zal worden uitgevoerd.
B. Groenewoudt & A. Verlinde
Zwolle-Oldeneel (afb. 6)
Dank zij een melding van J. de Heer werd bekend, dat in een nieuwbouw-terrein
langs de Kleine Veerweg te Oldeneel door een onbekende met een metaaldetector
een inheems-Romeinse urn met crematie was gevonden. De 19 cm
hoge urn is van het type van Es/Verlinde 1.2.14, waarbij de buik is versierd met
6 rijen vingerindrukken. Tussen de crematie bevonden zich enkele druppels
van gesmolten zilver, grotendeels verbrande bronsfragmenten van een voor
noordelijk Nederland zeer zeldzaam zwaar bekken van het type Eggers 83,
bronsresten van een gewone dunwandige ketel, enkele resten van een waarschijnlijk
onversierde benen kam en enkele verbrande scherfjes. Het bekken
bezat oorspronkelijk drie wijnbladvormige attaches met draagring, waarvan
een niet verbrande attache met de draagring zich naast de urn bevond. Datering
bekken: [ze helft) 3e eeuw (determinatie M. Erdrich). De crematie (480
gram) is door A. Cuijpers gedetermineerd en de resultaten zijn door haar in
een intern rapport behandeld. Hoewel de urn grotendeels gevuld was met crematie
en resten van bijgaven, is toch de meeste crematie van de dode niet in de
urn terecht gekomen, omdat bij de crematie op een brandstapel van een volwassene
ca 1,5-2,5 kg aan resten achter blijft. De aanwezige crematie was in
hoofdzaak afkomstig van een volwassen individu, die blijkens twee histologische
onderzoeksmethodes tussen 54 en 60 jaar oud moet zijn geweest. Er is
een magere aanwijzing voor het mannelijk geslacht. Een zeer klein deel van de
crematie was afkomstig van een 2-5 jarig kind, wiens leeftijd is bepaald aan de
r64
dr. A.D. Verlinde

o
ol
Afb.6a.
Zwolle-Oldeneel. Urn met bijgaven uit de 3e eeuw. Urn en bronsbekken (bodemfragment en
attache met draagring) 1 : 3, randfragmenten van dun brons (onder) 1 : 2, kamfragment 1 : 1.
Archeologische Kroniek va" Overijssel over 1996 165

Afb. 6 b.
Voorbeeld van een 3e eeuws bronzen bekken, waarvan verbrande fragmenten in en naast de
urn uit Zwolle lagen.
hand van enkele tanden. Ervan uitgaande, dat er geen postdepositionele vermenging
van botresten heeft plaats gevonden, acht Cuijpers vanwege het zeer
lage botgewicht van het kind een vermenging op een meer dan eens gebmikte
brandstapelplek waarschijnlijker dan een dubbelbegraving.
Veldcontroles op de aangewezen vindplaats hebben geen nadere gegevens aan
het lieht gebracht, zodat een geïsoleerde bijzetting waarschijnlijker lijkt dan
een grafveldje, uitgaande van een juiste vindplaatsopgave. In Overijssel zijn uit
de Romeinse tijd zowellosliggende crematie-bijzettingen bekend als grafvelden
met crematies. Mogelijk was de urn uit Oldeneel bijgezet op dezelfde overslibde
zandrug als die, waarop I km zuidoostelijker de Bronstijd-nederzetting
van Ittersumerbroek was gelegen. In dat geval is de vindplaats van de inheems-
Romeinse urn aan de lage kant, omdat genoemde nederzetting wegens hoog
grondwater reeds in het begin van de IJzertijd werd verlaten.
literatuur
Cuijpers, A.G.F.M. 1997 Zwolle-Oldeneel; crernatieqrafuit de 3de eeuw A.D. Intern Verslag Archeozoölogie/ROB
Es,WA van & A.D. Verlinde 1977 Overijssel in Roman and Early-Medieval Times. Berichten ROB 27, 7-
89.
Hansen, U. Lund 1987, Römischer Import im Norden, Warenaustausch zwischen dem Römischen Reich
und dem freien Germanien. Köbenhavn.
Raddatz, K. 1976 Grabfunde der Römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit von Kirchweyhe
und Osterholz, Kreis Grafschaft Hoya. Materialhefte zur Ur- und Frühgeschichte Niedersachsens,
Heft 10.
166 dr. A.D. Verlinde

