Untitled

Naar Barend van Orley
(ca. 1488-1541 ), portret
van Karel V met insigne Maria en
Kind op de maansikkel, ca. 1515,
eiken paneel, 41 x 2 9 cm
BRUGGE, SINT-SALVATORKATHEDRAAL
Inleiding
Al sinds de prehistorie tooit de mens zich met versier­
Geloof & Geluk onderweg
selen om zich van anderen te onderscheiden, om zich
te beschermen of om te imponeren. In de Westerse
wereld, vanaf de twaalfde eeuw, spelden mensen uit
alle lagen van de bevolking sieraden op. Ze variëren
van massaproductie uit eenvoudige materialen tot unieke gouden
exemplaren. De middeleeuwse voorloper van onze pin en badge
luistert naar de naam 'insigne' of 'enseigne'.
Individuen en groepen maakten toen - en maken nu nog steeds
-gebruik van sieraden om een imago aan te meten. Het identiteits­
teken benadrukt de positie die de persoon binnen de maatschap­
pij inneemt of wenst in te nemen. Wat het middeleeuwse insigne
verbeeldt moet behoren tot de parate kennis van de bevolkingslaag
waarin de drager van het sieraad zich beweegt. Alleen als de voor­
stelling gelezen en begrepen wordt, is het insigne zinvol en krijgt
het betekenis.
Een insigne staat niet op zich; het is nooit louter sierend. Het is een
materiële herinnering aan een belangwekkende gebeurtenis, een
groter object, een gedenkwaardig epos. Het meest aansprekende
aspect van dit verhaal is op de insignes afgebeeld, wat zorgt voor
grote en makkelijke herkenbaarheid. Het insigne functioneert zo
als geheugensteun, die de drager moet helpen de herinnering leven­
dig te houden. En tegelijk is het een boodschapper naar de mede­
mens die, geprikkeld door het visuele kleinood, zijn interesse voor
dit verhaal voelt aanwakkeren.
Tussen de late twaalfde en de zestiende eeuw ontstaat een enorme
variëteit van massaal geproduceerde, zeer goedkope sieraden. Elk
van hen voldoet meestal aan twee eigenschappen: het is gelukbren­
gend en kwaadafwerend.
Vandaag nodigen de speldjes ons uit om de laatmiddeleeuwse we­
reld van dichtbij te bekijken. Precies in die periode wordt de visuele
cultuur enorm belangrijk; een ontwikkeling die niet meer zal stop­
pen. Het visuele vocabularium van de insignes gaat daarbij dwars
door alle sociale lagen van de bevolking heen. Ze gunnen ons een
boeiende en geestige blik op de laatmiddeleeuwse leefwereld.
Inhoud
2 Drager van identiteit
10 Sleutel tot de andere middeleeuwen
14 'Teeken' van de pelgrimage
18 Jeruzalem, Rome en Santiago
22 Waar men gaat langs Vlaamse wegen
30 Geestelijke pelgrimage
36 Het insigne, de middeleeuwse pin
40 Praktische informatie

a •
•
van I entiteit
Onderscheiding met grote zeggingskracht
2 Geloof & Geluk
n de late middeleeuwen zijn status, politieke kleur, religiositeit,
I
maatschappelijke positie en sociale patronen via een speldenprik op
mantel of hoed weergegeven. Een breed scala aan insignes, draag­
en onderscheidingstekens fungeert als boodschapper. Van de klei­
noden gaat een al dan niet verhulde of magische boodschap uit. Wie
het teken ziet, voelt zich aangesproken.
VISUELE PROPAGANDA EN COLLECTIEF HERKENNINGSTEKEN
De middeleeuwse bovenklasse maakt rijkelijk gebruik van insignes om de
status te benadrukken. Beambten, gezanten en muzikanten dossen zich uit
met medaillons of broches, gedecoreerd met het wapen of de symbolen van
de heer. En dit is nog maar het topj e van de ijsberg. De volledige leefomge­
ving is tot in detail voorzien van heraldiek en iconografie.
Een typerend voorbeeld is het stadspaleis van de heren van Gruuthuse in
Brugge. Om zijn positie, rijkdom, macht en geloof te etaleren laat Locle­
wijk van Gruuthuse zijn wapen, devies en motto ontelbare keren afbeelden
in de woning. Door latere herinrichtingen is er weinig van terug te vinden.
Wel rest er nog een gegraveerd zilveren medaillon waarop het schild met
wapen van Loclewij k in volle glorie is afgebeeld. Omgeven door de keten
van het Gulden Vlies en een banderol met het persoonlijk motto 'Plus est
en vous', drukt de plaquette ontzag uit voor de meester. Allicht is ze bij
formele presentaties gedragen door hoge beambten in dienst van de heer
van Gruuthuse.
Meester van de Vorsten portretten,
portret van Ladewijk
van Gruuthuse (ca. 1422-
1 492), ridder van het Gulden
Vlies, in gebed met bidsnoer,
Brugge, ca. I 4 7 5, paneel, in
originele lijst, 42,5 x 3 I ,3 cm
BRUGGE, GROENINGEMUSEUM

Anonieme edelsmid,
medaillon met wapen en
devies van Ladewijk van
Gruuthuse (wellicht afkomstig
van een draagteken), Brugge,
tussen 1461-149 2, zilver,
diameter I I ,5 cm
BRUGGEMUSEUM - GRUUTHUSE

4 Geloof & Geluk
Insigne, banderol 'helpt god', motto van de opstandige gilden onder leiding van Philips van Artevelde, Gent
I 382, loodtin, vondst Stort Burgemeester-LoeffPiein 's-Hertogenbosch
COTHEN, COLL. H.J.E. VAN BEUNINGEN
Ambachtsgilden laten voor hun gezagsdragers soortgelijke kostbare tekens
vervaardigen. In de schuttersgilden duiken zilveren insignes op als collec­
tief onderscheidingsteken. Religieuze broederschappen gebruiken draag­
tekens die in de devotie passen. Bij geestelijken zijn de sluitgespen van de
koorkappen rijk uitgewerkt met referenties naar het christelijk geloof, de
patroonheilige of de drager zelf.
Het dragen van insignes om een politieke kleur te bekennen heeft een tra­
ditie die teruggaat tot in de veertiende eeuw. Een in 's Hertogenbosch op­
gegraven exemplaar in de vorm van een banderol met het korte opschrift
'+ helpt god' is door de opstandige Gentenaren in 1382 op de witte mou­
wen gespeld, als collectief en herkenbaar element in de opstand tegen de
Graaf van Vlaanderen. Kleding, kleur en visuele tekens zijn hier samen
gebruikt om verbondenheid en partijvorming uit te drukken.
PRONKEN, TARTEN EN STIGMATISEREN
Vijfhonderd jaar geleden zijn de contrasten binnen de samenleving onvoor­
stelbaar groot. Kleding, sieraden, attributen en lichamelijke verzorging
zetten de verschillen extra in de verf. Insignes geven hierbij interessante
extra informatie. Op bepaalde portLetten zijn ze heel duidelijk weerge­
geven, waardoor hun herkomst nauwkeu rig te duiden is. Zo staat op een
portret van een Afrikaanse man, van de Haarlemse schilder Jan Mostaert,
een zi lveren pelgrimsinsigne van Halle. Als hofschilder van Margareth a
van Oostenrijk zal Mostaert de opvallende, zelfverzekerde Afrikaan wel­
licht aan het hof te Mechelen hebben geschilderd.
De ingeburgerde kleurling draagt betrekkelijk eenvoudige kleding. Een
paltrok, het overkleed met lange vallende slippen dat de hogere kringen
steeds in het openbaar dragen, ontbreekt. De in witleren handschoenen
gehulde handen rusten op een rijk geborduurde beurs en op het handvat
van het zwaard. Wordt hiermee aangegeven dat hij als vechtersbaas fi­
nancieel carrière heeft gemaakt? Het edelmetalen pelgrimsteken van de
Mariabedevaartsplaats Halle vergemakkelijkt de identificatie. In de peri­
ode dat het portret tot stand kwam is Halle het geliefd pelgrimsoord van
de Habsburgs-Bourgondische vorsten. Aartshertog Ferdi nand en Karel V
zijn in 1520 samen op bedevaart gegaan naar Halle om Maria te danken
voor Karels uitverkiezing tot Rooms koning. Onder de 95 lijfwachten die
naar Aken meereizen, bevindt zich een zwarte Moor. Het zilveren pelgrim­
sinsigne identificeert de Afrikaan als lid van de directe entourage van de
vorst. De laagste categorie personeelsleden moet het namelijk stellen met
Insigne, Maria met Kind op
troon, geflankeerd door engelen
met banderots waarop
'ave maria', midden onder 'de
hal', Halte, 1475- 1525, zilver,
diameter 35 mm
NEURENBERG, GERMANISCHES
NATIONAL MUSEUM
jan Mostoert
(ca. 1474-15521 1 553),
portret van een gekerstende
moor (Christoph Ie Mohr?),
eiken paneel, 30,8 x 2 I ,2 cm,
pelgrimsinsigne: Onze Ueve
Vrouw van Halte
AMSTERDAM, RJJKSMUSEUM

