ZE-no4 dec 2010 - Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland

jaargang 9, december 2010 04
NIEUWSBRIEF VAN DE STICHTING
CULTUREEL ERFGOED ZEELAND

ARCHEOLOGIECULTUURHISTORIEERFGOEDEDUCATIEMONUMENTENMUSEASTREEKTALEN
Inhoudsopgave
2 SCEZpresse
CULTUURHISTORIE
3 Hoe mooi (of hoe lelijk) is Zeeland eigenlijk?
4 Lijst van Leemten op geschiedeniszeeland.nl
MONUMENTEN
5 Nieuwe toekomst voor bedreigd erfgoed
6 Themamiddag historische landbouwschuren
• Rapport ‘Havens en ligplaatsen’ digitaal beschikbaar
7 Nieuw rapportagesjabloon voor monumentenwacht
• Huien van de kerktoren
8 Klimoefeningen, en net iets meer...
9 Zorgen over kerken gedeeld
10 Wijzigingen in het Brim
11 Fort Ellewoutsdijk: van verdedigingswerk tot opleidingsproject
12 Monumentenronde: Stichting Bunkerbehoud
ALGEMEEN
13 Een kijkje in Het Schuitvlot, de tweede locatie van de SCEZ:
Drukbezochte Open Monumentendag
ARCHEOLOGIE | ERFGOEDEDUCATIE
14 Themadag Archeologie & Publiek
ARCHEOLOGIE
16 Archeologisch Nieuws
• Onderzoek en meldingen
19 Vondst voor het voetlicht:
Middeleeuws vuurscherm uit Sluise bodem
MUSEA
20 Volkscultuur Nieuws
21 Schoolkinderen gaan de strijd aan tegen het water
• Boeiende nacht over waterwerken en landwinnen
ERFGOED ALLERLEI
22 Publicaties
STREEKTALEN
24 Streektaal Varia
• De Zeeuwse Dialectdag en een luisterboek
25 Streektaaloverleg en Streektaalconferentie
• Kennismakingscursus Zeeuws
• Zeeuwse Klapbank: immaterieel erfgoed
• Bijeenkomst Zeeuws-Vlaamse informanten
26 Thools dictee
• Zing Zeeuws
27 Colofon
• Bij de Omslag
• MOnuMENTaal: Zoemhout
32 MOnuMENTaal
De RK kerk Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming. Gebouwd in
1953/54 door de architecten A. Siebers en W. van Dael.
In 2008 aangewezen als rijksmonument.
Op de achtergrond de koorschildering van E. Dekker uit 1955
met als onderwerp de Hemelvaart van Maria.
SCEZpresse
De verkiezingen in het afgelopen jaar hebben het politieke landschap
veranderd. De economische crisis werkt door in collegeprogramma’s en
regeerakkoord. Dat zal voor het collegeprogramma van Gedeputeerde Staten
van Zeeland na de provinciale verkiezingen van 2 maart niet anders zijn.
Op alle overheidsniveaus is sprake van drastische bezuinigingsmaatregelen.
Kiezen is belangrijker dan ooit. Niet álles kan meer in stand worden
gehouden. Dat geldt ook voor de cultuursector in Zeeland. De goede keuzes
sluiten aan op de kernkwaliteiten en de bijzonderheden van onze prachtige
provincie. Veel daarvan is terug te vinden in het landschap. Niet het politieke
maar het échte landschap. Dan gaat het over water, ruimte, cultuurhistorie,
natuur, monumenten en erfgoed. Dat is het ware kapitaal van Zeeland. Het
is kapitaal waarvan ik vind dat het in maatschappelijk en economisch opzicht
nog onvoldoende wordt benut. Er moet snel een cultuurprofiel voor Zeeland
komen dat hier op inspeelt. Dat zal dan niet alleen onderscheidend zijn,
maar ook nog eens profijt opleveren.
Hoe houden we in deze periode van bezuinigingen de kwaliteit van ruimte,
erfgoed en landschap op peil? Hoe zorgen we ervoor dat de kwaliteitsbepalende
elementen niet verloren gaan? Denk bijvoorbeeld aan de vele
historische kerken, die in toenemende mate hun oorspronkelijke functie
verliezen. Op 4 november ging het hierover in een bijeenkomst van het
Platform Historische Kerken Zeeland. De bijeenkomst werd gehouden in
een van de jongste rijksmonumenten van Zeeland: de in 1954 in gebruik
genomen parochiekerk Onze Lieve Vrouw ten Hemelopneming in Philippine.
Maar ook deze bijzondere kerk verliest binnen afzienbare tijd zijn functie en
wat dan? Dan komt het aan op een zorgvuldige samenwerking van alle
betrokken partijen, waardoor de juiste keuzes gemaakt kunnen worden en
de juiste maatregelen kunnen worden getroffen. Dat betekent dat de regelgeving
praktischer moet worden, de subsidieregelingen efficiënter en dat er
moet worden geïnvesteerd in herbestemming en nevengebruik. Dat betekent
ook een meer pragmatische, ontwikkelingsgerichte aanpak, meer publiekprivate
financiering, het bundelen van kennis en vooral ook het maximaliseren
van het maatschappelijk draagvlak. We weten wat ons de komende jaren te
doen staat.
Weinig erfgoed blijft zoals het oorspronkelijk was. Alles verandert en niets is
voor de eeuwigheid. Wat ons niet van de plicht ontheft om zorgvuldig met
ons erfgoed om te gaan. De nieuwjaarskaart van de SCEZ verbeeldt iets van
die voortdurende verandering op de verschillende werkterreinen: archeologie,
cultuurhistorie, erfgoededucatie, monumenten, musea en streektalen.
De nieuwjaarskaart is ook een verwijzing naar de actualiteit van volgend jaar.
Het jaar 2011 is door het NCV uitgeroepen tot het Jaar van het Immaterieel
Erfgoed (evenals 2012). Het is tevens het Europese Jaar van de Vrijwilliger. In
2011 gaat ook nog eens het Nationaal Programma Herbestemming van start.
Ik wens u goede dagen en een voorspoedig Nieuwjaar.
Wim Scholten, directeur

Landschapsminnend Zeeland stond deze zomer op zijn achterste benen.
Men was getroffen door het bericht dat het Zeeuwse landschap het
rapportcijfer 2,2 had gekregen, een kwalificatie bijna net zo slecht als
die voor Drenthe (met een 2,1) en voor Flevoland (met een 1,7).
Het hoogste cijfer was Friesland ten deel gevallen: 7,2. Vrijwel iedere
Zeeuw die er in dit verband toe doet, sprak schande van deze onheuse
bejegening van ‘ons’ landschap en vond vele ingezondenbrievenschrijvers
aan zijn zijde. De teneur van de meeste reacties was: hier moest wel
broddelwerk zijn geleverd; en: Zeeland is wél mooi, wat deskundigen van
elders ook mogen vinden.
Het was de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap (VNC), onder
andere bekend van het sterspotje ‘Nederland weer mooi’, die zich het
negatieve oordeel over het Zeeuwse landschap aanmatigde. Om de schijn
van subjectiviteit (want wat is in wiens ogen eigenlijk mooi?) te vermijden,
hanteerde ze daarbij enkele criteria. Grote wateren werden bij het
oordeel buiten beschouwing gelaten. Veel natuurgebied en veel bos
zouden bijdragen aan een hoge score. Dat zou ook gelden voor die
delen van het landschap waar de oorspronkelijke verkaveling en een
zekere kleinschaligheid herkenbaar zijn gebleven in de blauwe
dooradering met sloten en de groene belijning met houtwallen en heggen.
Geen wonder dat met deze maatstaven gemeten het Zeeuwse landschap
er bekaaid vanaf komt. Grote wateren zijn in onze provincie juist alles
overheersend, terwijl bos vanouds de grote afwezige is. Zeeland heeft
zwaar geleden onder rampspoeden en is - mede tengevolge daarvan -
de meest ruil- en herverkavelde van alle provincies. De vroegere
eilandenstructuur bracht in de vorige eeuw relatief veel infrastructurele
werken met zich mee die het landschap vaak bruut doorsnijden.
De door de VNC bespeurde lelijkheid is dus voor een deel te verklaren
en hangt voor een ander deel samen met de gebruikte criteria. Soms slaat
men de plank ver mis. Walcheren te typeren als “een leeg en kaal land
waar je wegwaait”, getuigt van pure onkunde. De zogenaamde
Belvederegebieden noemt men leeg. Alsof de Zak van Zuid-Beveland
met zijn vele boomdijken leeg is!
Cultuurhistorie
Hoe mooi (of hoe lelijk) is Zeeland eigenlijk?
Zeeuws Erfgoed 3 december 2010/04 • CULTUURHISTORIE
Onmiskenbaar mooi: heggengebied bij Nisse
(foto Natuurmonumenten).
Mooi of minder mooi? Akkerland net buiten Middelburg.

Is Zeeland dus mooier dan de schoolmeesters van de VNC ons willen
doen geloven? Ja en nee. Natuurlijk telt Zeeland heel veel mooie plekken.
Diverse organisaties en vele vrijwilligers zetten zich er dagelijks voor in om
al dat moois te behouden en zo mogelijk uit te breiden. Ook is het goed
te bedenken dat wie de historie - in Zeeland vaak gerelateerd aan het
water - van een plek of een landschap beter kent, daar meer waardering
voor opbrengt. Natuurlijk, smaken verschillen, maar een grootschalig
verkavelde, weidse polder kan ongelooflijk mooi zijn. Er zijn zelfs mensen
die de schoonheid van hoogspanningsmasten bezingen.
Maar toch. Laten we onszelf ook niet te rijk rekenen aan landschappelijk
schoon. De voor de recreatie ingerichte gebieden achter de Schouwse,
Walcherse en Zeeuwsvlaamse kust zijn in een aantal gevallen ronduit
lelijk. Juist daar ontvangt Zeeland zijn gasten, dus zijn dit de visitekaartjes
die we afgeven. Nog altijd ook lijken daar nieuwe projecten in de pijplijn
Lijst van Leemten op
geschiedeniszeeland.nl
Sinds een aantal maanden is de zogenaamde ‘Lijst van Leemten’ als
pdf-document op www.geschiedeniszeeland.nl te vinden. Hierdoor
hebben zowel onderzoekers als geïnteresseerden gemakkelijk inzicht
in onderwerpen uit de Zeeuwse geschiedenis waarover tot op heden
nog weinig of geen literatuur verschenen is.
De Lijst van Leemten werd in 1984 voor het eerst gepubliceerd met als
doel het wetenschappelijk onderzoek naar deze onderwerpen te promoten.
De lijst, die tot voor kort alleen in brochurevorm verkrijgbaar was, wordt
regelmatig geactualiseerd door medewerkers van het Zeeuws Archief,
de Zeeuwse Bibliotheek, de SCEZ en de Werkgroep CultuurHistorie
van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen.
Dit gebeurt naar aanleiding van recent verschenen publicaties.
De Lijst van Leemten is overigens niet compleet; sommige onderwerpen
zijn bewust niet opgenomen omdat er weinig of geen bronnenmateriaal
voorhanden is. Maar ook zullen onderwerpen aan de aandacht van de
opstellers ontsnapt zijn. Indien u een onderwerp op de lijst mist, dan
kunt u dit aanmelden via onderzoek@geschiedeniszeeland.nl.
Via bovenstaand e-mailadres kunt u ook uw eigen onderzoek aanmelden.
Hierdoor draagt u bij aan het actueel houden van de lijst.
Naast de Lijst van Leemten vindt u op geschiedeniszeeland.nl ook alle
adressen en organisaties op het gebied van cultuurhistorisch erfgoed in
Zeeland. Aarzel niet om contact op te nemen, de medewerkers van de
desbetreffende organisaties zullen u graag met uw onderzoek helpen.
Omslag van de brochure ‘Lijst van Leemten’ uit 1999.
te zitten. Onze bedrijventerreinen zijn per definitie niet om aan te zien.
En dan de uitbreiding van dorp en stad: welke verdient er een
schoonheidsprijs?
Dankzij de VNC-rapportage stond het landschap wekenlang hoog op
de agenda. Dat was misschien wel de belangrijkste winst. Daarnaast:
gepaste trots op ons Zeeuwse landschap is zeker niet misplaatst, maar
oprechte bezorgdheid over het vele lelijks en de voortwoekerende
verrommeling moet misschien wel de boventoon voeren. Want een
mooi landschap met veel erfgoed blijkt een omgeving op te leveren
waarin zowel mensen zich welbevinden als de economie gedijt.
Dat zijn in deze barre tijden belangrijke zekerheden.
Aad de Klerk,
adviseur cultuurhistorie en landschap
Zeeuws Erfgoed 4 december 2010/04 • CULTUURHISTORIE

Nieuwe toekomst
voor bedreigd erfgoed
Op de website www.meldpunterfgoedzeeland.nl kan een breed
publiek melding maken van bedreigd, onbekend en/of
ondergewaardeerd erfgoed in Zeeland. Hierdoor wordt dit erfgoed
in een zo vroeg mogelijk stadium geïnventariseerd en kunnen
desgewenst behoudsmaatregelen getroffen worden.
Sinds de start van het Meldpunt in februari 2009 zijn ruim 150
meldingen gedaan. Hoewel er veel meldingen binnenkomen van
onbekend en ondergewaardeerd erfgoed, heeft een aanzienlijk gedeelte
van de meldingen betrekking op erfgoed dat met sloop bedreigd wordt.
Bij deze laatste categorie meldingen is het van belang dat nog eens kan
worden nagegaan of alle wegen tot behoud en eventueel herbestemming
bewandeld zijn. De onderstaande voorbeelden met (uiteindelijk) een
goede afloop maken dit duidelijk.
Hof Kromwege in Oost-Souburg
Afgelopen maanden is in Oost-Souburg hard gewerkt aan de restauratie
van de zeventiende-eeuwse woning van Hof Kromwege, gelegen aan
de Kromwegesingel 18. Jarenlang was het boerenwoonhuis onbewoond
en bevond het zich in een dermate vervallen staat, dat voor toekomstig
behoud gevreesd moest worden. Doordat het dak op verschillende
plaatsen open lag, ging het verval extra hard. Op het laatste moment kon
het tij worden gekeerd voor dit rijksmonument uit 1664. De huidige
eigenaar, wooncorporatie Woonburg, heeft de afgelopen maanden het
casco laten opknappen. Hierbij werd het houtwerk grotendeels vervangen
en werd ook het metselwerk hersteld. De woning krijgt een (tijdelijke)
nieuwe bestemming als informatiecentrum voor de nog te bouwen brede
school op het omliggende terrein. Helaas kon voor het nabijgelegen
varkenshok blijkbaar geen herbestemming gevonden worden; het eveneens
vervallen, maar behoudenswaardige erfonderdeel kon afgelopen zomer
niet aan de slopershamer ontkomen.
Het Zuiderhoofd in Westkapelle
Het Zuiderhoofd in Westkappelle verkeert al geruime tijd in slechte staat
van onderhoud. Hierdoor wordt het elk jaar vanuit veiligheidsredenen
voor het publiek afgesloten. Om verder verval en eventueel sloop op
termijn tegen te gaan heeft het waterschap Zeeuwse Eilanden afgelopen
zomer bekend gemaakt op korte termijn het Zuiderhoofd op te laten
knappen. De kosten ervan, circa €450.000 zullen grotendeels voor
rekening komen van de gemeente Veere, Projectbureau Zeeweringen,
sportvisserij Zuid-West Nederland, sportvisserij Nederland en het
waterschap. Alle genoemde partijen zijn op een bepaalde manier
betrokken bij het Zuiderhoofd. Zo liggen beheer en onderhoud van
het paalhoofd bij het waterschap en van het plankier bij de gemeente.
Bij het opknappen van het Zuiderhoofd wordt rekening gehouden
met een financiële bijdrage van de Provincie Zeeland.
Door de slechte staat van onderhoud is het Zuiderhoofd
niet toegankelijk voor het publiek.
Monumenten
Zeeuws Erfgoed 5 december 2010/04 • MONUMENTEN
Zij- en achtergevel van de zeventiende-eeuwse woning van Hof Kromwege.
In het metselwerk van de woning zijn nog veel bouwsporen zichtbaar.
Kuststrook ten zuiden van het Zuiderhoofd.