Late Middeleeuwen (1000-1500)
Btuhmen-Bathmense enk (afb. 7)
In samenwerking met de gemeente Bathmen en met een ondersteunende subsidie
van de provincie Overijssel heeft de ROB, samen met de AWN (m.n. dhr.
H. Lubberding), een onderzoek uitgevoerd. In het voorjaar werd met een stelsel
van proefsleuven een te bebouwen terrein van 5 hectare op en naast de Bathmense
enk verkend. Daarbij werd naast de enk een onbekend woonsporencomplex
ontdekt uit de 9-I3e eeuw, waarvan het grootste deel kon worden
onderzocht. Elders in het verkende terrein werden slechts marginale sporen
van vroege menselijke aanwezigheid aangetroffen. In een van de proefsleufjes
op de enk werd slechts één kuil aangetroffen met daarin veel aardewerkscherven
van misbaksels uit de IJzertijd.
Op de hoge enk bleek onder het dunne bruine esdek een opmerkelijk lemige,
enigszins vochtige ondergrond te liggen met een verploegde veldpodsol. Het
lemige karakter van het hoge dekzand onder de Bathmense enk is waarschijnlijk
de reden, dat men deze gronden heeft vermeden en dat woonsporen daar
dus ontbreken. Het wordt daarom begrijpelijk, waarom een in 1995 gevonden
Germaanse nederzetting, nogalongebruikelijk, op de zandige noordvoet van
de dekzandrug was gesitueerd en waarom eveneens de nu aangetroffen vroegmiddeleeuwse
bewoning op de lagere zandgrond naast (beoosten) de dekzandrug
werd aangelegd. Meestal, doch niet altijd, gebeurde dat namelijk pas vanaf
de roe of rre eeuw, toen men meer aandacht ging besteden aan (grond)waterregulering.
Van het in 1996 ontdekte middeleeuwse woonsporencomplex is ca 1/4 hectare
opgegraven, dat is naar schatting de helft van het destijds bewoonde areaal. De
grondsporen zijn te herleiden tot een viertal boerderijen, een grote schuur,
enkele kleine structuren, alsmede vijf waterputten. De twee oudst geachte boerderij-plattegronden
(ge en/of roe eeuw) in de opgraving zijn de twee meest
noordwestelijk gelegen, over elkaar heen gelegen, rechthoekige structuren.
Hun vroege datering wordt bepaald doordat zij oversneden worden door twee
waterputten (één ervan met ge eeuwse vondsten in de kern) en omdat de paalkuilen
van deze structuren ieler zijn dan die van de overige boerderijen en vanwege
hun evenwijdige, iets afwijkende ligging WZW-ONO. De twee meest
zuidoostelijk gelegen waterputten kunnen bij deze huizen behoren, omdat
deze waterputten vrijwel vondstloos waren en daarom een vroege datering suggereren.
De gaafste van de twee oudste boerderijen meet 18,5x 6,5 m, terwijl de
andere slechts als huisfragment is aan te geven (de korte wanden cq afsluitingen
zijn niet zichtbaar) met afmetingen van minstens 14 x 7 m. De eerstgenoemde
boerderij lijkt in het midden van de lange zijden uitbouwtjes gehad te
hebben, of althans buitenpalen. Beide boerderijen zijn éénschepig.
De eerstvolgende boerderij, uit de rte/begin I2e eeuw, is de meest zuidwestelijk
gelegen plattegrond. Hij is toe te schrijven aan het type Gasselte-B, is O-W
georiënteerd, bezit zwaardere paalkuilen dan de vorige twee boerderijen en
lijkt slechts enkele paalkuilen in het opgravingsvlak te missen (zie de kruisjes
tussen de wandpalen). Zijn afmetingen zijn 26 x 7,5 m, waarmee hij een stuk
Archeologische Kroniek van Overijssel over 1996 167

Afb.7.
Bathmen. Plattegrond van boerderijen en enkele bijgebouwen uit de ge-Be eeuw.
Schaal 1 : 500.
groter is dan de vorige boerderijen. De lange zijden zijn duidelijk gekromd,
waardoor de plattegrond een scheepvormig uiterlijk krijgt. In de korte zijden
zijn toegangen aan te geven, mogelijk eveneens in de lange zuidzijde. Drie
meter binnen de oostwand is een driepalige binnenwand aanwezig, een weinig
voorkomend verschijnsel.
De twee grootste structuren van de opgraving liggen iets oostelijker, evenwijdig
aan elkaar en hebben een totaal andere oriëntatie van NW-ZO. Zij worden vanwege
hun grote omvang, het vondstenmateriaal in de paalkuilen en omdat hun
sporen niet versneden worden, maar wel veel andere sporen versnijden, tot de
jongste sporen uit het vondstcomplex gerekend, dateerbaar in de 12ej(begin
13e)eeuw. De boerderij is uitgesproken fors, met afmetingen van 28 x 9 m. Het
meest opvallend in zijn constructie zijn de langwerpige paalkuilen in de lange
zijden. In deze langwerpige paalkuilen hebben tenminste twee palen gestaan.
168 dr. A.D. Verlinde

