ZE-no4 dec 2010 - Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland

jaargang 10, maart 2011 01
NIEUWSBRIEF VAN DE STICHTING
CULTUREEL ERFGOED ZEELAND

ARCHEOLOGIECULTUURHISTORIEERFGOEDEDUCATIEMONUMENTENMUSEASTREEKTALEN
Inhoudsopgave
2 SCEZpresse
MUSEA
3 Recordaantal bezoekers Zeeuwse musea
5 Jaar van het Vrijwilligerswerk
• Bezuinigingen voor Zeeuwse musea in 2011 vallen mee
6 Immaterieel erfgoed en de Unesco Conventie
• Plusregeling Cultuurparticipatie voor volkscultuur
ARCHEOLOGIE
7 Vondst voor het voetlicht: Een middeleeuwse barbecue in Zierikzee
8 Fortennacht Staats-Spaanse Linies 10 september 2011
• Onderzoek Romeins Aardenburg, Odyssee-project
9 Walcherse Archeologische Dienst (WAD) lanceert website
• Onderzoek en meldingen
10 Opgraving vroegmiddeleeuwse Duinburg in Domburg
STREEKTALEN
12 Cursus ‘Kennismaking met het Zeeuws’
• Nieuws uit de Zeeuwse Dialect Vereniging
13 Schelden doet geen zeer! Hoe wij elkaar typeren
ERFGOEDEDUCATIE
14 Je eigen omgeving door het oog van de camera
• Uitleen Erfgoedmobiel stopt na 1 juli
MONUMENTEN
15 Monumenten waar muziek in zit...
• Staatsbosbeheer krijgt subsidie voor restauratie fort Rammekens
16 Brochure over herbestemming van monumentale boerderijen
• Dreigende sloop van mogelijk oudste huis van Heikant
toont noodzaak gemeentelijk monumentenbeleid
17 Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen in de provincie Zeeland
18 Restaureren: roeping, voorrecht of uitdaging?
CULTUURHISTORIE
19 Vroege krimp
20 Cursus over groene geschiedenis afgerond
MONUMENTEN
20 Landelijk dekkend netwerk interieurwacht?
21 Rott(ig)e kelderluiken
• Seizoensproblemen in en rond uw monument
22 Winnaars fotowedstrijd ‘De smaak van de 19e eeuw in Zeeland’
Erfgoed Allerlei
23 Publicaties
26 Bij de Omslag
• Kerken in krimpscenario
27 Colofon
• Kortelings
In 2002 verscheen het eerste nummer van
Zeeuws Erfgoed. In dat jaar werd ook gebouw De Burg door de SCEZ in
gebruik genomen. Dat verklaart de afbeelding van dit voormalige hotel
op de omslag van het eerste nummer. De nieuwsbrief is inmiddels toe aan
zijn tiende jaargang en op 1 april bestaat de SCEZ ook precies tien jaar.
Gebouw De Burg is een functioneel, sober gebouwd pand.
Toch zijn ook hier interessante interieurelementen te vinden,
waaronder de vier gebrandschilderde raampjes uit circa 1952
in de voormalige bruidssuite.
SCEZpresse
Wie gewend is met erfgoed om te gaan, die denkt in termen van duurzaamheid
en dan is tien jaar niet meer dan een stipje op een lange, lange lijn.
Wie gewend is met erfgoed om te gaan, die denkt in eeuwen en niet in jaren.
Verantwoord beheer en goed rentmeesterschap zijn zaken van lange adem.
Vanuit dat perspectief beschouwd is het feit dat de SCEZ op 1 april
aanstaande tien jaar bestaat niet echt indrukwekkend. Ook in vergelijking
met collega-instellingen is tien jaar weinig bijzonder. Het Zeeuws Museum
bestaat dit jaar 50 jaar en Het Zeeuwse Landschap zelfs 75 jaar. Dan hebben
we het nog niet eens over de Zeeuwse Bibliotheek, inmiddels 152 jaar oud.
Die tien jaar van de SCEZ kan met goed fatsoen nog wel wat worden
verlengd, want haar rechtsvoorganger is de Stichting Monumentenwacht
Zeeland en die is in 1977 opgericht. Maar toch, het aantal jaren blijft
bescheiden. Leeftijd zegt daarentegen ook weer niet alles. Ook in een beperkt
aantal jaren kan het nodige tot stand worden gebracht. Bladerend in de
tientallen afleveringen van Zeeuws Erfgoed en terugdenkend aan de veelheid
aan projecten en activiteiten die, samen met andere instellingen en
organisaties en met medewerking van heel veel betrokken burgers zijn
gerealiseerd, de netwerkstructuren die zich hebben gevormd en het draagvlak
dat is opgebouwd, kom ik tot de conclusie dat we met elkaar in het afgelopen
decennium in Zeeland heel veel tot stand hebben gebracht. Erfgoed doet
ertoe in Zeeland en daar zullen we dit lustrumjaar zeker nog de aandacht op
vestigen. Als lezer van Zeeuws Erfgoed zult u dat in het bijzonder merken,
want voor het septembernummer is een samenwerkingsverband aangegaan
met de Stichting Zeeuws Tijdschrift. Lezers van Zeeuws Erfgoed (jaargang 10)
en lezers van het Zeeuws Tijdschrift (jaargang 61) kunnen in september iets
moois op de deurmat verwachten.
Een van de aspecten van de Modernisering van de Monumentenzorg die dit
jaar zijn beslag krijgt is een vereenvoudiging van de regelgeving, waaronder
ook monumentenvergunningen. Die vereenvoudiging houdt onder andere in
dat eigenaren klein onderhoud en kleine wijzigingen aan hun rijksmonument
in het vervolg zonder vergunning kunnen realiseren. Daar zijn risico’s aan
verbonden, want niet altijd heeft de eigenaar bij een interne verbouwing
voldoende zicht op de cultuurhistorische waarde van interieuronderdelen, wat
kan leiden tot ongewilde vernietiging van erfgoed. Wijzigingen in de structuur
van het gebouw (bijvoorbeeld het doorbreken van een muur) blijven overigens
gewoon vergunningplichtig. De grootste groep monumenteigenaren is de
groep particuliere eigenaren, voor wie het rijksmonument in de eerste plaats
woonhuis is. Deze groep heeft vaak bewust gekozen voor het wonen in een
monumentenpand en is over het algemeen ook zeer geïnteresseerd in de
geschiedenis van het gebouw. Maar onbekend maakt onbemind. Vanuit dat
besef moet, juist bij een soepeler vergunningplicht, worden ingezet op
kennisoverdracht. Eigenaren moeten kunnen beschikken over goede
informatie en deskundig advies over de cultuurhistorische waarde van
hun monument. Dat betreft dan niet alleen de buitenkant, maar ook
de binnenkant. Ik vind dat we de daar
de komende tijd voor Zeeland krachtig
op in moeten zetten. Met kennisoverdracht
en bewustwording is nog
veel te bereiken, zeker als een
vergunningstelsel in de praktijk niet
is te handhaven. Vandaar dat ik een
ontwikkeling als de interieurwacht,
elders in Zeeuws Erfgoed toegelicht,
van harte toejuich. Vanouds is de
monumentenwacht sterk in
bouwkundige inspecties. Dat zou
uitgebreid kunnen worden met
inspecties van het historische interieur.
Wim Scholten, directeur

Recordaantal bezoekers Zeeuwse musea
De 43 Zeeuwse musea hebben in 2010 zo’n 60.000 bezoekers meer
getrokken dan in 2009. Totaal passeerden bijna 475.000 bezoekers
de entree van een museum in Zeeland. Dat is een toename van ruim
15% t.o.v. de ruim 411.000 bezoekers in het jaar daarvoor, zo blijkt
uit een inventarisatie van de SCEZ, begin januari.
Een bijzondere prestatie in een jaar waarin de verwachting was dat door
de crisis de bezoekcijfers zouden stagneren of teruglopen. Maar misschien
ligt in die crisis ook een deel van de toename. De 43 Zeeuwse musea
passen goed bij het aanbod van kleinere Zeeuwse dagattracties.
Het museumbezoek is daarmee een leuk en betaalbaar uitstapje gebleven,
in vergelijking met de vaak duurdere grote dagattracties.
Top 5 musea in Zeeland
Een echte uitschieter is het in 2009 heropende Watersnoodmuseum
met ruim 62.000 bezoekers, dat daarmee in december 2010 als eerste
museum in Zeeland in de Top 55 van Nederlandse musea is gekomen.
Het Watersnoodmuseum in Ouwerkerk (met een winst van 9.000 ten
opzichte van het jaar ervoor) wordt gevolgd door het Spoorwegmuseum
Stoomtrein Goes-Borsele dat 2010 afsloot met ruim 47.000 bezoekers,
een winst van 2.000 ten opzichte van 2009. De vanouds grootste musea
in Zeeland, Zeeuws Museum in Middelburg en Zeeuws maritiem
muZEEum in Vlissingen, sloten 2010 beide af met ruim 38.000
bezoekers. De Top 5 in Zeeland wordt voltooid door Terra Maris,
museum voor natuur en landschap in Oostkapelle, dat het bezoekersaantal
weer boven de 30.000 wist te krijgen.
Zeeuws Erfgoed 3 maart 2011/01 • MUSEA
Musea
Speciale vermelding verdienen het Dijk- en Oorlogsmuseum
Het Polderhuis in Westkapelle (vierde in 2010 zijn 5-jarig bestaan)
met ruim 30.000 bezoekers, het in 2010 door bezuinigingen bedreigde
Historisch Museum De Bevelanden in Goes met ruim 21.000
bezoekers en Bevrijdingsmuseum Zeeland in Nieuwdorp met ruim 18.000
bezoekers (10 keer meer dan voor de heropening in 2009).
Inventarisatie museumbezoek
Op 21 december publiceerde de Nederlandse Museumvereniging een
overzicht van de bezoekcijfers bij de 55 grootste musea in Nederland.
Daaruit bleek dat landelijk de bezoekersaantallen met ruim 4% zijn
gestegen. Uit de inventarisatie van de SCEZ blijkt nu dat de stijging in
Zeeland dus veel hoger uitkomt, maar liefst ruim 15%. De Nederlandse
Museumvereniging geeft aan dat de groei van de bezoekersaantallen
voor een belangrijk deel op het conto van de Museumkaart komt.
Voor zover de top van de Zeeuwse musea de Museumkaart accepteert,
stemt dit landelijke beeld overeen met Zeeland. Het Zeeuws Museum
in Middelburg kende in 2010 het hoogste aantal bezoeken met een
Museumkaart in Zeeland (36%), gevolgd door het muZEEum in
Vlissingen (16%). Stoomtrein Goes-Borsele kende 100% betaalde entree.
Het Watersnoodmuseum ontving ruim 80% betalende bezoekers.
Een noemenswaardige trend is dat de musea in de top van de Zeeuwse
ranglijst vrijwel allemaal inhaakten op het ‘Zeeuws jaar van de fiets’, door
het samenstellen van fietsarrangementen ter verkenning van het cultureel
erfgoed in de regio. Een aantal fietstochten is nog steeds te vinden op de
provinciale website ZeelandMuseumland.nl.
w w w . z e e l a n d m u s e u m l a n d . n l
1
Het Watersnoodmuseum besteedde tijdens de Week van de Geschiedenis
in oktober 2010 veel aandacht aan het thema ‘Land en Water’. Er kwamen
ruim 2.100 bezoekers op af. Tijdens de MuseumNa/8 werd een scène uit
de musical ‘Dijkval’ uitgevoerd, een voor de vele aanwezigen
indrukwekkend moment.
2
Stoomtrein Goes-Borsele ontving op 11 december van het afgelopen jaar
de Stimuleringsprijs 2010 van het Prins Bernhard Cultuurfonds Zeeland.
Aan de prijs is een bedrag van 10.000 euro verbonden (in 2010 eenmalig
verhoogd tot 15.000 euro vanwege het 70-jarig bestaan van het fonds),
dat wordt besteed aan de aankoop van historisch verantwoorde uniformen
van het treinpersoneel (foto Ed Aartse).

3
Een van de tentoonstellingen waarmee het Zeeuws Museum 2010 afsloot was
‘Soort van steen’, met als bijzonder onderdeel het werk van Maartje Korstanje.
2011 wordt een heel bijzonder jaar voor het museum, want in oktober viert
het zijn 50-jarig bestaan. Er zullen vele activiteiten rondom dit jubileum
plaatsvinden (foto Anda van Riet, Zeeuws Museum).
5
Terra Maris, museum voor natuur en landschap, wist met de tentoonstelling
‘Zilt en Wild’ in 2010 weer boven de 30.000 bezoekers te komen.
Deze tentoonstelling gaat over de échte wilde natuur in Zeeland, over
het leven op de platen en schorren in de Oosterschelde en de Westerschelde
(foto Peter Steutel).
Zeeuws Erfgoed 4 maart 2011/01 • MUSEA
4
Het Zeeuws maritiem muZEEum was in 2010 een van de locaties voor het
project ‘Vrijdag Museumdag’, waarbij bewoners van verpleeghuizen en
zorgcentra werden getrakteerd op een speciale ochtend in het museum.
Een van de bezochte tentoonstellingen was ‘Han Reijnhout,
een Zeeuws meester in detail’ (foto Zeeuws maritiem muZEEum).
Geregistreerd Museum
Bevrijdingsmuseum Zeeland is in 2010 officieel toegelaten tot het
Nederlands Museumregister. Om in aanmerking te komen voor deze
waardering, moet een museum voldoen aan allerlei kwaliteitscriteria.
Op 29 oktober 2010 is door cultuurgedeputeerde
Harry van Waveren het muurschildje met registratielogo aan de gevel
van het museumgebouw in Nieuwdorp geschroefd.
Daarna overhandigde hij namens de Stichting Nederlands
Museumregister aan het museumbestuur het officiële certificaat
‘Geregistreerd Museum’.

Jaar van het Vrijwilligerswerk
2011 is het Europees Jaar van het Vrijwilligerswerk.
Dat jaar creëert een goed podium om ook de Zeeuwse
museumvrijwilligers eens in het zonnetje te zetten.
Vrijwilligerswerk
In de Zeeuwse musea zijn ruim 1.500 vrijwilligers actief.
Zij zetten zich in om de musea draaiende te houden.
Taken als baliemedewerker, collectiebeheerder of
onderhoudsmedewerker zijn van onschatbare waarde.
Veel musea in Zeeland zijn geheel van vrijwilligers
afhankelijk. In 2011 willen wij iedereen laten zien hoe
belangrijk vrijwilligers voor de Zeeuwse musea zijn.
De Zeeuwse museumvrijwilligers verdienen een groot
compliment. Menigeen besteedt er vele uren tijd aan,
investeert er eigen kennis in en zorgt voor promotie
van het museum. Gelukkig krijgt men hier ook wat voor
terug: sociale contacten, werkervaring, nieuwe kennis en
vaardigheden en uiteraard een plezierige tijdsbesteding.
De waardering zit hem in de gezelligheid, aandacht en
betrokkenheid.
Maatschappelijke stage
Vanaf schooljaar 2011-2012 is de maatschappelijke stage
verplicht voor leerlingen uit het voorgezet onderwijs.
De maatschappelijke stage houdt in dat jongeren
vrijwilligerswerk doen tijdens hun schoolcarrière. Dat is
voor hun persoonlijke ontwikkeling en uiteraard ook
goed voor anderen. Het levert meer belangstelling voor
vrijwilligerswerk op. De jongeren van nu zijn de
vrijwilligers van morgen!
Rondom de MuseumNa|8 (Zeeuwse Museumnacht,
afgelopen jaar op 22 oktober) was ook een maatschappelijk
stagiair voor de SCEZ actief. Tara Coppoolse heeft
geholpen met de organisatie van dit jaarlijkse evenement;
door een bijdrage te leveren aan de verzending van de
affiches, het maken van een sfeerverslag en analyse van
de publieksenquête. Deze versterking is zo goed bevallen
dat we voor volgend jaar al weer een nieuwe
maatschappelijk stagiair hebben!
Heeft u interesse voor vrijwilligerswerk in een museum
bij u in de buurt? Kijk op www.zeelandmuseumland.nl
voor informatie over de musea.
Bezuinigingen voor Zeeuwse musea in 2011 vallen mee
Sinds het kabinet Rutte op 14 oktober 2010 aantrad,
zijn de aangekondigde bezuinigingen op de culturele
sector (200 miljoen vanaf 2014) hoofdonderwerp van
gesprek. Een van de daarbij gehanteerde argumenten is
dat de overheid in de loop der jaren steeds meer subsidie
aan cultuur is gaan geven, maar dat dat niet heeft geleid
tot een stijging van het aantal bezoekers. In de landelijke
politiek lijkt het beeld te bestaan dat de bezuiniging
vooral ten koste van de podiumkunsten gaat, omdat het
kabinet niet wil bezuinigen op musea. Daarnaast gaat ook
de btw op kaartjes voor culturele voorstellingen omhoog.
Maar op provinciaal of lokaal niveau zouden de
verhoudingen wel eens heel anders kunnen liggen.
In Zeeland ontvangt geen enkel museum structurele
subsidie van de rijksoverheid. Eén museum ontvangt
structurele subsidie van de provincie en de meerderheid
van de musea ontvangt alleen subsidie van de
gemeentelijke overheid. En juist daar zit wel een
knelpunt, want ook de provincie en gemeenten worden
de komende jaren flink gekort en dat vertaalt zich al snel
naar bezuinigingen op gemeentelijke cultuur.
Uit inventarisaties vanuit heel Nederland blijkt dat die
bezuinigingen toch al snel oplopen van 10 tot 25%.
De SCEZ inventariseerde eind 2010 onder de Zeeuwse
musea welke gevolgen de bezuinigingen voor hen in 2011
hebben. Daaruit blijkt dat het voor dit jaar in de Zeeuwse
gemeenten gelukkig meevalt. De bezuinigingen variëren
tussen de 2 en 10%. Voor de jaren daarna zijn de zorgen
groter, met name waar het gaat om de huur van de
museumgebouwen, energiekosten en voor een aantal
musea de personeelskosten. De grootste zorgen waren er
op de Bevelanden, waar lange tijd een bezuiniging van
150.000 euro boven een begroting van 560.000 euro
hing, een bezuiniging van 27%. Bij het ter perse gaan
van deze Zeeuws Erfgoed leek het tij van deze Bevelandse
bezuiniging wat te keren. De komende drie jaar zal,
buiten de generieke bezuiniging van 2%, voor het
Historisch Museum De Bevelanden en het
Fruitteeltmuseum geen extra bezuiniging worden
doorgevoerd.
Zeeuws Erfgoed 5 maart 2011/01 • MUSEA
Het Industrieel Museum wordt momenteel verplaatst naar de voormalige suikerloods
in Sas van Gent. Over drie jaar moet daar het nieuwe Industrieel Museum Zeeland verrijzen.
Vrijwilligers hebben honderden uren gestoken in de conservering en demontage van de
stoomgenerator uit het bedrijf Heros. Ze bouwen nu weer op, wat eerst heel voorzichtig
werd gedemonteerd (foto Gemeente Terneuzen).