Een rondleiding door
de onlangs gerestaureerde
landbouwschuur van
boerderij Land en Zeezicht
maakte deel uit van het
programma.
Themamiddag historische landbouwschuren
Op 15 september organiseerde de SCEZ in samenwerking
met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
een themabijeenkomst over de instandhouding van
historische landbouwschuren. De themamiddag was
specifiek bedoeld voor de monumentenambtenaren
van de Zeeuwse gemeenten, daarnaast waren direct
betrokken organisaties zoals de Boerderijenstichting
Zeeland, Stichting Landschapsbeheer Zeeland en
de stichting Dorp, Stad en Land uitgenodigd. De
bijeenkomst vond plaats in de onlangs gerestaureerde
landbouwschuur van de rijksmonumentale boerderij
Land en Zeezicht in Kamperland.
Rol Zeeuwse gemeenten
De themabijeenkomst werd georganiseerd met het oog
op de rol die de Zeeuwse gemeenten kunnen spelen bij
het behoud van cultuurhistorisch waardevolle landbouwschuren.
Veel van deze schuren verdwijnen onnodig uit
het Zeeuwse landschap, mede doordat boerderijeigenaren
onvoldoende op de hoogte zijn van de mogelijkheden
voor behoud en herbestemming. Het is onder andere aan
Rapport ‘Havens en ligplaatsen’ digitaal beschikbaar
Het rapport Havens en ligplaatsen in de Zeeuwse Delta is nu ook als pfd-document
te raadplegen. Het rapport, dat in 2008 door het Platform Maritiem Erfgoed Zeeland
werd opgesteld, staat sinds kort op de algemene SCEZ-website, www.scez.nl.
In het rapport wordt een overzicht gegeven van havens en ligplaatsen voor historische schepen
in Zeeland. Hierbij is zowel rekening gehouden met het type als de afmetingen van de schepen.
Vooral de eigenaren van de grotere schepen, veelal in gebruik als charterschepen, ondervinden
knelpunten bij het varend houden van hun erfgoed; steeds meer lig- en passantenplaatsen
verdwijnen of dreigen op korte termijn te verdwijnen. Daarbij is het aanbod van voorzieningen
zoals water en elektra niet overal voldoende en ontberen havens vaak veilige af- en opstapplaatsen.
Voor een duurzame instandhouding is het van groot belang dat bij toekomstige ruimtelijke
ontwikkelingen het varend erfgoed zoveel mogelijk een centrale rol krijgt toebedeeld.
In het rapport wordt hierop ingespeeld door de huidige lig- en aanlegplaatsen zo goed
mogelijk weer te geven en mogelijkheden voor de toekomst duidelijk te vermelden.
Het rapport kunt u vinden op: www.scez.nl/havens-en-ligplaatsen
Historische schepen aan de Loskade in Middelburg tijdens Koninginnedag 2010.
Zeeuws Erfgoed 6 december 2010/04 • MONUMENTEN
de gemeenten om deze eigenaren zo goed mogelijk
te informeren en te adviseren.
Ondersteuning zou kunnen plaatsvinden in natura
(aanbieden van faciliteiten, het verstrekken van hulp
en advies), als door het verlenen van financiële
bijstand (onkostenvergoeding of subsidieverstrekking).
Draagvlak
Beleidsmatig kan binnen gemeenten bescherming zoveel
mogelijk geborgd worden binnen de beleidsterreinen
RO (bestemmingsplan, welstandsnota) en monumentenzorg
(gemeentelijke monumentenlijst, specifieke
subsidieregelingen). De aanwezige monumentenambtenaren
onderschreven het belang hiervan, maar
de meesten benadrukten dat binnen de eigen gemeente
weinig draagvlak hiertoe bestaat. Zeker met het oog op
de bezuinigingen heeft monumentenzorg geen prioriteit
en wordt veel overgelaten aan het particuliere initiatief.
Niet in alle gemeenten blijkt er echter sprake van een
negatieve teneur; zo vervult binnen Zeeland de gemeente
Borsele nog steeds een voorbeeldfunctie als het gaat om
behoud van agrarisch erfgoed. De monumentenambtenaar
van de gemeente wist dit in zijn presentatie goed te
verwoorden.
Positieve reacties
Naast bovengenoemde presentatie werden ook inleidingen
gegeven door de mede-eigenaar van boerderij Land en
Zeezicht, de SCEZ, de Provincie Zeeland en de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed. De regiovertegenwoordiger
van de rijksdienst lichtte een tipje van de sluier
op over de inhoud van de nieuwe beleidsfolder van de
rijksdienst over herbestemming van agrarisch erfgoed.
Deze folder zal ook in Zeeland een toegevoegde waarde
hebben in de informatievoorziening over behoud en
herbestemming.
De aanwezigen waren positief over het verloop van de
themamiddag en konden zich vinden in de woorden van
de (mid)dagvoorzitter dat deze bijeenkomst vooral gezien
moet worden als een aftrap voor een nadere uitwerking
van de problematiek in de nabije toekomst.

Nieuw rapportagesjabloon voor monumentenwacht
Vanaf 5 oktober werkt de monumentenwacht bij het
vervaardigen van haar inspectierapporten met een
geheel nieuw inspectiesjabloon, Inspectio genaamd.
Het sjabloon is ontwikkeld door de Vereniging
Monumentenwacht Nederland, de overkoepelende
organisatie in Amersfoort waarbij alle provinciale
monumentenwachten zijn aangesloten.
Dit sjabloon is voor het eerst ingebruikgenomen in 2005
voor de uitvoering van nulmetingen van alle historische
molens, in het kader van de invoering van de Brimsubsidieregeling.
Het oude rapportagesjabloon was
samengesteld op basis van een Wordbestand, het nieuwe
sjabloon is ontwikkeld op basis van een databasebestand.
Het zogenaamde ‘molensjabloon’ is vanaf 2005 verder
ontwikkeld en aangevuld. Inmiddels is het tot volle
tevredenheid al enkele jaren in gebruik bij de
monumentenwachten van Zuid-Holland en Utrecht.
Er kunnen nu meer gegevens van een object in het
rapport worden opgenomen. Hierdoor kan op eenvoudige
wijze de bouwkundige staat van een object door de jaren
heen worden gevolgd. In de database kunnen ook extra
gegevens worden ingevoerd, die bruikbaar zijn bij het
opstellen van PIP’s - de periodieke instandhoudingsplannen
- die nodig zijn voor de aanvraag van een
Brim-subsidie.
Een ander voordeel van Inspectio is de mogelijkheid om
ontwikkelingsgegevens te raadplegen van een of meerdere
bouwonderdelen van verschillende objecten. De behoefte
aan dit soort gegevens neemt landelijk steeds meer toe,
en was een zeer arbeidsintensieve (handmatige) en
kostbare aangelegenheid.
Huien van de kerktoren
Eind jaren zestig - in zijn jeugd op weg naar school
in een klein dorp op Walcheren - kwam hij altijd langs
de dorpskerk met zijn statige toren. Ontzagwekkend
en vroom stond de toren in de lucht te priemen.
Over die toren deed een verhaal de ronde. Pas jaren
later verneemt Wim Jakobsen, intussen monumentenwachter,
het ware verhaal.
“Ik verheugde me evenals mijn leeftijdgenoten al op het
moment dat er een feestdag was. Dan werd de vlag uit
een luik van de torenspits gestoken, om zo de hele dag
de vaderlandse driekleur aan de dorpsgemeenschap te
tonen. Tegen het vallen van de avond verzamelde de
dorpsjeugd zich voor het toegangshek van de toren.
Als de gemeentewerkman de vlag naar binnen ging halen,
mochten er enkele gelukkigen mee de toren in en de
wenteltrap op. Eenmaal bovengekomen had je vanuit het
vlaggenluik een prachtig uitzicht over de omgeving. In die
tijd hoorde ik van de gemeentewerkman voor het eerst het
verhaal dat de toren gebouwd was op huiden. Diep onder
de grond lagen volgens hem koeienvellen waarop men
begonnen was met de bouw van de toren.
Jaren later kwam ik het verhaal weer tegen. En niet alleen
op ons dorp maar in elk dorp of iedere stad doet dit
verhaal van de koeienhuiden de ronde. Inmiddels hebben
De invoering van het inspectiesjabloon heeft behalve de
diverse toepassingsmogelijkheden voor de monumentenwacht
zelf, ook voordelen voor anderen. Wat zal de
abonnee bijvoorbeeld van Inspectio merken? Hij ontvangt
in het vervolg een uitgebreider inspectierapport, waarin
nog meer aandacht wordt besteed aan nuttige en
praktische hersteladviezen, waarmee hij direct aan de slag
kan gaan. Op deze wijze kan de monumentenwacht ook
naar de abonnee de dienstverlening verbeteren en verder
uitbreiden.
diverse mensen onderzoek gedaan naar de waarheidsgetrouwheid
van dit verhaal en wat blijkt: er is nog nooit
een stukje koeienhuid teruggevonden die op deze wijze
werd gebruikt. Waarom zou men dit immers doen,
kostbare huiden onder een fundering stoppen en hiermee
de draagkracht van de ondergrond voor de bouw van een
toren verbeteren?
Zeeuws Erfgoed 7 december 2010/04 • MONUMENTEN
(bron: Stichting Platform
Fundering Nederland).

Tonnen fundering.
In de ton bevinden zich
lange houten palen,
de slieten (foto Stichting
Platform Fundering
Nederland).
De torenspits als
oefen- en toonmodel
(foto Niek Beeke).
Nee, we moeten het eerder zoeken in een verbastering
van benamingen en de daarmee gepaard gaande spraakverwarringen.
Het bouwen van een pand begint met
maken van een goede fundering op een vaste ondergrond.
Als men direct op een vaste grondslag de fundering van
een gebouw plaatst, noemt men dat funderen op staal.
Staedel, stael of staal is een ander woord voor ondergrond.
In een omgeving met een slappe ondergrond waar niet op
staal kan worden gefundeerd, werden er houten heipalen
de grond in geslagen. In die gevallen waar men op staal
kon funderen maar toch de ondergrond wat wilde
verbeteren, werden er ronde houten tonnen ingegraven
tot ruim onder het plaatselijke grondwaterpeil. Deze
tonnen of vierkant roosterwerk zonder bodem of deksel,
werden rondom goed aangevuld met aarde en in de ton
werden dunne boomstammen (slieten) met een lengte
van enkele meters de grond ingeslagen/geheid. Deze
tonnen met boomstammen werden huien genoemd.
Had men zo’n serie huien geslagen, dan werden daaroverheen
zware eiken balken geplaatst, waar dan vervolgens de
voet van het gebouw op werd gelegd.
In het woord heien zit nu net de spraakverwarring. Een
oud woord voor heien is haaien of huien. Het huien diende
dus om de draagkracht van de ondergrond van een
gebouw te vergroten.
Met enig fantasie en spraakverbastering lijkt huien inderdaad
op huiden. En zo is weer een volksverhaal ontstaan.
Een verhaal dat mysterieus en spannend tegelijk is.
Zouden de dorpsbewoners werkelijk hun dieren geofferd
hebben voor de bouw van de toren? Om de traditie voort
te zetten heb ik dit verhaal van de huiden ook aan mijn
kinderen doorverteld. Gelukkig lezen ook zij Zeeuws
Erfgoed!”
Klimoefeningen, en net iets meer...
Op de aankondiging van de Open Dag van Het Schuitvlot stond het al vermeld:
“Klimoefeningen”. Voor deze gelegenheid had de monumentenwacht in het depot één
dakvlak van een torenspits nagebouwd op ware grootte. Behalve om tijdens zo’n evenement
bezoekers zelf naar boven te laten klimmen, dient de spits nog twee andere doelen.
Raar ding eigenlijk, die ‘torenspits’, hij is duidelijk niet helemaal afgewerkt. Maar een klein
deel is met leien gedekt, een nog kleiner deel met pannen. Verder zie je dat er klim- of staphaken,
ladderhaken en veiligheidsogen op zijn aangebracht. Op de Open Dag was het voor
de kinderen al snel duidelijk hoe het voelt om zelf eens monumentenwachter te zijn.
Helemaal zelfstandig mochten ze naar boven klimmen, als ze tenminste groot genoeg
waren voor een van de beschikbaar gestelde veiligheidsgordels. Natuurlijk wel beveiligd
met een extra lijn, in handen van een ervaren lid van de klimploeg van de wacht.
Na een geslaagde klim naar boven kon de afdaling vanaf de bestaande balustrade beginnen
aan een klimlijn, die in de handen van de eerder genoemde begeleider rustte. Voor de
kinderen een spannende activiteit. Voor de toeschouwers een demonstratie van het gebruik
van de veiligheidsvoorzieningen zoals die door monumentenwacht wordt geadviseerd om
te kunnen werken op en aan uw monument.
En daar staat hij dan, de klimtoren. Dankzij de opengewerkte constructie ziet u alles, als
door de ogen van de vakman, de wijze van bevestigen, de verdere afwerkingen. Voor de
monumentenwacht zelf is hij ook van nut. Vanaf nu kunnen de wachters namelijk binnenshuis
hun klimvaardigheden op peil houden en bovendien elkaar en anderen instructie geven.
Maar hij staat er vooral voor u, als abonnee, aannemer, (kerk)bestuur of belangstellende.
Met de spits als toonmodel kan de monumentenwacht zijn adviezen omtrent het plaatsen
van voorzieningen concreet visualiseren en onderschrijven. Hierdoor krijgt u een duidelijk
beeld van de (technische) mogelijkheden, voordat u tot plaatsing van de voorzieningen
overgaat volgens de arbonorm. De monumentenwacht geeft ook graag aanvullend advies
over (fraaie) afwerking e.d.
Afspraak maken
Wilt u meer weten over de diverse mogelijkheden of welke veiligheidsvoorzieningen geschikt
zijn voor uw monument, maak dan (op een vrijdagochtend) een afspraak met het secretariaat
van de monumentenwacht: 0118-670870. Op locatie Het Schuitvlot aan de Looierssingel in
Middelburg kunt u dan terecht voor specialistisch advies van onze monumentenwacht.
Met dank aan de firma Bové Draadproducten uit Ravenstein en de firma Jobse uit Middelburg
voor het ter beschikking stellen van deze gecertificeerde veiligheidsvoorzieningen.
Zeeuws Erfgoed 8 december 2010/04 • MONUMENTEN

Zorgen over kerken gedeeld
Op 21 september vond op het gemeentehuis van Reimerswaal een
dialoogavond tussen kerk en overheid plaats over instandhouding
van de in deze gemeente aanwezige kerkgebouwen. De gemeente
Reimerswaal werd vertegenwoordigd door wethouder Jaap Sinke en
er waren vertegenwoordigers van de vele kerkgenootschappen die
de gemeente rijk is. De avond werd geleid door Peter van Hecke,
voorzitter en initiatiefnemer van het Platform Historische Kerken
Zeeland (ondersteund door de SCEZ).
Het doel was uitwisseling: enerzijds om de problemen die er zijn in
kaart te brengen en anderzijds om met elkaar te kijken naar mogelijke
oplossingen. Te vaak proberen kerken immers binnen eigen kring
problemen op te lossen terwijl soortgelijke problemen ook elders
voorkomen en ook bepaalde oplossingsrichtingen al beproefd zijn.
Diverse onderwerpen passeerden de revue. Technische problemen
zoals scheurvorming en onderhoud, maar ook problemen waarbij
een kerkelijke gemeente voor de keuze staat een van de twee
gebouwen af te stoten. In dit laatste geval werden de alternatieven
besproken: welke vormen van her- of nevenbestemming zijn mogelijk
om het andere gebouw te sparen, en welke factoren dienen in een
dergelijk proces meegewogen te worden? Vanuit de aanwezigen
kwamen bijvoorbeeld de tips om gemeenteleden mee te laten denken
over de (her)bestemming van beide kerken, maar ook om - als het
onvermijdelijk is - een besluit tot sluiting snel te nemen zodat de
gemeenteleden kunnen wennen aan het idee. Vanzelfsprekend
vormden exploitatie en financiële situatie van de kerken ook een
belangrijk thema. Hierbij zijn diverse organisaties genoemd die
kerkelijke gemeenten van dienst kunnen zijn.
De SCEZ gaf ook allerhande beleidsmatige informatie. De wethouder
concludeerde aan het einde van de avond veel nieuwe dingen gehoord
te hebben. De uitwisseling werd door de aanwezigen als waardevol
ervaren. Met name om te horen hoe ‘anderen’ het doen, om eens
over de muren van het gebouw heen te kijken en om kennis te delen.
De volgende dialoogavond die vanuit het Platform Historische
Kerken Zeeland georganiseerd zal worden, zal plaatsvinden in
Terneuzen, voorjaar 2011.
De in expressionistische stijl gebouwde Petruskerk in Vlissingen, voorbeeld van een leegstaande kerk, wachtend op herbestemming (foto’s Ramon de Nennie).
Zeeuws Erfgoed 9 december 2010/04 • MONUMENTEN