In de meeste gevallen werden de paalgaten benadrukt door een vulling met
(veel) leem. Het lijkt erop, dat de palen van deze opmerkelijke boerderij zijn
uitgetrokken en dat de ontstane gaten goeddeels met 'hutteleem' of leem van
de vloer zijn opgevuld. Dit verschijnsel doet erg denken aan een even oude
huisplattegrond uit Hardenberg-Baalder, alwaar brokken van de lemen vloer in
de gaten van de uitgetrokken palen zijn gedumpt. De jongste plattegrond uit
Bathmen heeft gebogen lange wanden en geen dragende binnenpalen, althans
niet ingegraven. Alle plattegronden moeten dus tot éénschepige erven worden
gerekend. De iets westelijk van de jongste boerderij gelegen lange, relatief
smalle, éénschepige structuur zal een zeer grote schuur voorstellen, die bij de
forse boerderij moet behoren. Helaas is deze structuur incompleet opgegraven,
omdat hij in het veld nog niet was herkend. Hij meet meer dan 27 x 6 m en
heeft zwak gekromde wanden. Toevallig is ook in 1996 een vergelijkbare
schuur opgegraven te Colmschate-Swormink. Uit Drenthe zijn meerdere vergelijkbare,
één- en tweeschepige schuren bekend, onder meer uit Gasselte.
Er zijn ook enkele kleine structuren aanwezig: een licht gefundeerd vierpalig
spiekertje of schuurtje en twee gelijkzijdige driepalige configuraties, die op
grond van soortgelijke bouwseltjes elders als hooibergen worden geïnterpreteerd.
In het oosten van het opgravingsvlak is mogelijk een twee-palige 'constructie'
aanwijsbaar en in het noorden twee lijnstukken met drie palen. Mogelijk
zijn deze 'paalrijen' echter onderdeel van iets grotere constructies geweest,
die door een laat middeleeuwse sloot (ca 14-17e eeuw) zijn vergraven. Zij liggen
evenwijdig aan de sloot. De waterputten konden niet zo degelijk worden onderzocht
als wenselijk ware, maar wel is duidelijk geworden, dat het allemaal
boomstamputten zijn.
Veruit de meeste vondsten zijn aardewerkscherven zoals gebruikelijk. Scherven
van handgemaakte kogelpotten zijn overheersend. Ca IOe_I2e eeuwse kogelpotscherven,
veelal met scherpe halsknik, ruw baksel en granietgruisverschraling
domineren sterk. Daarnaast is een beperkt aantal ca ge eeuwse scherven
van zogenaamd Hessens-Schortens aardewerk aanwezig met korte cilindrische
hals en wat gladder van makelij, eenmaal versierd met Dellen. Paffrath (import
kogelpotten uit het Rijnland) is verrassend weinig aanwezig. Onder het import
aardewerk zijn aangetroffen scherven van Badorf en Mayen, maar vooral van
Pingsdorf. Het is vooral dit aardewerk, dat het wooncomplex dateert van de ge
tim 12e eeuw. Scherven van na de I2e eeuw zijn schaars: proto-steengoed,
steengoed, roodbakkend en blauwgrijs, vooral afkomstig uit de sloot, die het
complex woonsporen doorsnijdt.
Onder de vondsten van steen valt een kleine serie (gebroken) wetsteentjes op,
die zeker in Overijssel niet eerder in zo'n aantal op één site zijn aangetroffen.
De reden ervan ontgaat ons. In een der grondsporen kwam naast scherven uit
de II/I2e eeuw de rand van een stenen vijzel voor. Brokken basaltlava (tephriet)
wijzen op maalstenen, geïmporteerd uit het Eifelgebied. De opgraving telt verder
zoals gebruikelijk vele onbewerkte steenbrokken.
Bij de vrij talrijke metaalvondsten kunnnen worden vermeld: 2 pseudo-muntfibulae,
een halve denier uit de Ile eeuw (geslagen te Deventer op naam van kei-
Archeologische Kroniek van OverUsse! over 1996 169

zer Koenraad II, I024-I039), een bronsslak, een opengewerkt sleutelfragment
(waarschijnlijk Karolingisch), een pootje van een bronzen grape, een ijzeren
beslagstuk van een houten emmer en een mes.
Onder de diverse vondsten vallen hier ijzerslakken, (hutte)leem en dierlijke
botten.
Literatuur
Verlinde, A.D. 1980. Archeologische kroniek van Overijsselover 1978/1979. Overijsselse Historische
Bijdragen 95, p. 189-214, zie p. 209-213.
Waterbolk, H.T & O.H. Harsema 1979. Medieval farmsteads in Gasselte (Province of Drenthe). Palaeohistoria
21, p. 227-265.
B. Groenewoudt & A. Verlinde
'70 dr. A.D. Verlinde