Anoniem, omgeving Bernhard
Strigel (ca. 1480- 1528),
portret van Pack, hofnar van
keizer Maximiliaan,
ca. 1517-1519, eiken paneel,
31 x 22 cm, verschillende
insignes: gekroonde letter
M (= hier 'Maximiliaan'),
Christoffel, een wapen en een
juweel met een kruisje
PRJVË-COLLECTIE
Pontormo ( 1494-1556),
portret van hertog Cosimo I
de' Medici in lansknechttenue,
Firenze, ca. 1530-1535,
op de baret een verguld
insigne met een heroïsche
antieke voorstelling van
Hercules
LOS ANGELES, THE J. PAUL GETTY
MUSEUM
Insigne, gekroonde letter M, opschrift AMV AM V, Ave Maria Virgo,
loodtin, h 28 mm, br 22 mm, vondst Nieuwlande
UTRECHT, MUSEUM CATHARIJNECONVENT
een loodtinnen pelgrimsteken als extra beloning voor geleverde diensten.
De kledij en het insigne van de Moor laten zien dat hij carrière heeft ge­
maakt en in aanzien staat. Cosimo de Medici verlaagt zich van sociale
positie wanneer hij zich rond 1535 door Pontormo laat portretteren in
vergelijkbare kledij. De Florentijnse edelman associeert zich op die manier
met Duitse en Zwitserse landsknechten die onder leiding van Karel V door
Noord-Italië trekken, al draagt De Medici wel een gouden hoedenspeld.
Een andere mooie illustratie is het portret van hofnar Pock, een paneel uit
de jaren 1517-1519 van de hofschilder van keizer Maximiliaan. De volkse
figuur houdt een (te) volle glazen wijnbeker in de hand. Zijn kleding is
bont van kleur en motieven, zijn rode muts tot aan de achterzijde overladen
met strikken, insignes en een met edelstenen bezette struisvogelveer. Tus­
sen de insignes prijkt een kostbaar gouden juweel dat een kruisje toont en
een vergulde speld van de heilige Christoffel met het Christuskind op de
schouder. Centraal draagt Pock een gekroonde M. De eerste betekenis van
deze letterspeld verwijst natuurlijk naar Maria als Moeder Gods. Maar als
hofnar maakt Pock ook een knipoog naar zijn broodheer keizer Maximi­
liaan. De insignes van Pock zijn niet ernstig bedoeld. Het juweel met het
kruisje heeft hij niet alleen scheef opgespeld; de bovenste zwarte parel is
verdwenen. Door het dragen van dit beschadigd insigne tart de hofnar de
ijdelheid van de hovelingen met hun kostbare juwelen.
Geloof & Geluk 7

Insigne, Maurus staand op
luipaard, St-Maur-des-Fossés,
1250- 1350, loodtin, h. 80 mm.
Vondst in de Leie te Gent
GENT, BIJLOKEMUSEUM
Omgeving Barend van Orley
(ca. 1488-1541 ), Antonius
geeft zijn bezit aan de armen,
Zuidelijke Nederlanden,
ca. l515-1525,
retabelfragmen eiken paneel,
94 x 68,6 cm
NEW ORLEANS, MUSEUM OF ART
De laatmiddeleeuwse samenleving stigmatiseert de armen. Wie toestem­
ming krijgt om te bedelen, moet op de kleding of aan een koord een ste­
delijk kenteken dragen: het 'bedelaarsbrevet'. Aanvankelijk zijn het loden
zegels, later is het meestal een van dun bladkoper geslagen en jaarlijks te
vernieuwen insigne. In Brugge en Rij sel is het een T-vormig kruis, in Ant­
werpen reikt men speciale penningen uit aan officieel geregistreerde bede­
laars. In 1531 hervormt Karel V de regelingen rond armenzorg. Op kei­
zerlijk gezag moeten armen die steun genieten van het Gentse stadsbestuur
een strook wit laken, schuin vastgenaaid over hun bovenkleding, dragen.
Kledingvoorschriften als herkenningsteken zij n er ook voor joden, ket­
ters, geestelijk gestoorden en prostituees. Ze zijn niet alleen belasterend, ze
moeten tegelij k de herkenbaarheid van deze bevolkingsgroepen verhogen.
Een Vlaams paneel uit het eerste kwart van de zestiende eeuw confron­
teert arm en rijk met elkaar. De voortstrompelende bedelaar in het midden
belichaamt op dramatische wijze het contrast tussen hoge en lage cultuur.
Zijn ooit fraaie kleding zit vol gedichte gaten, rafels en scheuren. Hij reikt
met zijn bedelnap naar de heilige Antonius, gehuld in uiterst kostbare en
met bont afgewerkte kleding. Ook de overige figuren op het paneel dragen
accessoires en insignes die hun rol en sociale positie bevestigen.
Geloof & Geluk 9

Sleutel tot de andere
•
mi e eeuwen
Profane, ook provocerende insignes
Insigne, kam met copulerend paar, 1325- 13 7 5, loodtin,
30 x 45 mm, vondst Brugge, Garenmarkt
BRUGGEMUSEUM - GRUUTHUSE, COLL H. VAN DE PAS
I 0 Geloof & Geluk
late middeleeuwen roepen bij velen het beeld op van een
e
D raad zijn opgespeld: van miniatuur gebruiksvoorwerpen, bloemen en dieren
wereld, beheerst door het christendom met heiligenverering
en bedevaarten. De grote variëteit aan teruggevonden insig­
nes laat evenwel ook een andere kant zien. Het is een breed
scala aan afbeeldingen die om een of andere reden als sie­
tot allerlei scenische taferelen, letterspeldjes, wapentuig en heraldiek. Bij al
deze figuratieve insignes vormen de loodtinnen speldjes de volkse tegenhan­
ger van de elitecultuur. Ze hebben zo goed als allemaal hun parallellen of
voorbeelden in kostbare juwelen of in gebruiks- en siervoorwerpen van de
sociale bovenlaag.
MIDDELEEUWSE OBSCENITEITEN
Binnen de niet-religieuze draagtekens nemen de seksuele speldjes een opval­
lende plaats in. Met verbazingwekkende frequentie ontdekken archeologen
ze tussen pelgrimsinsignes en andere volkssieraden.
Van de late twaalfde tot de vroege vijftiende eeuw treffen we behoorlijk ex­
pliciete erotische voorstellingen aan. Fallussen en vulva's duiken op in da­
gelijkse taferelen. Aan het spit van het haardvuur hangt bij voorbeeld geen
varken maar een penis, de vetvanger blijkt vervangen door een vulva. Deze
voorstelling is kenmerkend voor een hele reeks erotische speldjes.
Waarom zijn ze gemaakt? Moeten we ze lezen als ondeugende knipoog, of
schuilt er een moralistisch verhaal achter? Als amulet zijn ze makkelijk te

Insigne, drie fallusdieren
dragen vulva op draagbaar,
1375-1425, 1oodtin, h 56 mm,
br 4 5 mm, vondst Brugge
COTHEN, COLLECTIE HJE.
VAN BEUNINGEN
Herberg- of bordeelscène,
1350-1450, 1oodtin,
h31 mm,br31 mm,
opgegraven in Valendennes
VALENCIENNES, MUSÉE
DES BEAUX-ARTS / SERVICE
ARCHÉOLOGIQUE DE
VALENOENNES
Insigne, man, vrouw en knecht
roosteren en bedruipen een
fallus aan het spit. 1350-
1400, loodtin, h 4 9 mm,
br 42 mm, vondst Amsterdam
COTHEN, COLL H.j.E. VAN
BEUNINGEN

Insignes Aristoteles en Phyllis, 1325 - 1375, loodtin, hoogte 32 & 28 mm. Vondsten leper en Nieuwlande
COLLECTIES STEDELIJKE MUSEA IEPER & HJE VAN BEUNINGEN
duiden: het dragen van erotische insignes, hangertjes en speldj es heeft al­
les te maken met vruchtbaarheid en, in het directe verlengde daarvan, met
welvaart en status. Gelet op de provocerende beeldtaal speelt imponeerge­
drag een rol, terwijl ze als amuletten tegelijkertijd een kwaadafwerende en
geluksbrengende functie hebben.
We kunnen ons heel wat moeilijker voorstellen door wie en wanneer deze
laatmiddeleeuwse obsceniteiten zijn gedragen. Visuele bronnen zijn er nau­
welijks. We hebben alleen de zinnenprikkelende speldjes zelf. Sommige tek­
sten helpen om het beeldmateriaal te duiden. In dertiende-eeuwse rijmpjes
en verhalen komen tal van herkenbare beelden voor, zoals de als zelfstan­
dige wezens levende geslachtsdelen. Boeken over hekserij bevatten bizarre
fantasieën die terugkeren op insignes. Een speldje van een kat met een fallus
in de bek of een margedecoratie in een handsch rift waarbij een vrouw een
kat achtervolgt die een fallus in de bek heeft, roepen de vraag op of het hier
niet gaat om heksen die de gedaante van een kat hebben aangenomen.
Veel erotische insignes ontlenen hun motief aan een populair verhaal. Een
kenmerkend voorbeeld is de geschiedenis van Aristoteles, de opvoeder-filo­
soof die wordt gelogenstraft. Dit oud, oosters thema is in het middeleeuwse
West-Europa uiterst populair als moralistische anekdote. Phyllis, een jonge
vrouw, verleidt de wijze Aristoteles tot een liefdesspel waarbij hij als rijdier
rondkruipt. Zo zet de charmante hofdame de filosoof voor schut. Bij de
aristocratie en burgerlijke bovenlaag is dit thema, zowel in verhaal- als in
beeldvorm, uiterst geliefd. Het komt in diverse gedaanten voor: van prent
tot decoratieve waterkan. De amusante geschiedenis dringt ook door tot
bij het gewone volk. Van preekvoorbeeld ontwikkelt het zich tot onder­
werp van vijftiende- en vroegzestiende-eeuwse wagenspelen, het verschijnt
in carnavalsoptochten en in 1511 als sneeuwpop in Brussel. Allicht zijn de
gevonden insignes met het Aristoteles-onderwerp gekocht tij dens opvoe­
ringen van volkstonelen. Opmerkelijk is dat de insignes de nadruk leggen
op de sterk erotische weergave van het gegeven: geen enkele andere laat­
middeleeuwse beeldbron toont zo expliciet de seksuele opwinding van de
filosoof.
12 Geloof & Geluk
Aquamanile, Aristoteles en Phyllis, Zuidelijke Nederlanden of Lotharingen, ca. 1400,
geelkoper, h 35 cm, br. 38 cm, NANTES, MUSÉE DOBRÉE