Hoeveel snikkeraars
telt Zeeland nog?
Immaterieel erfgoed en de Unesco Conventie
Immaterieel erfgoed - zoals tradities, rituelen en
streektalen - staat meer dan ooit in de belangstelling.
Het is erfgoed dat leeft, dat onderdeel uitmaakt van
ons leven, dat we willen doorgeven aan komende
generaties. Het besef groeit dat het belangrijk is voor
culturele diversiteit in de wereld, maar ook vluchtig
en kwetsbaar.
Sinds de inwerkingtreding in 2006 van het Verdrag
ter Bescherming van het Immateriële Erfgoed van de
Mensheid (uit 2003) heeft Unesco er twee lijsten bij:
de Representatieve lijst, met een breed overzicht van
het immaterieel erfgoed, en de Urgentielijst, met een
overzicht van immaterieel erfgoed dat dringend
bescherming behoeft; erfgoed dat ondanks pogingen
van de gemeenschap moeilijk in stand te houden is.
In november 2010 maakte Unesco een aantal
internationale tradities bekend die opgenomen werden
in de Representatieve lijst. Uit Europa waren deze
voordrachten onder andere de Franse keuken, de Spaanse
flamenco, bij onze zuiderburen het Feest van Krakelingen
en Tonnekensbrand in Geraardsbergen en het Aalster
Carnaval.
Nederland
Nederland heeft het verdrag nog steeds niet ondertekend,
maar de voorbereidingen hiervoor zijn wel in gang gezet.
Ons land heeft toegezegd het immaterieel erfgoed voor
de toekomst te willen gaan waarborgen en het verdrag te
Plusregeling Cultuurparticipatie voor volkscultuur
De Plusregeling Cultuurparticipatie is een subsidieregeling voor
projecten die actieve cultuurparticipatie in Nederland stimuleren en
van belang zijn voor de ontwikkeling van actieve cultuurparticipatie
in Nederland. Het gaat om projecten die mensen aanzetten tot
actieve participatie op het gebied van amateurkunst, cultuureducatie
of volkscultuur in Nederland.
Het Fonds voor Cultuurparticipatie wil de komende twee jaren naast
provincies en gemeenten ook culturele organisaties subsidies verlenen.
Het fonds hanteert voor deze zogenaamde Plusregeling
Cultuurparticipatie drie belangrijke criteria:
- het project bewerkstelligt een bredere bekendheid en waardering
voor volkscultuur waarbij samengewerkt kan worden met andere
spelers uit het culturele veld;
Zeeuws Erfgoed 6 maart 2011/01 • MUSEA
gaan ondertekenen. Een lidstaat is niet verplicht om
voordrachten te doen voor de internationale lijsten van
Unesco en Nederland ziet hier voorlopig van af. Samen
met het Nederlands Centrum voor Volkscultuur wordt
in 2011 en 2012, de ‘Jaren van het Immaterieel Erfgoed’,
gekeken welke tradities, gewoontes en rituelen de moeite
waard zijn te registreren en te documenteren.
Het immateriële erfgoed is moeilijk te benoemen omdat
het niet tastbaar is, het is een deel van ons verleden dat
we geërfd hebben en wij door willen geven aan anderen.
Erfgoed is overdraagbaar en van ons allemaal. Tradities
kunnen niet geconserveerd of kunstmatig levend
gehouden worden. Het zichtbaar maken en het doorgeven
aan de jongere generatie is essentieel. De plaatselijke
gemeenschappen, de dragers van het erfgoed, moeten dit
zelf ook in stand willen houden. Hun betrokkenheid is
belangrijk evenals de participatie van mensen, jong en
oud. Tevens moet het erfgoed dynamisch zijn en met de
tijd mee ontwikkelen, want des te groter is de kans dat
het erfgoed kan overleven en zich door de nieuwe
generatie eigen wordt gemaakt. Het weer onder de
aandacht brengen van tradities is niet altijd gemakkelijk,
maar het vergroten van cultuurparticipatie kan nieuwe
invalshoeken opleveren.
Zeeuwse tradities op Nederlandse erfgoedlijst
Onze provincie is rijk aan tradities en heeft haar eigen
culturele kenmerken en identiteit. De komende twee jaren
zullen de Zeeuwse gewoontes en tradities worden bekeken
en geïnventariseerd. Uw hulp als drager van dit erfgoed is
onmisbaar en van groot belang. De SCEZ wil graag weten
wat u als inwoner, familie, groep of vereniging voor
Zeeland op de inventarislijst zou willen zetten. Meld ons
wat u belangrijk vindt om voor de toekomst vast te leggen
of te behouden. Dat kunt u doen door een bericht met
uw motivatie en uw kennis over de traditie, gewoonte of
ritueel te sturen naar info@tradities.nl. Voor informatie
kunt u contact opnemen met Hesther van den Donk,
adviseur volkscultuur, 0118-670617,
hpsm.vanden.donk@scez.nl. Samen met de landelijke
experts en het Nederlands Centrum voor Volkscultuur zal
worden gekeken wat uit de verschillende deelgebieden op
de Nederlandse erfgoedlijst gezet kan worden.
- het project zorgt voor cultuurparticipatie waarbij zoveel mogelijk
mensen worden aangezet om actief deel te nemen en nieuwe
doelgroepen bereikt worden;
- het project is onderscheidend of voorbeeldstellend door een nieuwe
vorm van overdracht, opzet of presentatie. Het legt nieuwe verbindingen
of het zorgt voor een kader of een duurzame verankering.
De aanvraag wordt beoordeeld op inhoud waarbij een goed plan van
aanpak hoort. Het moet realistisch worden begroot en het volksculturele
project moet haalbaar zijn. Meer informatie vindt u op de website van
het fonds, www.cultuurparticipatie.nl. Op deze website kunt u de
subsidiewijzer raadplegen en lezen aan welke voorwaarden uw aanvraag
moet voldoen, ook kunt u speciale formulieren downloaden.

Vondst voor het voetlicht
Een middeleeuwse barbecue in Zierikzee
Het vorige nummer van Zeeuws Erfgoed (2010-4) besteedde
aandacht aan een bijzonder middeleeuws vuurscherm uit Sluis.
De vondst die nu voor het voetlicht komt is een laatmiddeleeuwse
spitsteun uit Zierikzee: eveneens een attribuut dat bij de haard
hoorde.
In 2003 zijn in de Korte Nobelstraat in Zierikzee twee rijkversierde
voorwerpen gevonden van roodgebakken klei. Het bleken fragmenten
van twee verschillende spitsteunen of spitdragers te zijn. Het voorwerp
diende om het vlees aan het spit op de juiste afstand van het vuur te
houden, zodat het niet verbrandde. Door gaten of holtes in de steun
werd een draaispit gestoken waaraan het vlees werd gespietst. Door
het spit rond te draaien werd het vlees gelijkmatig gaar. Vaak stond
een vetvanger onder het gebraad om de sappen op te vangen.
Het meest complete exemplaar van de
twee is klein en zal gebruikt zijn om
kleine stukjes vlees te roosteren.
De grotere - helaas zwaar beschadigde
- steun heeft een verbrede basis
en was bedoeld voor grotere
stukken vlees. Deze steun wordt
hier niet verder besproken.
De kleine spitdrager is een
trapeziumvormige ‘baksteen’.
Het standvlak is 14 x 6,5 centimeter
en de hoogte is 11,3 centimeter.
Het voorwerp is niet compleet.
Het vertoont op 8 en 9,5
centimeter hoogte vanaf het
standvlak een gat of holte met een
doorsnede van 2,5 centimeter.
Al naar gelang het gewenste niveau
kon het spit erdoor worden gestoken.
Spitsteunen zijn tamelijk zeldzaam. De twee
uit Zierikzee zijn voor zover bekend de enige Zeeuwse uit een
archeologische context. Elders zijn spitsteunen gevonden met meerdere
gaten op verschillende hoogten, wat het gebruik van meer dan één spit
tegelijk aannemelijk maakt.
Versiering
Het meest opvallend is de versiering. Op het standvlak na is geen
stukje van het voorwerp onversierd. Men spreekt in dit geval wel
van ‘horror vacui’, de afschuw voor het ledige. Voor het aanbrengen
van de versiering zijn drie soorten gereedschap gebruikt: messen,
een paar passers en stempels. Verspreid over de zijkanten zien we een
onregelmatig patroon van kleine en iets grotere mespuntindrukken
en ingekraste lijnen. De voor- en achterzijde vertonen naast de
mespuntindrukken een wielvormige figuur en een rechthoek,
uitgesneden in zogenaamde ‘Kerbschnitt’ (kerfsnede). Duidelijk is
te zien dat er eerst met een passer een cirkel in de klei werd getrokken
waarna de figuur door middel van kerfsneden werd aangebracht.
Ook de rechthoeken en rijen driehoekige kerfsnedepatronen zijn
langs tevoren aangebrachte lijnen uitgestoken.
Het aanbrengen van de versiering in de nog natte, leerdroge klei moet
arbeidsintensief zijn geweest. Van massaproductie lijkt dan ook geen
sprake te zijn geweest. De spitsteun was niet geglazuurd, maar met
een crèmekleurige engobe (kleipap) bedekt die nog aanwezig is in de
Zeeuws Erfgoed 7 maart 2011/01 • ARCHEOLOGIE
verdiepte delen. Er zijn geen brand- of roetsporen te zien. Stempelindrukken
zijn niet aanwezig.
Bijgeloof
Er is een samenhang tussen de geometrische figuren op de spitdrager
en het haardvuur: de figuren zijn magische (afweer)tekens.
Ze verwijzen naar het als vaag bijgeloof overgebleven idee van de haard
als woning van de vooroudergeesten. Deze figuren komen ook voor
op vuurklokken, dovers en kandelaars van gebakken klei.
Opmerkelijk is dat er spitsteunen zijn gevonden met antropomorfe
kopjes als versiering. Ook op het vuurscherm uit Sluis kijkt een
menselijk gezicht de beschouwer aan.
Spitdragers waren waarschijnlijk
in gebruik in rijkere huishoudens,
want vers vlees werd
niet vaak gegeten. ‘Gewone’
mensen aten gezouten of
gedroogd vlees dat eerst
moest worden gekookt.
De vindplaatsen zijn te
relateren aan de baksteenen
tegelproductiecentra,
vooral in verstedelijkte
gebieden. Bakstenen
spitsteunen werden
vervaardigd van de
dertiende tot de
zestiende eeuw.
De Zierikzeese
spitsteunen dateren
uit de vijftiende eeuw.
Na de vijftiende eeuw
zijn de bakstenen dragers
verdrongen door ijzeren
dragers, die overigens al veel langer bestonden. Niet lang daarna
verdwenen eveneens de hierboven genoemde overige haardattributen
van gebakken klei. In die tijd namen de bevolking en de welvaart
(weer) toe, waardoor meer mensen zich vers vlees konden permitteren
en er meer vraag was naar spitdragers. Waarom verdwenen de
bakstenen dragers? Waren ze uit de mode? Of was het voor de
baksteenindustrie te veel werk om deze dragers te maken?
We weten het gewoon niet.
Leida Goldschmitz-Wielinga
Archeologische Werkgemeenschap Nederland, afdeling Zeeland
Literatuur
Maria Garthoff-Zwaan, Communicerende vaten: beeldtaal
van slibversiering op laat-middeleeuws aardewerk in de Nederlanden,
Rotterdam 1988.
H.A. Heidinga en E.H. Smink, ‘Brick Spit-supports in
the Netherlands (13th-16th century)’, in: J.G.N. Renaud (red.),
Rotterdam Papers IV. A contribution to medieval archaeology,
Rotterdam 1982.
Bart Klück, ‘Huis en Haard’, in: H.L. de Groot, (red.),
Het Vuur Beschouwd, Rotterdam 1990.

Archeologie
Archeologisch Nieuws
Ook over het Verdronken
Land van Saeftinghe
verscheen al eens een
album van het befaamde
duo Suske en Wiske.
De Kruisdijkschans bij
Sluis. Deze schans werd in
1997 als een van de eerste
verdedigingswerken van de
Staats-Spaanse Linies
gedeeltelijk gereconstrueerd
(foto Provincie Zeeland).
Terra sigillata met
het stempel van Polionibus.
‘Herbestemming, ‘Conflict’, Suske en Wiske
Fortennacht Staats-Spaanse Linies 10 september 2011
In het kader van het grensoverschrijdende project
‘Forten en Linies in Grensbreed Perspectief’ wordt in
de participerende provincies in Nederland en Vlaanderen
op 10 september 2011 voor de eerste maal de Fortennacht
georganiseerd. Deze vestigt de aandacht op de forten en
linies als herinneringsplekken en dragende monumenten
Terra sigillata (‘gestempelde aarde’), roodglanzend luxe
aardewerk uit de Romeinse tijd, is in Aardenburg in grote
hoeveelheden gevonden. Dit aardewerk is voor een deel
voorzien van naamstempels van pottenbakkers of fabriekseigenaren
(vandaar de naam); een ander deel heeft aan de
buitenzijde een reliëfversiering met ornamenten en veelal
mythologische voorstellingen. Binnen het Odyssee-project
is het te onderzoeken gedeelte van het terra sigillataaardewerk
nu geïnventariseerd en de papieren
documentatie ervan gedigitaliseerd. Toenmalig
provinciaal-archeoloog Jan Trimpe Burger,
de grote opgraver van Romeins Aardenburg,
was terra sigillata-specialist en heeft een grote
hoeveelheid documentatie nagelaten.
Dit archief is onmisbaar bij de uitwerking van
de opgravingen. Aan de hand van de versieringen
en de pottenbakkersstempels kunnen
productieplaats en vaak ook de
producent worden bepaald, en dus ook de
datering. De nauwkeurig te dateren terra
sigillata biedt zo een uitstekend handvat bij
het ontrafelen van de sporen van gebouwen
en structuren in en om het Romeinse castellum.
Het grootste deel van de Aardenburgse terra
sigillata komt uit het Duitse Rijngebied, van twee
grote productieplaatsen Rheinzabern en Trier. Deze
exporteerden vooral vanaf de tweede helft van de tweede
eeuw na Chr. tot in de tweede helft van de derde eeuw.
In de voorafgaande periode is dit aardewerk vooral
afkomstig uit productieplaatsen in Midden- en Zuid-
Frankrijk. Dat er in Aardenburg veel minder terra sigillata
van cultuurhistorie, natuur en landschap. De nacht wordt
gecombineerd met de Open Monumentendagen en
daarmee corresponderende thema’s, in Nederland het
thema ‘Herbestemming’, in Vlaanderen ‘Conflict’.
Vier locaties in Zeeuws-Vlaanderen herbergen in deze
‘nacht’ van 18.00 uur tot 24.00 uur een keur van
activiteiten: het zijn vesting Aardenburg met de
Olieschans, vesting IJzendijke met de Jonkvrouwschans,
de forten Sint-Jacob, Sint-Jozef, Sint-Livinus en Moerspui
te Koewacht en vesting Hulst. De activiteiten, gepland
door de werkgroep Fortennacht en vier comités, variëren
van natuurexcursies tot muziekuitvoeringen en van
poëzievoordrachten tot culinaire proeverijen.
Voorafgaand is de provinciale opening van Open
Monumentendag, vermoedelijk in Hulst, ook deels gewijd
aan het thema ‘Herbestemming’ en de Fortennacht.
Op deze bijeenkomst wordt een nieuwe Suske en Wiske
gepresenteerd over de Staats-Spaanse Linies en de
Tachtigjarige Oorlog. Deze Suske en Wiske is tijdens
de Fortennacht gratis verkrijgbaar.
Het terra sigillata-aardewerk
Onderzoek Romeins Aardenburg, Odyssee-project
Zeeuws Erfgoed 8 maart 2011/01 • ARCHEOLOGIE
uit deze regio’s gevonden is, maakt duidelijk dat de
Romeinse nederzetting in de vroegere perioden nog geen
belangrijke plaats was. Van de versierde terra sigillata en
de pottenbakkersstempels verschijnt in het kader van
dit onderzoek een catalogus.
Het onderzoek wordt mede mogelijk gemaakt door
de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk
Onderzoek en de Provincie Zeeland.
Terra sigillata-kom van het type Dragendorff 37,
met erotisch motief.

