II. Vollenhove en Drenthe - Historisch Centrum Overijssel

'.
OVERI}SSELSCHE OORKONDENSTUDIEN .
.II VOLLENHOVE EN DRENTE ..
DOOR
G. J. TER KUILE Jr.
Wellicht is er geenoorkonde betreffende Overijssel, die
totzooveel strijd aanleiding heeft gegeven en die zoo'n literatuur
kan aanwijzen, als het in twee lezingen aanwezige
privilege, waarbij koning Otto I verbiedt in den "pagus forestensis"
in het graafschap van Everhard te jagen zonder
verlof van den Utrechtschen bisschop, en beveelt den wildban
in die gouwen in het bosch Vollenhove te handhaven (A)
en volgens de andere lezing 'hetzelfde bepaalt ten aanzien
van de gouw Drente (B) '},
Volgens von Sickel 2) is A de oorspronkelijke uitvaardiging,
terwijl B een latere, verbeterde redactie zou zijn, zoodat .beide
dan op dezelfde reehtshandeling betrekking hebben (daar,
zooals nader uiteengezet zal worden, Vollenhove onder Drente
hoorde): Muller 8) daarentegen en de bewerkers van het Oorkondenboek
van Groningen en Drente 4) zijn van meening·
dat A een onjuist afschrift is van B. Van Engelen van der
Veen 5) heeft deze laatste hypothese op afdoende wijze-bestreden,
maar lost de kwestie niet op.
,
1) A is o.a. gedrukt bij: Muller. Oudste Cartul., p. 61; Muller-Bouman,
Ob. Sticht Utrecht. no. 107b; Mon. Germ., Dtpl. regurn, I p. 113 no. 62. _.
B is o.a. gedrukt bij: Muller, Oudste cartul., p, 65; Muller=-Bouman.
Ob .. no. 107a; Ob. Gron. en Drente, I no.. 6; Stumpf. Die Reichskanzler,
III no. 208; de Blécourt, Bewijsstukken, I p, 253..
2) Mon Gerrn., Dip!. requm, I p. 143 no. 62 kopnoot.
3) Oudste cartul., p. 61 noot L
i) os., I p. 1: noot 1.
ó) O. R. en G., Versl. en Med., 1:Dest. p, 76 vlg. (men vgl. ook Buitenrust
Hettema in Q. R. en G., Handelingen 8'le verg., p, 3 vlg.).

2
Zijn conclusie, dat de afschrijver twee origineelen voor
zich heeft gehad, zonder nader verband, verklaart eenerzijds
de belangrijke verschillen en afwijkingen van de tekst, maar
veronachtzaamt anderzijds de zeer opmerkelijke overeenkomst
in' bouw' en zinswendingen van het dictaat. Deze identiteit
van beide stukken is m.i. moeilijk te loochenen en wordt in
het algemeen ookaanvaard 1); ze berust niet, zooals van
Engelen van der Veen aanneemt, in de eerste plaats op het
feit ..dat beide stukken op den zelfden dag zijn uitgevaardigd,
dat beide van den zelfden koning zijn uitgegaan. dat in beide
jachtrecht en recht van wildban object der rechtshandeling zijn
en dat in beide de zelfde persoon begiftigde is" 2), of "alleen
omdat de opschriften boven beide stukken in het cartularium
ongeveer gelijklUidendzijn", zooals elders zeer positief wordt
aangenomen 8), maar in de eerste plaats op de overeenkomstige
bewoordingen van de verschillende elementen van protocol.
context eo eschatocol.
Deze kritiek treft tevens de hypothese, in zeer voorzichtige
termen opgeworpen door Bresslau 4), die ook géneigd is om
aan te nemeri dat B en A twee-verschillende schenkingen
omvatten, n.l. het recht van wildban resp. in Drente en in
Vollenhove ("pagus forestensis"), welke laatste gouw in 1042 ö)
als het graafschap Umbalahe of Agridiogen in vollen eiqendom
aan de Utrechtsche kerk zou zijn overgedragen. In de
eerste plaats kan hiertegen worden opgemerkt dat, zooals
hieronder blijken zal, toentertijd Vollenhove deel uitmaakte
van Drente. Bovendien is het volmaakt onzeker waar dit
graafschap Umbalaha gelegen heeft 6). Ook vroeger heeft
I) von Sickel. Muller, Ob. Groningen en Drente als boven; voorts Waitz, '
Deutsche Verfassunqsqesch., VIII p. 257 noot 3.
2) O. R. en G., Vers!. en Med., 4e st. p. 76.
3) Ibidem, p. 78.
4) Mon. Germ., Dipl. regum, VIp. 125 no. 99 kopnoot.
oJ Muller=-Bouman, Ob., no. 199.
6) Aldus ook van Engelen van der Veen in O. R. en G., Vers!. en
Med., 40e st. p. 76. .