Satirisch diptiek
'loet dit bert ghesloten
hangen', Zuidelijke
Nederlanden, ca. IS 2 0,
olieverf op paneel, elk luik
58,5 x 44 cm
LUIK, UNIVERSITAIRE COLLECTIES /
UNIVERSITË DE UÈGE,
COLLECTIONS ARTISTIQUES,
LEGS WITTERT ( 1903)
HET ONEERBARE VERDWIJNT
Insignes met verhalende taferelen illustreren zowel volkswijsheden als
verhalen van rondtrekkende toneelgezelschappen en vertellers. Bij derge­
lijke openbare vertoningen vervalt de grens tussen religieus en profaan,
tussen rij k en arm die samen naar hetzelfde spektakel kijken. Na het
schouwspel zijn de toehoorders in de ideale stemming voor de aankoop
van insignes.
Men mag aannemen dat profane insignes samen met religieuze tekenen
zijn verkocht. Hoewel de kerk op veel plaatsen het alleenrecht heeft op
productie en verkoop van devotionalia, zijn er clandestiene kraampjes
te vinden in de omringende straten. In een Zuid-Nederlandse prent van
rond 1500 - met zestien voorstellingen gewijd aan liefde, seksualiteit en
vruchtbaarheid - draagt een nar een dienblad vol fallussen; precies zoals
de verkopers van religieuze insignes hun goederen presenteren. De doorge­
dreven commercialisering van de heiligdommen is het onderwerp van een
aantal spottende insignes.
Een als pelgrim vermomde
vulva komt in vele varianten
voor. Zij is uitgerust met
pelgrimshoed, stevig schoei­
sel, rozenkrans en pelgrims­
staf. Op de schouders heeft
ze als pelgrimsteken een fal­
lus-insigne opgespeld.
Vanaf de tweede helft van
de vijftiende eeuw evolueren
niet-religieuze insignes tot
louter decoratieve sieraden.
Een heel repertoire dat in de
veertiende eeuw nog volop
voorkomt, is in de zestien­
de eeuw verdwenen. Er is
duidelijk een tegenstelling
ontstaan tussen wat eerbaar
en oneerbaar, acceptabel en
niet-acceptabel is. Een spot­
tende bijdrage aan dit dis­
puut is een Vlaamse diptiek,
een persiflage op de rijke
traditie van devote tweelui-
ken met het portret van de
opdrachtgever en Maria met Kind. In gesloten toestand waarschuwt een
charmante jongeman: 'laet dit hert gheslote(n) ha(n)ge(n), oft ghy sult
sien my (n) bruy(n) wa(n)g(en)'. Wie het tweeluik toch opent, ziet een ont­
bloot achterwerk, waaronder geschreven staat 'Mi te misdienen en wilt
nyet syn fel, want ie waerscoude te vor(n) wel'. Op het rechterlui k onder­
steunt een grimastrekkende man de boodschap: 'En deet waerschouwe(n)
vuyl scorste druyt, Ie deed u springen ter venster vuyt'.
Geloof & Geluk /3

' '
van e pe gr1mage
Koopwaar voor de reiziger in Gods naam
14 Geloof & Geluk
Elke bedevaart is erop gericht de gelovige dichter tot het religieuze
ideaal te brengen. De mooiste en tegelijk moeilijkste bedevaart leidt
naar Jeruzalem. Het hemelse Jeruzalem berei ken wordt verzekerd
door een deugdelijk aards leven. Ontberingen en devotie helpen de
pelgrim daarbij onderweg. De stoffelijke resten van heiligen die de
pelgrim in diverse pelgrimsoorden ontmoet, maken het abstracte reisdoel con­
creet en tastbaar. Pelgrimsinsignes zijn devotionele souvenirs. Ze vormen een
visueel en materieel houvast voor de reizigers zelf en voor ieder die hen ontmoet.
Terug thuis bevatten zij de kracht en magie van het ver weg gelegen heiligdom.
PALSTER ENDE SCERPE NEMEN
De pelgrim is goed herkenbaar aan zijn kleding. Er is de ruimvallende mantel,
met korte schouderkap waarop de bedevaarder schelpen en insignes kan aan­
brengen. De breedgerande hoed, waarvan de opgeslagen voorzijde ook uiterst
geschikt is om pelgrimstekens op te spelden, komt er pas vanaf de vijftiende
eeuw. Essentieel zijn stevig schoeisel en een sterke gordel waaraan ondermeer
een veldfles bevestigd kan worden. De wandelstaf en etenstas zijn de attributen
bij uitstek, ook gekend als palster (staf) en scerpe (leren of linnen tas). Boven
de handgreep van de staf bevinden zich een aantal stevige knopen en vaak ook
een haak om de kalebas of drinkfles, schelp of reistas aan te bevestigen. De staf
dient niet alleen om steun te geven aan overbelaste ledematen of op slecht ge­
baande wegen; de pelgrim kan hem als wapen gebruiken om dreigende honden
weg te houden. Een veldfles behoort eveneens tot de standaarduitrusting van
Unksonder recto-verso:
Pelgrim, h 83 mm,
br 19 mm, vondst leper,
Verdronken Weide
COLLECTIE VIOE
WEST -YLAANDEREN
Pelgrim met reistas, staf en
gehuld in korte mantel met
spitsuitlopende capuchon of
kaproen, loodtin, h 41 mm, br
16 mm, vondst leper, Majoorgracht
(Bollaertbeek)
IEPER, COLLECTIE PATRJCK VAN
WANZEELE

Anoniem, de heilige judocus, Brugge,
midden /6de eeuw, a/taarvleugel,
eikenhou oorspronkelijke omlijsting.
h 87,5 cm, br 25,5 cm
BRUGGE, GROENINGEMUSEUM
16 Geloof & Geluk
elke bedevaartganger. Tenslotte is er nog de pelgrimshoorn, bestaande uit een
trompetachtig mondstuk en een naar buiten uitlopende klankbeker. De korte
zij de van de gekromde hoorn heeft meestal twee aangebakken ophangogen, be­
stemd om er een draagriem aan te bevestigen. Bij processies en reliektoningen
wordt met hoorngeschal en oorverdovend gejuich het heilige obj ect begroet en
gevierd.
Pelgrimage zorgt voor een grote mobiliteit in de laatmiddeleeuwse wereld. De­
votionele reizen kunnen tot veilige, korte regionale uitstapjes beperkt blijven,
maar ook uitgroeien tot jarenlange verre en avontuurlijke tochten. De reisroutes
worden niet louter uit religieuze motivatie bepaald; ook handelsbelangen spe­
len mee. De handel met noordelijke streken verliep via de Hanze, waardoor de
bedevaartsplaatsen binnen dit handelsgebied hun plaats krijgen in de devotie:
het Noordduitse Wilsnack, het Engelse Canterbury of Saint Andrews in Schot­
land.
De pelgrim vindt zijn weg door zich aan te sluiten bij groepen reizigers, hij kan
terugvallen op de ervaringen van lotgenoten en onderweg instructies krijgen. De
geletterde bedevaarder heeft routeoverzichten, kaarten en plattegronden ter be­
schikking om de reis voor te bereiden. De bedevaarder kan rekenen op subsidi­
ering. Stedelijke overheden, maar ook gilden en families, voelen zich financieel
verantwoordelij k voor hun pelgrims. En natuurlijk komt de bedevaart ook de
steun verlenende medemens ten goede.
IN GROTE HOEVEELHEID OVER DE TOONBANK
In principe toont het pelgrimsteken een voor de gelovige onmiddellijk herken­
bare en liefst plaatsgebonden of, beter nog, devotiegebonden afbeelding. Het
insigne is verondersteld iets van het heilige in zich op te nemen, door aanraking
met het heilige, door spiegeling ervan of door zegening. Een duidelijke gelij kenis
met het cultusobject maakt die magische intrinsieke waarde des te meer aan­
nemelijk.
De twaalfde-eeuwse pelgrimsgids !ter Sancti Jacobi beschrijft hoe in het noord­
portaal van de Jacobskerk te Santiago kamschelpen worden verkocht. Alles
waar de toestromende pelgrims belangstelling voor kunnen hebben, is er te
koop. Binnen het kerkelijk territorium gebeurt dit onder controle, in de stad
zonder enige beperkingen. Wijnzakken, schoenen, knapzakken, leren veters en
riemen en geneeskrachtige kruiden: langs de toegangswegen naar de kathedraal
zijn talrijke kooplui te vinden.
Een vergelijkbare situatie doet zich voor in andere druk bezochte bedevaarts­
plaatsen. Jammer genoeg zijn de bronnen met precieze verkoopregiementeringen
schaars. Dat geldt ook voor afbeeldingen van verkoopssituaties. Een miniatuur
in een laatvijftiende-eeuws manuscript brengt als één van de 'vijftien vreugdes
van het huwelijksleven' een pelgrimstocht in beeld. Langs de toegangsweg tot de
bedevaartskerk zijn aan beide kanten kramen opgesteld. Tussen het gekleurde
textiel en de andere souvenirs zijn vast en zeker ook insignes te vinden.
Van sommige bedevaartsplaatsen kennen we het aantal pelgrimstekens dat over
de toonbank is gegaan. Het Zwitserse Einsiedeln viert in 1466 het jubileum van
het miraculeuze Mariabeeld. In iets meer dan twee weken tij d zijn daar 140.000
insignes verkocht, ongeveer 9.300 per dag. Vlaamse bedevaartplaatsen waar­
van cijfers beschikbaar zijn steken hier bescheiden bij af. Zo zijn in 1472 op
Meester van de Ludalegende,
Geschiedenis van de Heilige
Lu ei a (detail: pelgrim met
spiegelinsignes), 1480, doek,
/BOx 74cm
BRUGGE, SINT -JACOBSKERK

