Kastelen spreken tot de verbeelding. In oude en moderne
sprookjes zijn kastelen de plaatsen waar boze koninginnen
hun plannen uitbroeden, dappere prinsen een knappe
prinses bevrijden of waar huwelijken plaatsvinden waar
heel de wereld bij wegdroomt. Onze zoon van drie speelt
met overgave prins en met enige regelmaat wordt onze
woonkamer tot kasteel omgebouwd.
Zelf blijven mij kastelen ook altijd imponeren. Als jongen
ging ik regelmatig bij het kasteel in Haamstede kijken om
de grandeur van vroegere tijden te zien. De fundamenten
van de Hellenburg bij Baarland maakten indruk op mij toen
ik daar bijna tien jaar geleden op een fietstocht door de Zak
van Zuid-Beveland onverwacht langs kwam. En ik ben nog
steeds blij met een uitspraak van de Raad van State enkele
jaren terug, waarin de zichtlijnen op het Slot Moermond
strikt werden gehanteerd en een plan voor een lokaal
bedrijventerrein vernietigd werd. Er zijn in Zeeland veel
kastelen en historische buitenplaatsen verloren gegaan en
daarom is het noodzakelijk om zorgvuldig om te springen
met die schaarse exemplaren die nog behouden zijn
gebleven. Het initiatief om 2005 uit te roepen tot
Jaar van het Kasteel helpt daarbij: in heel Nederland
wordt aandacht besteed aan kastelen en historische
buitenplaatsen. Gedurende dit jaar zijn er voor
geïnteresseerden meer kansen om kastelen en
buitenplaatsen te bezoeken, ook een aantal die
normaal gesproken niet toegankelijk zijn voor publiek.
Veel van de interessante wetenswaardigheden over dit
onderwerp zijn verborgen in de grond of te raadplegen
in archieven. Ook hieraan zal aandacht worden besteed
in bijvoorbeeld exposities en publicaties. En vanzelfsprekend
zijn er speciale activiteiten voor basisschoolleerlingen
en worden rondleidingen en excursies
georganiseerd.
UITGAVE VAN DE STICHTING CULTUREEL ERFGOED ZEELAND
Special10 juni 2005
Jaar van het Kasteel 2005
Dit themajaar wordt gecoördineerd door de SCEZ, net
als 2003 Jaar van de Boerderij. Voor de boerderijen heeft
het themajaar geresulteerd in heel veel aandacht, nieuwe
geldstromen en meer beleidsruimte. De succesvolle start
van 2005 als Jaar van het Kasteel op 2 april in en rond
Slot Moermond in Renesse belooft veel goeds voor de rest
van de activiteiten en effecten. Ik hoop en verwacht dan
ook dat aan het eind van dit jaar weer een positieve balans
opgemaakt kan worden.
Ik wens alle deelnemers en organisatoren veel plezier met
het Jaar van het Kasteel 2005 in Zeeland en hoop dat het
bij velen van u de verbeelding zal prikkelen.
Harry van Waveren
Gedeputeerde voor cultuur in de provincie Zeeland
Kasteel Haamstede (foto Ingrid Leeftink)
2
et jaar 2005 is uitgeroepen tot Jaar van het Kasteel,
met als doel: actieve belangstelling te wekken voor
de Nederlandse kastelen en historische buitenplaatsen.
De aanleiding voor dit themajaar vormt het feit dat
de Nederlandse Kastelenstichting 60, en de Kastelenstichting
Holland en Zeeland 20 jaar bestaat. Uiteraard doet
ook Zeeland voluit mee met dit jaar. Vanuit een breed
samen-gestelde werkgroep worden de Zeeuwse activiteiten
ontwikkeld. In de werkgroep zijn vertegenwoordigd:
• de Nederlandse Kastelenstichting
(www.kastelen.nl; info@kastelen.nl );
• de Kastelenstichting Holland en Zeeland
(www.kastelenhollandzeeland.nl;
info@kastelenhollandzeeland.nl );
• de Stichting tot Behoud van Particuliere Historische
Buitenplaatsen (www.stichting-phb.nl;
info@stichting-phb.nl );
• de Provincie Zeeland (www.zeeland.nl;
infocentrum@zeeland.nl );
• de Stichting Landschapsbeheer Zeeland
(www.landschapsbeheer.nl/zeeland;
info@slz.landschapsbeheer.nl );
• de Zeeuwse Bibliotheek / het Zeeuws
Documentatiecentrum (www.zeeuwsebibliotheek.nl;
info@zeeuwsebibliotheek.nl );
• de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland,
afdeling Zeeland (www.awnzeeland.nl );
• het Bureau voor Toerisme Zeeland
(www.vvvzeelandnet.nl; vvvzld@zeelandnet.nl );
• museum De Burghse Schoole, Burgh
(www.museaschouwenduiveland.nl );
• streekmuseum De Meestoof, Sint-Annaland
(www.tholenweb.nl );
• streekmuseum IJzendijke, IJzendijke
(www.ijzendijke-online.nl; museuminfo@zeelandnet.nl );
• en de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ)
die de activiteiten coördineert.
Met financiële steun van de Provincie Zeeland, de
Nederlandse Kastelenstichting en anderen is een programma
van uiteenlopende activiteiten ontwikkeld waar Zeeland trots
op kan zijn. En dat moet ook, want het gaat om erfgoed
(en zoveel méér) om trots op te zijn! Tussen de officiële
opening op 2 april en de afsluiting van het themajaar op
14 december is er op uiteenlopende plaatsen heel veel te
doen en valt er veel te beleven. Het complete en telkens
geactualiseerde programma vindt u op de website van de
SCEZ: www.scez.nl
Daarnaast wordt in de vorm van een flyer een beknopt
overzicht van alle evenementen verstrekt.