Walcherse Archeologische Dienst (WAD) lanceert website
De Walcherse Archeologische Dienst, die nu vier jaar
bestaat, heeft een eigen website:
www.archeologiewalcheren.nl. De website biedt informatie
over de WAD zelf, de Walcherse historie en bodem,
het archeologiebeleid en de verschillende archeologische
projecten.
Gedurende vier jaar WAD is veel gebeurd op het vlak
van de Walcherse archeologie. Gedetailleerde
verwachtingskaarten zijn opgesteld en vormen met de
Walcherse onderzoeksagenda de basis voor een degelijk
beleidskader, dat nu in nagenoeg alle bestemmingsplannen
verankerd is. Advisering voor de diverse overheden en
particulieren gebeurt snel en op maat.
Naast beleidsmatig werk zijn verschillende projecten
uitgevoerd, zoals de opgravingen van kruitmolen
De Eendracht, Hof Ramsburg en Hof Essenvelt in
Onderzoek en meldingen
SCHOUWEN-DUIVELAND
‘Eerste’ Romeinse vondst uit Ouwerkerk!
De heer R. van der Zande uit Ouwerkerk meldde de
vondst van zeker zes Romeinse munten, een fragment
van een Romeinse fibula (mantelspeld), enkele
middeleeuwse muntjes en andere metalen
voorwerpen uit de vroege en late middeleeuwen.
Hij vond deze in 2010 met behulp van een
metaaldetector op een akker bij Ouwerkerk.
Aan de oppervlakte van de akker lag bovendien
een groot aantal aardewerkfragmenten uit
verschillende perioden, merendeels na 1500.
Met name de Romeinse munten wekten verbazing,
daar dit de eerste keer was dat uit dat deel van
Schouwen-Duiveland Romeins materiaal is aangetroffen.
ZUID-BEVELAND
Romeinse munt uit de omgeving van Ouwerkerk.
Metaalvondsten centrum Goes
De heren P. Pinxteren uit Kloetinge en P. Hengsdijk uit
Goes meldden vele metaalvondsten uit de binnenstad van
Goes. Ze zijn in hoofdzaak afkomstig uit de Korte
Vorststraat, waar rioleringswerkzaamheden plaatsvonden,
ZEEUWS-VLAANDEREN
Archeologisch onderzoek door het Zeeuwse advies- en
onderzoeksbureau Artefact in bouwplan ‘Hart van Sluis’
te Sluis. Onder zeer slechte weersomstandigheden worden
fundamenten van een middeleeuwse stadswoning
opgegraven. Te zien is onder meer de bakstenen vloer
van de woning (foto Henk Hendrikse).
Middelburg, de Spuistraat en het Scheldekwartier in
Vlissingen en onlangs van een deel van de vroegmiddeleeuwse
ringwalburg ‘de Duinburg’ te Domburg (zie ook
verderop). Het archeologisch onderzoek aan de N57
bracht een nieuwe kijk op Walcheren in de ijzertijd
en Romeinse tijd.
Verschillende luisterrijke zeventiende- en achttiendeeeuwse
buitenplaatsen zijn in ere hersteld dankzij het
project ‘Verborgen Buitens’ van en in samenwerking
met Stichting Landschapsbeheer Zeeland. Daarnaast zijn
op tal van plekken interessante vondsten gedaan en
vastgelegd.
Voor bewoners en bezoekers van Walcheren hield de
WAD rondleidingen op opgravingen en lezingen.
Zij publiceerde brochures en een eerste publieksboek in
de reeks Archeologie op Walcheren. Twee andere boeken
zijn in voorbereiding.
en dateren uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd.
Mevrouw M. Vanhommerig van de gemeente Goes had
al eerder een hoeveelheid aardewerkfragmenten bij de
SCEZ aangemeld, afkomstig van dezelfde locatie.
Zeeuws Erfgoed 9 maart 2011/01 • ARCHEOLOGIE
Vondstmeldingen en
archeologisch spreekuur
Melding van archeologische
vondsten dient te
geschieden bij de SCEZ.
Het materiaal wordt
wanneer nodig geregistreerd
en gedocumenteerd,
maar blijft altijd in
het bezit van de melder,
tenzij deze het zelf wil
afstaan. Uw melding
van vondst(en) of
waarneming(en) kan ook
schriftelijk of telefonisch
geschieden bij:
SCEZ
Postbus 49
4330 AA
Middelburg
T 0118-670870
E j.jongepier@scez.nl
Daarnaast houdt de
SCEZ op elke eerste
dinsdagmiddag van de
maand een archeologisch
spreekuur. U kunt het
spreekuur in locatie
De Burg
Groenmarkt 13
te Middelburg
bezoeken om voorwerpen
te laten determineren
(geldwaarde wordt niet
getaxeerd), vondstmeldingen
te doen, of allerlei
vragen op het gebied van
de Zeeuwse archeologie
voor te leggen.
De eerstvolgende
archeologische
spreekuren vinden
plaats op de
dinsdagmiddagen
5 april, 3 mei, 7 juni
en 5 juli van 15.30
tot 16.30 uur.
Dank voor uw
medewerking!

WALCHEREN Domburg na de Vikingtijd
Opgraving vroegmiddeleeuwse
Duinburg in Domburg
Résidence Wijngaerde
in ontwikkeling.
In het centrum van Domburg ontwikkelt ARCUS
exploitatie bv Résidence Wijngaerde. Hier is in
november/december 2010 een archeologisch
onderzoek uitgevoerd door Archaeological Research
and Consultancy bv (ARC bv) en de Walcherse
Archeologische Dienst. Op deze plek is zo’n
elfhonderd jaar geleden een grote ronde versterking
aangelegd tegen de invallen van de Vikingen, de
zogenaamde ringwalburg. De onderzoekslocatie
bevindt zich in het noordwestelijke kwart van de burg.
Hoewel resten van de Duinburg op verschillende locaties
in Domburg zijn opgetekend blijft onze kennis over de
ringwalburgen en de bewoners beperkt. Voor de opgraving
bij ‘t Groentje is de bodem uitgegraven tot op het niveau
van de aan te leggen parkeerkelder. Hierbij hebben de
archeologen meerdere bewoningsniveaus binnen de burg
opgegraven. De onderste (en oudste) niveaus bevinden
zich nog dieper en blijven in de bodem bewaard, onder
de vloeren van de nieuwbouw. Nooit eerder kon de burg
op zo’n grote schaal bestudeerd worden.
Cirkelvormige versterkingen
Vanaf de negende eeuw teisterden de Vikingen
of Noormannen de kust- en rivierengebieden van
West-Europa. Ook de rijke handelsnederzetting
Walichrum bij Domburg werd hierbij niet gespaard.
Als reactie wierp men, vermoedelijk onder centraal
bestuur van de graaf van Walcheren, aan het eind van de
negende eeuw drie ringwalburgen op: de zuidelijke burg
te Souburg, de middelste te Middelburg en de duinburg
te Domburg. Aanvankelijk hadden de burgen enkel een
verdedigende functie. De burgen van Middelburg en
Souburg waren al snel na hun oprichting bewoond;
die van Domburg is pas vanaf 1000 na Chr. bebouwd.
De burgen bestonden uit cirkelvormige aarden wallen,
met een gracht en een houten palissade. In het centrum
stonden huizen. Twee hoofdwegen kruisten elkaar in het
centrum en gaven uit op een toegangspoort. Vanuit de
ringwalburgen ontwikkelden zich de Walcherse dorpen
en steden.
De Duinburg verviel snel. Vanaf de elfde eeuw is de
locatie herhaaldelijk overstoven met duinzand. In de
dertiende eeuw werd de burg definitief verlaten.
Een bron uit 1235 spreekt van Domburg ‘infra castellum’
en ‘extra castellum’ (Domburg binnen en buiten de wal).
Zeeuws Erfgoed 10 maart 2011/01 • ARCHEOLOGIE
De wal was in die tijd dus nog zichtbaar, want vormde
de scheiding tussen een westelijke parochie met als
moederkerk die van Westkapelle en een oostelijke
parochie met als moederkerk die van Oostkapelle.
In 1320 verplaatste men de oostelijke parochiekerk,
gewijd aan Sint Agatha, meer inlands naar het huidige
Aagtekerke.
Het nieuwe Domburg ontwikkelde zich ten westen
van de burg, rond de kerk. Het centrale wegenpatroon
van de Duinburg is nog herkenbaar in het huidige
stratenpatroon.
‘De Noormannen voor Dorestad’, een bekende schoolplaat
van J.H. Isings, circa 1928.
Impressie van het leven in de ringwalburg
van Oost-Souburg (tekening C. de Jonge).
Boerderijen
Het archeologisch onderzoek op de Duinburg leverde
spectaculaire resultaten op. Ondanks het winterse weer is
nagenoeg het hele terrein onderzocht en in kaart gebracht.
Op basis van de eerste bevindingen zou het onderzochte
niveau rond 1100 na Chr. dateren, de jongste bewoningsfase
van de burg. Verder onderzoek moet dit uitwijzen.

Boerderij in de Duinburg, Domburg (foto WAD).
Wanden van houten stammen en vlechtwerk,
bekleed met mest en/of klei (foto WAD).
Detail van een vlechtwerkwand (foto ARC bv).
In deze tijd stonden langs de noord-zuidelijke hoofdweg,
de huidige Badstraat, minstens twee grote boerderijen,
elk met eigen erf. Omdat de structuren zich op meer dan
vier meter onder het huidige maaiveld bevonden, onder
grondwaterniveau, bleef de toestand van het constructiehout
uitermate goed.
De huizen waren gebouwd van grotendeels onbewerkte
houten stammen van onder meer iep. Tussen de stammen
waren kleine staakjes geslagen, waartussen zorgvuldig
houten twijgen waren gevlochten. Deze vlechtwerkwanden
waren waarschijnlijk met mest en/of klei bekleed.
De muurbasis werd verstevigd met plaggen. Een van de
boerderijen lijkt aan de binnenzijde eerst te zijn verdiept,
waarna een vloer van op elkaar gestapelde plaggen is
aangelegd. Het lijkt erop dat deze boerderij meerdere
fases van herstel heeft gekend. De boerderijen hadden
waarschijnlijk ook een stalgedeelte, getuige dikke mestpakketten
in bepaalde zones. Op de erven zijn sporen
gevonden van afrasteringen en kleine bijgebouwen.
Mogelijk was er zelfs een smidse. Opvallend is de grote
hoeveelheid dierlijk botmateriaal in deze zones.
De huizen werden goed schoon gehouden, het slachtafval
belandde buiten op het erf. Uit deze zones komen ook
enkele mooie vondsten, met name fraai gedecoreerde
mantelspelden (fibulae).
De komende maanden buigen archeologen en specialisten
zich over alle documentatie en vondsten.
De WAD-website www.archeologiewalcheren.nl zal
regelmatig een ‘update’ bieden.
Fragment van een fibula (mantelspeld)
uit de Duinburg (foto WAD).
Zeeuws Erfgoed 11 maart 2011/01 • ARCHEOLOGIE

Streektalen
STREEKTAAL VARIA
Enthousiaste deelnemers
tijdens de laatste cursusdag
in december 2010.
•
Cursus ‘Kennismaking met het Zeeuws’
In het najaar van 2010 verzorgde de Stichting Zeeuwse
Volksuniversiteit (ZVU) in samenwerking met de SCEZ
een cursus ‘Kennismaking met het Zeeuws’. Voor de
cursus, mede mogelijk gemaakt door de Provincie
Zeeland, schreven achttien bereidwillige of nieuwsgierige
dialectliefhebbers zich in. Een kwart van hen sprak zelf
geen Zeeuws en/of was niet in Zeeland geboren en
opgegroeid. De meesten woonden op Walcheren en
Zuid-Beveland. Een dappere Zeeuws-Vlaming maakte zes
keer de oversteek naar de overkant.
In zes avonden van twee uur kregen de deelnemers inzicht
in de geschiedenis van de dialecten in het algemeen en
van het Zeeuws in het bijzonder. Per regio kwamen
uitspraak, grammatica en woordenschat aan bod.
Ook dialectspelling kwam even aan de orde. In de mate
van het mogelijke werden de cursisten bij de cursus
betrokken. Sommigen vertelden een verhaal in hun dialect
dat als uitgangspunt voor de regionale beschrijving
diende; anderen gaven een bijdrage over hun eigen
specifieke dialect, zoals het dialect van Westkapelle.
De cursisten hadden het niet getroffen met het weer.
Toch trotseerden de meeste deelnemers sneeuwbuien,
gladde wegen, hagel en regen om zo veel mogelijk
aanwezig te zijn op die maandagavonden.
Het smaakt naar meer. Zowel de lesgever als de cursisten
waren enthousiast. Uiteraard waren er ook wat
minpuntjes, het was immers de eerste keer dat deze cursus
werd aangeboden. De aangeboden stof was soms iets te
moeilijk, maar over het algemeen waren de evaluaties
positief tot zeer positief.
De SCEZ overweegt om een dergelijke cursus ook te
verzorgen op Schouwen-Duiveland en in Zeeuws-
Vlaanderen, als er voldoende belangstelling is. Bent u
geïnteresseerd in een cursus over het Zeeuws, dan horen
we dat graag (v.de.tier@scez.nl). Samen met de ZVU
wordt dan nagegaan waar de cursus kan worden
aangeboden.
Nieuws uit de Zeeuwse Dialect Vereniging
Adri Scheele uit Axel wordt de nieuwe voorzitter van de Zeeuwse Dialect
Vereniging. We wensen hem veel boeiende uren en hopen dat hij net als
zijn voorganger heel wat mooie initiatieven neemt samen met zijn
bestuur.
Rinus Willemsen, de secretaris van de vereniging, ging eind 2010 op
pensioen als leerkracht. Rinus is altijd al heel bedrijvig geweest in de
vereniging. Hij is niet alleen secretaris, maar ook eindredacteur voor het
dialectgedeelte in het tijdschrift Nehalennia (het ledenblad van de
vereniging). Verder houdt hij zich bezig met geschiedenis, schrijft hij
columns in de PZC en is hij verhalenteller. Nu hij op rust is, zullen we
ongetwijfeld nog meer van hem horen in de dialectwereld. We wensen
hem veel plezier en succes in deze nieuwe periode in zijn leven.
Rinus Willemsen nam eind 2010 afscheid van zijn collega’s in het onderwijs.
Zeeuws Erfgoed 12 maart 2011/01 • STREEKTALEN

11de Nederlandse Dialectendag in Delft
Schelden doet geen zeer!
Hoe wij elkaar typeren
Op 26 maart 2011 is het weer zover. De tweejaarlijkse
Nederlandse Dialectendag wordt zoals altijd in de
maand maart gehouden. Dit jaar is de Stichting
Nederlandse Dialecten (SND) te gast in Delft in
het Unesco-IHE Institute for Water Education.
Voor de Zeeuwse dialectliefhebbers valt de afstand
dus mee, dit jaar.
Het thema van deze elfde dialectendag is ‘Schelden doet
geen zeer! Hoe wij elkaar typeren’. Hoe typeren we
anderen in de diverse dialecten. Scheldwoorden, schimpnamen,
vloeken, het uiten van gevoelens, enz.
zijn geen objectieve taaluitingen. Mensen worden meestal
getypeerd aan de hand van (afwijkende) karaktereigenschappen
of uiterlijke kenmerken. Die spelen ook bij het
schelden, het vloeken of het geven van bijnamen een rol.
Je emoties uitdrukken door te schelden, te vloeken of
door het uitvergroten van handelingen en toestanden kent
in de taal heel wat variatie. Op deze elfde dialectendag
komen enkele facetten hiervan aan bod.
In het ochtendprogramma kunt u luisteren naar drie
plenaire lezingen. Na de verwelkoming door de voorzitter
en de directeur van het erfgoedhuis Zuid-Holland, leert
Piet van Sterkenburg ons emowoorden kennen in
‘Emoties, karaktereigenschappen en kalmeringsmiddelen
voor nerveuze en agressieve neigingen’.
Karaktereigenschappen zijn verantwoordelijk voor allerlei
soorten taal. Wanneer iemand een afwijkende eigenschap
bezit, willen we die uitvergroten. Karaktereigenschappen
zijn niet alleen het voorwerp van spot en uitvergroting.
Zij doen nog veel meer; zij verrijken onze taal met veel
woorden en vaste verbindingen voor positieve en
negatieve emoties, de emowoorden.
Siemon Reker, oud-voorzitter van de Stichting, heeft het
over woorden als strontbezopen, ladderzat, poedelnaakt in
het noorden en zuiden van het taalgebied: ‘Dronkener
dan dronken, moeër dan moe en nog naakter dan naakt.
‘Dikke’ woorden in enkele dialecten van het Nederlandse
taalgebied’.
Willy Van Langendonck neemt ons mee naar de
schoolbanken en onderzoekt op welke manier scholieren
en studenten bijnamen verzinnen voor hun leraars.
In zijn bijdrage ‘Motivaties in bijnamen van Vlaamse
leerkrachten’ toont hij aan dat jongeren focussen op
uiterlijke, vooral lichamelijke kenmerken, op opvallend
gedrag of een speciaal karakter. Wellicht herkennen we
hier en daar een leraar uit onze schooltijd.
Als afsluiter van het ochtendprogramma is er Sjaak Bral,
bekend van het Groen Geile Boekie. Deze bekende
Nederlandse cabaretier/columnist/schrijver zal ons
ongetwijfeld onderhouden over zijn liefde voor de
Haagse taal: ‘Haags: de oeâhtaal der mensheid’.
Na tien dialectendagen heeft de SND besloten het
concept van het middagprogramma te veranderen. Na
de lunch vervallen de traditionele workshops en het café
chantant. De infomarkt blijft behouden maar is nu enkel
te bezoeken vanaf 13.00 uur tot 15.00 uur.
Op de infomarkt zelf zullen enkele korte presentaties van
een kwartier te zien of te volgen zijn. Deze presentaties
kunt u naar eigen voorkeur volgen tussen 14.00 uur en
15.00 uur. U hoeft zich niet vooraf aan te melden, maar u
kiest op de dag zelf. Bij de bevestiging van uw deelname,
ontvangt u wel al een lijst van wat er allemaal te beleven
is. U krijgt de mogelijkheid om drie of vier interessante
presentaties te volgen. De SND heeft uiteraard ook de
Zuid-Hollandse (dialect)verenigingen uitgenodigd voor
deze dialectencarrousel. Hebt u zelf iets dat u wilt laten
zien aan dialectliefhebbers, neem dan contact op met het
bestuur van de SND. Een presentatie mag niet langer
duren dan een kwartier. De SCEZ laat hier bijvoorbeeld
de Zeeuwse Klapbank zien en beluisteren.
Van 15.00 uur tot 15.45 uur luisteren we in het
auditorium naar de Haagse flamencogroep de Régâhs.
Daarna is er een dialectquiz waaraan bekende en minder
bekende dialectliefhebbers zullen deelnemen, maar waarbij
ook het publiek actief zal betrokken worden. Wie liever
de stad Delft wil bezoeken, kan deelnemen aan de geleide
wandeling. Deze wandeling van 1,5 uur kost 3 euro per
persoon en vertrekt om 13.30 uur.
Het dialectenboek krijgt na tien kleurige en altijd dikker
wordende boekjes een nieuwe vorm en lay-out. Hoe het
nieuwe boek er uit zal zien, ziet u pas op de dialectendag
zelf. Uiteraard vindt u er weer de lezingen van het
ochtendprogramma in. In het regionale gedeelte komen
veel diverse kleinere artikelen, anekdotes, columns
enzovoort. Het boek zal na 26 maart te koop zijn voor
20 euro. Als u het boek op de dialectendag zelf
meeneemt, krijgt u 25% korting en betaalt u 15 euro.
Wil u erbij zijn op 26 maart, dan kunt u een inschrijfformulier
aanvragen bij adviseur streektalen
Veronique De Tier, of downloaden vanaf www.scez.nl.
Inschrijven kost 17,50 euro per persoon (inclusief koffie
en lunch). Voor meer informatie kunt u ook bij de
adviseur terecht: v.de.tier@scez.nl. Meer informatie ook
op www.scez.nl of www.nederlandsedialecten.be of
www.erfgoedhuis-zh.nl.
Zeeuws Erfgoed 13 maart 2011/01 • STREEKTALEN