Hs. 'Vijfiien vreugden van
het huwelijksleven', Frankrijk
1485, papier, 2 7, 9 x 20,0 cm
SINT -PETERSBURG, NATIONAL
UBRARY OF RUSSIA, HS. FR.F.P.XV.4,
FOL. 76v. (vORONOVA &
STERUGOV, WESTERN IULUMINATED
MANUSCRJPTS)
Sint-Jobsdag in het Brabantse Wezemaal 53 dozijn 'teekens' verhandeld, goed
voor 636 stuks. Kleinere aantallen dus, maar over een periode van een eeuw tikt
dit aan tot enorme hoeveelheden.
HET AANRAKINGSCONTACT VAN HET PELGRIMSTEKEN
'Au vrient', vertel ons, 'de teekens die ghy draegt an uwen hoet waar breng je die
vandaan?' Waarop hij antwoordt: 'Van tHelich Bloet, van Onser Vrauwen, van
Synte Nyclaeus, Ie hebbe te Roome ghesien den paeus'. Deze bondige beschrij­
ving van een ervaren pelgrim komt voor in het zestiende-eeuws toneelstuk Tspil
van den Berch van de Brugse rederijker Cornelis Everaert. De aangesproken
bedevaarder heeft insignes opgespeld van het Heilig Bloed te Wilsnack (Noord
Duitsland), van een niet nader genoemd Maria-bedevaartstoord, van de Hei­
lige Nicolaas waarmee het Italiaanse Bari of het Franse Saint-Nicolas-de-Port
bedoeld moet zijn, en van Rome. Dergelijke bronnen geven inzicht in de actiera­
dius van de middeleeuwse reiziger.
Bij de pelgrimage worden de pelgrimstekens niet alleen gezegend. De bedevaar­
der drukt ze tegen het heiligengraf, de reliekhouder of het heiligenbeeld, met de
bedoeling iets van het heilige mee naar huis te nemen. Het spiegelinsigne is het
duidelijkste voorbeeld. Via het spiegeltje kan de pelgrim het beeld van het ver­
eerde obj ect opvangen en bewaren. Het is een handige oplossing voor de druk
bezochte bedevaartsplaatsen, waar niet alle pelgrims tot dicht bij de relieken
kunnen komen. Vanaf het midden van de vij ftiende eeuw duiken spiegelinsignes
op in talrijke pelgrimsoorden. Een van de meest sprekende voorstellingen is de
krans van bolle spiegels die een pelgrim draagt op het paneel van de Meester
van de Lucialegende in de Sint-Jacabskerk te Brugge. Alle kwaad dat deze pel­
grim onderweg kan overkomen, zal steeds geconfronteerd worden met het eigen
kwaadaardige spiegelbeeld en de beschermende uitstraling van de heilige die in
de spiegeltjes is opgevangen.
Geloof & Geluk I 7

eruza e ,
Rome en Santiago
De belangrijkste bedevaartsplaatsen van het Westen
18 Geloof & Geluk
De bedevaarten naar de drie heilige steden Jeruzalem, Rome en Santiago
de Compostela worden de 'peregrinationes maiores' genoemd, de grotere
pelgrimages. Slechts weinigen combineren de drie tot een gigantische reis
omdat het minstens een jaar tijd vergt. Tijdens dezelfde bedevaart zowel
Rome als Santiago aandoen, komt vaker voor. Wie naar één van de drie
heilige steden trekt, bezoekt onderweg ook de kleine heiligdommen. En
overal aanschouwt hij heiligenlevens en wonderverhalen, bekijkt hij relie­
ken en koopt souvenirs.
JERUZALEM, HET HEILIG MAAR VERRE LAND
Jeruzalem komt hiërarchisch op de eerste plaats. In deze stad is Christus
gekruisigd en begraven. De volledige Passie van Christus is er te volgen.
Uit het Heilig Land worden bedeva artsampullen gevuld met Jordaanwater
als gewijd souvenir meegebracht. Het meest karakteristieke teken voor de
Jeruzalemvaarder is de palmtak die herinnert aan de intocht van Christus
op Palmzondag.
De bedevaart naar Jeruzalem is een gevaarlijke, verre en dure reis die
slechts weinigen kunnen ondernemen. Wie dicht bij huis toch een beeld
van de stad wil krijgen, kan terecht bij grootschalige architectuurkopieën,
uitzonderlijke relieken in schatkamers van kerken en bij afbeeldingen in
manuscripten en boeken. Of men zo een reëel beeld van Jeruzalem opvangt
is de vraag, want de werkelijke en symbolische weergave van de stad lo­
pen in de middeleeuwen voortdurend door elkaar. De productie van steeds
Model van de Heilige-Grof
kerk, Jeruzalem, 17de eeuw,
olijfhout en parelmoer,
h24,8 cm, br 52,5 cm,
d 36,5 cm
BRUGGEMUSEUM - GRULJTHUSE
Codex Aldenburgensis,
ms 12 715, gedetailleerde
afbeelding van de heilige stad
Jeruzalem
BRUGGE, GROOTSEMINARIE

Insigne, Petrussleutels, tiara
en Vera Icon, Rome, 1425-
1475, 1oodtin, 59 mm.
Vondst Brugge, Garenmark
BRUGGEMUSEUM
jacobus-stempelboekband,
Brugge, begin 16de eeuw,
geprent leer,
h 40,5 cm, br 26,5 cm
BRUGGEMUSEUM - GRUUTHUSE
kostbaardere en nauwkeurigere schaalmodellen van de Heilig Grafkerk is
tekenend. Zijn ze in de middeleeuwen nog van steen, loodtin en edelmetaal
gemaakt, vanaf de zestiende eeuw gebruikt men andere kostbare mate­
rialen. Bijzonder waardevol is een olijfhouten schaalmodel, ingelegd met
parelmoer, been en ivoor.
ROME, HET WAARDIGE ALTERNATIEF
Rome, de uitvalsbasis van de pausen, is het centrum van het middeleeuwse
christendom. De begraafplaats van de apostelen Petrus en Paulus is na
Jeruzalem het hoogst gewaardeerde bedevaartsdoel. Naarmate het Heilig
Land minder toegankelijk wordt, is Rome meer en meer een volwaardig
alternatief.
De pelgrim bezoekt niet alleen de Sint-Pietersbasiliek en de apostelgraven.
Alle Zeven Hoofdkerken van Rome, vaak nog aangevuld met andere ker­
ken en kapellen, behoren tot de vaste pelgrimsroute. De relikwieën bieden
de gelegenheid het hele leven van Christus te volgen: van navelstreng, moe­
dermelk en windselen uit de kribbe, tot Judas' zilverlingen, stukken gesel­
kolom, doornenkroon en kruishout ... Via deze en talloze andere relieken
kan de Rome-pelgrim zich geestelijk in het Heilig Land verplaatsen.
Het Vera Icon, de doek waaraan Christus zijn bebloede en bezwete gezicht
tijdens de kruisweg laat afdrogen door Veronica, is in de late middeleeu­
wen een van de meest kostbare relieken in Rome. Vanaf de dertiende eeuw
wordt het doek jaarlijks vanuit de Sint-Pieter in processie naar een andere
Romeinse kerk gedragen. Gelij ktijdig ontstaan pelgrimstekens met de V era
Icon, veelal van beschilderd leer en perkament, maar ook van metaal.
Het meest kenmerkend voor de Rome-reiziger zijn pelgrimstekens die de
sleutels van Petrus weergeven. Als opvolger van Christus op aarde ont­
vangt Petrus de sleutelmacht, waarmee hij toelating kan verlenen tot de
hemel.
COMPOSTELA, VOLKSBEDEVAART BIJ UITSTEK
Vanaf de late achtste eeuw ontstaat de bedevaart naar het graf van apos­
tel Jacobus de Meerdere in Santiago. Vanaf de elfde eeuw is het de meest
populaire bedevaartsplaats van het Christelijke Westen. De reis is volledig
over land af te leggen, waardoor de tocht naar Compostela de volksbede­
vaart bij uitstek wordt. Maar ook in hogere sociale klassen blijft het een
uiterst geliefde bestemming.
Het patroonschap van de apostel Jacobus als beschermheilige van de be­
devaartgangers staat centraal in diens verering. Geleidelijk wordt hij zelf
afgebeeld als pelgrim; dus als spiegelbeeld van de bedevaartgangers die
zijn graf bezoeken. Als pelgrimsteken brengen ze de overbekend geworden
Jacabsschelp mee naar huis. De meest waarschij nlijke verklaring hiervoor
is dat de Jacabsschelpen massaal naar Compostela zijn gebracht als voed­
sel voor de pelgrims, die zich vervolgens tooien met de voor hen exotische
en opvallende schelpen. Ze zijn dikwij ls voorzien van een in loodtin of an­
der metaal gegoten versiersel met de voorstelling van Jacobus. In de latere
middeleeuwen vervaardigt men imitaties van de Jacobsschelp, gesneden uit
been en ivoor of vervaardigd uit metaal.
Geloof & Geluk 2/