i
{
i,
3
men al verband willen leggen tusschen de oorkonden van
914 en 1042; zoo noemt Racer 1) het kerspel Vollenhove
m~t Wanneperveen en Baarle de ..Ommelanden" van Vollenhave,
terwijl ~lpk Umbalahe deze beteekenis zou hebben.
, Hógeman 2) noemt echter juist deze streek- het eigenlijke ..Land
van Vollenhove" en de kerspelen Steenwijk, Steenwijkerwold,
Paaslo, Ijsselhem en Scheerwolde de ..Ommelanden", onder
welke benaming ze ook voorkomen in een oorkonde van
het jaar 1405 in het Rijksarchief in Utrecht S). Dat deze
theorie van Bresslau e.a, niet erg sterk staat, blijkt voorts
uit de argumentatie vanyan den Bergh 4), die haar verdedigt
omdat "men hier toch moeilijk aan de gouw Agrotingun 5)
(kan) denken ..... ; er .schiet dus geen andere graafschap
over, waarop die naam toepasselijk is dan het onderhavige,
gelijk ook Buchelius, die met de Utrechtsche bezittingen goed
bekend was dit gevoelen aankleeft" 8). Anderen hebben dit
graafschap Umbalahe op grond van min of meer twijfelach-
, . tige etymologische argumenten meenen terug te vinden in
Ommen 7). De beste oplossing is m.i, nog die van Mr.
S. Muller Hzn. 8), die de tekst van de oorkonde van 1042
aldus willen lezen: "comitatum quendamagri diocesis umba
- Laka" en het graafschap dus in de buurt van de Lek zoekt,
1) Overijsselsche Gedenkstukken, II p, 66.
2) O. R. en G., Handelingen Me verg. p. 16 vlg.
3) Muller, Regesten der bisschoppen van Utrecht, II no. 1780 (vql. ook
van Engelen vander Veen. p, 95).
') Middelned.-Geographie (2e dr.), p. 174.
~) De gouw Agrotingon, die in 946 (Falke, Codex trad. Corb .• p, 358)
in deze vorm voorkomt, lag ten Z. van de Eemsgo en hoorde kerkelijk'
onder Münster (vgI. ook Fruin. Gesch. van Westerwolde, p. 3 en 27).
0) Zie echter Heda=-Bucheltus, p. 123 "Donatio comitatus Agrodiocensis
sive Umbalaho, quem credimus forsan esse forestum Fulnaho vel Amalant":
ook Buchelius was er blijkbaar niet zoo zeker van.
1) Buitenrust Hettema in O. R. en G.. Handelingen 84e verg. p. 6 en
van Vloten in O. R. en Gesch., Vers!. en Med., 3e st. p. 59, 60.
') Geschledk. Atlas, De kerkelijke indeeling omstr. 1550, I p. 101 noot 6.

4:
zoodat de oorkonde dan voor Overijssel van geen belanq
meer zou zijn.
Waar dus m.i. zoomin de opvatting van van Engelen: van
der Veen als die van. Muller. of Bresslau voldJende gefundeerd
zijn. blijft de oudste theorie, die vail van Sickel. over: dat ilJ.
de oorspronkelijke redactie van A gewijzigd ~s tot die van B.· /:
Een bevestiging hiervan meen ik te zien in: het feit dat A
nooit door latere keizers is bevestigd. maar dat de kanselarij
steeds B tot voorbeeld heeft genomen: zoodoende krijgt men
een natuurlijker verklaring van dit feit dan Muller 1). die
aanneemt dat de vermelding van het bosch Vollenhave later
is uitgevallen. Voorts wekt de tekst van A (..ut in eadem
pago ac in silva. que nuncupatur .fulnaho~·) den indruk dat
genoemd bosch buiten de ..pagus forestensis" lag: dit is niet
in overeenstemming met de overige gegevens betreffende
beider ligging en misschien' is de tweede uitvaardiqinq te
beschouwen als een poging deze verkeerde voorstelling te
corrigeeren 2).
Over de ligging van de ..pagus forestensis" heerseht verschil
van meening: Magnin 3) en Gratama 4) zijn van oordeel dat
het te Identiflceeren is met het latere Goorecht of Drenterwelde,
een opinie die weinig voor heeft. Van Richthofen 6)
noemt het Z. W. van Friesland. Beekman 6) Stellingwerf.
tusschen de Kuinder en Linde, terwijl Moerman 7) en van
Engelen van der Veen 8) meenen dat de Voorst bij. Vollenhave
er nog aan herinnert. Tegen de hypothese van Magnin
1) Oudste cartularium, p. QI noot 1.
2) Hieronder nader uiteengezet [p. 5)...
a), Besturen. I p, 107.
, ') Rechtqesch. van .Drenthe • p, 3.
5) Untersuchungen. Il p, 125. 695.
6) Geschiedk. Atlas. De frankischetijd, blad 2; De gewesten van N. en Z.
Nederland. p, 6 en 10.
. 7) Nomina Geoqr. Neerl., VII p, 12.
8) O. R. en G.• Versl. en Med.• iOe st. p. 79 vlg.