De tweede module ‘Vensters op Zeeuws Erfgoed’,
met zes vensters uit de Zeeuwse Canon,
waaronder de VOC (2008).
Erfgoededucatie
Je eigen omgeving
door het oog van de camera
Het hele schooljaar 2010-2011 is de Erfgoedmobiel
in gebruik op scholen in de gemeentes
Veere en Vlissingen. Kunsteducatie Walcheren
koppelt aan dit erfgoedproject een schitterend
fotografieproject.
De Erfgoedmobiel is ingericht met de Zeeuwse
Canon. Zes vensters uit die canon zijn in deze
trailer verder uitgediept. Basisscholen in de
gemeentes Veere en Vlissingen krijgen dit project
dit schooljaar aangeboden binnen het cultuurmenu
via Kunsteducatie Walcheren. De lessen
starten met een introductieles van een gastdocent.
Zo ontvangt Peter Blom, archivaris van het
Zeeuws Archief, schoolgroepen voor een les in de
Erfgoedmobiel. De leerlingen worden door Peter
met veel voorbeelden gewezen op de geschiedenis
van hun omgeving. Vervolgens gaan de leerlingen
zelf in de trailer aan het werk met de opdrachtenboekjes
en de vele bronnen in de vensters. De verwerkingsles
die daarna volgt, ‘Venster op de eigen
omgeving’, is door fotografe Karin den Boer met
de leerlingen uitgevoerd in een fotoproject.
Voor het fotoproject bekijken de leerlingen het
erfgoed in de eigen omgeving. Ze verkennen de
omgeving van hun school en brengen onder andere
een bezoek aan de Oudheidkamer in de toren
van de PKN-kerk in Oostkapelle. Enthousiast
hebben jonge onderzoekers dit cultureel erfgoed
vastgelegd in foto’s. De resultaten zijn dan ook
erg geslaagd.
De kijk van leerlingen op het erfgoed van hun
eigen omgeving:
Brug Westhove, door Sjoerd en Angelon
van obs De Regenboog.
Toren, door Sander en Jeffrey
van obs De Knotwilg.
Stilleven, door Swen en Loen
van obs De Knotwilg.
Plant met fossiel, door Simon
van obs De Regenboog.
Uitleen Erfgoedmobiel stopt na 1 juli
Het project ‘Collecties Onderweg’, waarbinnen de Erfgoedmobiel is ontwikkeld, stopt na dit schooljaar.
De subsidie die door het ministerie van OCW en de Provincie Zeeland is verstrekt voor de uitvoering
van dit project, is dan helemaal besteed. Vanaf 2001 is gestart met de ontwikkeling van het project en
vanaf 2004 is de Erfgoedmobiel uitgezet in het onderwijs. Tweederde van de scholen in Zeeland heeft
gewerkt met de modules ‘Uit de put’ (archeologie) en ‘Vensters op Zeeuws Erfgoed’ (Zeeuwse Canon).
Voor veel leerlingen heeft dit project een leuke en leerzame kennismaking betekend met het erfgoed in
Zeeland.
In 2008 maakten studenten van de Rotterdamse Hogeschool Inholland een promotiefilmpje over
‘Vensters op Zeeuws Erfgoed’. Dit is te bekijken op YouTube via de zoekterm ‘erfgoedmobiel’.
Met deze foto’s kijken we kort terug op dit mooie project.
In juni 2005 is er hoog bezoek voor de Erfgoedmobiel. Voormalig staatssecretaris van cultuur,
Medy van der Laan, komt op bezoek, terwijl leerlingen werken met de eerste module, ‘Uit de put’.
Leerlingen van de Pontes Scholengroep Zierikzee
gaan de Erfgoedmobiel in (2004).
Zeeuws Erfgoed 14 maart 2011/01 • ERFGOEDEDUCATIE
Leerling van groep vijf aan het werk met de vensters (2009).

Monumenten
Monumenten waar muziek in zit…
Een categorie monumenten waar vaak - zowel letterlijk als figuurlijk -
aan voorbij gegaan wordt, vormen de muziektenten. Een opmerkelijk
gegeven als men bedenkt dat deze objecten vaak centraal in een stad
of dorp gelegen zijn.
Maar zoals voor andere monumenten ook geldt, speelt de herbestemmingsproblematiek
de muziektenten al enige tijd parten. Sinds enkele
decennia raken muziektenten steeds meer in onbruik, waardoor menig
exemplaar al het veld heeft moeten ruimen; vaak vormen ze een
sta-in-de-weg bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen, en daarbij zijn
de onderhoudskosten meestal onevenredig hoog.
In Zeeland staat nog een aanzienlijk aantal muziektenten, waarvan
enkele op zeer markante locaties zoals in Groede en Nisse. En hoewel
muziektenten ogenschijnlijk allemaal gelijk aan elkaar lijken te zijn,
zijn er bij nader inzien verschillen in datering, materiaalgebruik en soms
detaillering. De vormgeving is in Zeeland vaak gelijk, een achthoekige
grondvorm met een licht verhoogde vloer (podium). Daarentegen kan
het materiaal van zowel de kolommen als het dak verschillen.
Zo hebben de meeste muziektenten in Zeeuws-Vlaanderen gegoten
ijzeren kolommen, terwijl de kolommen van de tenten op Zuid-Beveland
veelal van hout zijn. De meeste Zeeuwse muziektenten zijn overigens
gebouwd tussen 1900 en 1960, waarbij de tenten uit de wederopbouwperiode
opvallen door het gebruik van ruitpanelen, dit om de
muzikanten zoveel mogelijk tegen wind en regen te beschermen.
Het merendeel van de ooit in Zeeland gebouwde houten en bakstenen
muziektenten is anno 2011 verdwenen. Van de exemplaren die de tand
des tijds hebben doorstaan, zijn er een paar die een gemeentelijke of
rijksbeschermde status hebben. De overige ‘muziektempels’ genieten geen
juridische bescherming en zouden relatief eenvoudig uit het straatbeeld
kunnen verdwijnen. Dat is jammer, aangezien muziektenten een
belangrijke cultuurhistorische waarde hebben. Het zijn in eerste instantie
Staatsbosbeheer heeft op 13 januari uit handen van staatssecretaris
Zijlstra van OCW een subsidie gekregen van 1.406.392 euro voor de
restauratie van fort Rammekens bij Ritthem. Het oudste zeefort van
West-Europa verkeert al jaren in vervallen staat; door de verstrekking
van deze incidentele rijkssubsidie zal hier binnenkort een einde aan
komen.
Uniek fort
Fort Rammekens is als verdedigingswerk uniek omdat het een van de
weinige bewaard gebleven forten is dat in Italiaanse renaissancestijl is
opgetrokken. Het werd in 1547 in opdracht van landvoogdes Maria van
Hongarije gebouwd op de zuidoostpunt van Walcheren, een strategische
locatie aan de toegangspoort tot de Zeeuwse Delta. Vanuit hier konden
de economisch belangrijke vaarverbindingen en de plaatselijke bevolking
beveiligd worden. Ontwerper van het fort was Donato de Boni di
Pellezuoli, een Italiaanse ingenieur in Spaanse dienst die eveneens het
Keizersbolwerk in Vlissingen (1548) ontwierp. Het fort, dat ook enige
tijd in Engelse en Franse handen was, werd in 1869 als vesting opgeheven.
Vervolgens werd het onder andere gebruikt als kruitmagazijn en als
champignonkwekerij. In 1972 kwam het fort in beheer van
Staatsbosbeheer.
Publieksfunctie
De restauratie van fort Rammekens biedt betere mogelijkheden voor het
publiek en voor het organiseren van evenementen. Op dit punt werkt
Staatsbosbeheer intensief samen met het Zeeuws maritiem muZEEum,
voorbeelden van klein erfgoed, met architectonische waarde wat betreft
vorm en details. Daarnaast hangt de geschiedenis ervan nauw samen met
die van de plaatselijke muziekvereniging en meer in het algemeen met die
van de dorpsgemeenschap. Het is daarom belangrijk dit gebouwde erfgoed
te koesteren en eveneens zorg te dragen voor instandhouding en een goed
hergebruik en/of goede herbestemming.
De achthoekige muziektent van Nieuwvliet,
in 1950 gebouwd in wederopbouwstijl.
Staatsbosbeheer krijgt subsidie voor restauratie van fort Rammekens
Zeeuws Erfgoed 15 maart 2011/01 • MONUMENTEN
dat de openstelling en de pr voor het fort verzorgt. Het ligt in de
verwachting dat het aantal bezoekers de komende jaren zal toenemen,
zeker nadat het Nationaal Historisch Museum fort Rammekens vorig
jaar heeft aangewezen als zogenaamde ‘plaats van herinnering’.
De restauratie van het fort zal overigens niet geheel met rijksgelden
bekostigd worden; naast het ministerie van OCW hebben ook de
Provincie Zeeland, de gemeente Vlissingen, het havenbedrijf Zeeland
Seaports en Staatsbosbeheer zelf financiële middelen beschikbaar gesteld.
De werkzaamheden zullen naar verwachting na de zomervakantie starten.
www.fortrammekens.nl
Van de oorspronkelijke aanleg van fort Rammekens is, behalve
twee halfbastions met kazematten, de natuurstenen toegangspoort in
vroege renaissancestijl overgebleven.

Het vervallen woonhuis
aan de Julianastraat 109
in Heikant is
karakteristiek voor de
streek en heeft een hoge
cultuurhistorische waarde.
Sloop lijkt echter
onvermijdelijk
(foto Gerry van Eeden).
Brochure over herbestemming
van monumentale boerderijen
Steeds meer boerderijen verliezen hun oorspronkelijke
agrarische functie. Naar verwachting zullen de
komende 15 jaar ten minste 17.000 boerderijen in
de verkoop komen, zo blijkt uit een onderzoek van
de Universiteit Wageningen.
Vooral de schaalvergroting in de landbouw en de gestage
afname van het aantal agrariërs liggen ten grondslag aan
deze ontwikkeling. Om verval en sloop van cultuurhistorisch
waardevolle boerderijen zoveel mogelijk te
voorkomen is het belangrijk een goede herbestemming
voor deze objecten te vinden. Het betreft dan niet alleen
het boerenwoonhuis, maar ook de bijgebouwen, zoals in
Zeeland onder andere de landbouwschuur, het wagenhuis
en het varkenshok.
Herbestemming stelt echter nieuwe eisen aan een
gebouw, zoals extra daglicht of meer wooncomfort.
De aanpassingen die dat met zich meebrengt vragen om
het maken van afwegingen, waarbij de historische en
architectonische waarden van het monumentale object bij
voorkeur onderkend en gerespecteerd worden. Dit vraagt
om de juiste kennis en een goede voorbereiding. Ervaring,
dialoog, samenwerking en vakmanschap vormen de basis
Vorig jaar september werd bij het Meldpunt Erfgoed
Zeeland melding gemaakt van de dreigende sloop van
mogelijk het oudste huis van Heikant. Nadat in eerste
instantie de sloop werd stilgelegd, werd half november
door de gemeente Hulst een omgevingsvergunning
voor sloop verleend.
‘Eenvoudig woonhuis’
Het eeuwenoude pand, gelegen aan de Julianastraat nabij
de Belgische grens, heeft in het verleden niet alleen dienst
gedaan als boerenwoonhuis, maar volgens sommigen ook
als tolhuis. Hoewel het pand door jarenlange leegstand
enigszins in verval is geraakt, kan het desalniettemin als
authentiek en karakteristiek voor de regio bestempeld
worden. Dit geldt zowel voor het interieur als voor het
exterieur.
Zeeuws Erfgoed 16 maart 2011/01 • MONUMENTEN
van een geslaagde herbestemming.
Om zowel de boerderijeigenaar als overheden en
professionals (onder anderen architecten) een praktische
handreiking te bieden heeft de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed een brochure uitgegeven. De brochure
met de titel Een toekomst voor boerderijen laat zien hoe de
verbouwing en herbestemming van monumentale
boerderijen uitgevoerd kunnen worden. Een vastomlijnd
recept daarvoor bestaat niet; in de monumentenzorg
staat maatwerk immers voorop. Toch zijn er belangrijke
algemene uitgangspunten, richtlijnen en tips die maken
dat een verbouwings- of herbestemmingsproject een
succes kan worden. In de brochure zijn deze richtlijnen
en tips samengebracht.
De brochure is te raadplegen als pdf-document op de
website van de Rijksdienst (www.cultureelerfgoed.nl).
U kunt via deze website ook een exemplaar bestellen.
Meer informatie over (de herbestemming van) Zeeuwse
boerderijen kunt u vinden op:
www.boerderijenzeeland.nl
Dreigende sloop van mogelijk oudste huis van Heikant
toont noodzaak gemeentelijk monumentenbeleid
Helaas spreekt een ‘eenvoudig woonhuis’ zoals dit object
minder tot de verbeelding dan een kerk, molen of kasteel.
En dit wordt nog eens versterkt als de staat van
onderhoud slecht is. Toch is het jammer dat op deze
manier behoudenswaardige objecten voor de gemeenschap
verloren gaan. Want in opgeknapte staat en mét meer
kennis over de geschiedenis van een dergelijke pand
zouden beduidend meer inwoners zich sterk maken
voor behoud. Daarentegen gaat nu een historisch pand
verloren, zelfs zonder dat het goed voor het nageslacht
is vastgelegd.
Belang gemeentelijke inventarisatie
In een reactie aan het voorportaal van het Meldpunt
Erfgoed Zeeland heeft de ambtenaar belast met
monumenten laten weten dat de gemeente sloop niet kan
weigeren. Tevens gaf de ambtenaar aan dat de gemeente
het desbetreffende pand niet als bijzonder of behoudenswaardig
beschouwt en nu eenmaal niet alles behouden
kan blijven. De coördinator van het Meldpunt kan zich
in deze laatste uitspraak vinden. Voorwaarde is dan wel
dat bij de gemeente bekend is welke behoudenswaardige
objecten zich in de gemeente bevinden. Zolang er geen
goede inventarisatie heeft plaatsgevonden en een
gemeentelijk monumentenbeleid ontbreekt zal van een
goede afweging bij sloopaanvragen geen sprake kunnen
zijn.
Hopelijk zal in 2011 het behoud van het gebouwde
erfgoed in de gemeente Hulst beter gewaarborgd kunnen
worden. Helaas zal een dergelijke veiligstelling voor
het pand aan de Julianastraat te laat komen…
www.meldpunterfgoedzeeland.nl