Waar n1en gaat langs
Brugge en andere devotieplaatsen
Buitenzicht Onze-Ueve-Vrouw ter Potterie
22 Geloof & Geluk
aamse wegen
n Vlaanderen zijn er heel wat laatmiddeleeuwse Maria-devotie­
I
plaatsen die passen in een algemeen West-Europees patroon. Daar­
naast is er veel plaatsgebonden heiligenvereri ng. Dikwijls hebben
ze een regionaal berei k, soms een ruimere, zelfs internationale,
uitstraling. In en bij veel Vlaamse kapellen, kerken en abdijen kan
de pelgrim insignes kopen. Sommige kloosters en kerken ondernemen be­
deltochten met hun reliekschrijn of mirakelbeeld. In het kielzog van deze
'questierders' zijn niet alleen collectebussen en offerschalen rondgegaan,
maar zijn ook passende devotionalia verkocht.
Vanaf de late dertiende tot ver in de vijftiende eeuw is Brugge de belang­
rijkste handelsstad van noordwest Europa en trekt vele vreemdelingen
aan. Zowel in oppervlakte als in aanzien domineert de Kerk het laatmid­
deleeuwse Brugge. Zeven parochiekerken, eenentwintig kloosters en acht
liefdadigheidsinstellingen beheersen het stadsbeeld. Vandaar dat Brugge
ook wel omschreven wordt als 'het nieuwe Jeruzalem'. Brugge kent in de
late middeleeuwen veel devoties, waarvan er verschillende ook pelgrims
van buiten de stad aantrekken. Vier belangrijke bedevaartsdoelen staan
centraal: de Heilig-Bloedkapel, het Sint-Janshospitaal, de Onze-Lieve­
Vrouw van de Potterie en de JeruzalemkapeL
HEILIG-BLOEDKAPEL EN ONZE-LI EVE-VROUW TER POTTERIE
In het midden van de twaalfde eeuw laat kruisvaarder graaf Diederik van
den Elzas de Burchtkapel op de Brugse Burg herbouwen tot Sint-Basilius-

Heilig Bloedprocessie, uit:
'Brugge. Wandelen langs
historische kerken',
BlSDOM BRUGGE
Insigne, pelikaan met jongen,
I 4 5 0-1 5 00, loodtin, diameter
2 7 mm, vondst Nieuwlande
COTHEN, COLL H.j.E. VAN BEUNINGEN

kapel. De reliek van het Heilig Bloed van Christus komt in de eerste helft
van de dertiende eeuw naar Brugge en krijgt een plaats in de bovenkapel
van de Heilig-Bloedbasiliek. Gevat in een glazen ampul bevindt zich een
druppel bloed die van Christus zelf afkomstig zou zijn. Sinds 1388 is de
ampul besloten in een glazen kokertje met gouden montuur. Het Heilig
Bloed wordt de bekendste van alle Brugse relieken. De verering neemt
zo'n hoge vlucht dat in de veertiende eeuw de uitbreiding met de Hei­
lig-Kruiskapel, een tweede ruimte aan de zuidzijde van de bovenkapel,
noodzakelijk is. Vanaf het einde van de dertiende eeuw groeit de jaarlijkse
processie op 3 mei uit tot het hoogtepunt in de verering. In de optocht
lopen burgerlijke en geestelijke hoogwaardigheidsbekleders en vertegen­
woordigers van gilden en ambachten. Nog elk jaar op Onze-Lieve-Heer­
Hemelvaart vindt 'Brugges mooiste dag' plaats.
Via laatmiddeleeuwse tekeningen weten we dat
de leden van het broederschap 'vanden heleghen
bloede' op hun toga een voorstelling geborduurd
hebben van een pelikaan die zijn jongen voedt
met zijn eigen bloed. Die was ook afgebeeld op
de verdwenen gebrandschilderde ramen van de
Heilig-BloedkapeL De talrijke teruggevonden
insignes met voorstelling van de pelikaan zijn
onlosmakelij k te verbinden met deze Brugse de­
votie.
Een andere Brugse trekpleister, zij het slechts
van regionaal belang, is het miraculeus Ma­
riabeeld in het gasthuis Onze-Lieve-Vrouw ter
Potterie, een armenhospitaal voor vrouwen. Het
hooggotisch beeld van witte steen dateert van
circa 1300. Oorspronkelij k bevindt het zich aan
de buitenzijde tegen de gevel van de Potterie­
kerk. Onder toenemende druk van de_vereerders
plaatst men het in de loop van de vijftiende eeuw
in de kerk. In 1625 verhuist het naar de toen
ingewijde Onze-Lieve-Vrouwebeuk. Het opvallende levensgrote Maria­
beeld van de Potterie vormt geleidelij k aan het onderwerp van een eigen
cultus. De wonderen van Onze-Lieve-Vrouw van de Potterie spelen hierbij
een hoofdrol. Ze zijn opgeschreven in een vroegzestiende-eeuws mirakel­
boekje dat de belangrijkste verhalen vertelt aan de hand van zestien te­
keningen. Deze vormen het uitgangspunt voor een reeks wandtapijten die
tot op vandaag bij het mirakelbeeld hangen. Opmerkelijk is de stereotype
voorstellingswijze van Maria: steeds verschijnt ze als stralenkransma­
donna.
24 Geloof & Geluk
Vanaf de vroege zeventiende eeuw zijn er van zilverblik geslagen medail­
les van de Potterie, bedevaartvaantjes en gedrukte prentjes beschikbaar.
Maar wellicht zijn er ook vroeger al insignes met de afbeelding van het
wonderbeeld verkocht. Zo is in Middelburg een pelgrimsteken gevonden,
waarbij het staande beeld van Maria met Kind aan weerszijden van haar
voeten de gotische letter b heeft gekregen, een verwijzing naar Brugge.
Insigne, stralenkransmadonna,
Onze Ueve Vrouw van de
Potterie, de letters b-b, Brugge,
1500-1550, 1oodtin, h 45 mm,
vondst Middelburg
COLLECTIE STICHTING CUL11JREEL
ERFGOED ZEElAND (SCEZ)
Ex-voto-schilderij, Onze Ueve
Vrouw van de Potterie redt
een Hamburgs schip en de
Bruggeling Joris van den
Kerckhove, 1632, olieverf op
paneel, 54 x 41 cm
BRUGGE, HOSPITAALMUSEUM
ONZE-LIEVE-VROUW-TER-POTIERIE

Mirakelboekje van Onze­
Ueve-Vrouw-ter-Potterie, Brugge,
15201152 1, pentekening op
papier, h 21,5 cm, br 14 cm
BRUGGE, HOSPITAALMUSEUM
ONZE-LIEVE-VROlJW-TER-POTTERJE