Park Zorgvliet te
Ellewoutsdijk is een van
de voorbeelden van
rijksmonumentale parken
die in 2011 ook van de
Brim-regeling gebruik
kunnen gaan maken.
Wijzigingen in het Brim
De regeling voor de duurzame instandhouding van
rijksmonumenten Brim zal per 1 januari 2011
worden gewijzigd en ‘Brim 2011’ worden genoemd.
De overheid wil met deze regeling een financiële
bijdrage bieden aan monumenteneigenaren voor
de extra kosten die ze maken om hun monument in
goede staat te houden door het sober en planmatig
te onderhouden.
De belangrijkste wijzigingen betreffen de inhoud van de
regeling: deze wordt uitgebreid naar nieuwe monumentcategorieën.
Zo kunnen bijvoorbeeld archeologische,
maar ook ‘groene monumenten’ als tuinen, parken en
begraafplaatsen voortaan aanspraak maken op subsidie
voor de instandhouding. De systematiek van het Brim
2011 is nagenoeg hetzelfde gebleven als die van het ‘oude’
Brim. De uitgangspunten blijven dan ook ongewijzigd:
planmatig onderhoud, eenvoudiger regelgeving, korte
procedures en voldoende waarborg voor de kwaliteit
van de monumentenzorg. Er is echter één belangrijke
wijziging te melden: onder het Brim moest een aanvraag
betrekking hebben op datgene wat als één beschermd
monument in het monumentenregister was ingeschreven.
Dat kwam neer op één aanvraag per monumentnummer.
Deze eis is in het Brim 2011 losgelaten, omdat het
register minder geschikt bleek om de subsidieverdeling
op te baseren. Vergelijkbare monumenten zijn namelijk in
de loop der jaren op verschillende manieren geregistreerd.
Eigenaar staat centraal
Uitgangspunt in het Brim 2011 is dat niet de registratiewijze
van het monument, maar de eigenaar centraal staat.
In de systematiek van het Brim 2011 wordt uitgegaan van
een ‘zelfstandig onderdeel’ van een beschermd monument.
Veel beschermde monumenten zijn één geheel, zonder
dat verschillende zelfstandige onderdelen te onderscheiden
zijn. Het komt echter regelmatig voor dat een gebouwd
monument bestaat uit meerdere zelfstandige onderdelen.
In dergelijke gevallen kan ook voor zo’n zelfstandig
onderdeel een lening of subsidie worden aangevraagd.
Door ontkoppeling van instandhoudingsregeling en
monumentenregister is onder het Brim 2011 niet langer
Zeeuws Erfgoed 10 december 2010/04 • MONUMENTEN
relevant of sprake is van een zogenaamde ‘complexbescherming’.
De gedachte achter subsidiëring van
complexen was de samenhang tussen beschermde
monumenten in stand te houden. Deze doelstelling kon
echter niet op een voor alle monumenteigenaren gelijke
wijze worden bewerkstelligd. Er zijn immers ook
complexen die niet als zodanig zijn geregistreerd.
Voor een aantal eigenaren van woonhuizen die onderdeel
uitmaken van een complex komt hiermee de aanspraak op
subsidie, zoals die bestond onder het Brim, te vervallen.
Ook hiermee is een ongelijke situatie opgeheven.
Er bestaan immers ook woonhuizen die een samenhang
vertonen met naastgelegen monumenten, zonder dat
sprake is van een complexbescherming. Dit onderdeel is
dan ook uit het Brim 2011 geschrapt, hetgeen een
vereenvoudiging van de regeling oplevert.
Woonhuiseigenaren komen onder het Brim 2011 in
aanmerking voor een lening. Dit geldt ook voor eigenaren
van woonhuizen die als zelfstandig onderdeel kunnen
worden aangemerkt, zoals woonhuizen die met een
fabriek of een kerk onder één monumentnummer zijn
ingeschreven in het monumentenregister.
Woonhuizen, kerkgebouwen en ‘overige’
Met de ontkoppeling van het register is tevens het aantal
categorieën monumenten in het Brim 2011 teruggebracht
van vijf naar drie: woonhuizen, kerkgebouwen en
‘overige’. Het is overigens wel van belang te constateren
dat eigenaren vroeg moeten zijn met hun subsidieaanvraag.
Steeds meer mensen weten immers de weg te
vinden en steeds meer monumentcategorieën kunnen
gebruik maken van de regeling. Dit betekent dat het geld
ook steeds eerder opraakt en mensen een jaar moeten
wachten alvorens zij opnieuw kunnen meedingen naar
subsidie op basis van een periodiek instandhoudingsplan
van zes jaar.
Meer informatie over de regeling is te vinden op
www.cultureelerfgoed.nl en www.monumenten.nl.
De SCEZ zal met het Rijk overleggen in hoeverre er
(extra) voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd zullen
worden om burgers en beleidsmakers voor te lichten
over deze nieuwe regeling.

Fort Ellewoutsdijk:
van verdedigingswerk tot opleidingsproject
Fort Ellewoutsdijk heeft een bijzondere geschiedenis.
Het is onderdeel van een negentiende-eeuwse
verdedigingslinie. Het fort is gebouwd tussen 1835
en 1839, na de afscheiding van België. Het fort moest
voorkomen dat vijandelijke schepen naar Antwerpen
konden varen. Samen met kanonnen op de vesting
van Terneuzen verdedigde Fort Ellewoutsdijk de
Westerschelde.
Het fort werd gebouwd in de vorm van een zeshoek en
was volledig omgracht. Aan de buitenzijde is het vestingwerk
80 meter breed en 110 meter lang. De buitenmuren
die rechtstreeks uit het water oprijzen zijn 10 meter hoog.
In het muurwerk aan de zeezijde bevinden zich 19 rechthoekige
bomvrije ruimten die voorzien zijn van in zwaar
metselwerk uitgevoerde tongewelven. Bovenop de
gewelven is 2 meter grondbedekking aangebracht.
Daarbovenop lag oorspronkelijk een aarden borstwering
waarachter de kanonnen stonden opgesteld en aan de
bovenzijde is het metselwerk met een dikke laag grond
bedekt. Vóór de uitvinding van het getrokken geschut
en de brisantgranaat (jaren 80 van de 19 de eeuw) was
fort Ellewoutsdijk bomvrij. In totaal konden er 500
manschappen in het fort gelegerd worden.
In de Tweede Wereldoorlog kwam het fort in Duitse
handen en zijn bunkers aangebracht. Fort Ellewoutsdijk
heeft toen als gevangenis gediend. Bijzonder is dat er na
de oorlog NSB-ers gevangenen gezeten hebben.
Voordat Natuurmonumenten het fort in 1981 in beheer
kreeg, heeft het als opslagplaats voor Defensie gediend.
Op 30 augustus is gestart met de restauratie van het fort.
Zo moet er onder meer bestrating van het binnenplein
worden verbeterd, voegwerk worden hersteld en vocht
worden bestreden. De restauratie is hard nodig om het
rijksmonument duurzaam te behouden en om deze reden
is het fort tot begin 2011 niet toegankelijk. Het fort ligt
in een wandelroute met daaraan een (vogel)uitkijkpunt
van waar men een bijzonder mooi uitzicht heeft over
de Westerschelde. Natuurmonumenten zoekt nog naar
een geschikte herbestemming van het fort na restauratie.
Daarbij wordt gedacht aan een verdere openstelling van
het fort door bijvoorbeeld het publiek te informeren over
de geschiedenis van het fort en de Westerschelde. Ook is
het idee om er een kleine horecaonderneming te vestigen.
Begin februari 2011 zou de restauratie gereed moeten
zijn. De gemeente Borsele zal ook bijdragen aan het
onderbrengen van tentoonstellingen en exposities in
het fort. Natuurmonumenten heeft als opdrachtgever
de volledige medewerking verleend om de restauratie van
het fort als restauratie opleidingsproject te laten uitvoeren.
Voor de leerling-restauratiemetselaar is het een hele klus
om de dikke zware muren weer op een goede manier te
herstellen. Opgemerkt moet worden dat door kogelinslagen
beschadigde stenen gehandhaafd worden; het
zijn immers sporen die de historie van het fort illustreren.
Voor de leerling restauratietimmerman zit ook veel werk
in het herstel van de deuren, waarvan sommige 10
centimeter dik zijn. De kozijnen moeten gerestaureerd
worden en luiken en ramen moeten weer goed draai- en
sluitbaar gemaakt worden. Elke week worden er foto’s
gemaakt van de restauratie; deze staan op de website
van Natuurmonumenten onder Natuurgebieden:
www.natuurmonumenten.nl
Lopende ROP-projecten
Het Fort Ellewoutsdijk is niet het enige restauratieproject
waar leerlingen opgeleid worden. De volgende projecten
zijn door opdrachtgevers inmiddels ook aangemerkt als
Restauratie Opleidingsproject (ROP):
- NH Kerk in Nisse
- NH Kerk in Oost-Souburg
- Oostpoort in Sluis
- Belfort in Sluis
- Molen De Jager in Oud-Vossemeer
- Hof Kromwege in Oost-Souburg
- voormalige Brouwerij Van Waes-Boodts in Westdorpe
- Stadhuismuseum in Zierikzee
- diverse kerktorens op Schouwen-Duiveland
- RK Kerk in Kloosterzande
- NH Kerk in Wilhelminadorp
www.scez.nl/rop-zeeland
Zeeuws Erfgoed 11 december 2010/04 • MONUMENTEN
Een leerling timmeren
brengt de betonbekisting
aan de bovenrand van
het fort aan.
Dit onder toezicht van de
leermeester/uitvoerder van
het project.

MONUMENTENRONDE
Stichting Bunkerbehoud
Doel en werkzaamheden
De Stichting Bunkerbehoud is in 1999 opgericht met als doel het
behouden, beschermen en restaureren van waardevolle bunkers en
verdedigingswerken. Inmiddels heeft de stichting meerdere bunkers
gerestaureerd en in beheer. Deze worden regelmatig voor het publiek
opengesteld. De Stichting Bunkerbehoud is inmiddels uitgegroeid tot
een volwaardige vestingbouwkundige organisatie, die op het gebied
van vestingwerken uit de Tweede Wereldoorlog leidend is in Nederland.
De werkzaamheden van de stichting zijn de laatste jaren fors uitgebreid
en onder te verdelen naar de drie kernactiviteiten:
- Bezoekersfunctie: verschillende museumbunkers in Zoutelande,
Vlissingen en Middelburg;
- Kenniscentrum: op het gebied van vestingbouw in Zeeland
en specifiek van de Slag om de Schelde. Hierbij worden battlefield
tours en rondleidingen georganiseerd voor groepen belangstellenden,
waaronder de militaire academies uit binnen- en buitenland;
- Adviestaak: het geven van gevraagd (en ongevraagd) advies aan
overheden en particulieren op het gebied van het behoud
van vestingbouw, zoals bij het Walcherse Landfront,
bunkers op Schouwen-Duiveland en in Zeeuws-
Vlaanderen.
Moderne vestingbouw
De stichting richt zich hoofdzakelijk op moderne
vestingbouw. Daarmee bedoelen wij betonnen
verdedigingswerken vanaf de Eerste Wereldoorlog.
Het belangrijkste aandachtsgebied van de stichting
is de Atlantikwall, een verdedigingslinie aangelegd
door de Duitsers tussen 1942-1944 die liep van
Noorwegen tot aan de Frans-Spaanse grens.
De Nederlandse kust, gelegen voor het Duitse
moederland, werd krachtig verdedigd. De Zeeuwse
Delta en met name West-Zeeuws-Vlaanderen en
Walcheren werden zwaar verdedigd met duizenden
bunkers en versperringen. Dit gebeurde in verband met de
strategische positie van deze regio’s aan de monding van de Westerschelde,
de toegang tot de wereldhaven Antwerpen. Na de Tweede Wereldoorlog
verdwenen veel bunkers en andere verdedigingswerken onder de slopershamer,
thans rest nog slechts 10% van wat ooit gebouwd is.
Werk in uitvoering aan de zogenaamde Bunkerroute 2 e fase, bij
de rotonde Rondweg Koudekerke-Duinstraat (foto Stichting Bunkerbehoud).
Zeeuws Erfgoed 12 december 2010/04 • MONUMENTEN
Toenemende belangstelling
De laatste jaren is er een grote belangstelling ontstaan voor de eerder
genoemde restanten uit de Tweede Wereldoorlog. Ook bij de overheden
is het besef gegroeid om representatieve onderdelen te bewaren als tastbare
herinnering aan de voor Zeeland zo ingrijpende Tweede Wereldoorlog.
Met name in relatie tot de ‘vergeten slag’ om de Schelde worden de nog
aanwezige vestingwerken gezien als belangrijke relicten die in direct
verband staan met het bombardement van Breskens in september 1944,
de inundatie van Walcheren in oktober 1944 en de direct daaropvolgende
landingen bij Westkapelle en Vlissingen op 1 november.
Internationaal symposium Atlantikwall
Een recente activiteit van de stichting was een tweedaags internationaal
Atlantikwall-symposium, dat begin september voor het eerst in Nederland
werd georganiseerd. De eerste dag werd gehouden bij de Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed te Amersfoort. Aan de directeur van de Rijksdienst
werd door de samenwerkende bunkerorganisaties in Nederland
een selectievoorstel van beschermingswaardig Atlantikwall-erfgoed
aangeboden. De tweede dag van het symposium vond plaats in
Middelburg en kenmerkte zich als een ‘velddag’, met een rondrit
langs het Walcherse Landfront. Momenteel wordt dit
Walchers Landfront ontsloten door enkele fietsroutes
en is het onderwerp voor verdere studie naar landschappelijke
ontwikkeling.
Toekomstvisie
Als erfgoedorganisatie wil de Zeeuwse Stichting
Bunkerboud haar rol in Nederland verder
uitbouwen en het belang van de bunker als
waardevol cultureel erfgoed onder de aandacht
brengen. Dat in Zeeland daadwerkelijk om de
Atlantikwall is gevochten en de Slag om de Schelde
medebepalend is geweest voor het verloop van de
Tweede Wereldoorlog, zijn hierbij belangrijke
aandachtspunten.
Kerngegevens
De Stichting Bunkerbehoud heeft:
- circa 30 actieve vrijwilligers
- circa 250 donateurs
- circa 20.000 bezoekers op jaarbasis bij de museumbunkers
en Battle-field tours
- een halfjaarlijks mededelingen- en informatieblad in kleur
voor de donateurs en relaties

Een kijkje in Het Schuitvlot, de tweede locatie van de SCEZ
Drukbezochte Open Monumentendag
11 september 2010 was een prachtige dag met veel zonneschijn, waarop in heel Zeeland weer veel
te beleven viel: de zaterdag van de Open Monumentendag. Velen waren dan ook als vrijwilliger of
bezoeker op stap om hun bijdrage te leveren aan deze feestelijke dag.
Ook voor de SCEZ en een groot deel van haar medewerkers was die zaterdag bijzonder, omdat
het Open Dag was in haar tweede huisvesting Het Schuitvlot aan de Looierssingel in Middelburg.
In juni verscheen over dit pand - de voormalige brandweerkazerne - al een special bij Zeeuws Erfgoed,
en op 11 september werden de deuren van de verbouwde locatie opengezet voor belangstellenden
en nieuwsgierigen die toch ook wel eens wilden zien wat er allemaal was veranderd in het gebouw.
Op het terrein aan de achterzijde speelde zich ook van alles af. Daar stonden in de felle zon de
roodglimmende Magirus, de bluswagen van de brandweer uit 1931, en de eveneens historische
Opel Blitz uit 1958. Twee brandweerlieden van het Stadsgewest gaven uitleg over beide wagens.
Bij de kraam van leerbewerkster Judith konden geïnteresseerden zich laten informeren over leren
schoeiselen oude bewerkingstechnieken uit de middeleeuwen.
In de garage- en opslagruimte van de monumentenwacht stonden verschillende tentoonstellingen
opgesteld, waaronder de verrijdbare Erfgoedmobiel en de Zeeuwse Klapbank. Rondom was een
erfgoedmarkt met diverse kraampjes ingericht. Voor wie meer wilde weten over het archeologisch
depot en de ondergrondse bunker werden rondleidingen verzorgd, onder andere door de vrijwilligers
van Stichting Bunkerbehoud onder leiding van Hans Sakkers. Vrijwilligers van de Archeologische
Werkgemeenschap Nederland, afdeling Zeeland, presenteerden zich in passende middeleeuwse kledij
bij een nagebootste beerput met voorwerpen en een mooie kraam.
De Open Dag trok vele - naar schatting ruim zevenhonderd - nieuwsgierige bezoekers vanuit
Middelburg en van ver daarbuiten. De SCEZ wil graag iedereen bedanken die deze dag tot een succes
heeft gemaakt! Het beeldverslag van deze Open Dag laat u meeproeven van de sfeer.
Erfgoedmarkt met tentoonstellingen (foto Niek Beeke). | Demonstratie van het ambacht leerbewerking.
Klimmen als een monumentenwachter (foto Niek Beeke).
Hans Sakkers in het ‘hart’ van de bunker.
Uitlegruimte voor bodemvondsten (foto Niek Beeke). | Mobiel erfgoed: de Magirus 1931.
Zeeuws Erfgoed 13 december 2010/04 • ALGEMEEN