MONUMENTENRONDE
Stichting Behoud Kerkelijke
Gebouwen in de provincie Zeeland
De Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen in de provincie Zeeland
(SBKGZ) zet zich in om eigenaren van kerkelijke gebouwen in
de provincie Zeeland behulpzaam te zijn bij onderhoud, restauratie
en verbouwing, bij subsidieaanvragen en bij onderhoudsplanning.
De stichting is in 1990 officieel opgericht als Hervormde Stichting
tot Behoud van Kerkelijke Gebouwen in Zeeland, maar is al actief
sinds 1988. In 2007 is door een statutenwijzing de doelgroep van
kerken vergroot.
Werkzaamheden
De diensten van de stichting bestaan onder andere uit het verstrekken
van adviezen bij:
- het opstellen van (bouwkundige) onderhoudsplannen en de
begeleiding van de uitvoering van onderhoud, de projectbegeleiding
van verbouw- en restauratieplannen; advisering bij de uitvoering
van restauraties en bij het opstellen en uitvoeren van
restauratieplannen.
- de begeleiding en uitvoering van verbouwplannen,
het werven van subsidies en fondsen voor bovengenoemde
plannen (bijv. de Brim-regeling), het
oplossen van specifieke technische problemen.
De adviezen kunnen ook over incidentele zaken gaan. Ook de beoordeling
van uitgebrachte offertes, prijsaanbiedingen of advies behoort tot de
mogelijkheden. De beslissing op welke manier de problemen worden
opgelost ligt bij de kerkrentmeesters. In eerste instantie werkt de SBKGZ
binnen het verband van de Protestantse Kerken in Nederland, maar ook
andere kerkgenootschappen kunnen van haar diensten gebruik maken.
Dit alles gebeurt in goed overleg met de Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk
Beheer (VKB) afd. Zeeland, de Gemeenteadviseur Kerkbeheer
Zuid Nederland van de PKN, het Regionaal College voor de Behandeling
van Beheerszaken (RCBB) en de Regionale Werkgroep Kerkbouw Zeeland
(RWKZ).
De stichting is verder vertegenwoordigd in het landelijke OVO
(Overleg Orgaan Stichtingen Behoud Kerkelijke Gebouwen), het
Meldpunt Erfgoed Zeeland en het Platform Historische Kerken Zeeland.
Aanpak
De stichting doet haar werk met de hulp van vrijwilligers. De adviezen
worden tegen een geringe vergoeding uitgebracht door de twee
vrijwillige technische adviseurs.
Het bestuur bestaat ook uit vrijwilligers. De voor het functioneren
van de stichting benodigde gelden worden verkregen uit donaties van
de kerkelijke gemeenten. De jaarlijkse bijdrage bedraagt 15 euro per
kerkelijke gemeente.
Activiteiten
De advisering door de technische adviseurs betreft voor een belangrijk
deel monumentale gebouwen, maar adviseren over gebouwen zónder
monumentale status gebeurt ook. Daarnaast wordt jaarlijks een
nieuwsbrief uitgebracht met daarin aandacht voor wet- en regelgeving,
vergunningen, gebruiksvoorschriften, subsidieregelingen, inspectie,
onderhoud en planning, brandpreventie enzovoort.
Omdat uit de contacten met de kerkelijke gemeenten de indruk was
ontstaan dat er behoefte bestond aan informatie over en hulp bij het
aanvragen van een Brim-subsidie (Besluit rijkssubsidiëring instandhouding
monumenten) is eind 2009 begin 2010 een schriftelijke enquête gehouden
onder 116 kerkrentmeesters van de PKN-kerken in Zeeland. Doel van het
onderzoek was na te gaan hoe het stond met de voorbereidingen voor
de Brim-aanvragen. Van 93% van de kerken werd een reactie ontvangen.
Aan de hand van de antwoorden zijn gericht brieven verstuurd waarin
hulp wordt aangeboden en wordt gewezen op een tijdige en juiste
aanvraag van subsidie. Op deze brief is in ruime mate positief gereageerd.
De Catharinakerk in Zoutelande.
Toekomst
Het is de bedoeling om in nog nauwere samenwerking met de VKB,
het RCBB en de gemeenteadviseur de dienstverlening aan
de kerkrentmeesters verder uit te bouwen en te intensiveren.
Contact
www.SBKGZ.nl
Secretariaat
Marga Klompélaan 10
4385 JL Vlissingen
E info@sbkgz.nl
T 0118-465637
Technisch adviseurs
Classis IJzendijke (en Tholen)
De heer M.P. Vermaire
E mpvermaire@zeelandnet.nl
T 0118-626937
Classes Goes/Middelburg/Zierikzee
De heer J.M. Huige
E jaaphuige@zeelandnet.nl
T 0118-616876
Zeeuws Erfgoed 17 maart 2011/01 • MONUMENTEN

Tentoonstellingszaal
met zestiende-eeuwse
kapconstructie van eiken.
Restaureren: roeping, voorrecht of uitdaging?
Een van de belangrijkste
monumenten van de stad
Zierikzee is toch wel
het oude stadhuis. Het
oudste gedeelte, het oorspronkelijke vleeshuis en het
benedenstuk van de toren, dateert van 1550-1554 en
is in sobere renaissancestijl uitgevoerd. Het gebouw
met de imposante houten kapconstructie vormde ruim
twee jaar een opleidingsproject voor leerlingen in de
restauratie.
Verbouwingen en bestemmingen
De achthoekige toren werd medio zestiende eeuw
voorzien van een bekroning van waarop de zeegod
Neptunus uitkijkt over de stad. In 1661 is er een
burgemeesterskamer toegevoegd. In de periode 1772-1779
is het stadhuis nog grondig verbouwd. In het stadhuis
zetelde niet alleen het stadsbestuur maar hadden ook de
rechtbank en het waterschap hun onderkomen. Sinds de
gemeentelijke herindeling is Zierikzee opgegaan in de
gemeente Schouwen-Duiveland en beschikt ze over een
nieuw modern gemeentehuis. Het oude stadhuis had zijn
functie verloren en werd ingericht als museum onder de
naam ‘Stadhuismuseum’.
Museum op zich
Zowel aan de buiten- als binnenkant is het gebouw een
museum op zich. In de hal beneden zijn op de balken
de wapens van de steden en heerlijkheden van Schouwen-
Duiveland te zien. Op de eerste verdieping zijn zalen te
zien die in Lodewijk XV-stijl zijn verbouwd. De oude
spiltrap leidt ons naar de zolderverdieping waar men zicht
heeft op een imposante zestiende-eeuwse eiken
kapconstructie. Het is indrukwekkend om te zien hoe
vakmensen in die tijd dit hebben kunnen realiseren;
indrukwekkend zijn niet alleen de verbindingen in de
constructie maar is ook het gewicht van de diverse
onderdelen.
In het Stadhuismuseum is een vaste expositie te zien van
de rijke geschiedenis van de stad Zierikzee. Thema’s zijn
onder andere het verbouwen en verwerken van de
meekrap, de watersnoodramp van 1953 en de strijd
tegen het water. Op Schouwen-Duiveland was Zierikzee
een belangrijke stad, hier werd de oogst van de boeren
verhandeld en verscheept.
ROP-project
In augustus 2009 is er wederom gestart met een
restauratie. Deze restauratie werd uitgevoerd door
Zeeuws Erfgoed 18 maart 2011/01 • MONUMENTEN
Aannemersbedrijf Huurman uit Delft en is begin 2011
afgerond. Op dit project werden twee leerlingen
restauratietimmeren en één leerling restauratiemetselen
opgeleid. Opgemerkt moet worden dat door de
opdrachtgever, de gemeente Schouwen-Duiveland, het
project in de besteksvoorwaarden al aangemerkt was als
restauratie opleidingsproject.
In de restauratie kwamen de leerlingen veel onderdelen
tegen zoals herstel van het metselwerk van de gevels,
herstel van de balklagen en vloeren, herstel van de
dakconstructie en aanbrengen van natuurstenen
elementen. Omdat het Stadhuismuseum na restauratie
weer toegang moet bieden aan publiek, zijn er
voorzieningen getroffen zoals toiletgroepen die ook
geschikt zijn voor mindervaliden. Eveneens zijn er
voorzieningen in de vloeren aangebracht voor de
liftinstallatie en voldoet het pand aan de huidige
brandveiligheidseisen.
Het moet haast wel een roeping zijn om een opleiding
in de restauratie te willen volgen, het is in ieder geval een
voorrecht om op een project te mogen werken als het
Stadhuismuseum in Zierikzee en het vormt een uitdaging
om dit historisch verantwoord te restaureren!
Leerling metselen brengt de nokvorsten opnieuw aan onder
toezicht van de leermeester (foto Arie Bijl).
Leerlingen timmeren bezig met het vervangen en aanpassen
van de balklaag (foto Arie Bijl).

Vroege krimp
Al enige tijd waart het rond als een spook, vooral in de -
vanuit de Randstad zo beschouwde - buitengewesten, en
dus ook in Zeeland: krimp! In onze provincie is het vooral
Zeeuws-Vlaanderen waar men met dit verschijnsel wordt
geconfronteerd. De bevolking vergrijst, met als gevolg
leegstand, verkrotting en uiteindelijk afbraak van
woningen, en sluiting van scholen en andere
voorzieningen. Het zijn enkele onderdelen van een
doemscenario dat al werkelijkheid wordt. In het oog
springend zijn bovendien kerksluitingen en samenvoeging
van parochies. Ook dat begon in alle hevigheid in
Zeeuws-Vlaanderen, maar inmiddels doet ook Zeeland
boven de Westerschelde mee met parochies die, mede
uit financiële nood, tot schaalvergroting moeten overgaan.
Het komt een historicus bekend voor, want het is eerder
vertoond in Zeeland, weliswaar onder heel andere
omstandigheden maar met enkele opvallende
overeenkomsten.
Sinds de twaalfde, dertiende eeuw beschikte vrijwel elk
Zeeuws dorp, hoe klein ook en hoe nabij soms ook het
buurdorp, over een eigen parochiekerk. De meest toegepaste
plaatsnaam in onze provincie eindigde niet voor
niets op -kerke. In geen enkel ander gewest is dat type
naam zo rijk vertegenwoordigd als hier. De kerk kwam
in het hart van de samenleving te staan, op veel plaatsen
- (kerk)ringdorpen! - zelfs ook letterlijk in het hart van het
dorp. Maar al spoedig bleek dat er teveel kerken waren
gesticht. In enkele dorpen staken als gevolg van geringe
toeloop al snel financiële problemen de kop op.
Doorslaggevend voor de toekomst van kerk en dorp was
de beginfase van de Opstand tegen Spanje, de jaren
1572-1577. De strijdende partijen, Geuzen tegenover
Spanjaarden, voerden toen op het Zeeuwse platteland
een guerrillaoorlog waarbij vrijwel alle kerkgebouwen
het moesten ontgelden. Na het luwen van de strijd was
Zeeland een waar ‘kerkenkerkhof’. Geldgebrek was de
belangrijkste reden dat niet elk beschadigd kerkgebouw
op restauratiesteun vanuit Middelburg kon rekenen.
De Zeeuwse Staten namen toen besluiten met uiteindelijk
ver strekkende gevolgen: slechts een beperkt aantal kerken
mocht - soms in verkleinde vorm - worden hersteld, van
andere trok de overheid haar handen af. Nog sterker:
enkele kerken dan wel dorpen werden bewust afgebroken.
Dat gebeurde bijvoorbeeld met het Walcherse
Boudewijnskerke en Sint-Janskerke. Op Schouwen
mochten de kerkruïnes van Nieuwerkerke, Duivendijke,
Brijdorpe en Looperskapelle (verder) worden afgebroken.
En op Tholen moesten de inwoners van Schakerloo
voortaan maar ter kerke in de stad Tholen.
Het gevolg was schaalvergroting. Want met het verlies
van de kerk verloor het dorp de toen belangrijkste
voorziening. Een voorziening met veel meer dan alleen
religieuze betekenis, want in of bij de kerk werd
bijvoorbeeld ook recht gesproken. Het hart verdween
uit zo’n dorp waarna het ten dode was opgeschreven.
De bevolking vertrok uit de kerkloze dorpen en vestigde
zich in plaatsen waar de kerk wél op steun kon rekenen.
Wat na leegloop overbleef kromp ineen tot een gehucht
of nog minder. Had Walcheren ooit 36 parochies geteld,
eind zestiende, begin zeventiende eeuw was eenderde
daarvan opgeheven en samengevoegd tot een nieuwe -
Cultuurhistorie
inmiddels hervormde - kerkgemeente. Op de andere
eilanden ging het niet anders. En met de wereldlijke
gemeenten ging het trouwens, met enige vertraging,
net zo. Ook daar was schaalvergroting aan de orde.
De herinneringen aan deze ingrijpende ontwikkelingen
zijn, voor wie daar oog voor heeft, overal in Zeeland
zichtbaar. Een weinig opvallende verhoging in de vorm
van een voormalig kerkhof, in het gunstigste geval
gemarkeerd door een plaatsnaambord. Een bord
bijvoorbeeld met Nieuwerkerke, maar de kerk zelf is al
in geen eeuwen en in geen velden of wegen meer te zien.
Terug naar de krimp van vandaag. Welke les die ons
leert is nog niet duidelijk. Bestuurders spreken graag van
kansen die de krimp biedt in plaats van bedreigingen.
Maar in het perspectief van de vroegere krimp valt in
elk geval wel te hopen dat de toekomst van de kerken
beter is gegarandeerd. Zoals de gewestelijke overheid
toen met veel kerken is omgesprongen lijkt vandaag
ondenkbaar. De religieuze rol van steeds meer kerken
mag dan anno 2011 zijn uitgespeeld, andere functies
bieden hoopvolle perspectieven. Zo kan de kerk - figuurlijk
én letterlijk - blijven waar ze sinds de middeleeuwen
stond: in het midden van het Zeeuwse dorp.
Aad de Klerk,
adviseur cultuurhistorie en landschap
Zeeuws Erfgoed 19 maart 2011/01 • CULTUURHISTORIE
Boudewijnskerke
(Walcheren): voorbeeld
van een gekrompen dorp.
De kerk (nog altijd) in
het midden van het dorp
(Koudekerke)
(luchtfoto Jacqueline
Midavaine).

Cursisten op excursie in
het winterse Slikkenbosch
bij Oostkapelle
(foto Maurits Schipper).
Cursus over groene geschiedenis afgerond
Onder uitzonderlijke omstandigheden werd op zaterdag
27 november 2010 de succesvolle cursus ‘Grepen uit
de groene geschiedenis van Walcheren’ afgerond.
De eerstgevallen sneeuw van het seizoen maakte de
omgeving van de eendenkooi in het Slikkenbosch bij
Oostkapelle tot een waar sprookje. Anton van Haperen
leidde daar de cursisten rond.
Er waren vier cursusavonden aan voorafgegaan; elk
daarvan was gewijd aan een thema op het snijvlak
van geschiedenis en ecologie: de buitenplaatsen in de
Manteling; de wegbeplanting in de (voormalige) Tuin
van Zeeland; de naoorlogse kreekgebieden; en het
duingebied tussen Westkapelle en Vrouwenpolder.
Twintig deelnemers volgden de cursus - georganiseerd in
een samenwerkingsverband van Staatsbosbeheer, SCEZ
en Stichting Zeeuwse Volksuniversiteit dat voor herhaling
vatbaar is. Een vervolg op de cursus behoort dus zeker
tot de mogelijkheden. De groene geschiedenis van
Walcheren, van Zeeland biedt nog tal van kansen!
Landelijk dekkend netwerk interieurwacht?
Historische interieurs staan steeds meer in de belangstelling,
zeker sinds 2001, het Jaar van het Historisch
Interieur. Sindsdien zijn een groot aantal initiatieven
ontplooid om de belangstelling voor en de kennis
over historische interieurs te stimuleren.
Vaak door onwetendheid, maar ook door renovatiewoede
van nieuwe eigenaren van monumentale panden,
verdwijnen delen van of soms zelfs complete historisch
waardevolle interieurs. Dat komt omdat deze interieurs
niet beschreven staan als onderdeel van het rijksmonument,
maar ook omdat de nieuwe eigenaren hier geen
weet van hebben.
Op 25 november 2010 vond ten kantore van de
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) in
Amersfoort een symposium plaats met de titel
‘Interieurwacht moet monumenten van binnen
beschermen’. Ook werd er het rapport Landelijke
interieurwacht: een publieke zaak? gepresenteerd.
Dit rapport onderstreept het belang van het opzetten
van een landelijk netwerk van interieur-wachters dat
ervoor kan zorgen dat de nog aanwezige
bijzondere historische interieurs van tienduizenden
Nederlandse en ook Zeeuwse rijksbeschermde
monumenten behouden blijven. Dit kunnen de
interieurs betreffen van kastelen, kerken, woonhuizen,
(voormalige)overheidsgebouwen, maar ook historische
boerderijen en scholen. Het rapport is opgesteld door
de rijksdienst en Monumentenwacht Nederland.
Door achterstallig onderhoud, slechte klimatologische
omstandigheden, onachtzaamheid of onwetendheid
van eigenaren en het ontbreken van periodieke inspecties,
ontstaat aan monumentale interieurs vaak onnodig veel
en soms onherstelbare schade. Eigenaren en beheerders
willen graag de juiste maatregelen treffen, maar hebben
vaak niet de kennis of de mogelijkheden om verantwoord
onderhoud te plegen.
Zoals elke provincie in Nederland een eigen monumentenwacht
heeft die de buitenkant van monumenten
Zeeuws Erfgoed 20 maart 2011/01 • CULTUURHISTORIE | MONUMENTEN
inspecteert, noodreparaties uitvoert en eigenaren adviseert
over het onderhoud ervan, zo zou een landelijk dekkend
netwerk van provinciale interieurwachten in navolging
van de reguliere monumentenwachten wenselijk zijn.
In Noord-Brabant en Vlaanderen zijn al enkele jaren
interieurwachters actief, wat een groot succes blijkt te zijn.
Hun inspectierapporten zorgen voor duurzaam behoud
van de historische interieurs.
Het rapport is te downloaden vanaf de website van
de RCE, www.cultureelerfgoed.nl (zie: actueel/persberichten/interieurwacht
moet monumenten van
binnen en buiten beschermen).
Een papieren exemplaar is aan te schaffen bij de balie
van de SCEZ aan de Groenmarkt 13 in Middelburg
voor 7,50 euro.