26 Geloof & Geluk
SINT·JANSHOSPITAAL EN JERUZALEMKAPEL
Het Sint-Janshospitaal, met drie monumentale ziekenzalen, is in het midden
van de twaalfde eeuw gesticht. Volgens een reglement uit 1188 moet het zo­
wel zieken opnemen als gastvrijheid verlenen aan behoeftige pelgrims. Dat zijn
voor het grootste deel passanten, maar sommige komen ook voor de in het hos­
pitaal gevestigde devoties. In het Sint-Janshospitaal zijn verschillende heiligen
vereerd. Bedevaartgangers komen vooral naar de patroonheilige van de hospi­
taalkapel: Sint-Cornelius. In de late veertiende eeuw krijgt de Corneliusgilde de
beschikking over een eigen kapel. Hiervoor is omstreeks 1400 een groot beeld
gecreëerd. Cornelius is voorgesteld als paus met een tiara op het hoofd, een
staf in de linkerhand en een jachthoorn in de rechterhand. Dit laatste attribuut
verwijst naar de woordovereenkomst tussen het Latijnse
cornu (hoorn) en de naam van de heilige. Cornelius wordt
in het Sint-Janshospitaal meestal samen vereerd met de hei­
lige Ghislenus. Beiden gelden ondermeer als beschermer bij
epilepsie en mentale aandoeningen. In het hospitaal zijn
pelgrimsinsignes, waarop de twee heiligen zijn afgebeeld,
aan de gelovigen verkocht.
De Jeruzalemkapel is in 1424-1429 gebouwd door de fa­
milie Adornes, een vooraanstaande Genuese handels- en
bankiersfamilie die al ruim een eeuw in Vlaanderen was
gevestigd. Bijna een halve eeuw later laat Anselm Adornes,
als monumentaal aandenken aan zijn 'groote voyaige' naar
Jeruzalem en het Catharinaklooster op de berg Sinaï, de
kapel ingrijpend verbouwen. Vooral in de toren verwijst
het curieuze gebouw als architectuurkopie naar de Heilig
Grafkerk te Jeruzalem. Het vernieuwde interieur is ook ui­
terst symbolisch uitgewerkt. Zowel het Heilig Graf is er
weergegeven, als de berg Golgotha via de hoger gelegen
kruiskapeL In de kapel komt de Brugse Broederschap van
Jeruzalemvaarders bijeen.
Het streefdoel van Anselms architecturale veranderingen
is duidelijk: de kerk moet als plaatsvervangend bedevaarts­
doel dienst kunnen doen. Het gebouw zelf functioneert
daarbij als een reusachtige reliekhouder. Tijdens zijn bede­
vaart heeft Anselm gewijde relieken verzameld. In de Jeru­
zalemkapel kan de pelgrim een hele rondreis maken langs
allerlei heilige plaatsen uit het Nieuwe Testament.
Ook de verdere aankleding van de Jeruzalemkapel dient
houvast te geven bij de lijdensdevotie. Het altaarstuk dat
Jan Provoost, zelf lid van de Jeruzalembroederschap, omstreeks 1505 schil­
dert, speelt een cruciale rol. Het moet opgesteld zijn in de boven- of Kruiska pel,
waarvan het altaar gewijd is aan de heilige Catharina. Eén meter twintig hoog,
en geopend meer dan vier meter breed, zal het grote paneel meteen voor ontzag
gezorgd hebben.
Als hoofdonderwerp is op het middenpaneel de kruisiging op de Calvarieberg
in beeld gebracht. De eigenlijke kruisiging is voltrokken. Johannes en de Ma­
ria's treuren op de voorgrond. Alle anderen trekken in een lange stoet terug
Paus Cornelius met staf
(afgebroken) en hoorn,
Brugge, laat 14de eeuw;
eikenhout met oorspronkelijke
polychromie, h 166,5 cm
BRUGGE, HOSPITAALMUSEUM
SINT -)ANSHOSPITAAL
Insigne, Cornelius met hoorn
en kruisstaf,
1475- 1525, loodtin, h ca. 30
mm, br ca. 30 mm
COTHEN COLL. H.J.E. VAN
BEUNINGEN

jan Provoost (ca. 1465-1529),
Triptiek uit jeruzalemkapel
te Brugge, Brugge ca. 1505,
middenpaneel: kruisiging
van Christus, paneel, I 1 7 x
172,5 cm
BRUGGE, GROENINGEMUSEUM
Geloof & Geluk 2 7

naar Jeruzalem, dat behoorlijk realistisch is weergegeven. De luiken zijn gewijd
aan Catharina van Alexandrië; links in twistgesprek met heidense wijsgeren,
rechts wordt ze onthoofd. Het drieluik is verspreid geraakt over musea in Brug­
ge (Groeningemuseum), Antwerpen (K.M.S.K.) en Rotterdam (Boijmans-Van
Beuningen).
CHRISTUS EN MARIA, OVERAL AANWEZIG
Maria met Kind zijn in Vlaanderen op vele plaatsen vereerd, al zijn relieken van
zowel Christus als Maria heel zeldzaam. Beiden zijn immers met lichaam en
ziel ten hemel opgenomen. Naar Christus verwijzen vooral fragmenten van het
kruis. In Antwerpen wordt een uitzonderlijk 'echte' reliek van Christus aanbe­
den: zijn voorhuid. Ze is net na de dood van Godfried van Bouillon geschonken
aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk.
Van Christus en van Maria zij n er heel wat beeltenissen, schilderij en of beeld­
houwwerken die miraculeus blijken te zijn. Het wonderbeeld van Hu lsterloo,
uit het midden van de twaalfde eeuw, is een van de oudste bewaard gebleven
mirakelbeelden in de Nederlanden waarrond een bijzondere verering ontstaat.
Van het volgens de lokale traditie in 1339 uit de zee gehaalde kruisbeeld van
Damme blij ft slecht een klein fragment bewaard, waarrond tot vandaag een
sterke devotie bestaat.
Aarden burg, Boudelo, Geraardsbergen, Ninove en Gistel zij n slechts enkele van
de laatmiddeleeuwse devotieplaatsen waarvan insignes bekend zijn. Het meest
complete beeld van de Vlaamse bedevaartsoorden is te vinden in overzichten
van opgelegde bedevaarten.
Zowel stedelijke en landelijke overheden als kerkelijke instanties leggen strafbe­
devaarten op. Ze hadden een dubbel doel: enerzijds de loutering van de veroor­
deelde en het zielenheil van de slachtoffers, anderzijds de tijdelijke verbanning
van de veroordeelde. Alle mogelijke gecombineerde bedevaarten zijn als straf
bedacht, soms ook verbonden aan een minimale reistij d. Enige relatie tussen
de overtreding en het bedevaartsoord lij kt er niet te zijn, wel tussen de zwaarte
van de tocht en de ernst van het delict. Verplichte Maria-bedevaarten komen
het meeste voor. Een Brugse veroordeling uit 1427 is ex treem zwaar. Een man
moet achtereenvolgens bedevaarten afleggen naar Rome, Santiago en Bari (Ita­
lië). Na elke terugkomst dient hij binnen de drie weken opnieuw te vertrekken.
Als de drie bedevaarten volbracht zijn, moet hij bovendien nog een vol jaar
buiten Vlaanderen verblijven. Als hij zij n straf niet volgt, riskeert hij onthoof­
ding. Aanvankelijk moeten de veroordeelden de strafbedevaarten ook werkelijk
uitvoeren. Vanaf de vijftiende eeuw zijn zo goed als alle opgelegde bedevaarten
afkoopbaar. Bij kerkelijke veroordelingen is afkopen niet zo gemakkelijk.
In Gent, Aalst, Dendermonde en Oudenaarde zijn omvangrijke lijsten van ver­
plichte pelgrimages bewaard. Het Oost-Vlaamse Geraardsbergen, waar men
de heilige Adrianus vereert, komt weinig voor onder de strafbedevaarten. Toch
moet de stad vaak het reisdoel voor bedevaarten geweest zijn, gelet op de grote
aantallen insignes die vaak tot op grote afstand van Geraardsbergen zij n terug­
gevonden.
28 Geloof & Geluk
Veel Vlaamse bedevaartsoorden zijn ondertussen verdwenen. Bi j andere, zoals
in Giste!, is de traditie nog springlevend. De eerste zondag na haar feestdag,
6 juli, gaat er nog jaarlijks de Godelieveprocessie door.
Pelgrimssouvenirs uit
Geraardsbergen, boven
rechts, van links naar rechts
en boven naar onder
Oudenburg, Mesen, Ninove,
Oostkerke, Damme, Lo,
Ninove, Kruiszande,
Geraardsbergen, Lede

Bedevaarten zonder echt op reis te gaan
30 Geloof & Geluk
• •
n de late middeleeuwen krijgt pelgrimage een negatieve bijklank.
I
Bedevaartgangers zouden als een slechter mens terugkeren, in
plaats van gelouterd. En hoe aantrekkelijk het ook is om de gewijde
plaatsen persoonlijk te bezoeken, stilaan groeit het besef dat het he­
lemaal niet nodig is om op reis te gaan. Elke christen kan 'in spiritu'
- door het gebed - de levensweg van Christus, Maria en de heiligen volgen.
Wanneer hij dat oprecht doet, levert de geestelijke pelgrimage een even
hoog immaterieel rendement als de werkelijk afgelegde bedevaartstocht.
De laatgotische bidkapel die Loclewijk van Gruuthuse in 1472 laat bouwen
tussen zijn stadspaleis en de aangrenzende Onze-Lieve-Vrouwekerk, moet
een ideale plaats geweest zijn voor een individuele geestelijke bidtocht. Lo­
dewijk heeft zicht op het hoogaltaar, de kooromgang en enkele van de
straalkapellen; maar ook op zijn eigen toekomstige grafplaats en op de
familiegrafmonumenten.
EN DE KONINGIN BLEEF THUIS
Afbeeldingen waarbij de hele Passie van Christus gesitueerd is in en rond
een gedetailleerd zicht op Jeruzalem zijn bedoeld als houvast tijdens het
gebed. Door naar het schilderij te kijken, kan de biddende gelovige een
pelgrimage afleggen waarin zich simultaan vele scènes uit het passiever­
haal afspelen: van de Intocht in Jeruzalem tot de Hemelvaart. Soms zijn de
devotieschilderijen voorzien van letteraanduidingen die dienen als hulp­
middel voor de spirituele reis. Rond 1495 schildert een onbekend Brugs