Archeologie Themadag Archeologie
Zaterdag 9 oktober namen 78 personen in de Mauritshof in IJzendijke deel aan de
grensoverschrijdende Themadag Archeologie & Publiek, georganiseerd door de provincies
Oost- en West-Vlaanderen en Zeeland, met een belangrijke bijdrage van de SCEZ.
Al tijdens de koffie en ook in de lunchpauze kon kennis genomen worden van een groot
aanbod aan educatieve archeologische projecten van het Ten Duinen Museum in Koksijde,
de archeologische dienst Raakvlak uit Brugge, de provinciale archeologische musea van
Oost-Vlaanderen te Ename en Velzeke en de SCEZ (onder andere met de Erfgoedmobiel).
Gedeputeerde Harry van Waveren constateerde in zijn welkomstwoord dat archeologie in Zeeland in
een rustiger vaarwater was gekomen en dat de tijd nu rijp was om juist aandacht te besteden aan het
onderwerp van deze dag. Zijn collega, Marleen Titeca-Decraene van West-Vlaanderen, benadrukte
ook het belang van grensoverschrijdende samenwerking. Nadat Robert van Dierendonck (SCEZ)
en Luc Bauters, provinciaal archeoloog van Oost-Vlaanderen, in het kort het archeologisch beleid
aan weerszijden van de grens met elkaar hadden vergeleken, werd het thema van de dag ingeleid door
Evert van Ginkel van de Nederlandse Stichting Archeologie en Publiek. Daarbij schetste Van Ginkel in
het kort alle bekende mogelijkheden die op dit moment benut worden om archeologie dichter bij het
publiek te brengen, van publieksboek tot website over archeologische resultaten en van informatiebord
tot kunstwerk op een vindplaats. Naast de bekende voorbeelden zag hij vooral op het gebied van
de nieuwe media grote kansen om het publiek te bereiken. Maarten Berkers blikte terug op de dag van
het Forum Vlaamse Archeologie die in april aan het thema was gewijd onder andere met een filmpje
waarin de Mechelse marktgangers gevraagd werd naar hun belangstelling voor archeologie en de rol
die zij archeologie wilden toekennen. Ondanks het feit dat te Mechelen een grote opgraving met veel
publiciteit aan de gang was, bleken mensen toch niet op de hoogte, terwijl anderen het archeologisch
belang (te) hoog inschatten.
Levendige discussie
Onder leiding van Evert van Ginkel ontspon zich daarna een levendige discussie over de publiekswerking
in de archeologie. Belangrijke constateringen hierin waren dat het publiek altijd graag wil
weten wat het resultaat is van archeologisch onderzoek. Publiekswerking is echter vaak niet opgenomen
bij archeologisch onderzoek en, als dat wel het geval is, sneuvelt het als sluitpost meestal in het
kostenplaatje. Door de deelnemers werd aangedrongen op initiatieven van de overheden, zeker als ze
opdrachtgever zijn van het onderzoek, dat dan ook deels door de belastingbetaler wordt bekostigd.
Maar ook de archeologen moeten bereid zijn de leuke en belangrijke dingen van hun vak te laten zien
en zelf initiatieven nemen, om het belang van de archeologie voor het publiek bij overheden, projectontwikkelaars
en bouwers in beeld te brengen. Veel bewoners van een nieuwbouwwijk hechten aan
de geschiedenis en de identiteit van hun nieuwe omgeving. Communicatie is een apart vak en
archeologen hebben mediatraining nodig om hun nieuws aan de man te brengen.
Leerzame workshops
De middag was ingeruimd voor vier workshops die tweemaal werden gegeven. Bij de workshop
‘Verbeelding’ riep een prikkelende stelling van Bernard Meijlink (Walcherse Archeologische Dienst)
dat de publieksvraag en dus de politiek het onderwerp van archeologisch onderzoek bepaalt, een
scherpe discussie op: archeologisch onderzoek moet geënt blijven op wetenschappelijke vraagstellingen.
Stefaan Gheysen (Westtoer) waarschuwde te waken voor te veel verbeelding in het landschap: publiek
was volgens hem alleen maar geïnteresseerd in topvondsten. Jan van Damme (PZC) en Stijn Lybeert
(Focus-wtv) gaven in de workshop ‘Media’ verhelderend inzicht in het proces van nieuwsverwerking
door de pers. Daarbij blijken persoonlijke contacten met journalisten van eminent belang. Een
nieuwsbericht dient ook aan een aantal criteria te voldoen om kans op publiciteit te maken en voor tv
is verrassend beeld erg belangrijk. In de workshop ‘Musea’ stelde Katelijne Vertongen (Museum Brugge)
dat de doelgroep van de museumbezoeker bij de inrichting van een museale opstelling sterk bepaalt wat
visueel en tekstueel aangeboden wordt en beperkingen stelt aan wat de archeoloog wil vertellen.
Paul Bailleul (Bailleul Ontwerpbureau) maakte duidelijk dat ook politieke wil en politieke invloed
nodig zijn om een goed project tot stand te brengen. Hieronder wordt wat uitgebreider ingegaan op
de workshop ‘Onderwijs’.
Na een inleidende lezing van Mathieu De Meyer, projectleider Forten en Linies in Grensbreed
Perspectief, over de vestingwerken van IJzendijke, werd in drie groepen een rondwandeling gemaakt
langs de vestingwerken en het Museum Het Bolwerk en werd in de Mauritshof nog een hapje en een
drankje genuttigd. Van de themadag zal nog een uitgebreid verslag worden gepubliceerd.
Evert van Ginkel van de Nederlandse Stichting Archeologie en Publiek.
Discussie met de zaal.
Gebak in stijl.
Zeeuws Erfgoed 14 december 2010/04 • ARCHEOLOGIE | ERFGOEDEDUCATIE

& Publiek Erfgoededucatie
(Hoe) past archeologie in het onderwijs?
Evert van Ginkel stelde in zijn lezing dat er weinig zicht en greep is op de behandeling van
archeologie in lesmethodes. Er zijn geen evaluaties uitgevoerd, waardoor het niet bekend is of
producten aansluiten bij of worden gebruikt in het onderwijs. Archeologie is slecht vertegenwoordigd
in de Nederlandse Canon. “We doen maar wat”, stelt Van Ginkel. Binnen de
workshop ‘Onderwijs’ werd bekeken of dat echt zo is.
De workshop werd verzorgd door Geert Berings, lector geschiedenis en vakdidactiek
geschiedenis aan de lerarenopleiding van de Arteveldehogeschool Gent, en Josien Pootjes,
adviseur erfgoededucatie van de SCEZ.
Onderwijsstructuur
Geert Berings bekeek de structuur van het onderwijs in België. Wat zijn daarbinnen de problemen en
waar liggen de kansen voor archeologie? In België wordt bij het vak geschiedenis in het secundair (voortgezet)
onderwijs gewerkt volgens een chronologische tijdlijn. De tijd vanaf de prehistorie, of ‘Tijd van
jagers en boeren’ tot aan de ‘Tijd van televisie en de computer’ (vanaf 1950), wordt veelal maar één
keer behandeld. Deze chronologische aanbieding van de geschiedenistijdvakken biedt daarom weinig
mogelijkheden om in hogere leerjaren archeologie aan te bieden. Een excursie naar een archeologisch
museum is niet voor de hand liggend als op dat moment het tijdvak televisie en computers wordt
aangeboden. Om leerlingen van de hoogste klassen bij hun keuzes voor een vervolgstudie te interesseren
voor het vak archeologie, is dus weinig mogelijkheid. In Nederland zijn er in het primair onderwijs
diverse geschiedenismethodes die chronologisch concentrisch werken; de tijdperiodes komen een paar
keer terug. Binnen alle geschiedenismethodes wordt ruimte gemaakt voor archeologie opdrachten.
De begrippen archeologie en de archeoloog worden behandeld.
Berings had diverse materialen, zoals werkboekjes en dvd’s bekeken. De regelgeving omtrent archeologie
verandert zo snel, dat na twee jaar deze producten echt verouderd zijn. Zijn zoektocht naar internetinformatie
over archeologie en educatie leverde bedroevend weinig op. Een enthousiaste leraar zal hier
slecht de informatie vinden die hij zoekt. Een uitzondering vormt de overzichtelijke website van het
Provinciaal Archeologisch Museum Velzeke: www.pam-velzeke.be.
Archeologieprojecten
Josien Pootjes bekeek de mogelijkheden van archeologie in het onderwijs vanuit het aanbod.
Het aanbod is voor docenten te vinden op www.scez.nl/projector en op de provinciale site
www.cultuureducatiezeeland.nl. Hoe kunnen de archeologieprojecten binnen het onderwijs ingezet
worden? Het project ‘Uit de put’, voorheen gepresenteerd in de Erfgoedmobiel, werd uitgebreid
getoond. Verder bestaat er aanbod in de vorm van leskisten, museumeducatie, digitale projecten met
een verwijzing naar www.kich.nl (‘KennisInfrastructuur CultuurHistorie’: kaarten met archeologische
waarden), gastlessen in samenwerking met de vrijwilligers van de AWN (Archeologische
Werkgemeenschap Nederland, afdeling Zeeland) en worden er uitstapjes geregeld van scholen naar
opgravingssites. De SCEZ biedt een snuffelstage aan voor leerlingen uit de hoogste klassen van het vwo.
Kansen voor archeologieprojecten zijn er volgens Pootjes binnen de zogenoemde ‘Leonardoscholen’
en het gymnasiumonderwijs. Leonardoscholen zijn opgezet voor hoogbegaafde leerlingen, die veelal
doorstromen naar de gymnasia. Deze scholen vragen ook om extra aanbod buitenom de reguliere lessen.
Het gymnasiumonderwijs biedt onderwijs over de cultuur van de klassieke oudheid.
Het ‘Nieuwe Leren’, een term waar vele vernieuwende onderwijsvormen vanaf 2000 onder vallen en
die tot doel heeft om ‘beter’ onderwijs aan te bieden, biedt eveneens kansen. In de basisscholen wordt
bij geschiedenis de ‘beleving’ belangrijk. Leren moet plaatsvinden in een authentieke omgeving. Dat
kan door mensen en materialen in de school te halen en door leerlingen buiten de school te laten leren.
Vaardigheden (competenties) moeten aangeleerd worden, zoals samenwerken, overleggen, ICT
(computeronderwijs). Allemaal kansen voor archeologielessen.
Bij de discussie kwamen vragen los over de mogelijkheden om met leerlingen een opgraving te bezoeken.
Kunnen leerkrachten wellicht via Twitter een waarschuwing krijgen als die mogelijkheid zich voordoet?
Kunnen studenten van de lerarenopleidingen worden ingezet om rondleidingen te verzorgen op de site?
Vragen die de moeite waard zijn om verder te onderzoeken. Scholen in Zeeland kunnen hierover contact
opnemen met de adviseur erfgoededucatie, Josien Pootjes, 0118-670604, jm.pootjes@scez.nl.
Zeeuws Erfgoed 15 december 2010/04 • ARCHEOLOGIE | ERFGOEDEDUCATIE
Discussie met de zaal.
Workshop ‘Onderwijs’.
Archeologieprojecten op de markt.

Opgraving in Aardenburg,
perceel Van der Hooft
(1966). Tweede man van
links (zonder pet): ir. J.A.
Trimpe Burger.
Archeologisch Nieuws
Onderzoek Romeins Aardenburg gestart
Op 6 september ging het Odyssee-project van de eerste
uitwerking van Romeins Aardenburg van start. Op de
startvergadering in Middelburg zijn de eerste werkafspraken
gemaakt en is de voorlopige indeling van
het eind 2011 te verschijnen rapport vastgelegd. In dat
rapport wordt ook een deelonderzoek opgenomen, dat
Wouter Dhaeze voor zijn promotie aan de Universiteit
Gent heeft uitgevoerd en beschreven. De resultaten van
zijn studie komen met deze publicatie ook beschikbaar
voor het project.
Guus Besuijen van Hazenberg Archeologie heeft voor
zijn werkzaamheden een werkplek gekregen in locatie
Het Schuitvlot (SCEZ). Hij is bezig met het ordenen
van de gegevens van circa 1.400 fragmenten versierde
terra sigillata, die al grotendeels beschreven zijn door
de opgraver, de voormalige provinciaal archeoloog
Jan Trimpe Burger. De data van de 340 stempels op terra
sigillata zijn al geordend en ter beschikking gesteld aan
Ester van der Linden (Hazenberg Archeologie), die de
Onderzoek en meldingen
WALCHEREN
Duizend jaar oude boerderij Domburg
Op de locatie van het voetbalveldje bij de Golfslag te
Domburg is door de gemeente Veere de bouw van een
nieuwe school gepland. De Walcherse Archeologische
Dienst (WAD) voerde hier in de zomer van 2010 een
opgraving uit die op grote belangstelling van het publiek
en de media kon rekenen. Het vooronderzoek, uitgevoerd
door de WAD en SOB Research, had al aangetoond dat
het hier om een interessante locatie ging, net ten zuiden
van de vroegmiddeleeuwse ringwalburg en op de rand
van de hoger gelegen kreekrug.
Tijdens de opgraving werden de resten van een boerderij
en erf van omstreeks 1000 na Chr. gevonden.
De plattegrond is nagenoeg compleet en meet ongeveer
10 bij 6 meter. Rond de boerderij bevonden zich
Zeeuws Erfgoed 16 december 2010/04 • ARCHEOLOGIE
gegevens controleert en aanvult naar de recente stand
van kennis.
Ook aan de munten wordt gewerkt: daarbij is
geconstateerd dat een deel ervan in kwaliteit achteruit is
gegaan, en dat nieuwe bestudering voor dat deel niet meer
mogelijk is. Benno Ridderhof van het bedrijf Mud, Blood
en Beer (MBB) is al enige tijd bezig met het bewerken
van de gescande opgravingstekeningen van Aardenburg,
zodat deze tekeningen aan elkaar gekoppeld, en de
vondstgegevens aan de sporen gelinkt kunnen worden.
Deze tekeningen zijn dan weer digitaal te bewerken voor
analyse van de gedateerde sporen en voor publicatie in
het rapport.
Vorderingen en informatie over het project worden bijgehouden
op de websites www.erfgoednederland.nl/odyssee en
www.romeinsekust.nl. Presentatie van de onderzoeksresultaten
vindt in 2012 ook plaats in een tentoonstelling in
het Gemeentelijk Archeologisch Museum in Aardenburg.
verschillende grachten en kuilen die in de tiende en
elfde eeuw gedateerd kunnen worden. De boerderij is
drieschepig en komt sterk overeen met plattegronden
gevonden bij opgravingen in Oost-Souburg. De complexe
oversnijdingen van de sporen tonen aan dat er op het
terrein sprake is van verschillende fases van gebruik.
Opvallend is de vondst van een aantal middeleeuwse
benen fragmenten van glissen, een soort primitieve
schaatsen. Misschien bevond zich hier wel, aan de rand
van het dorp bij de laaggelegen poelgronden, een mooi
schaatsplekje?
De WAD is druk bezig met het bekijken van alle
vondsten en het ontrafelen van de sporen. De resultaten
worden gepubliceerd in een Walchers Archeologisch
Rapport.