Rott(ig)e kelderluiken
Veel panden in historische binnensteden zijn onderkelderd.
Een waar genot als de kelder droog is en blijft, en voldoende
stahoogte heeft. Het gebruik ervan is legio; was in het verleden
de kelder het werkterrein van de dienstbode of de voorraadopslag
van kolen voor de kachel, tegenwoordig dient de kelder tal van
andere uiteenlopende doelen.
De monumentenwacht komt tijdens haar inspecties allerlei vormen van
keldergebruik tegen. Deze variëren van restaurant tot opslagruimte, van
wijnkelder tot werkplaats en van kunstgalerie tot oefenruimte voor een
muziekbandje.
Essentieel voor het functioneel gebruik van zo’n kelderruimte is de
bereikbaarheid ervan. De toegang tot de kelder van binnenuit is vaak
gesitueerd in de gang van het pand, waar men via een trap naar de
onderliggende ruimte kan afdalen. Maar vaak is er ook een toegang van
buitenaf, vooral bij monumentale panden in de binnenstad. Aan de
straatzijde zijn dan een paar horizontale luiken aanwezig, meegenomen
in de bestrating, of de luiken zijn schuin tegen de voorgevel geplaatst.
Via deze luiken kwamen de voorraad kolen of andere goederen in de
kelder onder het betreffende pand.
De luiken zijn meestal van hout en staan dag in dag uit bloot aan weer
en wind. Horizontale luiken hebben het daarbij extra te verduren door
bijvoorbeeld regenwater dat erop blijft staan of schuifelende kindervoetjes.
Dergelijke gebouwonderdelen hebben veel onderhoud nodig.
Het schilderwerk heeft veel te lijden en houtrot ligt op de loer.
De grootste boosdoener is vocht, vooral bij de schuinliggende kelderluiken,
waarvan de houten onderzijde op de bestrating rust. In de
dagelijkse praktijk van de monumentenwacht blijkt juist op deze plaats
in veel gevallen houtrot voor te komen.
Monumenten
Zeeuws Erfgoed 21 maart 2011/01 • MONUMENTEN
Om dit te voorkomen heeft de monumentenwacht de volgende tip: zorg
dat de luiken niet op het straatwerk rusten, maar één tot enkele
centimeters vrij liggen. Dit is eenvoudig te realiseren door aan de
onderzijde van de luiken stootdopjes te schroeven, de rubberen dopjes
die ook in gebruik zijn als deurstopper of die op de muur worden
aangebracht op de plaats waar de deurkruk tegen de wand stoot.
Door deze dopjes aan de onderzijde te bevestigen, rusten de houten luiken
niet meer direct op de bestrating en ontstaat er een kier tussen de luiken
en de bestrating. Hierdoor blijft het kwetsbare houtwerk droog en kan de
kelder enigszins ventileren, wat op zijn beurt van belang is voor een goed
binnenklimaat in de kelder. Een investering van enkele euro’s kan u in
ieder geval hele dure reparaties aan uw kelderluiken besparen.
Seizoensproblemen in en rond uw monument
Natuurlijk groen zoals bomen en struikgewas vormt samen met monumentale objecten
een prachtige combinatie die de onderlinge beleving versterkt. Maar zoals zo vaak bij
goede combinaties, kunnen ze elkaar ook tot last zijn.
Bomen en struiken die te dicht bij gebouwen in de buurt staan, kunnen overlast geven en
schade aan de gebouwen veroorzaken. Kijkt u eens naar de vorm van beplanting in de buurt
van uw pand, nu de bomen en struiken nog niet vol in blad staan. Zijn er overhangende
takken die uw pand kunnen beschadigen of die in de herfst de goten met hun blad kunnen
verstoppen? Bedenk ook dat de takken van bomen in blad zwaarder worden en gaan
‘doorhangen’. Hierbij kunnen ze, door de wind geholpen, tegen uw pand gaan schuren en
het schilderwerk van goten, gevelbeschietingen en kozijnen, of zelfs de gehele gevel, lelijk
beschadigen. Door de bomen iets terug te snoeien of een enkele tak flink in te korten,
kunt u al veel ‘seizoensschade’ voorkomen.
Medio december 2010 barstte de winter in volle hevigheid los. Wind, sneeuw en vorst
waren aan de orde van de dag, met alle leuke en minder leuke gevolgen die daarbij horen.
Bij de inval van de dooi kwamen bij de SCEZ diverse telefoontjes binnen van eigenaren
van panden die al dan niet bij de monumentenwacht aangesloten zijn. Het ging vooral om
problemen met de afvoer van smeltwater van de daken van monumentale objecten en de
daarmee gepaard gaande lekkages. Door bladval in de herfst waren verscheidene goten vol
geraakt en soms zelfs verstopt. De afvoerpijpen van de meeste dakgoten hebben een diameter
die varieert van zeven tot tien centimeter. Dat is erg klein als u bedenkt dat er soms maar één
afvoer aan de goot van een pand aanwezig is. Door vallend blad kan de opening van de afvoer
makkelijk afgedekt raken in het najaar. Bij regen is er een kans dat het blad wegspoelt en de
opening van de afvoerpijp weer vrij komt. Maar de afgelopen winter vroor en dooide het
geregeld. In de gootbodem vastgevroren bladeren kunnen de opening naar de afvoerpijp
hermetisch afsluiten. Met daarop nog een sneeuwdek van tien of meer centimeter zoals
afgelopen december het geval was, is de mogelijkheid om het smeltwater af te voeren
volledig geblokkeerd. Vergeet dus niet geregeld de openingen van hemelwaterafvoeren vrij
te maken en de goten schoon te houden en voorkom zo nare lekkages.

Winnaars fotowedstrijd
‘De smaak van de 19e eeuw in Zeeland’
‘Detail van een grote boerenschuur’ - Matty Geschiere, 60 jaar
Bij het detail van de grote, prachtig gerestaureerde negentiende-eeuwse landbouwschuur
van boerderij Land en Zeezicht in Kamperland was de jury
getroffen door de eenvoud in kleurstelling. Matty Geschiere heeft met vier
structuren - een schuurraam, gepotdekseld houtwerk, een wolkenpartij en een
dakraam - een monumentaal, maar ook ongewoon beeld weten vast te leggen.
Bijzonder is de op het eerste gezicht tweedimensionale compositie van een
viertal elementen, die sámen een onverwachte dieptewerking aan deze foto
geeft. Om deze doorkijk met luchtweerspiegeling zo te kunnen vastleggen,
heeft de fotografe haar positie vooraf zorgvuldig bepaald, dat kan niet anders.
Geheel terecht dat Matty Geschiere haar foto “Een plaatje!” noemt.
‘De smaak van de 19e eeuw?!’ - Céline den Engelsman, 15 jaar
De gedenknaald voor Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde en West-
Souburg, past naadloos in de negentiende eeuw, de tijd van het ontluikende
nationale gevoel. Het vrij onbekende monument op het Marnixplein in West-
Souburg krijgt op de foto van Céline den Engelsman de extra aandacht die het
verdient. Het monument is in 1872 opgericht op initiatief van de Antwerpse
Geuzenbond, een liberale groepering die zich sterk maakte voor de positie van
het Nederlands in Vlaanderen en België. In 1898 werd er ter herdenking van
Marnix’ 300e sterfdag nog een bronzen lauwertak op aangebracht. Vanwege de
gangbare traditionele stijl is de titel “De smaak van de 19e eeuw?!” goed gekozen.
Een mooie foto van Céline den Engelsman.

Unaniem
juryoordeel
Tot 1 oktober 2010 kon iedereen meedoen aan de
fotowedstrijd van de SCEZ rond het thema van
Open Monumentendag 2010: ‘De smaak van de 19e
eeuw in Zeeland’. De uitdaging was om een bijzondere,
aansprekende, eigenzinnige of gewoon een heel mooi foto
te maken van een monument of historisch object uit de
negentiende eeuw. De jury - bestaande uit vakfotografe
Mechteld Jansen, oud-wethouder Gerrit Schoenmakers en
Tony Veenstra, SCEZ-sectorhoofd instandhouding - heeft
uit een voorselectie van tien foto’s twee winnaars gekozen.
De winnaar voor de categorie jeugd is Céline den
Engelsman uit Oost-Souburg geworden; de andere winnaar
is mevrouw Matty Geschiere uit Grijpskerke. Beiden
hebben uit handen van Wim Scholten, directeur van de
SCEZ, op 24 november hun prijs in ontvangst genomen.
De twee winnaars van een cadeaubon voor een iPod.
Rechts op de foto Céline den Engelsman. Mevrouw Geschiere
kon niet bij de uitreiking aanwezig zijn, zij werd
vertegenwoordigd door haar echtgenoot.
Het juryberaad, met (v.l.n.r.) Tony Veenstra,
Gerrit Schoenmakers en Mechteld Jansen.
Eervolle vermelding (midden v.l.n.r.)
Drie inzenders kregen van de jury een eervolle
vermelding:
• ‘Ku(n)stlicht’ - Niek Beeke, 48 jaar.
• ‘Middelburgs contrast’ - Jelte Mense, 20 jaar.
• ‘Broeksknopen van mijn overgrootvader’
- Jordy Eggebeen, 11 jaar.
Overige kanshebbenden (onder v.l.n.r.)
• ‘Interieur van de mooie kamer van Hoeve Van der Meulen
in ’s-Heer Abtskerke’ - Piet Grim, 67 jaar.
• ‘Zeeuwse muziekschool in Goes’ - Mark Joosse, 11 jaar.
• ‘Vismarkt of Sint-Jacobshofje aan de Sint-Domusstraat
in Zierikzee’ - Jörgen Heming, 38 jaar.
• ‘Middelburg’ - Jack Gravenmaker, 59 jaar.
• ‘Huis aan de Seissingel in Middelburg’
- Jacqueline Pruijsers, 54 jaar.
Erfgoed Allerlei
PUBLICATIES
SCEZ kan geen aanvullende informatie
verstrekken over de verkoop van verschenen
publicaties.
• Boeken
en eenmalige uitgaven
Ben van den Aarssen (red.) et al.,
Grepen uit Oud-Vossemeers verleden. Jaarboek
Heemkundekring Stad en Lande van Tholen,
vol. 7 (Tholen: Heemkundekring Stad en Lande
van Tholen, 2010) 60 pag.; ill., foto’s; 978-90-
808651-8-1. In dit jaarboek onder meer
bijdragen over de wiellerronde van 31 augustus
1948, de mensen achter de wapens op de
schouw in het ambachtsherenhuis, het leven
op het stoomgemaal, straatnamen in
Oud-Vossemeer en de vos in het wapen
van Oud-Vossemeer.
Rinus Antonisse, Echt Zeeuws?! (Huizen:
Contour uitgevers, 2010) 64 pag.; ill., foto’s;
ISBN 978-94-6132-002-5. Uitgegeven in
samenwerking met de SCEZ en het Nederlands
Centrum voor Volkscultuur. In dit boekje zijn -
in het kader van het Jaar van de Tradities (2009)
- Zeeuwse tradities in tien groepen en evenzoveel
hoofdstukken ingedeeld: volkssporten,
streekproducten, streekdrachten, streektaal,
volkskunst, volksfeesten, jaargebruiken, spelen,
religieuze tradities en fietsen.
Michal Bauwens, Tussen theocratie en tolerantie.
De classis Walcheren en haar invloed op religieuze
coëxistentie in Walcheren en Staats-Vlaanderen.
Met bijlage (1602-1630) (Gent: Michal
Bauwens, 2010) 162 + 183 pag.; ill., foto’s, krt.,
grav., tab. In deze thesis van de Universiteit
Gent gaat de auteur in op de Reformatie, de
verhouding tussen kerk en staat en de omgang
met dissidente religieuze groeperingen. Bevat
een bibliografie en een uitgebreide bijlage in
een aparte bundel.
Johan D.C. Berrevoets, Schouwen-Duiveland
in de jaren 1970-1990 gezien door de ogen van
fotograaf Johan D.C. Berrevoets met teksten van
Marijke Vael. Omslagtitel: Het juiste moment
(Zierikzee: JeVanHet, 2009) 62 pag.; ill., foto’s.
Fotoboek van de Schouwen-Duivelandse
fotograaf Berrevoets met veel aandacht voor
personen, waterstaatkundige werken, en andere
historisch belangrijke evenementen die plaats
hadden.
Dick en Joan Blonk-van der Wijst, Zelandia
comitatus. Geschiedenis en Cartobibliografie van
de provincie Zeeland tot 1860 (Houten: HES &
de Graaf, 2010) 513 pag.; ill., foto’s, krt., grav.;
ISBN 978-90-6194-240-5. Fraai gebonden
standaardwerk over de cartografie van Zeeland.
Na een inleidend hoofdstuk over de kartering
van Zeeland in de periode 1549-1860 waarin
alle kaartenmakers de revue passeren, volgt een
chronologische cartobibliografie, lijst van
historische kaarten en deelkaarten.
Met summary, lijst van bibliotheken,
beeldverantwoording, lijst van kaarttitels,
literatuur en register.
Barbara Van den Bossche en Rinus
Willemsen, Biervliet tussen eb en overvloed
(Terneuzen: Gemeente Terneuzen, 2010) 238
pag.; ill., foto’s, krt., tek.; ISBN 978-90-
804637-4-5. Geschiedenisboek van Biervliet
in dertien hoofdstukken. Hierin onder meer
aandacht voor de geografische situering,
Zeeuws Erfgoed 23 maart 2011/01 • ERFGOED ALLERLEI
het twaalfde-eeuwse Biervliet, de ontwikkeling
van de stad, stormvloeden, de Tachtigjarige
Oorlog, de Staatse Tijd (1573-1794), de Franse
Tijd, onderdeel van het Koninkrijk der
Nederlanden en drie hoofdstukken over de
laatste anderhalve eeuw. Bijlagen bevatten lijsten
van onder meer pastoors, predikanten en
burgemeesters. Bevat verder een kalendarium,
begrippenlijst en index.
Carlo Buijsrogge, Lamswaarde door de jaren
heen (Lamswaarde: [s.n.], 2010) 365 pag.; ill.,
foto’s, krt., tab.; ISBN 978-90-9025390-2.
De geschiedenis van Lamswaarde in dertien
hoofdstukken over onder meer de geschiedenis
van de abdij Boudelo, natuur- en oorlogsgeweld
in de zestiende en zeventiende eeuw, het bestuur
van het Hulsterambacht, de parochie Hulst,
onderwijs, veldwachters, de Tweede Wereldoorlog,
de watersnood van 1953 en overige
buurtschappen. Met voorwoord, nawoord
en lijst van geraadpleegde werken.
Jacques Cats, De Schelde schrijft geschiedenis
(Middelburg: Jacques Cats, 2010) 162 pag.; ill.,
foto’s; ISBN 978-90-815856-1-3. De geschiedenis
van de scheepswerf verteld in korte stukjes
thematische tekst van telkens twee pagina’s.
Hierbij komen niet alleen gebouwen en schepen
aan de orde, maar ook vliegtuigbouw, werknemers,
het dopen van schepen en andere zaken.
Clifford Crane Bear, Caroline van Santen
en Lea Zuyderhoudt (tekst), Ivo Wennekes
(foto’s), Zwartvoet indianen. De collectie Sprenger
(Middelburg: Zeeuws Museum, 2010) 65 pag.;
ill., foto’s; ISBN 978-90-74038-21-8. De in
deze publicatie opgenomen Zwartvoet citaten
zijn afkomstig uit een in 2009 en 2010
uitgevoerd film- en onderzoeksproject door de
auteurs die hen de objecten uit de verzameling
lieten zien. Alle afgebeelde objecten behoren
tot de collectie van het Koninklijk Zeeuwsch
Genootschap der Wetenschappen en werden in
2010 tentoongesteld in het Zeeuws Museum.
Frans P.J. Doeleman, Met oog voor detail. 25
jaar Middelburgs Theater (Middelburg:
Middelburgs Theater, 2010) 80 pag., ill., foto’s.
Gaat in op de 25-jarige geschiedenis van het
theater in de Zeeuwse hoofdstad dat is ontstaan
uit de fusie van drie theaterverenigingen. Het
boek bezit geen inhoudsopgave.
Marjan Groothuis (et al.), In het licht van
Walcheren. Schildersweek Domburg 2010
(Domburg: Stichting Art & Performance, 2010)
96 pag.; ill., foto’s, tek.; ISBN 978-90-79875-
11-5. Overzicht van de schildersweek die van
7 tot en met 16 mei van 2010 werd gehouden
in Domburg. Daarnaast komen alle 25 deelnemende
kunstenaars en hun werk aan bod.
De getoonde werken van de kunstenaars vormen
tezamen een caleidoscopisch beeld van postimpressionistische
taferelen tot modernistisch
realistische schilderkunst.
Ludo Haers, Bloewoste mee juun = Bloedworst
met uitjes. Een culinaire biografie, een passie voor
eten en drinken (Sas van Gent: Ludo Haers,
2010) 120 pag.; ill., foto’s. Ludo Haers, geboren
en getogen in Zeeuws-Vlaanderen, beschrijft in
dit boek zijn herinneringen aan zijn prilste
jeugd tot heden. Bovenal gaat dit boek echter
over eten en drinken, wijnreizen, en recepten en
anekdotes in het restaurant. Een bijzondere biografie
waar niet de persoon maar het culinaire
gedeelte de rode draad vormt.