5
en Gratama .'valt aan te voeren dat de tekst geenszins
toelaat, om a~n te nemen dat de "pagus forestensis" en
het bosch Voljenhove zoo ver uitéén lagen 1); van Engelen
van der Veen 2) heeft terecht reeds van Richthofen's fictieve
gouw Waldaga veroordeeld. Wat de veronderstellingen van
Beekman, Moerman en van Engelen van der Veen aangaat,
zijn er meerdere redenen, die er voor pleiten dat de streek
van Stellingwerf en Schoterland tot aan de Voorst bij Vollenhave,
en misschien nog wel verder 8), tot de bedoelde gouw
.behoord hebben. Dan is echter ook bezwaarlijk de voorstelling
van A te handhaven, dat het bosch Vollenhove buiten de
..pagus forestensis" lag en is de vervanging van beide door
de gouw Drente in B als een argument voor van Sickel te
beschouwen 4).
De bovengenoemde redenen, die voor Beekman, Moerman
en van Engelen van der Veen zijn aan te voeren, zijn ten
eerste dat Vollenhove, eenige friesehe kerspels en Drente
één geheel hebben uitgemaakt 5). Aanwijzingen hiervoor zijn
dat vóór 1328 Steenwijk met haar dochterkerken zich van
Drente heeft afgescheiden en bij Stellingwerfgevoegd 6), en
dat het archidiaconaat van St. Marie in het Noorden Vollenhove
met eenige friesehe kerspels en Drente omvatte 7).
') Vg!. ook de kritiek van de Wal, Bijdr. van Drenthe. p. 68.
2) O. R. en Gesch., Vers!. en Med., 40e st. p, 79 vlg.
i) Ibidem, p. 81 noot I en de daar geciteerde plaatsen: Racer, VI p. 117
vlg.; Reg. Oud-Arch. Kampen. I no.Is 4. en 5. waar sprake is van uitgifte
in erfpacht van het vischrecht bij Kampen en Genemuiden.
') Zie p. 4 noot 2.
1» O. R. en G., Vers!. en Med., 40~ st., p, 57, 88.
6) Magnin, Besturen, I p. 103 vlg.; O. R. en Gesch., Handelingen Me
verq, p, 16.
, 1) Gesch. Atlas, De kerkel. indeeling omstr. 1550, I p . .90. Een derde
aanwijzing is misschien dat de kerken te Steenwijk èn Beilen laàrlijk~ valken
aan den bisschop moesten leveren, welke verplichtinq t. a. v, Beilen in 1369
in geld werd omgezet (de Wal, p. 50, 51; Ob. Gron. en .Drente, I no.28
'en 568).

6
Een tweede argument is. dat uit het feit d~t Herbert van
Putten in 1313 van den bisschop in leen hield o.a, "Castellanatum
in Vollenho et in nemore dicto Vorst quoddam jus
dictum utval" 1). blijkt dat de bisschep eigenaar was van een
bosch ..Vorst" bij zijn kasteel Vollenhove gelegen. terwijl de
afleidingen van ..Vorst" uit ..forestie" (wildban) voor de hand
ligt. Een derde argument is door van Engelen van der Veen ~)
naar voren gebracht. door er op te wijzen dat de bisschop
in 1284 te beschikken had over het vischrecht, van ouds
een belangrijk onderdeel van het recht van wlldban, bij
Genemuiden en Kampen.
Ook het eigenlijke Drente heeft tot deze "pagus forestensis"
behoord: hierop wijst het ,,,Valkengeld" . dat de kerken
te Steenwijk en Beilen moesten betalen Sj. de .bijdragen die
het kapittel van St. Marie trok "de banno in Thrente", 4)
en de omstandigheid dat ..pagus Iorestensis" in B door
..Thriente" kon vervangen worden. De ..pagus forestensis"
komt dus vermoedelijk overeen met Drente in ruimen zin
d.w.z. het tegenwoordige Drente, benevens Z.O. Friesland
en het Land van Vollenhove.
Niet het minst ontleent deze oorkonde (A) haar belangrijkheid
aan het feit dat de heersehende leer t.O.V. de rechtsqeschiedenis
der foreesten er niet goed weg mee weet .
..Forestensis" zal.' zooals uit een enkele andere oorkonde
blijkt 5). een variant van ..forestie" zijn en niet een vertaling
van Voorst 6). De term "pagus forestensis" is vaak vertaald
1) Ov. Bijdr.• XIII p. 63 vlg. Ook in 1493 komt dit bosch de Vorst nog
voor (Muller. Reg. blssch. van Utrecht, III no. 4853). Vg!. voorts Nom.
Geogr. Neerl., IV p. 78: VII p, 12.
2) O. R. en G., Vers!. en Med.. 'lOe st. p. 81 noot l.
3) Zie p. 5 noot 7.
'~) Vermeid in een 12e' eeuwsch missaal van St. Marie (gedr. : Nom.
Georqr. Neer!., Il p. 152).
5) V gl. Kaiserurk. in Abbild., IV Tafel 17, waar de koning een foreest
schenkt "cum areis, cum forestenslbus, mansis, mancipiis"
0) Dat de heeren van Voorst in de 14de eeuw wel "dominus Forestus"
genoemd werden, pleit m.i, niet hiertegen.