Actiefoto van de opgraving bij de Golfslag, Domburg
(foto WAD).
Boerderij uit Oost-Souburg, te vergelijken
met die uit Domburg.
Middeleeuwse agrarische sporen Oostkapelle
Bij Oostkapelle wil de gemeente Veere aan de
Brouwerijstraat 36b in de nabije toekomst woningen
bouwen. Het perceel is gelegen op een brede kreekrug
aan de zuidoostelijke rand van het dorp, vlakbij de
camping ‘In de Bongerd’.
De Walcherse Archeologische Dienst heeft hier in de
zomer van 2010 een kleine opgraving uitgevoerd. Hierbij
werden sporen gevonden van een middeleeuwse akkerlaag
uit de dertiende en veertiende eeuw. Onder deze laag
ZEEUWS-VLAANDEREN
Middeleeuwse fundamenten buiten Biervliet
Op 13 oktober is door de SCEZ, een AWN-lid en een
medewerker van Artefact een grote bakstenen fundering
opgemeten langs de N61 bij Biervliet. De vondstmelding
kwam van de heer G. van der Maas van Rijkswaterstaat.
De fundering was aangetroffen in een put, die in opdracht
van Rijkswaterstaat was gegraven in verband met munitieonderzoek.
Van dit terrein waren nog geen archeologische
kwamen in de top van de kreekrug minstens twee
cirkelvormige greppels van circa 5-7 meter in diameter
te voorschijn die te interpreteren zijn als resten van
hooimijten. De sporen waren maar ondiep bewaard en
bevatten aardewerk uit de twaalfde/dertiende eeuw.
In de nabije omgeving van de hooimijten bevond zich
een aantal kuilen en smalle greppels. Ook werd een reeks
kleine paalgaatjes opgetekend die iets jonger leken te zijn
en zeer waarschijnlijk tot een hekwerk of een soortgelijke
constructie behoord hebben. Al deze sporen zijn toe te
schrijven aan agrarische activiteiten aan de rand van
Oostkapelle.
Middeleeuwse hooimijten worden in verschillende opgravingen
in Zeeland aangetroffen, zoals bij de N57 bij
Serooskerke, de Absdaalseweg bij Hulst en in Zaamslag.
Hun grootte verschilt sterk, van 1,5-9 meter in diameter.
Alle lijken dienst gedaan te hebben als tijdelijke opslag
van diverse gewassen. Bij onderzoek naar de inhoud van
een van de greppels, gevonden bij het onderzoek van de
nieuwe N57 te Serooskerke, werden verkoolde zaden van
diverse soorten als broodtarwe, gerst, erwt (en wikke), vlas
en huttentut (olie) vastgesteld (vermoedelijk als gevolg van
het ‘eesten’, conservering met behulp van verhitting). De
gewassen werden op de grond opgeslagen, al dan niet op
een verhoging met grond uit de gracht/greppel. Ook zijn
er soms bescheiden houten constructies gebruikt.
Archeologisch onderzoek aan de Brouwerijstraat, Oostkapelle.
vondsten in de landelijke database Archis geregistreerd.
De fundering bevindt zich buiten de grenzen van het
middeleeuwse Biervliet. Na het schoonmaken bleek het
te gaan om een muur van een zeer groot gebouw: een
gasthuis, klooster of versterkt huis - mogelijk het
befaamde kasteel van Biervliet, dat overigens ook aan
de oostzijde van middeleeuws Biervliet wordt gesitueerd.
De 16 meter lange zichtbare fundering had nog twee
zijstukjes, waarvan er één nog in de (zuidelijke) putwand
doorliep. Het andere stuk hield op, maar was niet
Zeeuws Erfgoed 17 december 2010/04 • ARCHEOLOGIE
‘
Een glis en een bakpan
met holle steel (fragment)
uit opgraving de Golfslag
in Domburg (foto WAD).
Vondstmeldingen en
archeologisch spreekuur
Melding van archeologische
vondsten dient te
geschieden bij de SCEZ.
Het materiaal wordt wanneer
nodig geregistreerd
en gedocumenteerd, maar
blijft altijd in het bezit
van de melder, tenzij deze
het zelf wil afstaan. Uw
melding van vondst(en)
of waarneming(en) kan
ook schriftelijk of
telefonisch geschieden bij:
SCEZ
Postbus 49
4330 AA Middelburg
T 0118-670870
E j.jongepier@scez.nl
Daarnaast houdt de
SCEZ op elke eerste
dinsdagmiddag van de
maand een archeologisch
spreekuur. U kunt het
spreekuur in locatie
De Burg
Groenmarkt 13
te Middelburg
bezoeken om voorwerpen
te laten determineren
(geldwaarde wordt niet
getaxeerd), vondstmeldingen
te doen, of allerlei
vragen op het gebied van
de Zeeuwse archeologie
voor te leggen.
De eerstvolgende
archeologische spreekuren
vinden plaats op
de dinsdagmiddagen
7 december, 4 januari,
1 februari en 1 maart
van 15.30 tot 16.30 uur.
Dank voor uw
medewerking!

Fundering van een groot
middeleeuws gebouw langs
de N61 bij Biervliet.
Kogelpotje (Schinveld) uit
Oud-Hontenisse, datering
twaalfde/dertiende eeuw.
Schedel van ‘Francien’,
gevonden in Oud-
Hontenisse.
afgebroken. Het baksteenformaat bedroeg 28 x 14 x 7 en
28 x 13,5 x 6,5 centimeter; deze wijzen op een middeleeuwse
datering, rond 1300. In de akker is in zuidwestelijke
richting nog geprikt om de fundering eventueel te volgen;
daaruit bleek dat die nog minimaal 20 meter in
dezelfde richting doorloopt. De oriëntatie van de fundering
is ongeveer westzuidwest-oostnoordoost. De naast de
fundering aangetroffen aardewerkfragmenten dateren uit
het begin van de veertiende eeuw.
‘Francien’ uit Oud-Hontenisse
Een Antwerpse fotograaf vond op 6 september bij toeval
in de omgeving van Kruisdorp, buitendijks in het slik,
een menselijke schedel. De vinder meldde de vondst bij
de politie in Hulst, waarna de schedel is opgehaald voor
deponering in het Zeeuws Archeologisch Depot en
eventueel verder onderzoek. De schedel is vermoedelijk
van een vrouw, en waarschijnlijk afkomstig van het in
1509 verdronken dorp Oud-Hontenisse. Op het
politiebureau kreeg de vrouw de naam Francien.
In dezelfde omgeving ontdekte de heer M. Jansen
uit Geleen in het begin van de jaren zeventig een
onbeschadigd kogelpotje van circa 12 centimeter.
Het lichtgekleurde potje had enkele rode verfstrepen
op wand en bodem, en kan in het productiecentrum
Schinveld (Zuid-Limburg) zijn vervaardigd (datering
twaalfde/dertiende eeuw). Hij meldde het voorwerp
op 12 oktober bij de SCEZ aan, waarna hij het in
bruikleen overdroeg aan mevrouw J. Meijers van
de Stichting Het Zeeuwse Landschap voor opstelling
in het bezoekerscentrum Saeftinghe te Emmadorp.
Het gave potje dateert uit de vroegste periode van
Oud-Hontenisse, dat als
Guntenesse in 1183 voor
het eerst wordt vermeld.
Nieuwe sporen
Johannieters
Zaamslag
Op 9 september
heeft de SCEZ
met hulp van
AWN-leden een
bakstenen
funderingsstuk
schoongemaakt en
ingemeten in een nieuw
gegraven sloot langs de
Groeneweg bij Zaamslag,
in opdracht van Waterschap
Zeeuws-Vlaanderen.
Zeeuws Erfgoed 18 december 2010/04 • ARCHEOLOGIE
Het nieuw gegraven slootprofiel werd eerder onderzocht
op archeologische resten. Na het blootleggen van de fundering
bleek het waarschijnlijk te gaan om een vierkante
poer van 1,60 x 1,60 meter, die als fundering van een
spaarboog diende.
In het sloottalud is met de prikstok geprikt om de
fundering eventueel te volgen, maar die liep in westelijke
richting niet verder door. In oostelijke richting was de
begrenzing al vastgesteld. De oriëntatie van het gebouw
waarvan de poer deel uitmaakte, was ongeveer westzuidwest-oostnoordoost.
Dat is dezelfde oriëntatie als die van
een funderingsstuk dat in 2009 in de wegsloot langs
de provinciale weg is aangetroffen. De afstand tussen
de twee funderingsstukken bedraagt ongeveer 30 meter.
Tempeliers, Johannieters, Franciscanen
De fundering bestond voornamelijk uit stukken baksteen;
er waren weinig gave exemplaren aanwezig. Het formaat
van de rode bakstenen bedroeg 26 x 13 x 6 centimeter.
Het binnenste gedeelte van de poer was niet dichtgemetseld,
maar volgegooid met stukken baksteen.
De poer bevond zich op 1,40 meter beneden maaiveld
en bleek nog een meter dieper door te lopen. De poer
was door het (intacte) veen gegraven en rust naar alle
waarschijnlijkheid op pleistoceen zand.
Op een iets hoger niveau in het westelijke talud van
de sloot kwam uit noord-noordwestelijke richting een
andere fundering tevoorschijn. Hoewel de bakstenen min
of meer in verband lagen was deze fundering iets meer
‘verrommeld’. Het zal een tussenmuur zijn geweest tussen
beide funderingen, die als buitenmuur van een groot
gebouw kunnen worden geïnterpreteerd.
Dit is vermoedelijk het in middeleeuwse oorkonden
genoemde hospitaal van de Hospitaalridders of
Johannieters (sinds 1540 een klooster van de derde orde
van Sint-Franciscus). Iets ten westen van het hospitaal
bevond zich vanaf het eind van de dertiende eeuw een
commanderij van de tempeliers. De complexen verdronken
in 1586 als gevolg van inundatie. Uit het profiel van
de sloot zijn enkele aardewerkfragmenten verzameld.
Deze dateren voornamelijk uit de vijftiende eeuw.
Middeleeuwse bakstenen poer in een sloot langs
de Groeneweg te Zaamslag.

Een middeleeuwse afvalkuil aan de Hoogstraat in Sluis
leverde een bijzondere vondst op: een vuurscherm uit
omstreeks 1350, voorzien van een ‘portret’.
Medewerkers van het Provinciaal Archeologisch
Centrum Zeeland (PACZ), nu onderdeel
van de SCEZ, voerden in oktober 2000
een archeologische verkenning uit wegens
de voorgenomen bouw van een appartementencomplex
aan de Hoogstraat in
Sluis. Leden van de Archeologische
Werkgemeenschap voor Nederland
(AWN), afdeling Zeeland, verleenden
medewerking.
Na het onderzoek is de bouwput verder
uitgegraven tot het gewenste niveau en
zijn de werkzaamheden gevolgd door
enkele amateurarcheologen, in de hoop
nog niet waargenomen bewoningssporen
aan te treffen. Tijdens die
waarneming is ook het restant van
een laatmiddeleeuwse afvalkuil
aangetroffen.
De vondsten daaruit zijn overgedragen
aan het Zeeuws Archeologisch Depot
van de SCEZ (ZAD).
Vondst voor het voetlicht
Middeleeuws vuurscherm uit Sluise bodem
Tegen brandgevaar
Het vondstmateriaal uit de kuil bestond uit
gebruikelijke keramiek zoals fragmenten van
steengoedkannen en scherven rood- en grijsbakkend
aardewerk. Ook werden enkele
glasfragmenten verzameld, waaronder een
klein fragment van een glas-in-loodraam met de afbeelding van een
vogeltje. Tussen al deze zaken bevonden zich twee zeer interessante
voorwerpen. Het eerste is een deksel, vervaardigd uit Spaans
goudlustermajolica met een fragment van een bijpassende kom.
Het andere vormt het onderwerp van deze bijdrage: een vuurscherm
van roodbakkend aardewerk met loodglazuur en koperoxide. Direct
in het oog springend hierop is het ‘aanziende’ portret van vermoedelijk
een man.
Een vuurscherm is een halfrond met de hand vervaardigd voorwerp,
bedoeld om de vuurresten in de haard zodanig af te dekken dat
eventuele vonken geen brand konden stichten. Een ander in de
middeleeuwen vaak voorkomend voorwerp met dezelfde functie is
de vuurklok of vuurstolp.
Aan de bovenzijde van het vuurscherm zijn twee luchtgaten
aangebracht die ervoor zorgen dat het smeulende vuur ’s nachts aan
bleef. Vuur maken was nu eenmaal een tijdrovende bezigheid; als
het uit was moest men buitenshuis om vuur gaan, waarvoor betaald
moest worden.
Aan de bovenzijde van het scherm zit een handgreep met omgeslagen
randen, om het makkelijk te kunnen verplaatsen. Aan de binnenzijde
van vuurschermen vinden we vaak een roetkorst, waardoor ook
scherven van vuurschermen door de archeoloog makkelijk te
herkennen zijn.
Vuurscherm van roodbakkend aardewerk
met aanziend portret van een man.
Bodemvondst uit Sluis, 2000.
Hoogte 34 centimeter, gerestaureerd.
Datering 14 e eeuw, inv. nr. 506-14.
Van klok naar scherm
Naast het feit dat het Sluise vuurscherm met een
expressieve kop is versierd, is de vorm van het
voorwerp ook van belang. De meeste uit
opgravingen bekende middeleeuwse
voorwerpen met dezelfde functie zijn
namelijk vuurklokken. Pas toen de
haard van de centrale plaats in de
woning naar de wand verhuisde,
kreeg het voorwerp zijn halfronde
vorm. Dit betekende ook dat de
woning inmiddels stenen in
plaats van houten wanden had.
Vuurklokken zijn doorgaans dus
ouder dan vuurschermen.
Aanziende portretten zoals op
ons vuurscherm zien we
bijvoorbeeld ook op tin/loden
broches uit dezelfde periode,
circa het midden van de
veertiende eeuw, en op
munten uit deze tijd,
bijvoorbeeld de penny’s van de
verschillende Edwards uit Engeland.
Voorbeelden van gepubliceerde vuurschermen
met dit type portretten zijn mij onbekend;
we mogen het vuurscherm uit Sluis dan ook als
redelijk uniek beschouwen.
In de literatuur vond ik alleen een vermelding
van een applique in de vorm van een vrouwenhoofd,
op een fragment van een vuurscherm
gevonden in Sommelsdijk. *) Overigens is het vuurscherm uit Sluis
óók een fragment, maar er bleek voldoende van bewaard om een
verantwoorde reconstructie mogelijk te maken.
Deze restauratie is uitgevoerd door de heer P. Leenhouwers uit Sluis.
Hierdoor is het weer mogelijk om dit exemplaar bij diverse
presentaties zoals tentoonstellingen in te zetten. Voorlopig wordt
het vuurscherm opgesteld in de archeologievitrine van het Zeeuws
Archeologisch Depot in locatie Het Schuitvlot aan de Looierssingel
in Middelburg.
Henk Hendrikse,
depotbeheerder
Broche van tin/lood
afkomstig uit de opgraving
Korte Nobelstraat,
Zierikzee, 2003.
Diameter 1,9 centimeter,
datering 14 e eeuw.
Zeeuws Erfgoed 19 december 2010/04 • ARCHEOLOGIE
*) Rias Olivier (red.), Bodemvondsten uit Goeree-Overvlakkee, 25 jaar
archeologisch en historisch onderzoek door De Motte (Ouddorp 1994), 179.