Anoniem, Passie van Christus,
ca. 1500- 10
MUSEA NACIONAL DO AZULEJO,
LISSABON

32 Geloof & Geluk
meester dergelij k memorieschilderij, vermoedelijk als geschenk van kei­
zer Maximiliaan I aan zijn nicht koningin Eleonora van Portugal en haar
schoondochter Isabelle van Aragon. Op een bidbank op de voorgrond zijn
ze weergegeven als vrome weduwen, treurend om de dood van hun echtge­
noten, respectievelijk schoonvader en zoon. Dankzij het schilderij kunnen
ze zich samen spiritueel naar Jeruzalem verplaatsen en er de Passie volgen.
Van statie naar statie maken ze een geestelijke tocht door de Heilige Stad,
die eindigt waar hij begon en dus zorgt voor een eindeloze gebedencyclus.
Ook gebedenboeken en gebedssnoeren zijn hulpmiddelen bij geestelijke
tochten. Laatmiddeleeuwse gebedssnoeren bestaan in vele variëteiten, af­
hankelijk van de gebedencycli: hoe meer gebeden, hoe langer het snoer.
Sommige bidsnoeren zijn extra uitgewerkt met afbeeldingen die naar de
Verlossing verwijzen, andere vestigen de aandacht op de vergankelij kheid
door tussen de kralen of als afsluiting doodskoppen en andere symbolen
te voegen.
Opmerkelijk bij geestelij ke pelgrimage is dat steeds de bedevaart letterlijk
wordt geïmiteerd. Binnen de kloostermuren zijn symbolisch gemarkeerde
wandelroutes uitgedacht en stappen de kloosterlingen van halte naar halte.
'Onderweg' bidden ze evenveel paternosters als er mijlen zijn tussen hun
klooster en het echte pelgrimsoord. In navolging hiervan ontstaan vanaf
de vijftiende eeuw op tal van plaatsen kruiswegstaties in openlucht. Zo
wordt concreet houvast geboden voor de geestelij ke pelgrimage, de bede­
vaart zonder echt op reis te gaan.
Bidkapel Gruuthuse
Gebedsnaer, 8 kralen
en memento-mori-kraal
(vrouw en doodskop), ivoor,
Noordelijke Nederlanden,
midden 14de eeuw, opgegraven
te Bergurn
LEEUWARDEN, FRIES MUSEUM
Gebedsnoer met 44
mensenhoofden gesneden uit
kersenpitten, Zuidelijke
Nederlanden, Bourgondië (?),
2de helft 15de eeuw, kralen
van ca. 12 mm
ANTWERPEN, MUSEUM
MAYER VAN DEN BERGH

34 Geloof & Geluk
Besloten HoOe, crucifix,
Maria en Johannes, stichters
met de heligen Petrus en
Cornelius op de luiken,
Mechelen, 1525- 1528,
eikenhouten kast, gesloten
7 5,5 x 72 cm, insignes van
onder andere Wezemaal,
Geraardsbergen en Leuve
MECHELEN, STEDEU)KE MUSEA
( SCHEPENHUIS)

Getijdenboek D'Oiselet,
schutblad met 23 ingenaaide
zilveren en verguld zilveren
insignes, Brugge, kalender
Doornik aangepast voor
Brugge, ca. 1450, perkament,
19,6 x 13,4 cm
' 5-GRAVENHAGE, KONINKUJKE
BIBUOTHEEK, MS. 77 L 60,
FOL. 97v-98
Bedevoortsvaantje Cornelius,
Ninove 1925-1950,
30 x 23,2 cm
BRUGGE, VOLKSKUNDEMUSUEM,
COLLECTIE GUILLAUME MICHIELS
DE BOODSCHAP BEKRACHTIGEN
Duurdere pelgrimsinsignes, dunner van uitvoering en vaak in zilver of ko­
per, worden vanaf de vijftiende en zestiende eeuw als kostbaarheden be­
waard. Vaak zijn ze verwerkt in andere religieuze voorwerpen. Door insig­
nes in getijdenboeken en manuscripten te naaien of te lijmen, verbindt de
gelovige de lichamelijke inspanning van de pelgrimage met godsvruchtige
oefeningen. Het gebed tot een bepaalde heilige krijgt een extra accent door
een pelgrimsteken afkomstig van een aan die heilige gewijd bedevaarts­
oord in het boek te bewaren. De insignes maken het de lezer mogelijk
om in gedachten en dankzij aanraking van de tekens die heiligdommen
opnieuw te bezoeken. Andere insignes en kostbare devotionele sieraden
zijn als hangertjes bevestigd aan reliekhouders, of bevestigd op een heili­
genbeeld of processiekruis.
Soortgelijke verzamelingen insignes zijn ook bijeengebracht in Besloten
Hofjes, kleine sterk op privé-devotie gerichte verzamelkastjes, waarin
heiligenbeeldjes omringd zijn met allerlei relieken en kleine devotionele
en decoratieve objecten. Het Besloten Hofje vormt een afgesloten wereld,
waarbij de gelovige langs alle verzamelde elementen een spirituele pelgri­
mage kan maken. Schrijnwerkers en beeldhouwers vervaardigen de kasten
en de heiligenbeeldjes, de kloosterzusters zorgen zelf voor het verpakken
van de relieken, de aanmaak van de zijden bloemen en dieren en de be­
schrijvende briefjes en teksten die her en der in de kastjes zijn aangebracht.
Insignes spelen in iconografisch opzicht een belangrijke rol in de Besloten
Hofjes, omdat zij de boodschap bekrachtigen die via de hei ligenbeeldjes en
relieken wordt weergegeven.
Zelfs tot na de dood moet het insigne functioneren. Op de begraafplaats
van de Duinenabdij te Koksijde zijn bij archeologische opgravingen enkele
skeletten aangetroffen met een Jacobsschelp. De doden nemen hun insigne
mee het graf in, zodat ze aan het einde der tijden - bij de wederopstanding
- als pelgrims herkend zullen worden. Uitzonderlijk zijn pelgrimsinsignes
ook teruggevonden in de fundamenten van een bouwwerk. Ze zijn aange­
bracht om heil en zegen te verkrijgen over het huis en zijn bewoners.
Tegen het einde van de zestiende eeuw verdwijnt het als massaproduct ge­
goten insigne zo goed als volledig, op enkele locale uitzonderingen na. Ge­
drukte papieren bedevaartvaantjes en prentjes in hoogdruk (houtsnede) of
diepdruk (gravure) komen er voor in de plaats. Ook uit bladkoper of zilver
geslagen insignes maken in de tweede helft van de zestiende eeuw plaats
voor gegoten of gestempelde med ailles, die men als hangertje draagt.
Geloof & Geluk 35

• •
et 1ns1 ne,
de n1iddeleeuvvse pin
Massaproduct met interessante informatie
36 Geloof & Geluk
oals elders in Europa zijn in het laatmiddeleeuwse ver­
Z
stedel ijkte Vlaanderen bij na overal insignes gemaakt en
verkocht. Afhankelij k van materiaal en uitvoering zi jn
uiteenlopende productiemethoden mogelij k. Voor lood­
tinnen speldjes is de aanmaak vrij gemakkelijk: men
snijdt een ma l, smelt een ho eveelheid tin of lood en giet het in de mal.
Even wachten tot het afkoelt en het insigne is klaar. Het gieten va n
loodtinnen insignes is dankzij de lage smelttemperatuur een eenvoudige
zaak. Op veel bedevaartsplaatsen worden de pelgrimstekens ter plekke
gegoten in ma llen die door edelsmeden of vorm- en stempelsnijders zij n
geleverd.
Voor het insigneresultaat is de kwaliteit van de ma l essentieel, en die
varieert va n zeer primitief tot uiterst verfijnd va kmanschap. Meestal
zijn insignes gegoten in vormen va n zeer fijnkorrelige of gladde natuur­
steen, zoals leisteen en kalksteen. Naarmate de productie stij gt, dient
men over meerdere gietmallen te beschikken. Daar elke ma l met de
ha nd is gesneden, zij n er toch steeds minimale verschillen tussen ogen­
schij nlijk identieke pelgrimstekens. De aankoop van een stenen gietmal
betekent een relatief forse investering en daarom za l men een gebroken
ma l zo vaak als mogelijk herstellen. Wanneer ze onbruikbaar wordt,
snijdt men uit de resterende vlakken weer andere gietvormen. Bronzen
gietmallen komen ook voor, maar ze zijn no g minder bewaard dan de
stenen vormen omdat het brons telkens opnieuw is versmolten.
Insigne, tronende Maria
met Kind krijgt de letter
M aangeboden, Halle, 1450-
1500, 1oodtin, h 75 mm, br 57
mm, vondst Raversijde, polder
OOSTENDE, RAVERSIJDE, MUSEUM
WALRAVERSIJDE