7
met boschgouw, 1) jachtgraafschap, 2) woudgraafschap 3) e.d.•
zonder dat daarmee de oorspronkelijke beteekenis mee weergegeven
werd. Meestal wordt, al geven Duitsche en Fransche
auteurs 4) toe dat de afleiding min of meer hypothetisch blijft.
de term ..forestis" in verband gebracht met het Latijnsche
,,foris" of ..foras". De heersehende leer in Duitschland trekt
op het voetspoor van Thimme ó) hieruit de conclusie.. dat
..forestis" een territoir aanduidt. afgezonderd van de gebruiks~
rechten der markgenooten: ..Der Gegensatz zu' forestis ist
nicht etwa Königsgut. welches nicht als forestis bezeichnet
wird ~ fiscus slechthin -. sondern die gemeine Mark.
Forestis ist Sondergut welches ausserhalb der gemeinen Mark
liegt......" Deze opvatting js voor ernstige bestrijding vatbaar.
In de eerste plaats zijn niet allen die gezamenlijk qebrutksrechten
uitoefenen, markgenooten en zeker zijn daar niet onder
te brengen personen waarvan alleen bekend is. dat ze samen
de jacht beoefenen in een later foreest. of de tot een ..villa"
of ..curtis" behoorende boeren die op de aangrenzende
gronden gebruiksrechten uitoefenden 6). Thimme's tegenstelling
forestis-marke laat voor deze laatste cateqorie weinig ruimte
over en zijn eenigszins apodictische uitspraak ..Das wort
forestis ist von einer Zeit geprägt. der das Vorhandensein von
1) Van Engelen van der Veen, p. 79.
2) Cramer in Q. R. en G.• Handelingen 86e verg., p. 14.
3) Van Slee. ibidem.
.') Aldus b.v, Prou in Journal des Savants. J 915 p. 212 en Fairon in
Revue belge de philos. et d' histoire. 1925 p. 95. Vgl. ook Brunner-e-von
Schwerin, Deutsche Rechtsgesch .• II p. noot 1 en Sehröder-e-von Künszberq,
Lehrbuch der deutschen Rechtsgesch .• p. 209 noot 72.
5) Thimme in Archiv für Urkundenforschung, II p, 121.
.6) de Blêcourt, Kort Begrip (3e dr.}, p. 121; Fustel de Coulanges. l' Alleu
et le domaine rural, p. 360 vlg; Sée, Les classes rurales. p. 38 vlg; Esmein,
Cours élémentaire (ISe dr.), P: 84 en von Inama-Sternegg, Die Ausbildung
der grossen Grundherrschaften. p, 12: ..Von einer persönlichen Verbindung
der in einer Villa, durch eine gemeinsame Mark mit einander Verbundenen
ist nirgends die Rede".

8
Privateigentum zum ersten Male klar und deutlich zum Bewustsein
kommt, einer Zeit die dieses Wortes bedurfte, um
den Gegensatz gegen den Vorhandenen Begriff der gemeinen
Mark herzustellen" houdt geen rekening met het feit dat
reeds in den tijd der Leges Barbarorum privé-eigendom
normaal l] en willicht ook ten tijde van Tacitus al niet zoo
ongewoon meer was 2).
Bovendien houdt Thimme al zeer weinig rekening met het
feit dat het· bijzondere der foreesten is, dat ze bosch zijn dat
onder koningsban staat. Wel merkt hij op dat alle foreesten
hun oorsprong in den koning vinden 8), . maar hij knoopt
hier geen verdere eonsequenties aan vast; gaat daarentegen
uit van het toch nog altijd hoogst onzekere instituut cier
marken en drijft dit zelfs zoo ver, door "forestis" als een
bewijs voor het bestaan van marken in de Karolingische tijd
aan te merken 4). Het is de verdienste van eenige fransche
auteurs S) op deze zijde van het probleem de aandacht te
hebben gevestigd. Zij komen tot de conclusie. en m.i. terecht.
dat "forestis" een reservaat is.,afgescheiden ten behoeve van
den koning voor jacht of visscherij. en hierin van ..Silva"
I) Lex Salica (ed. Hesseis en Kern). cod. I. cap. LVIIII § 5; Lex Ribuaria,
LlX. LX. LXXVI; Lex Saxonum. cap. LXIII. VgI. ook Sehröder-e-von
Künzberg. p. 222; Dopsch, Gundiagen. I p, 233. 2M. 294 vlg; Viollet. Hist.
du droit français. p. 555; Glasson. Les communaux et le domaine rural.
p, 30; Esmein, p, 83.
2) Dopsch, Grundlagen. I p. 75.
3) Thimme, Archiv für :Urkundenforschung. II p, 110. Ill. 145.
4) Thimme, p. 124 noot 3: ..Forestis bürgt daher von seinem ersten
Auftauchen an für die Existenz eines solchen Gemeinbegriffes. Rübels Behauptung
... dass die Markgenossenschaft in Deutschland eine späte zwangsstaatliche
Ei~richtung ist", ist also geradezu umzukehren"
') Prou in Journal des Savants. 1915 p. 241 vlg .• 310 vlg. en 345 vlg.
in een bespreking van drie artikelen van Petit-Dutaillis (Mélanges Bemont,
1913; bij Stubbs. Hist, canst. de I Angleterre. II p, 758 en Bibl. de I' Ecole
des Chartes, 1915); Suzanne Deck. Etude sur la forêt d' Eu (1929 in Bibl.
d' hist, du droit Normand. 2m. S.• Tome II). VgI. oak Fairon in Revue
belge 1925 p. 91 vlg. .