Piet van der Have, Marijke van
Hamelsveld* en Simon van der
Haagen* (samenst. inventarisatie en
fotografie *), De monumenten van de
watersnood 1953. Omslag en titelblad
vermelden tevens ‘het water, de storm,
de stilte’ (Ouwerkerk:
Watersnoodmuseum, 2010) 310 pag.;
ill., foto’s, tab., krt., tek.; ISBN 978-
90-807535-2-5. Bevat een opsomming
van alle monumenten voor slachtoffers,
helpers maar ook monumenten
geschonken uit dank van getroffenen.
Alle monumenten uit Zeeland, Noord-
Brabant en Zuid- en Noord-Holland
staan vermeld met daarbij gegevens
als lijsten van omgekomen personen,
plaats, kunstenaar, details en materiaal.
Met register van kunstenaars en
plaatsnamen.
Peter Heijkoop & Jeroen Rijpsma,
De Atlantikwall op Schouwen-
Duiveland. Planning en realisatie
1940-1945 (Middelburg: Heijkoop
en Rijpsma, 2010) 240 pag.; ill., foto’s,
tek., krt.; ISBN 978-90-78012-07-8.
Het boek over de bouw en planning
van de Duitse verdedigingsmuur op
Schouwen tijdens de Tweede Wereldoorlog
bevat dertien hoofdstukken over
onder meer de komst van de Duitsers
in 1940, de kustverdediging, het
Atlantikwall bouwprogramma, het
vliegveld Haamstede, commandovoering,
de watervoorziening en
bunkers. Verder een epiloog, literatuuren
bronnenlijst, fotoverantwoording en
een legenda van bunkerplattegronden.
Jan Hutsebaut (red., et al.), Verstild
versteend verleden. Monumenten in
Knokke-Heist, Damme, Maldegem,
Sint-Laureins en Sluis (S.l.: [s.n.], 2010)
44 pag.; ill., foto’s. Korte beschrijving
van twintig bezienswaardige monumenten,
voorzien van kleurrijke foto’s,
gepubliceerd naar aanleiding van
Open Monumentendag.
Jet Idskes, Van zwartwit naar kleur.
50 jaar jachtclub Veere, 1960-13
februari 2010 (Veere: 50 jarig Jubileum
Jachtclub Veere, 2010) 304 pag.; ill.,
foto’s, tab., tek. Het jubileum van de
jachtclub was aanleiding tot een uitgave
waarin alle mogelijke facetten op en
rondom de jachtclub aan bod komen.
Hierbij wordt een deel van de leden
nader geïntroduceerd, heden en verleden
van de haven en van de club
besproken, het dichten van de
Veersegatdam en de gevolgen, de vloot,
de havenmeesters en de sociëteit van
de club. Tevens is het rijk geïllustreerde
boek voorzien van allerhande kaderteksten
over diverse onderwerpen.
Sunny J. Jansen (tekst), Jan
Braamhorst (ill.), Paniek op het
slagveld. De strijd van Jacoba van
Beieren (Amsterdam: SWP, 2010)
64 pag., ill., tek., krt., ISBN 978-90-
8560-541-6. Historische roman voor
kinderen vanaf 10 jaar. Dit deel uit
de serie ‘Historische helden’ gaat over
Jacoba van Beieren (1401-1436) en
haar jarenlange strijd tegen haar neef
Filips de Goede, die haar graafschappen
wil besturen. Het begint in 1425 met
Jacoba’s ontsnapping uit het
Gravensteen in Gent waar Filips haar
had opgesloten en eindigt in 1434
met haar huwelijk met een ridder.
Het kerkje (tekst: Recht door zee, foto’s:
Jan en Annelies) (Sas van Gent: Recht
door zee, 2010) 66 pag.; ill., foto’s.
Beschrijving van de voormalige
Nederlands Hervormde Kerk in Sas
van Gent, die na een grondige
verbouwing in gebruik is genomen
als kantoor en woning. Bevat de
geschiedenis van de kerk, een hoofdstuk
over de besluitvorming en de
verbouwing en verhalen over missers
tijdens de verbouwing.
Jacomien Kodde, Zeeuwse ridders
[DVD] (S.l.: Art & Film Support,
2010) 73 min.; kleur. Documentaire
over de passie voor de traditie van het
ringsteken door een inkijk in het leven
van een aantal betrokkenen. We zien
de schoonheid van deze populaire
traditie en sport maar ook hoe deze
de actualiteit van het moderne leven
soms moet zien te weerstaan.
Kees de Koning en Kees Droogers,
Oud-Vossemeer 1962. Handboek bij
de film “Oud-Vossemeer 1962” (Oud-
Vossemeer: K. Droogers, 2010) 94
pag.; ill., foto’s, tab. Bevat een
uitgewerkte tabel met alle personen
die per minuut op de film uit 1962
zijn te zien. Verder zijn er inleidende
hoofdstukjes over het ontstaan van de
film, het dorp omstreeks 1962,
winkels en de school.
Jan J.B. Kuipers, ‘Ik ben een stenenbikker’
Peter de Jong (1920-1990),
beeldhouwer (Vlissingen: Den Boer/De
Ruiter, 2010) 64 pag., ill., foto’s, ISBN
978-90-79875-23-8. De Hagenees
Peter de Jong kwam na de oorlog naar
Middelburg en werkte decennia lang
als restaurator aan het stadhuis.
Daarnaast realiseerde hij tientallen
bekende kunstwerken in de stad, de
provincie en in Nederland, waaronder
de Dijkwerkers bij de Veersegatdam en
de Middelburgse bijdrage aan het
Vredespark in Nagasaki. Kuipers gaat
in deze biografie onder meer in op
het restauratiewerk aan het stadhuis,
het werk als docent, opdrachten en
exposities.
Marc Legendre (tek.) en René Broens
(tekst), Reynaert de Vos (Amsterdam:
Atlas, 2010) 130 pag.; ill., tek.; ISBN
978-90-450-5940-2. Realistisch
getekend beeldverhaal van de Reynaert
sage waarin de vos de zwaktes van zijn
tegenhangers - jambische viervoeters -
ruikt en uitbuit. De strip is op eigentijdse
wijze weergegeven. Bevat een
nawoord van de schrijver.
Ben Muller, Stützpunkt Groede van
artillerieopstelling in de Atlantikwall tot
Groede Podium 1942-2010 2 de herz.
dr. (Middelburg: Ben Muller, 2010) 56
pag.; ill., foto’s, krt., tek., tab.; ISBN
978-90-804294-3-7. Herziene herdruk
van een in 1998 uitgegeven boekje dat
opnieuw is uitgegeven door de
Werkgroep Militaire Historie Zeeland.
Met voorwoord, inleiding en nawoord.
Vertelt de geschiedenis van de verdedigingswerken
van de Atlantikwall.
Museumgids Terneuzen = Museum
Directory Terneuzen (Terneuzen:
Gemeente Terneuzen en Samenwerkende
musea Terneuzen, 2009)
24 p.; ill., foto’s, krt. Teksten in het
Nederlands met daaronder de Engelse
vertaling. Geeft een kort overzicht van
alle tien musea in de gemeente
Terneuzen, inclusief een kaartje van
de omgeving.
Harold A.E. Sarneel, Sarneel:
genealogie: ’s HeerNeels, Tserneels,
Serneels: over de oorsprong en de
afstammeling uit het Land van Mechelen
van de families Sarneel in Nederland:
feiten, foto’s en verhalen (Middelburg:
H.A.E. Sarneel, cop. 2010) 184 pag.;
ill., foto’s, tek., krt., tab.
Familiegenealogie die teruggaat tot
voor 1600 met aandacht voor de
herkomst van de naam en de generaties
Sarneel via de Zeeuws-Brabantse lijn,
de Vlissingse lijn, de Maastrichtse lijn
en enkele onbekende Sarneels, samengebracht
in tien hoofdstukken.
Ton Roos en Margje Eshuis, Os
Capaixabas Holandeses. Uma história
holandesa no Brasil (Barneveld:
Koninklijke BDU, 2008) 160 pag.; ill.,
foto’s, tab., krt., tek.; ISBN 978-90-87-
88055-2. Uitgegeven ter gelegenheid
van 150 jaar Nederlandse emigranten
in de staat Espírito Santo in Brazilië.
Portugese vertaling van: Op een dag
zullen ze ons vinden. Een Zeeuwse
geschiedenis in Brazilië. In vijftien
hoofdstukken en drie delen wordt de
emigratiegeschiedenis van Zeeuwen
naar de Braziliaanse provincie Espírito
Santo uit de doeken gedaan. Met vier
bijlagen, bibliografie en illustratieverantwoording.
Roel Rozenburg (foto’s), Groeten
uit Vlissingen. Een eeuw verstreken
(Den Haag: Hannaboek, 2009) 88
pag.; ill., foto’s; ISBN 978-90-76915-
36-4. Historisch fotoboek van
Vlissingen, waarbij de aangezichten
uit het verleden worden vergeleken
met hetzelfde camerastandpunt nu.
Paul de Schipper, De Sterke van
Saeftinghe (Amsterdam/Anwerpen:
Atlas, 2010) 333 pag.; ill., foto’s, krt.;
ISBN 978-90-450-1605-4. Dit boek is
een familiekroniek met de Scheldedelta
bij het Verdronken Land van
Saeftinghe als natuurhistorische achtergrond.
Een actueel onderwerp, want
het handelt over de streek waarin de
Hertogin Hedwigepolder ligt, waarover
het kabinet op 9 oktober 2009 besloot
deze onder water te zetten. Het boek is
in drie delen opgezet: ‘Grensgevallen’,
‘Het spoor van Ran’ en ‘De klokkenluider’,
waarin de auteur de familie
De Maayer haar verhaal laat vertellen
bij monde van drie generaties in de
vorm van Staf de Sterke (stroper,
baggeraar en stamvader), diens zoon
Ran (smokkelaar en baggeraar) en
schoonzoon Richard Bleijenberg
(baggeraar en later natuurgids).
Kees Slager, Matty Verkamman
(eindred), Watersnood (Kats:
deBuitenspelers, 2010) 672 pag.; ill.,
foto’s, krt., tek.; ISBN 978-90-71359-
13-2. Een 4,5 kg. zwaar fotoboek over
alle watersnoden in het deltagebied met
de nadruk op de watersnood van 1953.
Uitgegeven in samenwerking met het
Watersnoodmuseum in Ouwerkerk.
Bevat veel nog niet eerder bekende of
gepubliceerde kleurenfoto’s van onder
meer Rykel ten Kate. Na een korte
Zeeuws Erfgoed 24 maart 2011/01 • ERFGOED ALLERLEI
inleiding volgen enkele overzichten van
verdronken dorpen en stormvloeden,
waarna de kern van het boek aan bod
komt. De overstroomde regio’s van
1953 zijn in dertien gebieden onderverdeeld
waarbij alle steden en dorpen
afzonderlijk worden besproken en van
foto’s voorzien. Daarnaast zijn er
thematische hoofdstukken over bijvoorbeeld
de evacuatie, hulpverlening,
media, slachtoffers, dijkherstel etc. Als
laatste zijn enkele moderne hoofdstukken
toegevoegd over onder andere het
Deltaplan en het Watersnoodmuseum.
Bevat een namenregister, colofon,
verantwoording en intekenlijst.
Ria Sponselee-van Geertruij, Arie en
George Sponselee, De geschiedenis van
de parochie Stoppeldijk. Uitgebracht bij
gelegenheid van het 150-jarig bestaan
van de parochiekerk (Stoppeldijk:
Personele Unie van de parochies
Boschkapelle, Hengstdijk en
Stoppeldijk, 2010) 160 pag.; ill., foto’s,
krt., tek.; ISBN 978-90-816108-1-0.
Bevat grotendeels de tekst van het
boekje van G.J.G. Bongenaar dat de
kerkelijke geschiedenis tot 1959 vertelt.
De huidige auteurs nemen de laatste
vijftig jaar voor hun rekening. Met lijst
van geraadpleegde bronnen.
Wilma Valk, Reggie Corijn en Frans
Meijaard, Over Bresjes. Een greep uit
historie en heden van een bruisend dorp
(Breskens: Stichting Op Bresjes, 2010)
ISBN 978-90-816042-1-5. Bevat geen
inhoudsopgave of indeling. In het boek
worden markante personages
besproken, bedrijven, belangrijke
historische gebeurtenissen in heden en
verleden, verenigingsleven, anekdotes,
de veerdienst, visserij et cetera. Met
tijdtafel, personenregister, lijst van
gebruikte bronnen.
C.J.P. van Westreenen, Persoonlijke
notitie aangaande het bombardement
van Middelburg (Laren: Van
Westreenen, 2009) 10, 7 blz.; ill.,
luchtfoto’s, krt. Korte persoonlijke
analyse over de Duitse opmars in
Zeeland en de gebeurtenissen in
Middelburg rond de meidagen van
1940. Met literatuurlijst.
• Tijdschriften
Zeeland 19/3 (2010) 81-119. Het
tijdschrift bevat ditmaal diverse
onderwerpen, zoals een artikel over
de aanschaf van de tazza van de familie
Courten door Katie Heyning, een
bijdrage over standshuwelijken op het
platteland van de Zeeuwse eilanden
tussen 1835 en 1921 van Jan Zwemer,
een geografische schets over Hendrick
Thibaut (1604-1667) door R.H.M.
van Immerseel en een artikeltje over
het Leidens ontzet door de Zeeuwse
vloot (1574) door Doeke Roos.
Archief. Mededelingen van het
Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen (2009) 222 pag.;
ISSN0166-594X. Deze jaargang bevat
een zestal iets kleinere artikelen dan
gebruikelijk: Sjoerd Faber, ‘De zaak van
de Zeeuwse meisjes (1870-1970) en de
grenzen van het strafrecht’, Jeanine
Dekker, ‘Florentinus Marinus Wibaut:
een kosmopoliet in Middelburg’, Jan
Zwemer, ‘Floor Wibaut in het politieke
krachtenveld van zijn (Middelburgse)