Musea Volkscultuur Nieuws
2011-2012 Jaren van het Immaterieel Erfgoed
Op 15 oktober werd tijdens het symposium‘Waarborgen voor de
toekomst. Immaterieel erfgoed in de praktijk’ in Maarssen, georganiseerd
door het Nederlands Centrum voor Volkscultuur (NCV), officieel het
landelijk Jaar van de Tradities afgesloten. Datzelfde NCV heeft 2011 en
2012 uitgeroepen tot Jaren van het Immaterieel Erfgoed. Binnenkort
wordt de zorg voor het immaterieel erfgoed formeel geregeld als Nederland
de UNESCO-conventie ter bescherming van het immaterieel erfgoed
ondertekent. UNESCO formuleert het immaterieel erfgoed ook wel als
het “niet tastbaar levend cultureel erfgoed”. Zij hecht er veel waarde aan
dat de vele plaatselijke organisaties, die zich inzetten voor het immaterieel
erfgoed, betrokken worden bij de uitvoering van de conventie.
Tradities en gebruiken zijn levend erfgoed en kunnen niet worden
geconserveerd in tegenstelling tot het materieel erfgoed. Tradities,
Reünie DOG-borduurders
Het is al weer tien jaren geleden dat het project de langste
merklap van de wereld ‘Door Ons Gedaen’ van start ging.
Op 11 november werd in depotlocatie Het Schuitvlot
een reünie voor de borduurders georganiseerd. Het was
een hartelijk weerzien van 75 reünisten die allen zeer
geboeid luisterden naar de presentatie van Eef de Jonge.
In de presentatie werd teruggekeken op de fijne
samenwerking en de vele successen van DOG. Mia
Elmont inventariseerde met de borduurders de ideeën
voor een nieuw textielproject waarbij mogelijk ook de
jeugd betrokken zal worden. Met een kijkje in het depot,
waar de merklap uitgerold lag, werd de bijeenkomst
afgesloten.
De reünie van de langste merklap werd ook
bijgewoond door twee trotse jonge borduursters.
T-shirttentoonstelling ‘Tradities’ gratis te huur
Tien Zeeuwse tradities zijn op T-shirts afgebeeld en van een verklarende tekst voorzien.
De tentoonstelling is compact en samengesteld door het Nederlands Centrum voor
Volkscultuur in samenwerking met de SCEZ. Deze makkelijk rond te vervoeren
tentoonstelling kan gratis in bruikleen worden gevraagd door erfgoedinstellingen,
verenigingen en scholen. Geïnteresseerden kunnen contact opnemen met adviseur
volkscultuur Hesther van den Donk, 0118-670617, hpsm.vanden.donk@scez.nl.
Zeeuws Erfgoed 20 december 2010/04 • MUSEA
gebruiken en dialecten verdwijnen wanneer ze niet meer worden
onderhouden. De gemeenschap zelf draagt de zorg hiervoor en is
verantwoordelijk om het kwetsbare erfgoed in stand te houden. Het
immaterieel erfgoed is de culturele bagage die ons vormt en ieder van ons
met zich meedraagt. Kennis van elkaars gewoonten en gebruiken zorgt
voor een sociale cohesie in de samenleving. Immaterieel erfgoed boeit
omdat het over de eigen omgeving en het verleden gaat, en bindt mensen
aan hun omgeving en aan elkaar.
Zeeland zal, met de komst van een adviseur volkscultuur bij de SCEZ, in
de komende twee jaar aansluiting zoeken bij de landelijke projecten zoals
‘levenslooprituelen’ en ‘what’s in a name’, rituelen rond namen en naamgeving.
Ook zal, na ratificatie van de UNESCO-conventie, worden
bijgedragen aan een nationale inventarisatie van het immaterieel erfgoed.
Koninklijke onderscheiding
voor Wim van der Heijden
Op 20 oktober, tijdens een vergadering van het
algemeen bestuur van de Stichting De Zeeuwse
Streekdrachten in locatie De Burg, werd aftredend
secretaris Wim van der Heijden (links op de foto)
onverwacht verrast.
De Middelburgse wethouder Aalberts kwam binnen
met de boodschap dat het Hare Majesteit had behaagd
Wim te onderscheiden met het ridderschap in de Orde
van Oranje-Nassau. En dat vooral, maar niet uitsluitend
voor zijn inzet op het gebied van de Zeeuwse streekdrachten.
Zo was Wim medeoprichter van de Stichting
De Zeeuwse Streekdrachten en heeft hij zich samen met
echtgenote Liza ingezet voor de totstandkoming van het
boek
De Zeeuwse streekdrachten 1800-2000. Daarnaast was
Wim onder meer medeoprichter van de Heemkundige
Kring Walcheren, en actief in kerk (in Kleverskerke) en
museum (in Arnemuiden).

Schoolkinderen gaan de strijd aan tegen het water
Voor het verplaatsen van de zandzakken naar de waterkant
werd al snel een rij gemaakt (foto’s Fred Ernst).
De nationale Week van de Geschiedenis is op 15 oktober officieel geopend bij Deltapark Neeltje Jans met een grote waterstrijd. Twee Zeeuwse
basisschoolklassen van De Wegwijzer uit Serooskerke en De Vossenburch uit Midddelburg bouwden dijken met de zandzakken van de Week. Een
strijd tegen het water en tegen elkaar: wie bouwt de stevigste dijk?
Valentijn Byvanck, inhoudelijk directeur van het Nationaal Historisch Museum, gaf het startsein. Het werkeiland Neeltje Jans - als onderdeel van
de Oosterscheldekering - is een historische locatie die aansluit op het thema van dit jaar ‘Land en Water’.
Boeiende nacht over waterwerken en landwinnen
De Zeeuwse MuseumNa|8 op vrijdagavond 22 oktober heeft 1.831 bezoekers in het donker van de nacht naar de musea getrokken. Mensen
genoten van activiteiten rondom thema’s als: ‘(onderwater)werk’, ‘met de VOC in zee’, ‘water: bedreiging en uitdaging’, ‘herinneringen aan de
Deltawerken’, ‘Dijkval: verloren Zuidland’, ‘Weemoed en Wildernis: veranderingen op Tiengemeten’, ‘Wrakkenroute’, ‘De Schelde: vergeten trots’
en ‘Let op de dijk!’.
In het schoolklasje van Streekmuseum
De Meestoof werd op eenvoudige wijze het
TV spelletje Timboektoe nagespeeld, met als
hoofdprijs de Meestoof Timboektoebokaal 2010
(foto Streekmuseum De Meestoof).
Overal ‘land en water’ in het Zeeuws maritiem
muZEEum. Een wedstrijdje oorlogvoeren door
met kanonnen op schepen te schieten.
Optreden van het fluitensemble van
de Zeeuwse Muziekschool in Historisch Museum
De Bevelanden.
Directeur Maaike Klunne-Mol spreekt
het publiek toe in het Watersnoodmuseum,
na afloop van de theatervoorstelling
(scene uit Dijkval) en uitvoering van
muziekkorps Kunst en Eer met koor Waisisi.
Zeeuws Erfgoed 21 december 2010/04 • MUSEA
De winnende school De Wegwijzer uit Serooskerke met hun
zelfgebouwde dijk van zandzakken. Yell, yell, yell, De Wegwijzer wint wel!
Kinderen vermaakten zich prima met het
computersimulatiespel Dijkwacht bij Museum
Het Polderhuis in Westkapelle. Inspecteer
de waterkering en voorkom zo een dijkdoorbraak.

Erfgoed Allerlei
PUBLICATIES
SCEZ kan geen aanvullende informatie
verstrekken over de verkoop van
verschenen publicaties.
• Boeken
en eenmalige uitgaven
Tom Boudewijns, Motor- en autotoertochten.
Tweede Wereldoorlog. Deel 1:
Nederland (Noord-Brabant, Zeeland,
Zuid-Holland) (Alkmaar: de Alk, 2010)
160 pag.+ cd, ISBN 978-90-6013
-321-7. In deze reisgids van de Tweede
Wereldoorlog zijn tien motor- en autotochten
opgenomen. De vijfde, zesde
en zevende tocht voeren door Zeeland
van Brasschaat naar Sas van Gent (136
km.), van Sas van Gent tot Domburg
(168 km.) en van Domburg naar
Oostvoorne (139 km.). De gids geeft
een reisbeschrijving en allerlei kruisbestuivingen
met andere bezienswaardigheden;
achtergrondinformatie
over de gebeurtenissen tijdens de
Tweede Wereldoorlog ontbreekt
nagenoeg.
Phons Bakx, Zoemhout: De wereldomvatttende
cultuurgeschiedenis van
een zoemtoon (Middelburg: Stichting
Antropodium, 2010) 244 pag.; foto’s;
www.antropodium.nl. Encyclopedische
uitgave en catalogus over het oeroude
klankinstrument zoemhout, waarin
Zeeuws kunstenaar Bakx zijn artistieke
werk verbindt met de cultuurwetenschap.
Het boek behandelt de
mechanische werking, de akoestische
eigenschappen en alle 32 antropologen
en godsdienstpsychologen die het
magische instrument ooit hebben
bestudeerd. Met foto’s van 158 door
Bakx zelf gemaakte replica’s. Op 22
oktober 2010 vond het (Ludiek)
Wereldkampioenschap Zoemhoutslingeren
plaats in Middelburg.
Zie ook MOnuMENTaal, pag. 28.
Barbara Van den Bossche en Rinus
Willemsen, Biervliet tussen eb en overvloed
(Terneuzen: Gemeente Terneuzen,
2010) 238 pag.; ill., foto’s; ISBN 978-
90-804637-4-5. De geschiedenis van
Biervliet en omgeving in dertien
hoofdstukken, waarbij Barbara Van
den Bossche de oudste fase en de stad
Biervliet als onderdeel van het graafschap
Vlaanderen behandelt, waarna
Rinus Willemsen het verhaal na 1572
vervolgt. Met twaalf bijlagen (met o.a.
de Keur van 1358, lijsten van burgemeesters,
predikanten en pastoors),
begrippen- en jaartallenlijst en index.
Ton Crijnen en Ina Herbers, P.C.
Callenfels. Het veelbewogen leven van
de NSB-burgemeester van Vlissingen en
Woerden (Soesterberg: Uitgeverij
Aspekt, 2010) 212 pag.; ISBN 978-
90-59-119666. Piet Callenfels was
NSB-burgemeester van Vlissingen en
Woerden. De auteurs proberen met
deze studie het ontstane beeld van
Callenfels in het juiste perspectief te
plaatsen. De studie omvat tien hoofdstukken
voorzien van eindnoten die
over de oorlogsjaren, vlucht, proces
en latere jaren handelen. Er is een
nawoord, lijst van geraadpleegde
literatuur, bronnen, een dankwoord
en persoonsregister.
Lo van Driel, ‘Met de rug naar de zee.
Cadzands mengelwerk’, Bijdragen tot
de geschiedenis van West-Zeeuws-
Vlaanderen 38 (Aardenburg:
Heemkundige Kring West-Zeeuws-
Vlaanderen 2010) 424 pag. Een vuistdik
verzamelwerk met tien artikelen
die zich afspelen in West-Zeeuws-
Vlaanderen. Van Driel gaat bijvoorbeeld
dieper in op de kwestie Jobse
over een ontspoorde bovenmeester, de
Franse intocht in Aardenburg in 1794
en het feest in 1872 aldaar; verder twee
artikelen over Van Dale en ook twee
artikelen over Cadzand en het slotartikel
over een ‘onbekende’ vrouw die
een ander licht werpt op het leven van
J. de Hullu. Bevat voetnoten, per artikel
beredeneerde lijst van archivalia,
lijst van geraadpleegde literatuur, vier
bijlagen en een persoonsnamenregister.
Mart van Duijvenvoorde, Tussen
Oudewater en Middelburg.
Herinneringen van een geelbuik (Soest:
Boekscout, 2010) 341 pag.; ISBN 978-
94-6089-537-1. Levensverhaal van
Mart van Duijvenvoorde, die in
Oudewater werd geboren maar voor
de oorlog naar Zeeland verhuisde.
Er wordt verteld over de Tweede
Wereldoorlog, de militaire dienstplicht
in Nederlands-Indië en de Watersnoodramp
van 1953, aangevuld met latere
reisverhalen. Het boek kent geen
hoofdstukindeling, maar wel opeenvolgende
paragrafen.
Theo Giele, Herinnering aan de
verdwenen stad (Raamsdonksveer:
Vèrse Hoeven, 2010) 128 pag.; ill.,
foto’s; ISBN 978-90-75703-40-5.
Verhalen en foto’s van Middelburg
van voor het bombardement van 17
mei 1940. De korte verhalen van
ooggetuigen verschenen eerder in de
PZC en zijn in dit boek gebundeld.
Jan de Jonge, Van Hoogstammen en
Land en Heren van Stand. Een geschiedenis
van de fruitteelt op Zuid-Beveland.
De Zeeuwsche Fruitteelt Maatschappij
(Goes: Heemkundige Kring
De Bevelanden; Stichting Vrienden van
het Fruitteeltmuseum, 2010), 112 pag.
ISBN 978-90-70298-26-5. Aan de
hand van de geschiedenis van de NV
Zeeuwsche Landmaatschappij (1895-
1902) en de NV Zeeuwsche Fruitteelt
Maatschappij (1902; in 1958 opgegaan
in ‘De Bathpolders’) wordt de historie
van de fruitteelt op Zuid-Beveland
verteld. Met een apart hoofdstuk
over de - ook op dit terrein - toonaangevende
families als Van den Bosch,
Kakebeeke, Lenshoek, Fransen van de
Putte en Van der Have. Met bijlagen
met gegevens over personeel,
bestuurders en aandeelhouders.
A.P. de Klerk, ‘Zuidwestelijk zeekleilandschap’
geeft een geactualiseerde
samenvatting van de ontstaansgeschiedenis
van het Zeeuwse landschap.
Onderdeel van: S. Barends e.a.
(red.), Het Nederlandse landschap.
Een historisch-geografische benadering
(Utrecht: Matrijs, tiende herziene druk,
2010), pag. 32-45.
Jan J.B. Kuipers & Gert P. Kuipers,
Hannelore. Kind van een Duitse moeder
in oorlogstijd, 1940-1947 (Vlissingen:
Den Boer/de Ruiter, 2010) pag.; ill.,
foto’s; ISBN 978-90-79875-13-9.
Aangrijpend verhaal over onrecht van
Hannelore Meijaard, een kind van een
Duitse moeder en Nederlandse vader
die in Ovezande woonde toen de
oorlog uitbrak. Als gevolg daarvan
verandert de positie van het gezin in
het dorp op slag. Het huis brandt af
nadat het is aangestoken en de vader
wordt na de oorlog geïnterneerd. Met
verantwoording, bronnen- en literatuurlijst,
en een bijlage.
Adrie de Kraker,
‘Landschapsonderzoek in de Zeeuwse
Delta, 1990-2010’ biedt een overzicht
van het cultuurhistorisch onderzoek
van het Deltalandschap in de voorbije
twintig jaar en doet enkele aanbevelingen
voor toekomstig onderzoek.
De bijdrage vormt een hoofdstuk in:
G.J. Borger, Ph. Breuker en H. de Jong
(red.), Van Groningen tot Zeeland.
Geschiedenis van het cultuurhistorisch
landschapsonderzoek naar het kustlandschap
(Hilversum: Verloren, 2010),
pag. 123-144 en 161-164 (literatuur).
Zeeuws Erfgoed 22 december 2010/04 • ERFGOED ALLERLEI
Ruud Paesie, Zeeuwse kaarten voor de
VOC. Het kaartenmakersbedrijf van de
Kamer Zeeland in de 17 de en 18 de eeuw
(Zutphen: Walburg Pers, 2010) 104
pag.; ill., foto’s, tek., krt.; ISBN 978-
90-5730-678-5. Naast de bekende
Amsterdamse kaartenmakers Blaeu
blijkt ook in Zeeland een familiebedrijf
actief te zijn geweest in de productie
van geheime, voor de VOC bestemde
zeekaarten: Arent Roggeveen, zijn
oudste zoon Johan en diens stiefzoon
Abraham Anias.
Doeke Roos, Rinus van Es (red.) en
Agnes van der Veen (fotogr.), Loodsen
bij nacht en ontij. De ‘erfgenamen’ van
Frans Naerebout. 125 jaar loodsen op en
om de Schelde (Vlissingen: Vereniging
Nederlandse Loodsen Sociëteit, cop.
2009) 207 pag.; ill., foto’s, tek., krt.,
tab.; ISBN 978-90-8144471-2. Uitgave
ter gelegenheid van het 125-jarig
bestaan van de Vereniging Nederlandse
Loodsen Sociëteit. Roos behandelt in
zes hoofdstukken het ontstaan van het
loodswezen in 1814 tot en met heden.
Een zevende hoofdstuk gaat over de
activiteiten van de loodsen. Verder zijn
er een in memoriam, nabeschouwing,
dankwoord, lijst van bronnen en
literatuur, illustratieverantwoording,
naamlijst met Scheldemond loodsen
van 1814 tot heden en een index.
Henk Smeets & Corzas Nanuruw,
Molukkers in Zeeland, 1951-2009
(Utrecht/Middelburg: Museum
Maluku, 2009) 217 pag.; ill., foto’s;
ISBN 978-90-74352-16-1.
Deze overzichtsstudie over de tijd dat
de Molukkers in Zeeland verblijven tot
heden, is opgedeeld in twee stukken: de
kampen en de wijken. Het eerste deel
handelt onder meer over aankomst,
opvang, de gemeenschap, dagelijks
leven en contact met de omgeving.
Het tweede deel behandelt de bouw
van de wijken, opkomst van de RMS,
welzijnswerk, religie, cultuur en
openbare orde en de omgang met
de Nederlandse samenleving. Bevat
een lijst van bronnen en literatuur,
interviews, personenregister en
afkortingenlijst.
Cees Steutel, Adri Meerman en
Jacques de Hond met een bijdr. van
Jules Braat, Joods Vlissingen. Een roerige
en bewogen geschiedenis (Vlissingen:
Den Boer/de Ruiter, 2010) 192 pag.;
ill., foto’s; ISBN 978-90-79-875177-7.
De auteurs bespreken samen de
ondergang van een aantal stadgenoten
en bedrijven. Bevat tientallen korte
hoofdstukjes met onder meer
biografische hoofdstukken over
personen en bedrijven, maar vooral