9
verschillend, dat het beschermd werd door koningsban. Dus
niet de markgenooten worden uitgesloten, maar zij die de
vrije jacht uitoefenen.
Al heel gauw is de koning niet meer de eenige bezitter
van foreesten : ook partreulieren laten hun goederen wel tot
foreest verkl~ren/ Beide partijen hebben er voordeel van:
de begiftigde ziet zijn land beschermd door koningsban en
de koning he~ft er het uitsluitende recht van jacht 1). Ook
komt het voor dat _eenklooster op haar goederen voor haar
"homines" het ~\,tsluite~de jachtrecht verkrijgt 2).
De ontwikkeling gaat nog verder: vanaf de tijd-der Saksische
keizers, maar vooral sinds Heridrik II worden, aldus
Thimme ~),-de foreesten meer en meer uitgebreid op _grond
van derden, terwijl _de ..consensus comprovmcialium" tegelijkertijd
opkomt en toeneemt 4); er zijn slechts zes oorkonden
van deze soort (w.o. die van 944 betreffende de "pagus
forestensis" 7). die de consensus niet vermelden 5). Sehröder 6)
-en Brunner 7) zoeken de verklaring van dit laatste verschijnsel
in de verzwakking van het zgn. Bodenregal. het recht van
den koning op onbeheerd onroerend goed. zoodat de vermelde
zes uitzonderingsgevallen een -remmiseens aan de oude
toestand zouden zijn. Heusier 8). Sickel 9) en Thimme 10) ont-
I) Prou, p, 314.
2) V gI. de oorkonde van Karel de Groote voor St. Bertin:" .... ut ... -,
in eorum proprias silvas llcentiam haberent eorum homines venationem
exercere" (Thimme, p. 116).
3) Thtmme, p, 125.
4) Typeerend is DO. III no. 73 bij Bresslau, - Urkundenlehre. II p. 36
noot I. waar "zunächst zwei foresti nostri. also königliche forsten, ohne
Erwähnung eines Konsenses verliehen werden, und dann insuper ein Teil
des Süntelwaldes ob interventum et comprobationem fidelium nostrorum
aliorumque comprovincialium suotum".
5) Opgenoemd bij Sickel, zur Gesch. des Bannes. p, 46.
ij) Schröder=-von Künszberq, p. 195 vlg.
,) Brunner-e-von Schwerin, II p. 101.
;) Instituttonen. I p. 210.
') Zur Gesch. des Bannes, p. 45.-
10) Thimmep. 113. 124 vlq.: eveneens Bresslau, Urkundenlehre, II p. 36.

-"].
10
kennen dit en wijzen er op, dat deze zes uitzonderingen toch
bezwaarlijk op een algemeen regaal kunnen wijzen. Bovendien
is een van Schroder's belangrijkste argumenten de oorkonde
van de ..pagus forestensis", waarvan ik hieronder zal
trachten aan te toonen dat ze betrekking heeft op koninqsgoed,
waarvoor dus geen consensus noodiq, was.
Er is dus alle reden met Heusier c.s. mee te gaan. Bij
nadere beschouwing blijkt 't echter dat van: alle genoemde
oorkonden, er maar -een enkele is, die met zooveel woorden
spreekt van derden 1): in den regel geven ,derden hun consensus
alleen omdat goederen van hen in het betreffende
foreest liggen (..inibi praedia habentium") of er aan grenzen
(..ibidem circumquaque id ipsum forestum attigentia" 2). Niet
de eigendom van grond van derden wordt dus aangetast,
maar de feitelijke uitoefening van gebruiksrechten (b.v. de
jacht) op aangrenzend onbeheerd land (res nullius) en de
consensus werd blijkbaar gevraagd en verleend om beqiftiqden
tegen derden eventueel te vrijwaren 8).
De ontwikkeling is dus geweest dat aanvankelijk de koning
koningsgoed tot foreest instelde, vervolgens grond van particulieren
tot uitsluitend jachtterrein voor. den koning of den
1) Thimme, p. 138: "bannum super agrestes feras ..... tam super propriam
ipsius terram. quam super domorum pontiâcalium vel monasteriorum
"in abbaçüs, que ibinobis pettinent terras, sive omnium il\orum borninurn
terras. qui in presenti vel in futuro hujusrnodi rem cum eo collaudabunt".
2) Thimme, p, 138, 153. VgJ. ook Man. Gerra., Dip!. regum. V p. 301
no. 227, waarbij koning Hendrik III in 1048 bevestigt dat door zijn voorgangers
zekere goederen van koningsban voorzien zijn.· ..quas Hildiboldus
prefate Wormaciensis ecclesie episcopus cum licencia et auctoritate tercii
Ottonis imperatoris ac vol un tate et assensu bonorum militum in circuitu
babitancium primum inforestavit".
3) Dat bet hier werkelijk om gebruiksrechten gaat. bewijst ook DH. II
no. 80 waar de koning aan den bisschop. van Bazel een bosch "juris nostri"
schenkt met den wildban "assenciente omni populo ejusdum saltus actenus
usum habente". Hier dus consensus van derden, die gebruiksrechten uitoefenden
op koningsgoed. waarbij vroeger nooit van de consensus sprake
was. - De hierboven ontwikkelde theorie is in strijd met de aanvaarding