tijd en omgeving, Johan de Koning,
‘Volkshuisvesting onder invloed van
Wibaut’, Huib Zuidervaart, ‘Het in
1658 opgerichte theatrum anatomicum
te Middelburg’ en Lo van Driel,
‘Zelfportret in brieven’, over de
correspondentie van D.A. Poldermans
met P.J. Meertens.
Jan de Kort en Jan Lockefeer,
‘Cornelius Jansenius van Hulst 1510-
1576, Theoloog en Pastor, Bisschop
van Gent’, in: Jaarboek Oudheidkundige
Kring ‘De Vier Ambachten’ (2009-
2010).
Cornelius Jansenius van Hulst was
hoogleraar theologie in Leuven en
eerste besschop van Gent. Hij was een
medespeler in de strijd tussen
reformatie en contrareformatie. Bevat
zes hoofdstukken over Jansenius in zijn
samenleving, bestuur in Hulst, familie
en contact met de stad Hulst, pastoor
en prelaat in de Reformatietijd, carrière
en de geestelijke nalatenschap.
Met bibliografie, bronnenlijst, register
op persoons- en plaatsnamen, illustratieverantwoording
en kaarten.
Zeeuws Tijdschrift 60/ 5/6 (2010) 1-82.
Dit nummer staat in zijn geheel in het
teken van de Zeeuwse illuminator,
kaartenmaker, tekenaar en boekhandelaar
Cornelius Markée (1710-1769).
Uit de collectie van het Koninklijk
Instituut voor Taal-, Land- en
Volkenkunde zijn vele fraaie
achttiende-eeuwse tekeningen van
zijn hand weergegeven die ons planten,
vruchten, insecten, rupsen en vlinders
tonen. Alle in kleur.
• Heem-
en oudheidkundige bladen
Schouwen-Duiveland
In Stad en Lande, Historische bijdragen
en mededelingen van de Vereniging Stad
en Lande van Schouwen-Duiveland
(november 2010), vertelt R. van
Langeraad KAzn. ons over de rooie
rakker uit Dreischor: Krijn Adriaan
van Langeraad (1837-1919). Onder
het pseudoniem Opmerker of K. van
Schouwen publiceerde hij kritische
artikelen over het landbouwbeleid in
Nederland en over het marxisme in
de wereldpolitiek. Tot zijn overlijden
in 1943 behield hij een ongebroken
vertrouwen in de komst van een
socialistische wereldorde.
W. Schackman schrijft over de mensen
van Schouwen-Duiveland die vanaf
1818 naar de landbouwkoloniën
Frederiksoord, Willemsoord en
Wilhelminaoord trokken. Zij zochten
daar een nieuw bestaan. Ondanks een
streng regiem bleven verschillende
mensen de koloniën trouw: je had er
de zekerheid van werk, de gezondheidszorg
was goed en er was zelfs leerplicht,
wat in de rest van Nederland nog niet
bestond.
Over de lotgevallen van het standbeeld
van Jacob Cats in Brouwershaven
verschaft H. Uil ons bijzonderheden.
Voorafgaand lezen we uitgebreid over
de levensloop en het werk van de
zeventiende-eeuwse dichter en
staatsman.
F. Westra schrijft over een aantal
gedenkstenen en gedenkplaten in
Noordwelle en Viane en B. Bijkerk
licht ons in over de geschiedenis van
de beplanting van de dorpskom in
Burgh.
Sint-Philipsland
In de Cronicke van den lande van
Philippuslandt, uitgave van de
heemkundekring Philippuslandt
(december 2010) geeft de voorzitter
van het bestuur, F. Vleghels, een
overzicht van de stand van zaken
betreffende de weegbrug aan de
Oostdijk bij de haven. De gemeente
Tholen wil de brug graag overnemen
van de huidige eigenaar. Het is een
stuk cultureel erfgoed, belangrijk om
te bewaren en te restaureren, waarvoor
de heemkundekring zich graag wil
inzetten.
In het volgende artikel wordt het
bezoek van Koning Willem III aan
Anna Jacobapolder op 29 mei 1862
verhaald. Daarna wordt het hele
nummer gevuld met ‘…..dat er bij
Pieter een stamhouder geboren zou
worden’, verteld door J. Kempeneers.
Het gaat over bewoners van het eiland
en hun familie op de buureilanden en
op de vaste wal van Brabant.
Walcheren
Den Spiegel, orgaan van de Vereniging
Vrienden van het muZEEum en het
Gemeentearchief Vlissingen (2011, 1),
opent met een artikel met de opruiende
titel ‘Slaat ze dood, de sterrendragers!’
door J. Braat. Het gaat over onlusten
onder militairen aan het eind van de
Eerste Wereldoorlog in Vlissingen en
Souburg. Een wonder kan het
uitbreken van ongeregeldheden niet
genoemd worden: de militairen waren
al vier jaar op hun post om de vijand
op te wachten, en ze waren de
omstandigheden beu. Het intrekken
van de verloven en voedselschaarste
deden rellen uitbreken in Amersfoort,
Den Bosch, Harskamp, Utrecht,
Hellevoetsluis en op Walcheren.
J. Simons vervolgt met ‘Van
Koudekerkse Speelhof tot Vlissingse
Scoutingboerderij’. Naar aanleiding
van het 100-jarig bestaan van Scouting
Nederland beschrijft hij de geschiedenis
van de voormalige buitenplaats en
boerenwoning Mon Repos, die door
vier scoutinggroepen uit Vlissingen als
thuisbasis gebruikt wordt. Van de
eerste eigenaar van de speelhof Maerten
Simons in 1648, komen we via
volgende eigenaren uit bij de familie
Van Vlaanderen, die in 1805 Mon
Repos in handen kreeg. De Van
Vlaanderens bleven eigenaar tot 1973,
daarna kocht de gemeente het bezit,
en verhuurde het in 1976 aan de
plaatselijke scouting.
In het artikel van P. van Druenen,
‘Mailboten en treinen in Vlissingen’
lezen we hoe de komst van dammen
en spoorlijnen ervoor zorgde dat
Vlissingen de belangrijkste posthaven
van West-Europa werd.
In Arneklanken, het kwartaalblad van
de historische vereniging Arnemuiden
(december 2010) vertelt G. de Nooijer
over het zware werk dat drie
Arnemuidse dames moeten verzetten
om de liefhebbers van zeekraal tevreden
te stellen.
P.J. Feij beschrijft wat Koning Lodewijk
Napoleon voor Nederland heeft gedaan
tijdens zijn regeerperiode (1806-1810).
De koning blijkt een sociaal bewogen
mens te zijn die probeerde maatregelen
te nemen die nijverheid en landbouw
nieuwe impulsen zouden geven.
Tijdens zijn regeerperiode is men
begonnen te vaccineren tegen pokken,
het onderwijs te verbeteren en hij wilde
een betere organisatie van armenzorg.
De vissers uit Arnemuiden werd het
echter niet gemakkelijk gemaakt om
hun beroep lucratief uit te oefenen
door de strenge maatregelen die
communicatie met ‘vijanden van
het Rijk verboden’.
B. Janson geeft bijzonderheden over
drie kostbare gouden munten,
gevonden bij opgravingen aan de
Clasinastraat, en L. van Belzen leert
ons de spelregels van ‘Pot en bure’,
een oud gezelschapsspel.
J. Adriaanse vertelt over de jaren 1888,
1889 en 1890 in Arnemuiden, toen het
er op economisch gebied niet zo slecht
uitzag. Op kerkelijk terrein was het een
nogal rumoerige periode. Ook
bewerkte deze auteur een artikel dat
geleverd werd door P. Baaijens over de
middenstand in Arnemuiden in 1938;
het eerste deel ervan vindt u in dit
nummer.
J. Simons Siereveld weet alles over
Suzanna, de vrouw van Daniël
Radermacher, de eigenaar van het
schorgebied dat na inpoldering de
Suzannapolder werd. De aanleg van
een dam en een spoorlijn, oorlogsgeweld
en stormvloeden hebben invloed
gehad op dit gebied, dat doorsneden
wordt door de A58 en de spoorlijn.
Natuurlijk vervolgt A. Verouden zijn
‘kerkenraadsnotulen’, deze keer over de
jaren 1606-1609 en G. van de Ketterij
laat zien hoeveel er uit een opschrift op
een grafzerk uit de oude kruiskerk valt
af te leiden.
In een bijlage bij Arneklanken geeft
L. van Belzen de ‘Bewoners
Arnemuiden 1830’, een vervolg op zijn
onderzoeken uit voorgaande jaren, die
in de jaren 2001-2007 in het tijdschrift
verschenen.
Het Polderhuis Blad, informatieblad
over Westkapelle (december 2010), is
voornamelijk gevuld met huishoudelijke
zaken. Er wordt hard gewerkt
door de vrijwilligers van Stichting
VerBEELDing Charley Toorop om
een beeld van deze schilderes in
Westkapelle te krijgen, en een verslag
over de stand van zaken vinden we in
dit nummer.
In januari is een nieuwe tentoonstelling
ingericht met de titel ‘Stilstaande bij
de Beweging’. De schilderijen zijn
gemaakt door Rob Meijer, kunstenaar
en vader van een bevlogen vrijwilligster
van het Polderhuis, vormgeefster Ingrid
Meijer, die in 2007 veel te jong is
overleden.
In de koffiekamer van het Polderhuis
is een grote verzameling kranten aanwezig,
nog steeds aangevuld door
schenkingen van particulieren. Er zijn
158 Zeeuwse kranten en 161 landelijke
bladen, Duitse en Engelse kranten,
verzetsbladen en NSB-materiaal.
De Bevelanden
In De Spuije, het tijdschrift van de
Heemkundige Kring de Bevelanden
en de Vereniging Vrienden van het
Historisch Museum De Bevelanden
(winter 2010), gaat J. de Ruiter van
start met ‘Bevelandse weesjongens voor
Zeeuws Erfgoed 25 maart 2011/01 • ERFGOED ALLERLEI
Napoleon’. Het Franse leger had
voortdurend gebrek aan manschappen
en uit de vazalstaten zoals Holland
werden weesjongens naar militaire
scholen gestuurd. Na de inlijving
bij Frankrijk vormden ze een apart
regiment dat een opleiding kreeg in
Versailles. De Ruiter heeft uitgezocht
welke jongens uit Zeeland naar
Frankrijk werden gestuurd en hoe
het hen daar verging.
A.Willeboordse leverde het artikel
‘Wes vrouwe schelt, sal den steen
dragen’ (deel 1). Uit zijn stuk blijkt
dat er in de vijftiende eeuw een groot
verschil bestond tussen mannen en
vrouwen, en ook in de straffen die
opgelegd werden. De auteur brengt
ons op de hoogte van veel gekrakeel en
andere narigheid in Reimerswaal en
de straffen die daarvoor werden uitgesproken.
Een van de voorkomende
schandstraffen, speciaal voor vrouwen,
was het ‘steendragen’, waarover tot in
de achttiende eeuw veel rechtsteksten
zijn bewaard gebleven. Twee van die
teksten, opgetekend in twee
verordeningen uit Reimerswaal, zijn in
juridische studies niet genoemd. In een
volgend nummer van het tijdschrift
zullen we meer lezen over hoe ruziezaken
concreet werden aangepakt door
de bestuurders en wat de oorsprong en
historische achtergrond was van het
‘steendragen’.
Het Historisch Museum, dat 150 jaar
bestaat, krijgt de nodige aandacht in
dit nummer. Er is een prachtige
tentoonstelling ingericht met bekende
en minder bekende stukken uit de
immense verzameling. Daar meer
dan de helft van de bezoekers van het
museum van buiten Zeeland komt, is
het ook als toeristische attractie zeer de
moeite waard en betekent het een ramp
als het voortbestaan van dit mooie
museum in gevaar is.
Zeeuws-Vlaanderen
In de Nieuwsbrief van de
Heemkundige Vereniging Terneuzen
(december 2010) begint R. Willemsen
met een verhaal over ’t Hoog Huis -
‘t ‘Ôôguus - in de Helenapolder onder
Biervliet. Hij schrijft over de gebouwen
en de bewoners. Op een kaart van
1692 staat het Hoog Huis aangegeven
als eigendom van Zacharias Paspoort.
De auteur volgt de opeenvolgende
bewoners tot op heden, nu het gebouw
bewoond wordt door de familie
Goossens.
Een volgend artikel is van H. Sakkers:
‘Koude oorlog in Oost-Zeeuws-
Vlaanderen’. Het gaat over de betonnen
palen van de Mijnen Uitkijk Dienst en
de luchtwachttorens in Oost-Zeeuws-
Vlaanderen. Van beide is de huidige
conditie verre van rooskleurig, maar in
elk geval is er in Zeeuws-Vlaanderen
nog een illustratief beeld van te krijgen,
iets wat ergens anders niet meer
mogelijk is.
In Zaamslag zijn weer overblijfselen
aangetroffen van de commanderij van
de Tempeliers laat J. van Houdt ons
weten. J. de Zeeuw brengt verslag uit
over het jaarlijkse uitstapje van de
leden van de vereniging naar het
Watersnoodmuseum.
J.A. Oostdijk en S.J.P. Oostdijk-de
Kraker beginnen met een genealogisch
verslag over de familie van onderwijzer
meester Gerard Versloot. Daarna wordt

zijn reilen en zeilen als schoolmeester
verhaald. F. Inniger biedt ons een lijst
met autochtone namen uit het Land
van Axel en hun oorspronkelijke
herkomst.
De Oudheidkundige Kring De Vier
Ambachten stuurde het Jaarboek 2009-
2010 met de titel Cornelius Jansenius
van Hulst 1510-1576. Theoloog en
Pastor Bisschop van Gent. Cornelius
was een kernfiguur in de zuidelijke
Nederlanden van die tijd.
Zijn dagelijkse zorg ging uit naar
slachtoffers van de pest en de
armoedige levensomstandigheden van
velen. Hij was ervan overtuigd dat de
Bijbelse benadering van het geloof aan
christenen de basis gaf om niet op te
geven in die onrustige tijden.
Tegenover de Calvinisten was hij een
bekwame gesprekspartner, maar ook
belangrijk was zijn duidelijkheid
tegenover de katholieken.
Hij verafschuwde afwijkingen als
visioenen, bijgeloof en waarzeggerij.
Verschillende auteurs schrijven over de
veranderende samenleving in zijn tijd,
de geschiedenis van de familie in Hulst
en het reilen en zeilen van bestuurders:
schepenen, notabelen en landsheren.
Ook wordt een uitgebreide biografie
van Cornelius Jansenius van Hulst
gegeven.
Kerken in krimpscenario
Tijdschrift, het Bulletin van de
Heemkundige Kring West-Zeeuws-
Vlaanderen (2010, 4), bevat een
‘In memoriam Willy Wintein’, oudbestuurslid
van de Heemkundige kring,
aan wie nog heel lang met dankbaarheid
gedacht zal worden (auteur
A. Bauwens), gevolgd door de laatste
bijdrage van Wintein aan het
Tijdschrift : ‘Nieuwe inzichten over
het ontstaan van het landschap in
de Zwinstreek’.
Na een wat sombere dag voor Nout
Eikenhout op de fiets volgt een verhaal
‘Over een schoenmaker te Schoondijke
in de eerste helft van de twintigste
eeuw’ van I.H.J. Poissonnier.
‘Van vet zand en vruchtbare jonge
zeeklei: de Austerlitzpolder van
generaal Vandamme’ is van de hand
van M. de Groote. Zij beschrijft de
herkomst van de naam, de bedijkingsgeschiedenis
en de eigenaren, pachters
en bestuurders van de polder.
A.R. Bauwens levert ‘Naar Nunspeet
eind december 1914. Over Belgische
vluchtelingen en het speciaal voor hen
gebouwde kamp’. Na de historische
gebeurtenissen geeft de auteur een
rapportage die hij in het archief van
J.N. Pattist vond, dat bewaard wordt
in het Zeeuws Archief. Het verslag is
geschreven door het toenmalige hoofd
van de lagere school te Eede, C.C.
Op donderdag 17 maart 2011 houdt de Vereniging van Beheerders
van Monumentale Kerkgebouwen in Nederland (VBMK) een
regiobijeenkomst, bedoeld voor kerkbeheerders en belangstellenden
uit Zeeland. De VBMK heeft de bijeenkomst georganiseerd in
samenwerking met het Platform Historische Kerken Zeeland,
de Protestantse Gemeente Middelburg en de SCEZ. Plaats van
samenkomst is de Oostkerk te Middelburg.
Sinds het Jaar van het Religieus Erfgoed in 2008 wordt er veel nagedacht
over de toekomst van monumentale kerkgebouwen. In Zeeland heeft het
Platform Historische Kerken de discussie hierover aangezwengeld en
afstemming gerealiseerd met en tussen de kerkelijke en de burgerlijke
overheid. In de provinciale en gemeentelijke bijeenkomsten van het
platform wordt informatie uitgewisseld en worden ervaringen gedeeld
op het terrein van instandhouding, nevengebruik en herbestemming.
Een van de pijlers van de nieuwe Modernisering Monumentenzorg is
herbestemming. De Provincie Zeeland draagt bij aan een landelijke pilot
‘Behoud en Herbestemming Religieus Erfgoed’, die voorziet in scans van
historisch kerkgebouwen op behoudsmogelijkheden. In de laatste bijeenkomst
van het platform, op 4 november vorig jaar in de monumentale
katholieke kerk in Philippine, is daarover informatie gegeven.
Het vraagstuk hoe monumentale kerkgebouwen in een situatie van
krimp (afnemende middelen, afnemend aantal lidmaten en parochianen)
te behouden, staat centraal in de regiobijeenkomst van 17 maart.
De Protestantse Gemeente te Middelburg heeft een plan van aanpak
voor reorganisatie en wil dat graag met de Oostkerk als voorbeeld voor
het voetlicht brengen. Aansluitend zal ook zo’n plan van aanpak
gepresenteerd worden vanuit de Rooms-katholieke Kerk. De VBMK
zal een beeld schetsen van de landelijke situatie en tevens ingaan op wat
de organisatie voor de kerkbeheerders kan betekenen.
De bijeenkomst start om 13.30 uur en wordt om 17.00 uur afgesloten.
Aan deelname zijn geen kosten verbonden. Aanmelden kan via
vbmk@erfgoedhuis-zh.nl. Verdere informatie is te vinden op de
www.vbmk.nl.
Nagel, en gaat over de reis met 103
Belgische vluchtelingen van Oostburg
naar ’t vluchtelingenkamp te Nunspeet.
Van de Stichting Heemkundige Kring
Sas van Gent is de Kroniek 2010
verschenen. Zoals altijd een goed
gevuld jaarboek met verslagen over
de financiën, excursies, mutaties
enzovoort.
G. Vogelvanger leverde een verslag
over een reis naar Polen in 1925.
M. Erpelink doet uit de doeken
waaraan de Tiendstraat en de
Leepstraat hun naam danken, en
hij geeft ook de geschiedenis van
‘Royal Axminster. De Tapijtfabriek in
Sas van Gent’.
J.G.M. van Hecke interviewde Jeanette
de Roos over het ontstaan van de
huidige zaak Tonijn Bloemwerken.
In een ander artikel beschrijft hij hoe
een glas-in-loodraam als industrieel
erfgoed werd veiliggesteld. Dit raam
bevindt zich nu in het Industrieel
Museum te Sas van Gent.
In het jaarboek is veel fotomateriaal te
bewonderen: foto’s van de glasplaten
die door de heer Neeteson geschonken
zijn, foto’s van de Walzenmolen, de
meelfabriek van Sas van Gent, van de
winter 2010 en van ‘wat er ging en
kwam in 2009-2010’.
De Heemkundige Kring heeft ook een
Zeeuws Erfgoed 26 maart 2011/01 • ERFGOED ALLERLEI
schrift uitgegeven, met verhalen en
liedjes van Eugenie Sophie van den
Abeele. Zij schonk het schrift aan de
heer F. Puylaert, waarna J. Vinke en
A. Korst zorgden voor de vormgeving
en het met medewerking van de
Heemkundige Kring Sas van Gent kon
worden uitgegeven.
Bij de Omslag Collage van eerder
verschenen afleveringen
van Zeeuws
Erfgoed vanaf jaargang
2 (zie achterpagina
linksboven)
tot en met jaargang
9. In dit kader de
eerste 3 nummers.
De Oostkerk is in 1648-1667 speciaal voor de protestantse eredienst gebouwd,
naar een ontwerp van Bartholomeus Drijfhout en Arend van
’s-Gravesande. De koepel met lantaarn en de rijke verziering met
classicistische stijlelementen zijn karakteristiek voor dit fraaie monument.
Op de regiobijeenkomst van 17 maart gaat het over het behoud van
monumentale kerkgebouwen, waaronder ook de Oostkerk.

Colofon
Zeeuws Erfgoed is een uitgave van Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
en verschijnt vier keer per jaar. Deze nieuwsbrief informeert over
archeologie, cultuurhistorie, erfgoededucatie, monumenten,
musea en streektalen in Zeeland. Zeeuws Erfgoed wordt mede mogelijk
gemaakt door de Provincie Zeeland.
Abonnementen en adreswijzigingen alleen schriftelijk
via postbus 49 o.v.v. Zeeuws Erfgoed.
redactie Marinus van Dintel, Aad de Klerk, Jan Kuipers,
Veronique De Tier, Tony Veenstra en Janneke de Wit
eindredactie Saskia Buitenkamp, Aad de Klerk en Jan Kuipers
foto’s Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, tenzij anders vermeld.
De SCEZ streeft er met de uiterste zorgvuldigheid naar om
voorafgaand aan het moment van publicatie contact op te nemen
met de rechthebbenden.
De SCEZ kan op geen enkele wijze aansprakelijk worden gesteld voor
beeldmateriaal, door derden aangeleverd, waarop auteursrecht berust.
opmaak decreet, Ramon de Nennie, Middelburg
druk Verhage & Zoon, Middelburg
contact Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
Postbus 49 4330 AA Middelburg
Bezoekadres locatie De Burg, Groenmarkt 13
T 0118-670870 | F 0118-670880 | E info@scez.nl
www.scez.nl
Zeeuws Erfgoed
jaargang 10 nr. 1 • maart 2011
Meegezonden
- Zeeuws Archief Nieuws nr. 49
Zeeuws Erfgoed 27 december 2010/04 • COLOFON | KORTELINGS
Aan dit nummer droegen bij
• ARCHEOLOGIE Guus Besuijen (Hazenberg Archeologie),
Robert van Dierendonck, Leida Goldschmitz-Wielinga (AWN),
Henk Hendrikse, Hans Jongepier, Jan Kuipers, Bernard Meijlink
(WAD) en Bram Silkens (WAD)
• CULTUURHISTORIE Aad de Klerk
• ERFGOEDEDUCATIE Josien Pootjes
• MONUMENTEN Marinus van Dintel, Hans van Houte (SBKGZ),
Wim Jakobsen, Tony Veenstra en Jan van Zon
• MUSEA Leo Adriaanse, Hesther van den Donk en Janneke de Wit
• STREEKTALEN Veronique De Tier
• ALLERLEI Johan Francke en Truus Trimpe Burger-Mekking
Aanlevering van kopij
Voor het volgende nummer en/of reacties op deze nieuwsbrief bij
voorkeur digitaal tot 18 april 2011, zeeuwserfgoed@scez.nl of
via postbus 49, 4330 AA Middelburg o.v.v. kopij Zeeuws Erfgoed.
KORTelings in dienst
Aukje-Tjitske Dieleman-Hovinga,
projectmedewerker registratie
In Het Schuitvlot, tegenover het bureau van de depotbeheerder,
zit Aukje-Tjitske Dieleman-Hovinga (26 jaar), sinds 2010 projectmedewerker
registratie binnen het project ‘Probleemloos Toegankelijk’.
Ze helpt met het verwerken van de registratieachterstanden in het
Provinciaal Archeologisch Depot (PAD) en het Zeeuws Archeologisch
Archief (ZAA).
Hiervoor werkte Aukje-Tjitske bijna anderhalf jaar lang als laborante
voor pollenanalyse en als manusje van alles (onder andere assistent
dendrochronologisch onderzoek) bij het Vlaams Instituut voor het
Onroerend Erfgoed (VIOE) in Brussel, een behoorlijk eind bij
Leiden vandaan, waar ze destijds archeologie studeerde.
In 2008 startte ze Semper Scribo Tekst- en Redactiebureau op en werd
zo tekstschrijfster, naast haar andere baan als archeologe.

MOnuMENTaal
(foto’s Ramon de Nennie)