de cultuur, synagoges, vluchtelingen
in het interbellum, onderwijs, etc.
Met bijlagen waaronder een persoonsnamenregister
en woordenlijst.
A.G. Verhulst, Dagboek 1943-1945.
Krijgsgevangen in Stalag IV-B ([S.l.]:
Lulu.com, 2009) 324 pag.; ill., tek.;
ISBN 978-91-4457-5548-9. Integrale
weergave van de dagboeken die door
de Middelburger Verhulst werden
bijgehouden als krijgsgevangen dwangarbeider
in Stalag IV-B in Mühlberg
aan de Elbe. Hij schreef dagelijks over
zijn ervaringen in het kamp, de
contacten met zijn medegevangenen,
het thuisfront en hoe in het kamp de
oorlog ervaren werd. In het boek wordt
de periode van aankomst in het kamp
in juli 1943 tot en met de reis naar
huis in mei 1945 verteld. Titelpagina
vermeldt ook het kampnummer
97.401.
J.P.B. Zuurdeeg, Oud-Vossemeer en
Roosevelt (Tholen: gemeente Tholen,
2010) 40 pag.; ill., foto’s, krt., tek.
Genealogische beschrijving van
de Zeeuwse oorsprong van de
Amerikaanse presidentenfamilie.
• Tijdschriften
Zeeuws Tijdschrift 60/ 3/4 (2010)
1-106. Een grote hoeveelheid onderwerpen
in dit ZT, met literaire
invulling van Floortje Zwigtman en
Franca Treur, historische onderwerpen
in de vorm van de financiën van Jacob
Roggeveen, de slaven van het Zeeuwse
schip ‘Witte Leeuw’, Napoleon in
Vlaanderen en de Zeeuwse veldwachters,
kunstbijdragen over Tinkebell,
Lydia Schoutens verdronken dorpen
monument en Nanda Runge en nog
vele andere onderwerpen en interviews.
• Heem-
en oudheidkundige bladen
Tholen
De Nieuwsbrief van de
Heemkundekring Stad en Lande van
Tholen (september 2010) is gevuld
met huishoudelijke mededelingen.
Daarnaast heeft de kring Grepen uit
Oud-Vossemeers verleden uitgegeven
(augustus 2010). Zeshonderd jaar
geleden is de grondslag gelegd voor
het dorp Oud-Vossemeer, de aanleiding
voor de redactie om het achtste jaarboek
van de heemkundekring volledig
te wijden aan dat dorp.
K. de Koning begint met ‘…Haer
Landt van Vossemaer…’, waarin hij
probeert de onzekerheden rond het
ontstaan van Oud-Vossemeer op te
lossen. In 1410 heeft graaf Willem van
Beieren land ten noorden van Tholen
verkocht om dat in te polderen. De
verschillende meningen van de historici
Ermerins, Hollestelle en anderen
worden door de auteur gegeven; ook
behandelt hij het ontstaan van de naam
van het dorp. Verder schrijft
De Koning een artikel over het wapen
van de voormalige gemeente. In de
grote zaal van het ambachtsherenhuis
in Oud-Vossemeer zijn een groot aantal
familiewapens afgebeeld, en de auteur
bespreekt de personen die achter die
achttiende-eeuwse wapens schuilgaan.
B. van den Aarssen schrijft ‘De ronde
van 31 augustus 1948’, een artikel
waarin hij laat zien wat Oud-Vossemeer
onderscheidt van andere kernen in de
gemeente: een eigen wielerronde.
De ronde van 1948 was de eerste koers
in het dorp, die gewonnen werd door
Wim van Est, beroemd coureur.
Sindsdien wordt er jaarlijks een koers
gereden.
N. Slager-den Engelsman haalt
herinneringen op aan de gang van
zaken op een gemaal; het eerste
stoomgemaal op Tholen verrees in
1900 en twee generaties Den
Engelsman woonden en werkten er
in dienst van het waterschap.
H. Zuurdeeg verzorgt een bloemlezing
uit zijn verzamelde gegevens over
straatnamen op Tholen en Sint-
Philipsland.
Walcheren
De Wete, gedaan aan de leden van de
Heemkundige Kring Walcheren (2010,
4), laat enkele deskundigen terugkijken
op de ontwikkelingen in de laatste tien
jaar. ‘Walcheren in 2010. Een terugblik
en een vooruitblik’ is door bestuurslid
L. Faasse geschreven als inleiding op
de stukken van die deskundigen:
‘Landbouw op Walcheren anno 2010’
van J. Kodde, ‘Wonen, werken en
verkeer op Walcheren anno 2010’ door
C.J. Colijn, ‘Natuur en landschap op
Walcheren anno 2010’ door M.A.
Hemminga en als laatste ‘Recreatie op
Walcheren anno 2010’ van de hand
van H.J. van Koeveringe. Volgend jaar
bestaat de Heemkundige Kring
Walcheren veertig jaar, en zullen dezelfde
mensen vooruitblikken naar 2025.
M. van den Broeke schrijft over het
woonverblijf van de ambachtsheren
van Melis- en Mariekerke; een verslag
over een opgraving van twee jaar
geleden naar het huis te Meliskerke
is bij het artikel gevoegd.
A. Dekker levert een bijdrage over
de jaren dertig van de vorige eeuw.
Hij werkte toen als jongmaatje bij de
oude wagenmakerij van Frans de Roo
in Oostkapelle. Hij laat zien dat zonder
moeilijke theoretische opleiding uitstekende
vakmensen gevormd werden.
Het gereedschap van de wagenmaker is
nog te zien in de oudheidkamer in de
toren van de NH Kerk in Oostkapelle.
F. van den Driest schrijft naar aanleiding
van het jaar van de fiets over fietsen
en fietspaden op Walcheren. In zijn
‘Vadertje’ vertelt hij over het gebruik
van de meitak. De meningen over de
herkomst van het gebruik blijken nogal
verdeeld te zijn.
In Den Spiegel, kwartaalblad van de
Vereniging Vrienden van het
muZEEum en het Gemeentearchief
Vlissingen (2010, 4), behandelt J. de
Ridder de geschiedenis van de timmerfabriek
in de bijdrage ‘Van timmerwinkel
tot stadsmonument’. De bouwgrond
werd in 1907 aangekocht en in
1914 wilde de directie van de
Koninklijke Maatschappij De Schelde
het werk voltooid hebben. Nadat veel
‘hinderwethobbels’ overwonnen waren
kwam het gebouw te staan op de hoek
van de Aagje Dekenstraat en de
Koningsweg. Het reilen en zeilen van
de timmerfabriek tot op heden kunnen
we dankzij dit artikel volgen.
P. van Druenen doet uit de doeken hoe
Omroep Zeeland in Souburg terecht
kwam, wat daaraan voorafging en wat
er verder gebeurde in ‘Heb je nog wat
leeg staan?’ Behalve ‘omroepnieuws’
krijgen we ook een stukje onderwijsgeschiedenis
te lezen en informatie over
het gemeentehuis van Souburg.
D. Otten vertelt hoe honderd jaar
VOC-cartografie aan de vergetelheid
zal worden onttrokken door het boek
Zeeuwse kaarten voor de VOC. Het
kaartenmakersbedrijf van de Kamer
Zeeland in de 17 de en 18 de eeuw’,
geschreven door maritiem historicus
R. Paesie.
Arneklanken van de Historische vereniging
Arnemuiden (2010, 3) begint
zoals gewoonlijk met een sfeerimpressie
in woord en beeld van G. de Nooijer.
L. van Belzen behandelt in zijn genealogische
rubriek de familie Schuit in
Arnemuiden.
Een selectie berichten over Arnemuiden,
verzameld door J.C. Bliek uit kranten,
geven in dit en in latere nummers van
het tijdschrift, een beeld van het sociale
leven in de betreffende tijd.
Met P. Feij bezoeken we de periode
waarin Lodewijk Napoleon over ons
land regeerde in de Franse tijd.
J. Adriaanse biedt het negende vervolgartikel
aan over de afgelopen honderdvijftig
jaar geschiedenis van
Arnemuiden. Dit keer gaat het over de
verkoop van het cultuurhistorisch
Zeeuws Erfgoed 23 december 2010/04 • ERFGOED ALLERLEI
belangrijke carillon aan een koopman
in oud roest.
In Arnemuiden worden belangrijke
archeologische vondsten bewaard, zoals
de middeleeuwse ampul, gevonden bij
een opgraving aan de Clasinastraat, die
beschreven wordt door L.C. Schouls en
R. Schroevers.
A. Verouden heeft in Brussel het kohier
aangetroffen van de honderdste
penning uit 1570 over een bloedbad in
1572, aangericht door de Spanjaarden.
Daarna licht hij de kerkenraadsnotulen
van 1603-1605 toe.
Over een unieke hoogaars - ‘De vrouw
Adriana’ Arnemuiden 17 - vertelt J.
Lindenbergh-Beunk.
De Bevelanden
De Spuije, het tijdschrift van de
Heemkundige Kring De Bevelanden
en de Vereniging Vrienden van het
Historisch Museum De Bevelanden
(zomer 2010), begint met een stuk over
de Eerste Wereldoorlog: ‘Klein leed in
de Grote Oorlog’ door A.J. Barth.
Het gaat over militairen en zeelieden
die dood aanspoelden op de kust van
Noord-Beveland. De meesten naamloos,
slechts van enkelen is bekend
wie ze waren.
Nicolaas van der Vesten werd in 1562
benoemd tot deken van het kapittel in
de kerk van Kapelle. De notariële akte
waarin die benoeming werd vastgelegd
wordt besproken door G.J. Lepoeter.
W. Schackmann heeft een artikel
geschreven over enkele Bevelandse
families die vanaf 1818 naar Zuidwest-
Drenthe vertrokken, financieel
gesteund door beter gesitueerden.
Zij probeerden een nieuw bestaan
op te bouwen in de landbouwkolonies
Frederiksoord, Willemsoord en
Wilhelminaoord.
Ook in dit nummer aandacht voor de
opening van een wandelpad in ’s-Heer
Hendrikskinderen, voor een kunstmanifestatie
in het Goese havengebied
en voor de publicatie van het boek
De geschiedenis van de Zeeuwsche
Fruitteeltmaatschappij, geschreven door
J.P. de Jonge.
Zeeuws-Vlaanderen
De Nieuwsbrief van de Heemkundige
Vereniging Terneuzen (2010,
september) is voor een groot gedeelte
gewijd aan de telefoon. ‘De telefoon
van toen en nu’ van A.G. Eggebeen,
‘Waar staat de afkorting UV voor?’
en ‘Eerste UV-knooppuntcentrale in
het telefoondistrict Breda’ van
E. Hamelink. UV blijkt te staan
voor Unk Verkeerscentrale; professor
Unk heeft bij Philips de snel lopende
kiezer U55 (55 standen) ontwikkeld.
In 1974 werd in Terneuzen een UV in

gebruik genomen.
E. Hamelink schrijft ‘Historisch
onderzoek naar de aanlegplaats met
toeleidende brug van de voormalige
veerdienst in de oude veerhaven te
Terneuzen’. De brug met aanleginrichting
in Terneuzen is na het
beëindigen van de veerdienst
Terneuzen-Hoedekenskerke voor
verschillende doeleinden gebruikt. Uit
het artikel blijkt dat brug en ponton in
de Oude Veerhaven een belangrijke
functie vervulden. Daarom zou de brug
behouden moeten blijven en een nieuw
ponton gemaakt moeten worden
volgens de auteur.
Van E. Hamelink is ook het artikel
‘De economische gevolgen van de
komst van de “Nieuwe” sluis bij
De verhalenvertellers
die meehielpen met het
eerste luisterboek
(foto BvLmedia.nl).
Terneuzen in 1910: 100 jaar
middensluis in Terneuzen’.
In Tijdschrift, het Bulletin van de
Heemkundige Kring West-Zeeuws-
Vlaanderen (2010, juni), fietst Nout
somber rond. Hij heeft de indruk dat
zijn geestelijke vader, Maurits van
IJzendijke, zal gaan verdwijnen, evenals
Nout zelf. Met de afgezaagde kop van
Maurits achterop zijn bagagedrager
fietst Nout weg… tot waar er geen
verschil meer was tussen de lucht en
de lichte spiegeling op het asfalt.
A.L. Kort schrijft ‘Armenzorg in
Zeeland’. Deze zorg werd vroeger
veelal geregeld door kerkelijke en
gemeentelijke armbesturen. Door de
toenemende welvaart in de twintigste
Streektalen
STREEKTAAL VARIA
•
De Zeeuwse Dialectdag en een luisterboek
Op de derde zaterdag van oktober houdt de Zêêuwse
Dialect Verênigieng altijd een Zeeuwse dialectdag, die
elk jaar honderdvijftig leden of meer bij elkaar brengt in
Nieuwdorp. De dag stond deze keer in het teken van
het jaar van de fiets. Na de algemene ledenvergadering
vertelde prof. dr. J. Taeldeman van de Universiteit Gent
over de benamingen voor de fiets in het Zeeuws.
De gegevens waren gebaseerd op de vragenlijsten die via
Nehalennia en een oproep in dit blad zijn verspreid. In
tegenstelling tot Vlaanderen bestaan er weinig dialectische
benamingen voor de fiets in het Zeeuws. De fiets is
immers relatief nieuw en de woordenschat is dan ook
grotendeels Algemeen Nederlands. In Vlaanderen gebruikt
men veel meer Franse termen. Een uitzondering is
dikwijls het Land van Hulst of de grensstreek. Daar vind
je soms dezelfde woorden als in het nabije Waasland.
Johan Taeldeman toonde enkele kaartjes om de
verspreiding van de termen te illustreren. Het woord
voor fiets is in Vlaanderen meestal velo. Een stuur is in
Vlaanderen bijvoorbeeld een guidon. Oudere Zeeuwen
herinneren zich nog wel de dialectische uitspraak stier.
eeuw werd het terrein van de armenzorg
kleiner. Maar tot lang na de
Tweede Wereldoorlog bleven de armbesturen
een vangnet voor mensen die
buiten de verzorgingsstaat vielen.
In ‘De Draad. Over een levensgevaarlijke
afrastering tussen Nederland en
België 1915-1918’ (auteur A.R.
Bauwens) lezen we over een elektrisch
hekwerk tussen het drielandenpunt en
Knokke, aangebracht in 1915 door de
Duitsers, om smokkel tegen te gaan.
Aanvankelijk had de draadversperring
een afschrikkende werking, maar er
kwamen steeds meer handige jongens
die de grens wisten te passeren.
Regelmatig stond in de krant dat
bij vluchtpogingen naar Zeeuws-
Vlaanderen mensen waren
Zeeuws Erfgoed 24 december 2010/04 • ERFGOED ALLERLEI
omgekomen. Na de wapenstilstand was
deze ‘draad’ spoedig verdwenen, maar
nog steeds vallen er slachtoffers in
gebieden waar heersers de boze buitenwereld
proberen te weren door muren
en hekwerken.
R.H.M. van Immerseel geeft als slot
nog een voorbeeld van een kunstmatig
ontstane rots en ruïne in Zeeuws-
Vlaanderen, in de tuin van de
Heer Benteijn te IJzendijke. De firma
Moerkoert uit Utrecht ontwierp
rotspartijen, kneppelhouten bruggen en
rotswanden voor serres, alles in
cementrustiek uitgevoerd. Het buiten
Rustwijk van eigenaar Benteijn, waar
door Moerkoert een rots en ruïne
waren gebouwd, is in zijn geheel
verdwenen.
De rem heet in Vlaanderen nog altijd frein. Een vork is in
Vlaanderen een fourche, in Zeeland wordt vork in het
woord voorvork dan wel als vurke uitgesproken.
Mooie woorden zijn er wel voor het spatbord. Dat heet
in Zeeland onder andere spetterbord of slikvanger.
In Vlaanderen gardeboe of moorschelp. Volgend jaar
wordt de lezing gepubliceerd in Nehalennia.
Na de lezing kwamen allerlei liedjes en sketches uit
de diverse regio’s met en over de fiets aan bod. Op het
einde van het ochtendprogramma stelde de dialectvereniging
haar eerste luisterboek voor. George Sponselee
uit Hulst kreeg het eerste exemplaar. Hij is een van de
vertellers die een plaats kreeg en verdiende op deze cd.
Hij werd in de bloemetjes gezet, omdat het zijn laatste
publieke optreden was. Ook alle andere vertellers werden
even op het podium gevraagd. Het luisterboek Moet je
eens even luisteren ... bestaat uit twee cd’s met verhalen van
heel Zeeland, van Goeree tot het Land van Hulst, goed
voor 140 minuten luisterplezier. De cd is te koop bij de
Zeeuwse Dialect Vereniging (informatie bij Rinus
Willemsen, rwillemsen@zeelandnet.nl, 0115-481521).