11
eigenaar bestemde en tenslotte de foreesten ook uitbreidde
op res nullius, waarvoor de toestemming van hen die er
qebruiksnechten op uitoefenden, noodig was. Wildban op
grond van derden kwam voor. doch dient als uitzondering
beschouwd te worden. Het zwaartepunt werd tenslotte verplaatst
naar den begiftigde. van wie verklaard wordt, dat
hij zijn goed tot foreest heeft gemaakt (inforestavit) met
machtiging van den koning l).
Hiermede zijn de vroegere zes uitzonderingsgevallen niet
verklaard. Een algemeene hypothese op te stellen gelijk
Smit 2) b.v .. die meent dat bij deze zes gevallen aan de beoorkonding
van de rechtshandelinq andere acten zijn voorafgegaan.
die de toestemming der belanghebbenden bevatten,
is misschien voor een enkel geval aan te nemen;' om hier
te generaliseeren lijkt me echter gevaarlijk toe. Het eenige
is m.i. deze privileges stuk voor stuk te onderzoeken.
Ten aanzien van onze Drentsche oorkonde" van 944 (A)
heeft Thimme ë] al een théorie opgeworpen, die overigens
niet erg geslaagd kan worden genoemd. Dat deze "pagus
forestensis" uit meerdere foreesten heeft bestaan isdesnoods
nog, te aanvaarden, maar deze zijn toch bezwaarlijk terug te
vinden in de vier foreesten die Karel de Groote in 777 aan
de Utrechtsche kerk heeft geschonken 4): blijkens het Oorkondenboek
van Utrecht f) lagen deze vier foreesten in de
provincie Utrecht, o.a. bij Amersfoort en Woudenberg. Ook
de veronderstelling dat de bisschop al eigenaar was van de
van het "Bodenregal" als een Germaansch instituut, Een uiteenzetting
waarom ik dit regaal een gevolg van receptie uit Italië beschouw. zou te
ver voeren; ik zal hier volstaan met prof. Heyck, Deutsche Gesch .• I. p '131
te citeeren: "Ohnedies waren die Regalien in letzter Linie überhaupt römischrechtlichen
Ursprungs".
I) Zie p. 10 noot 2,
2) Het Brabantsche Jachtrecht. p. 3~,
:I) Thimme. p. 130.
') Müi!er-Bouman. Oork.-B" no. '18.
5) Ibidem. p. 'II noot 5-8,

12
..pagus forestensis", is geheelongegrond; waarom zou dan
het graafschap Drente, waartoe die pagus behoorde 1), in de
Il de eeuwaan den bisschop zijn geschonken, nog wel nader
aangeduid als ..flsci regalis proprietates" 2)? Om deze kwestie
op te lossen, zal het noodig zijn deze Il de eeuwsche privileges
nader te beschouwen.
In oorkonden van 1006 8 ),. 1025 4 ) en 1057 5) wordt het
privilege van 944 bevestigd, terwijl de formuleerinq vrijwel
.geheel gelijk is aan de tekst van' B.
In 1024 6) wordt het graafschap Drente aan den bisschep
yan Utrecht geschonken. Opvallend is, dat de schenking qeschiedt
"deinceps habendum". Hirsch 7) legt er den nadruk op
dat deze uitdrukking ten doel heeft· te doen uitkomen, dat
het hier geen bevestiging van een privilege betreft; Bre~slau 8)
hecht er minder gewicht aan en wijst op de bevestiging van
het jaar 1025 9 ), waar dezelfde uitdrukking in voorkomt. Dit .
verklaart echter niet de veel positiever bewoordingen van
de oorkonden van 1046 ("perpetualiter habendum") 10) en 1057
t.perenni jure in proprium") 11). Fockema Andreae 12) neemt
1) Zie pag.Sen 6.
2) Zie pag. 1i.
3) Muller-Bouman, Qork.~B., no. 161.
!) Ibidem, no. 180.
~) Ibidem no. 216; het (ongedateerde) stuk is waarschijnlijk uitgevaardigd
op 2i April 1057 tegelijk met de eveneens ongedateerde no's 2li, 215 en
217, waarvan het laatste veel gelijkenis vertoont met het dictaat van no. 218
van 2i April 1057 (vg!. Muller-s-Bouman, Oork-B; no. 2li en 218 kopnoot],
6) Muller-Bouman, Dork.-B., no. 179; er is geen reden om aan tenemen
dat het graafschap een meer dan wel minder uitgebreid territoir zou innemen
dan de- in de voorafgaande oorkonden genoemde gouw Drente (Gratama,
Rechtsgesch., p. 22).
') Jahrbücher des Deutschen Reichs unter Heinrich II, III, p. 105.
S) Jahrbücher unter Konrad II, dl. I p, 91 noot 2.
n) Muller-Bouman, Dork.-B., no. 181.·
10) Ibidem, no. 201.
11) Ibidem, no. 215.
12) Bijdragen, IV, p. 232; even zoo Magnin, Besturen, I p, 120 vlg. en
155 vlg.; Gratama, Rechtsgesch., p, 22, 23 e.a.