Voor kleinschalige productie gebruikt men vooral afgedankt tin. Inge­
leverd oud metaal, vooral borden en kannen, wordt ruimschoots aange­
wend voor het insignegietwerk. Op zeer druk bezochte bedevaartplaat­
sen moet de productie bijna volledig van nieuw metaal zijn uitgegaan.
Onderzoek naar de samenstelling van de loodtin-legering wijst er op
dat insignes uit druk gefrequenteerde pelgrimsoorden een nauwkeu ri­
ger verhouding respecteren van drie delen tin op twee delen lood, wat
zowel de metaalkwaliteit als het gietproces ten goede komt.
MASSAPRODUCT VAN DE MIDDELEEUWEN
Het insigne is een massaproduct. Pelgrims uit alle windstreken ko­
men samen en nemen identiek
beeldmateriaal mee. Thuis
wordt dit gekopieerd, waar­
door een vermenigvuldiging
van dezelfde beeldtaal ont­
staat. Ruim 250 jaar voor de
introductie van de grafiek is
het insigne een van de wei­
nige middeleeuwse bronnen
die duidelijk verwijst naar de
massa. De op bedevaarten en
kermissen verworven tekens
zijn op de kleding, maar ze­
ker ook in de bagage mee naar
huis genomen. Daar spelen ze,
al dan niet doorgegeven aan
anderen, nog een tijdlang een
devotionele rol. De goedkope
loodtinnen ex emplaren raken
na verloop van tijd verloren of
zijn weggegooid.
Vlaanderen is in de twaalfde tot zestiende eeuw samen met Noord
Italië de meest welvarende streek ter wereld, en dit dankzij het drukke
internationale handelsverkeer. Die commerciële activiteit laat haar
sporen na in de bodem. Eeuwen later komen insignes terug aan de op­
pervlakte bij stads kernonderzoek en tijdens graafwerkzaamheden met
behulp van de metaaldetector in afvallagen en andere archeologische
contexten. Ze zijn ontdekt in oude woon kernen, langs oude wegen en
waterlopen.
Enkele locaties in Vlaanderen zijn uiterst rijk wat betreft teruggevon­
den religieuze en profane insignes. Daarbij speelt de bodemgesteldheid
een bepalende rol: in vette, natte en zuurstofarme lagen blijven kleine
metalen objecten en organische materialen goed bewaard, in zandi­
ge waterdoorlatende grond gaan metalen en andere voorwerpen snel
verloren. In Brugge, Sluis en Ieper zijn om die redenen veel insigne­
vondsten gedaan, terwijl er uit Gent, Kortrij k en Rijsel nauwelij ks be­
kend zijn.
38 Geloof & Geluk
Ridder te paard met zwaard
en schild, 1350- 1 450, loodtin,
h 30 mm, br 27 mm,
opgegraven in Valendennes
MUSE DES BEAUX-ARTS f
SERVICE ARCHOLOGIQUE DE
VALENOENNES
Gietmal voor een insigne:
Gudula, Cornelius en
Gertrudis, spiegellijstje en twee
pelgrims,
h 88 mm, br 62 mm
Brussel, 1400- 15 00, leisteen, h
14.5 cm, br 8,2 cm, d 1,7 cm
AFKOMSTIG UIT DE COLLECTIE
FRANS CLAES, ANTWERPEN. BRUS­
SEL, KONINKLIJKE MUSEUM VOOR
KUNST EN GESCHIEDENIS

Bustespeldje in vierpas,
1300- 13 7 5, loodtin,
h. 23 mm, opgegegraven
in leper
IEPER, STEDELIJKE MUSEA.
Metaaldetector in actie, 2006,
opgraving Spinoiorei Brugge
RAAKVLAK
Opgraving Prinsenhof
Brugge, 2005
RAAKVlAK
Toevallig aangesneden oude
afval- en ophopingslagen
kunnen het beeld ineens in­
grijpend veranderen. Uit het
Noord-Brabantse 's Herto­
genbosch bijvoorbeeld wa­
ren nauwelijks insignes ge­
kend, tot in de jaren negentig
bij opgravingen op één loca­
tie honderden insignes aan
het licht komen.
Er worden meer religieuze
insignes gevonden dan pro­
fane; een verhouding van
tweederde religieus tegen
eenderde profaan.
GEBEURTENIS
IN ÉÉN BEELD GEVAT
Een houvast om insignes
te interpreteren is di kwijls
moei lijk te vinden. Pelgrimstekens vormen een relatief duidelijke groep,
omdat het insigne steeds verwijst naar een herkenbaar aspect van de
cultus: het mirakel beeld, het gebouw, een belangrijke scène uit het hei li­
genleven ... Di kwijls bevestigen opschri ften de herkomst en de devotie.
Profane insignes vormen een heterogene groep, waarbij imitaties van de
elitecultuur door lagere sociale klassen een belangrijke rol speelt. Bi j
het kopiëren wordt een opschrift nogal eens foutief begrepen, analfa­
beten geven letters weer als onleesbare tekens, afbeeldingen verliezen
detai ls , inhoudelijke elementen ondergaan cruciale wijzigingen.
De beeldtaal van de profane insignes kan overal aan ontleend zijn, waar­
door het verbeelde vaak moeilijk te duiden is. Toch vormen de insignes
nu een unieke visuele bron voor middeleeuwse verhalen, volkswijshe­
den, geloof en bijgeloof. Het is interessant dat ze informeren over de
verbreiding, zowel sociaal als geografisch, van de afgebeelde thema's.
Geloof & Geluk 39

Praktisch
Dit magazine verschijnt naar aanleiding
van de tentoonstelling Geloof & Geluk.
De middeleeuwse pin: laat u (n)iets
op de mouw spelden, Brugge
Bruggemuseum - Gruuthuse, 22 september
2006 - 4 fe bruari 2007
Algemene leiding
Dr. Manfred Sellink, artistiek leider Musea Brugge
Walter Rycquart, zakelijk directeur Musea Brugge
Concept & tentoonstellingscurator
Jos Koldeweij, hoogleraar Radboud
Universiteit Nijmegen
Realisatie en coördinatie
Hubert De Witte, conservator Bruggemuseum
Algemeen secretariaat
Véronique De Schepper
Publiekswerking
Lothar Casteleyn, adjunct- conservator Bruggemuseum
KUNERA
Afzonderlijke insignevondsten met bijhorende literatuur
zijn toegankelijk via de database Kunera. Ze is ontwikkeld
op de Radboud Universiteit Nijmegen, en telt anno 2006
ongeveer tienduizend religieuze en profane insignes.
www.let.kun.nl/ckd/kunera
HERKOMST VAN DE ILLUSTRATIES
Het merendeel van de illustraties komt uit de catalogus
van de tentoonstelling Geloof & Geluk. Sieraad en Devo­
tie in middeleeuws Vlaanderen, uitgegeven door Terra/
Lannoo.
AUTEURS
Lothar Casteleyn is kunsthistoricus en als adjunct-con­
servator verbonden aan het Bruggemuseum, het stads­
historisch museum van Brugge op 7 historische locaties.
Tijdens Brugge 2002, Culturele Hoofdstad van Europa,
verzorgde hij de publiekswerking bij de tentoonstellingen
Scenografie Jan van Eyck, de Vlaamse Primitieven en het Zuiden, Be-
Koen Bovée sloten wereld, Open boeken en Hanze@Médici.
Jos Koldeweij is hoogleraar kunstgeschiedenis van de
Aansluitend bij 'Geloof & Geluk' is een uitgebreid aanbod middeleeuwen aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
extra activiteiten uitgewerkt: van pelgrimstochten voor Hij heeft zich gespecialiseerd in de beeldende kunst en
klassen en kinderen tot audiogidsen, van gidsbeurten tot 3 kunstnijverheid van de late middeleeuwen. Hij was on-
aanverwante tentoonstellingen, van een lezingreeks rond dermeer verantwoordelijk voor de tentoonstelling Jhe-
geloof en bijgeloof tot de concertreeks 'lnsignia' in samen- ronimus Bosch (200 I) te Rotterdam, Zilver uit 's-Her-
werking met het Brugse Concertgebouw. togenbosch ( 1985) en in In Buscoducis. Kunst en cultuur
Voor meer informatie: www.geloofengeluk.be. te 's-Hertogenbosch in Middeleeuwen en Renaissance
INFO
tel + 32 (0) 50 44 87 43, www.geloofengeluk.be
(1990) in Den Bosch.
juweel van verguld zilver met twee parels, West
Europa, midden 16de eeuw, h. 40 mm.
KORTRIJK, STEDEUJKE MUSEA
ACHTERFLAP:
Enseigne, oog gevat in goud, Italië/Rome?, ca. 1520-1530,
agaat, camee, goud, diameter 50 mm
HAMBURG, MUSEUM FUR KUNST UND GEWERBE
bruggemuseum
I li l Musea Brugge
Stad Brugge
Radboud Universiteit Nijmegen itJ
I t1::::!d
wèstv1aan:!!1
Door mensen gedreven