Streektaaloverleg
en Streektaalconferentie
Op 23 en 24 november kwamen de Nederlandse en
Vlaamse streektaalconsulenten, -adviseurs of -functionarissen
bijeen in Enschede, in de Twentse Welle. De eerste
dag was een overleg gepland waarbij de activiteiten in de
diverse regio’s aan bod kwamen. Dit jaarlijkse overleg is
interessant omdat er op die manier veel informatie wordt
doorgegeven en we van elkaar kunnen leren.
Op 24 november was er de vijfde streektaalconferentie,
die dit jaar in het teken van de zorg stond. Een tachtigtal
deelnemers verdeeld over beleidsmensen, mensen uit de
zorg en mensen die zich met streektaal bezighouden kwamen
samen in Prismare, een cultureel centrum dat in de
wijk ligt waar ooit de vuurwerkramp gebeurde.
De lezingen waren divers. Interessant was bijvoorbeeld de
lezing van de neurochirurg Hans van der Aa, die uitlegde
wat er in de hersenen allemaal kan gebeuren en wat voor
effect dat kan hebben op de taal. Maar de focus lag toch
op het feit dat mensen die in hun eigen taal aangesproken
worden, zich heel wat geruster voelen bij artsen en verplegend
personeel. Een verpleegkundige kwam dat vanuit de
praktijk toelichten. In de namiddag werd een lespakket
gepresenteerd, ontwikkeld door de IJsselacademie in
Kennismakingscursus Zeeuws
Kampen. Dit lespakket gaat naar alle opleidingen in
Overijssel waar studenten les volgen die later in de zorg
terechtkomen. Ze krijgen via dit pakket meer informatie
over de streektaal. Er is ook een speciale website bij dit
project (www.streektaalindezorg.nl). Het is een interessant
initiatief dat navolging verdient in de andere provincies.
In november is gestart met de cursus ‘Goed gebekt in het Zeeuws dialect!’. De adviseur streektalen gaf aan vijftien
deelnemers een kennismakingscursus over het Zeeuws. In de diverse lessen werd een overzicht gegeven van de
geschiedenis van de Zeeuwse dialecten, en kregen de deelnemers een beter zicht op de grammatica, de klankleer,
de woordenschat van de diverse Zeeuwse dialecten. Indien er voldoende belangstelling is, wordt de cursus volgend
jaar weer herhaald, of komt er een vervolgcursus. Belangstellenden kunnen dat altijd laten weten door een e-mail
te sturen aan de adviseur streektalen Veronique De Tier: v.de.tier@scez.nl.
Zeeuwse Klapbank:
immaterieel erfgoed
Het is een beetje een moeilijk begrip, immaterieel
erfgoed. Dat is erfgoed dat niet-tastbaar is. Voorbeelden
daarvan zijn uiteraard tradities, maar ook taal, en dan
in het bijzonder onze eigen streektaal, in ons geval de
Zeeuwse dialecten. Op 15 oktober werd in Maarssen de
aftrap gegeven voor 2011-2012 Jaren van het Immaterieel
Erfgoed. Op de informatiemarkt werden allerlei
initiatieven getoond waarbij immaterieel erfgoed op een
innovatieve manier werd aangepakt. Ook de Zeeuwse
Klapbank was uitverkoren om op deze dag aan het
publiek getoond te worden als een ‘best practice’, zoals
dat tegenwoordig genoemd wordt. De belangstelling was
groot. De Zeeuwse dialecten stonden weer eens op de
kaart.
Ook u kunt zich nog eens onderdompelen in de Zeeuwse
dialecten, want alle fragmenten en verhalen uit deze
multimediale tentoonstelling staan nu ook online.
Luistert u maar eens naar www.zeeuwseklapbank.nl.
Het is de bedoeling dat deze site in de jaren van het
immaterieel erfgoed verder uitgebouwd wordt met allerlei
interessante weetjes en achtergronden over de Zeeuwse
dialecten. Op dit ogenblik vindt u er behalve het geluid
ook al de dialectenkrant, verwijzingen naar andere taalsites,
dialectkaarten en nieuws over de Zeeuwse dialecten.
We hopen dat u nu en dan eens gaat kijken.
www.zeeuwseklapbank.nl
De cultuurgedeputeerde
van Overijssel Dick
Buursink (l) ontvangt
van Albert Bartelds,
consulent streektalen
Overijssel, het eerste
exemplaar van de lesbrief.
Bijeenkomst Zeeuws-Vlaamse informanten
van het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten
Op 26 september kwamen de invullers van de vragenlijsten voor het project
‘Woordenboek van de Vlaamse Dialecten’ bij elkaar in Biervliet. Na de bolus en
de koffie was er eerst het informatieve gedeelte. Prof. dr. Magda Devos lichtte de stand
van zaken toe. Op dit ogenblik wordt de laatste hand gelegd aan de aflevering over het
menselijk lichaam. Liesbet Triest toonde een aantal interessante woordkaarten uit deze
aflevering en besprak etymologie en herkomst van deze woorden. Veronique De Tier
lichtte toe wat er in Zeeland nog zou gebeuren de volgende maanden.
Daarna volgde het toeristische gedeelte. Rinus Willemsen, de coördinator van het Zeeuws-
Vlaamse project, toonde de maquette van Biervliet en gaf uitleg bij de geschiedenis van
Biervliet. Daarna kregen de aanwezigen een korte rondleiding door Biervliet. Bij een
hapje en een drankje werd ten slotte afscheid genomen van de promotor van het project,
Magda Devos. Op 1 oktober ging zij op emeritaat. Ze blijft echter nog met hart en ziel
verder werken aan het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten.
Zeeuws Erfgoed 25 december 2010/04 • STREEKTALEN
De Zeeuws-Vlaamse medewerkers aan het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten
krijgen uitleg bij de maquette van Biervliet.

De deelnemers aan
het eerste Thoolse dictee.
Terwijl de jury nakijkt,
speelt het publiek
‘petje op, petje af’.
Geslaagd Thools dictee
Het werd een mooie avond in Oud-Vossemeer. Het eerste
Thoolse dictee, dat op 3 november werd georganiseerd,
was zeer geslaagd. Een volle zaal en enthousiaste deel-
Zing Zeeuws 2010 in De Klomp te Ovezande
Op 6 november was het weer zover. In Ovezande werd de finale van de wedstrijd ‘Zing
Zeeuws!’ gehouden. Er waren twee categorieën. In de categorie tekst en muziek dongen
tien deelnemers mee naar drie hoofdprijzen. De tweede categorie was dit jaar moeilijker
gemaakt dan de vorige jaren, en dat was ook te merken aan het deelnemersveld.
Slechts drie tekstschrijvers slaagden er in een groep of zanger te vinden om hun lied uit
te voeren. Ze vielen dan ook allemaal in de prijzen deze keer. Het werd een gezellige
avond, met heel diverse optredens. De Stamgasten traden op in gezinsverband. Tess (12),
Henk (11) en Pjer (10) brachten samen met hun vaders hun nummer. Er was ook een
Zeeuws-Vlaamse tango.
De deelnemers kwamen uit heel diverse regio’s maar dit jaar was Zeeuws-Vlaanderen
opvallend aanwezig. Er waren oudere deelnemers en jongere.
De winnaars van de eerste categorie waren Ries de Vuyst, Fûck en Eigen Wies.
In de categorie teksten won Gijs Kamphuis voor Jan Lauret en Hanny de Backere.
De publieksprijs - dit jaar een boerinnetje gemaakt door Jan Davidse (l) - ging naar
de jonge groep Fûck, die twee keer in de prijzen viel. De prijzen werden uitgereikt
door cultuurgedeputeerde Harry van Waveren (r).
Zeeuws Erfgoed 26 december 2010/04 • STREEKTALEN
nemers, wat kan een organisatie zich nog meer wensen?
Niet alleen de achttien deelnemers, maar ook de meeste
mensen in de zaal probeerden het Thoolse dictee mee te
schrijven. Nel Slager las het dictee voor. Een dictee van
22 zinnen is wel een serieuze opdracht, ook voor de jury
die de dictees mocht corrigeren. Anita Goedegebuure
werd de winnaar. Zij maakte 18 fouten. De nummer
twee en de nummer drie hadden beiden 21 fouten.
Terwijl de jury het dictee nakeek werd het publiek
beziggehouden met muziek, met een overzicht van leuke
Thoolse uitdrukkingen en met een quiz (petje op, petje
af). De laatste deelnemers (ongeveer tien mensen stonden
nog recht) kregen de vraag wat tikketêêle betekende en
dat was de genadeslag voor negen van hen. Slechts
één deelnemer bleef staan en kreeg de mand met streekproducten.
De algemene indruk van deelnemers, publiek en
organisatie was zeer positief. Het is de bedoeling dit
dictee elk jaar te organiseren op de eerste woensdag van
november. Dat is een mooi voornemen, niet omdat we
nu per se dialect moeten leren schrijven, maar door een
dictee te maken, word je je wel heel erg bewust van je
eigen dialect en wat de verschillen zijn met het
Nederlands. Een idee voor andere regio’s? In Oud-
Vossemeer was het een heel leuke avond met heel veel
belangstellenden!
Ries de Vuyst, winnaar van de eerste prijs voor
tekst en muziek met het lied Zwaktebod.
De jongste deelnemers van ‘Zing Zeeuws 2010’,
de Stamgasten uit Ellemeet met een van de vaders.

Colofon
Zeeuws Erfgoed is een uitgave van Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
en verschijnt vier keer per jaar. Deze nieuwsbrief informeert over
archeologie, cultuurhistorie, erfgoededucatie, monumenten,
musea en streektalen in Zeeland.
Abonnementen en adreswijzigingen alleen schriftelijk
via postbus 49 o.v.v. Zeeuws Erfgoed.
redactie Marinus van Dintel, Aad de Klerk, David Koren,
Jan Kuipers, Veronique De Tier, Tony Veenstra en Janneke de Wit
eindredactie Saskia Buitenkamp, Aad de Klerk, Jan Kuipers
en Veronique De Tier
foto’s Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, tenzij anders vermeld.
De SCEZ streeft er met de uiterste zorgvuldigheid naar om
voorafgaand aan het moment van publicatie contact op te nemen
met de rechthebbenden.
De SCEZ kan op geen enkele wijze aansprakelijk worden gesteld voor
beeldmateriaal, door derden aangeleverd, waarop auteursrecht berust.
opmaak decreet, Ramon de Nennie, Middelburg
druk Verhage & Zoon, Middelburg
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
Postbus 49 4330 AA Middelburg
Bezoekadres locatie De Burg, Groenmarkt 13
Telefoon 0118-670870 | Fax 0118-670880 | E-mail info@scez.nl
Internet www.scez.nl
Zeeuws Erfgoed
jaargang 9 nr. 4 • december 2010
Meegezonden
- Zeeuws Archief Nieuws nr. 48
Bij de Omslag MOnuMENTaal
De vuurtoren van Breskens, ook wel de vuurtoren van
Nieuwesluis genoemd, is de oudste nog bestaande
gietijzeren vuurtoren van Nederland. De toren werd
gebouwd in 1866-1867, naar een ontwerp van de
Nederlandse architect Quirinus Harder. Harder
ontwierp diverse vuurtorens uit gietijzer, dat als
constructiemateriaal in het midden van de negentiende
eeuw nieuw was.
Bij de vuurtoren van Breskens is het gietijzer ook in
toegepaste vorm terug te vinden, onder andere in de
balustrade van het lichthuis en de gietijzeren
trappen in het interieur. Bij de bouw werden overigens
ook andere materialen gebruikt; zo kreeg het ijzeren
lichthuis een koperen koepel als bekroning.
Oorspronkelijk was de achtkantige, taps toelopende
vuurtoren voorzien van een vast licht. Hiermee
vormde hij samen met het zuidwestelijker geplaatste
kustlicht een lichtlijn langs de kust van de
Westerschelde. Toen na de Tweede Wereldoorlog dit
tweede kustlicht niet meer in werking werd gesteld,
kreeg de vuurtoren van Breskens een licht dat elke tien
seconden onderbroken wordt. Ook werd de vuurtoren
in een ander jasje gestoken; de vooroorlogse roodwitte
banden werden vervangen door de huidige
zwart-witte banden.
In 1982 werd de vuurtoren van Breskens aangewezen
als rijksmonument. In de bescherming is niet alleen
het exterieur, maar ook het interieur, waaronder het
Fresnel-optiek van Barbier, Bénard & Turenne,
opgenomen.
Zeeuws Erfgoed 27 december 2010/04 • COLOFON | BIJ DE OMSLAG
Aan dit nummer droegen bij
• ARCHEOLOGIE Robert van Dierendonck, Henk Hendrikse,
Hans Jongepier, Jan Kuipers, Bernard Meijlink en Bram Silkens
• CULTUURHISTORIE Marinus van Dintel en Aad de Klerk
• ERFGOEDEDUCATIE Josien Pootjes
• MONUMENTEN Marinus van Dintel, Cor Heijkoop, Wim Jakobsen,
David Koren, Henk van de Schraaf, Coert van Spall en Jan van Zon
• MUSEA Hesther van den Donk en Janneke de Wit
• STREEKTALEN Veronique De Tier
• MONUMENTAAL Phons Bakx
• ALGEMEEN Tony Veenstra
• ALLERLEI Johan Francke en Truus Trimpe Burger-Mekking
Aanlevering van kopij
Voor het volgende nummer en/of reacties op deze nieuwsbrief bij
voorkeur digitaal tot 17 januari 2011, zeeuwserfgoed@scez.nl of
via postbus 49, 4330 AA Middelburg o.v.v. kopij Zeeuws Erfgoed.
Alhoewel geen typisch Zeeuws gebruik, wint het oeroude
zoemhoutslingeren aan populariteit in Zeeland. In de historische
ambiance van het middeleeuwse Abdijcomplex in Middelburg waagden
tientallen mededingers en omstanders in oktober een poging om
de titel ‘ludiek wereldkampioen zoemhoutslingeren’ voor de drie
categorieën schoonslingeren, middelgewicht- en zwaarslingeren in
de wacht te slepen. Het zoemhout, ook wel snorrebot genoemd
indien van been, gewei of hoorn gemaakt, bestaat uit een houten
plankje dat aan één uiteinde met een koord verbonden is en waaraan
het in de rondte wordt geslingerd. Hoewel het zoemhout in de
geschiedenis zeer omvangrijk is beschreven, beschrijft het zelf niet
meer dan een cirkelbaan in de lucht. Dat is althans de basis om het
zoemhout rond te draaien. Maar er gebeurt nog iets anders met het
plankje voordat er een toon klinkt. Het plankje moet tijdens de
rotatie ook nog eens snel rond zijn eigen as aan het koord rondwervelen.
Pas als dit gebeurt, ontstaat er een snorrende zoemtoon.
De wetenschap is verdeeld over de betekenis van dit muziekinstrument
(zie verder bij Publicaties).

MOnuMENTaal
(foto’s Ramon de Nennie)