13
aandat het een voorwaardelijke schenking betreft. die pas
in i046 effect sorteerde, omdat in dat jaar door den dood
van hertog Gozelo II van Neder-Lotharinqen het graafschap
aan den keizer terugviel.
Deze oplossing schijnt strijdig te zijn met de/oorkonde.
waarbijde bisschop al in 1040 een "praedium in villa Cruoninga
nuncupata, in comitatu Thrente. . . . . . . cum omni
ejusdem comitatus strictione etc." verkrijgt. Meestal wordt
aangenomen dat met de ..comitatus strictione" slechts een
deel van het qraafschap Drente bedoeld wordt. al is dit niet
erg bevredigend 1). Gosses 2) neemt o.a. op grond van het feit
dat in het beste handschrift de woorden •.in Threnthe" in
de oorkonde van 1046 ontbreken. aan dat deze oorkonde
niet op Drente betrekking had en. die van 1040 vervalseht
is. Bresslau heeft in een der laatste. meest gezaghebbende
werken 3) uiteengezet dat de veronderstellingen van Gosses
deels onjuist. deels niet voldoende gefundeerd zijn om deze
kwestie te beslechten. Hij vindt geen termen om de oorkonde
van 1046 voor onecht te verklaren en acht het stuk van
1040 een latere copie van het origineel 4). Het gevolg is dat
hij de woorden ..comitatus stricti~ne" evenals vroegere
schrijvers voor een deel van Drente moet verklaren. om
niet in strijd te komen met de oorkonde van 1046. en wel
voor de streek om en bij Groningen. Hij handhaaft tenslotte
de hypothese van Vanderkindere 5). die de veronderstelling·
van Fockema Andreae nader uitwerkte: na Baldenk. die in
1006 6) o.a. als graaf van Drente genoemd wordt. is Godfried
1) ZOO Gratama in Büdr. Vad. Gesch. en Oudh .• 2e R. dl. VI p. 161 vlg.•
die van meening is dat de grafelijke rechtsmacht zich alleen over het praedium
kan hebben uitgestrekt lp. 173).
2) Bijdr. Vad. Gesch. en Oudh., 1e R. dl. VII p. 25 vlg.
3) Mon. Germ.• Dlplvrequm, V p. 55. no. 15 en p. 192 no. 152.
') Vlg. ook Oppermann in Göttingische gelehrte Anzeigen. 115 p. 66. 67.
5) La formation territoriale des principautés belges au moyen age. Il p. 313.
6) Muller-c-Bouman, Oork .•B.• no. 161.

van Neder-Lotharingen er mee beleend. Na Godfried's dood
in 1023 1) is het (voorloopig) aan den bisschop van Utrecht qeschonken
in .1024, die in 1025 in het (voorloopige) bezit bevestigd
werd. Na de verzoening van den keizer met het huis Lotharingen
(Kerstmis 1025) zou Godfried's zoon Gozelo I Drente
als belooning gekregen en dit op zijn zoon Gozelo II overgedragen
hebben, die twee jaar later in 1046 overleed. T oèn
pas kon de keizer het graafschap definitief aan den bisschop
van Utrecht overdragen. Inderdaad is dit tot nog toe de beste
verklaring, maar dit zegt niet zoo heel veel bij het vrijwel
algeheel ontbreken van betrouwbare gegevens. Er is bovendien
nog een groot bezwaar tegen deze theorie, tot dusver
meen ik, niet geopperd door de verschillende auteurs. In
1024 wordt het graafschap geschonken, 26 Juli 1025 wordt
deze schenking bevestigd, terwijl op denzelfden datum het
recht van wildban "in pago Thrient nominato, quod est in
comitatu Temnonis" 2) (naar het dictaatvan B) aan den
bisschop geschonken wordt. Dus zoowel de bisschop als
deze graaf Temno zouden dan heer over Drente zijn qeweest,
daar Vanderkfndere's constructie van een bisschoppelijken
graaf 8) in deze tijd toch wel als een novum beschouwd
zou moeten worden! Het beste is wellicht eerlijk
te bekennen: non liquet, en er van uit te gaan dat vóór
1057 4) niet vaststaat dat de bisschop in het feitelijk bezit
van Drente is geweest.
Deze laatste oorkonde van 1057 is ook nog in een ander
opzicht van belang, en welomdat -het hier een schenking
betreft van de "fisci regalis proprietates, id est comitatum de
Thrente". . Dit verklaart m.i. het ontbreken van de consensus
.
I) Pirenne; Hist. de Belgique, I p. 77.
2) Muller-Bouman, Ob., no .• 180.
a) Vanderklndere, p. 313.: "le comte épiscopal était alors Ternmo".
4) Muller=-Bouman. Oork-Bv, no. 215: merkwaardiq is nog dat deze
bevestiging niet de ·oorkonde van 1046 vermeldt. maar teruggrijpt op de
bevestiging van 1025 door Koenraad II. ..

15
in de oorkonden betreffende de wildban in Vollenhove
(Drente) uit het jaar 944 (A en B). Uit boven geciteerde
woorden blijkt m.i. duidelijk, dat de koning in Drente meer
bezat danoverheidsgezag alleen, daar met {iscus de domein~
goederen werden aangeduid, zonder dat men het persoonlijk
vermogen van den koning, zijn familie-vermogen en de
Staatsdomeinen onderscheidt 1); ook wordt er wel een enkel
domeingoed mee bedoeld 2). In 1057 was Drente dus koningsgoed,
waarvan de graafschapsrechten aan den bisschep werden
overgedragen. Wellicht was ook in 944 de toestand al zoo,
en dan is het duidelijk waarom de consensus niet vermeld
is, daar deze alleen noodig was bij foreestverleeningen op
res nullius, niet bij vestiging door den koning op eigen
grondgebied. De oorkonde van 944 behoort dus niet tot
de op pag. 9 vermelde uitzonderingen. Een moeilijkheid
blijft nog over, n.1. de positie van graaf Temno, die in
1025 wordt genoemd :3). Als Drente koningsgoed is geweest,
kan hij bezwaarlijk een graaf in de gewone beteekenis geweest
zijn 4), door de uitzonderingstoestand waarin domeingoederen
zich als immuniteiten bevonden 5); eerder zal hij
een functie als domeinambtenaar bekleed hebben. Vermoedelijk
was hij graaf over een gebied grooter dan Drente alleen 6)
1) Brunner-von Schwerin, I p. 293.
2) Zeumer, Formulae (ed. Mon. Germ.), passi~; Esmein, p. 134; "Les
domaines du roi formaient, pour leur administration,. des circonscriptions
(fiscus), qui étaient placées sous I' autorité de fonctionaires ou judices, particuliers".
3) Zie pag. 14.
!) Esmein, p. 134:. "I' action au comte s' arrêtait à la frontière du domaine
fiscal. pour laisser Ia place libre à l'intendant royal".
5) Brunner-e-von Schwerin, II p. 386; Esmain p. 134.
ti) De term "in comitatu Temnonis" verzet zich hier niet tegen; vgl.
Man. Germ., Dipl.. regum I. no's 181. 216; Alpertus Mettensis (ed. Pijnacker
Hordijk), p. XX noot 4 en Vanderkindere, II p, 307, 311, waaruit
blijkt dat Everard, die in 944 als graaf van Drente voorkomt. tevens graaf
van Salland was; voorts de opmerking van Pijnacker Hordijk (Quedam

16
en was dit laatste een soort vambtsqoed 1), hetgeen meer
voorkwam en althans aannemelijker is dan een domeinambtenaar
met den titel :"comes" 2). Misschien is dit ook
een verklaring van de zeer ongewone zinswendingen in de
oorkonde van 1046 ..comitatum, qui post obitum Gozline
duds nostre dicionis in Thrente visus est subjacere" ... Cornitatum",
d.w.z. het overheidsqezaq en de inkomsten, daaruit
voortvloeiende. zijn blijkbaar slechts een deel van des keizers
..dicio" in Drente : alleen deze inkomsten. het ambtsgoed
dus. schenkt hij aan den bisschop. 8)
Indien deze veronderstelling. doch meer mag het geopperde
niet heeten, waar is, dan geeft .ze aan de oorkonden van
1046 en 1057 een welkome, wederzijdsche aanvulling en een
steun voor de hierboven vermelde stelling dat Drente koningsgoed
is geweest.
Resumeerende meen ik te kunnen concludeeren, dat de
redactie van de oorkonde van 944 die melding maakt van
de ..pagus forestensis" de oorspronkelijke is, later gewijzigd
tot een tekstdie spreekt van de gouw Drente en het bosch
Vollenhove. Deze ..pagus forestensis" moet. voor zoover ze
in Overijssel lag, gezocht worden in het ·latere land
.van Vollenhove en heeft zich vermoedelijk ook nog ten
narracio, p, IX noot 2). dat van de vier graven van Drenthe. die van 944
tot 1046 voorkomen, het alleen van Temno niet bekend is. of hij ook over
andere graafschappen was aangesteld.
1) Brunner-e-von Schwerin. II p. 227: "Ausserdem waren den Grafen
wohl regelmässig Nutzungen von königlichen Gütern zugewiesen, die sich
innerhalb der Grafschaft befanden".
~) Enkele voorbeelden van gelijkstelling van judex (fiscalis) en ·comes
geeft Fustel de Coulanges. Recherches sur quelques problèmes d' histoire,
p, 407 noot 1: het schijnt echter steeds een graaf te zijn die bovendien een
judex fiscalis is.
") Vgl. Pijnacker Hordijk, Quedam narracio, p. 9, waar van bisschop
Boudewijn wordt gezegd ... Et· episcopus illis : diebus vel septimanis suam
[urisdictionem in ipsos (sc. Trentones) exercuit. sepe multam pecuniam ab
illis, qui hoc meruerant, extrahendo".

17
Zu'.iden van het tegenwoordige stadje Vollenhove uitgestrekt.
De term ..pagus [otestensis" is te verklaren uit het juridische
begrip foreest, bosch van den koning, beschermd door
koningsban ten behoeve van het uitsluitende jachtrecht des
konings 1). In den regel werd geen foreest verleend op
.gronden, die ei-g~ndom waren van derden, d.w.z. anderen
dan de koning bE den door dezen begiftigden; hoogstens
kan men zeggeri-.dat de ontwikkeling zoover is gegaan, dat
foreest werd verleend op res nullius, waarvoor de "consensus"
van belanghebbenden vereischt werd. Deze consensus
is niet uit het Bodenregal te verklaren, maar uit het feit dat
de instelling van het foreest inbreuk maakte op rechten van
derden.
In de oorkonde van 944 t.O.V. Drente is geen sprake van
consensus, hoewel er over een ongewoon groot gebied beschikt
wordt.' Dit is te verklaren uit een oorkonde van
1057 voor den bischop van Utrecht, waaruit blijkt dat Drente
koningsgoed was, dat toen aan den bisschop. geschonken
werd, De verhouding der privilege's van 1024, 1025, 1040
en 1046 is niet recht duidelijk en het blijkt niet dat de bisschop
vóór 1057 in het feitelijk bezit van Drente is geweest.
1) Vgl. Fairon, Revue belge 1925, p. 96: " .. "., .. bois d' une situation
juridique particulière, à savoir bois réservé à J' usage exclusif du roi' pour
I' exercise de la chasse. Ce qui est placé en dehors, ce n' est donc pas, comme
le prétend Thimme, l' ensemble de tous les droits d' usage que la collectivité
des habitants aurait possédé sur un canton, mais bien le seul droit de
chasse libre".
2