Deze special van Zeeuws Erfgoed levert u de nodige
achtergrondinformatie over het Zeeuwse kasteel en de
historische buitenplaats. Want ook ná dit eenmalige
themajaar verdienen die alle aandacht en alle zorg.
De binnenduinrand van Walcheren vertoonde in de achttiende eeuw
een aaneengesloten lint van buitenplaatsen
• Over (Zeeuwse) kastelen
en buitenplaatsen
Een kasteel is een middeleeuwse versterkte woning die
veiligheid bood tegen vijandelijke aanvallen. Het verschil
tussen een fort en een kasteel zit hem in de woonfunctie.
Door de verdedigbaarheid met dikke muren, kantelen,
grachten en dergelijke onderscheidt een kasteel zich van
boerderijen en andere woonhuizen. Een kasteel werd in
de Middeleeuwen bewoond door een machtige heer,
meestal een edelman, of diens plaatsvervanger (kastelein)
wanneer de eigenaar verscheidene kastelen bezat.
Middeleeuwse kastelen zijn er in verschillende soorten en
maten. Velen bestonden oorspronkelijk uit een eenvoudige
omgrachte woontoren van hout of steen, ook wel een
donjon genaamd. In veel gevallen werd de donjon in de
loop der eeuwen uitgebreid met kamers, torens en vleugels,
en vormde zo de kern van het gehele kasteelcomplex.
Slot Haamstede: het gedeelte tussen de twee torens is de oorspronkelijke
dertiende-eeuwse donjon, de rest is in later eeuwen aangebouwd
Soms werd de woontoren gebouwd op een kunstmatig
opgeworpen hoogte. We spreken dan over een mottekasteel
(motte is Frans voor heuvel). Deze heuvel was meestal
omsloten door een ringgracht en een eveneens omgrachte
voorhof waar de boerderij en bijgebouwen stonden. Dit type
kasteel was in Zeeland erg populair. Tegenwoordig zijn nog een
aantal van deze kasteelbergjes (of vliedbergen, werven)
in het Zeeuwse landschap herkenbaar. In de twaalfde en de
dertiende eeuw nam niet alleen in Zeeland, maar in vrijwel
geheel Europa, het aantal bergjes spectaculair toe.
Kasteelberg in het Zeeuwse landschap
Reconstructie van het kasteel van Troye,
tekening door dr. W.C. Braat
Van kasteel tot buitenplaats
Door de uitvinding van het buskruit en de veranderde oorlogsvoering
verloren kastelen hun militair nut. Dit maakte het
mogelijk om kastelen te moderniseren en te verfraaien. In hoog
tempo veranderden na 1600 de kastelen van gesloten burchten
in fraaie buitenhuizen. Slechts enkelen die de zomermaanden
buiten wilden doorbrengen bezaten een kasteel. Vermogende
regenten en kooplieden met een boerderij op het platteland
lieten er een herenkamer aanbouwen. Vanaf het einde van de
zestiende eeuw werden steeds vaker huizen speciaal gebouwd
voor het verblijf op het platteland in de zomermaanden: de
buitenplaatsen. De bloeiperiode van de buitenplaats was de
zeventiende en achttiende eeuw.
Behalve de ligging buiten de stad is de grootschalige tuin- en
parkaanleg essentieel voor een buitenplaats. Hiermee
onderscheidt het buiten zich van een stadshuis. Deze veelal
fraaie en uitgestrekte tuinen die in de zeventiende en achttiende
eeuw nog formeel van aard waren, werden vanaf de tweede helft
van de achttiende eeuw omgevormd tot landschappelijke
parken. Bekende Zeeuwse clusters van buitenplaatsen vinden
we langs de binnenduinrand van Walcheren en in
Schuddebeurs op Schouwen-Duiveland.
De landschappelijke tuinaanleg bij de buitenplaats Steenhove
(Walcheren) in 1796
Zeeland kastelenland
In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt is Zeeland zeer rijk
geweest aan kastelen en buitenplaatsen. In de Middeleeuwen
zijn er in ieder geval meer dan zeventig kastelen geweest en
meer dan het dubbele aantal mottes. Alleen al in het Zuid-
Bevelandse Kapelle-Biezelinge hebben vier kastelen gestaan.
Verdwenen kastelen
De strijd tussen de Vlaamse en Hollandse graven in de
Middeleeuwen, allerlei kleinere geschillen en de Nederlandse
Opstand legden het grootste deel van de Zeeuwse kastelen
in de as. Het duidelijkste voorbeeld is het altijd zwaar
bevochten Zeeuwsch-Vlaanderen. Na 1600 waren hier,
behalve het kasteel van Sluis dat uiteindelijk na 1820 ook werd
gesloopt, enkel nog ruïnes te vinden.
Specifiek voor Zeeland waren de stormvloeden. De zee geeft en
de zee neemt en dat laatste geldt zeker voor tientallen Zeeuwse
kastelen. Een fraai voorbeeld hiervan is het nabij Reimerswaal
gelegen kasteel van Lodijke dat in de golven verdween tijdens
de Sint-Felixvloed van 1530.
Ook de economische neergang in de negentiende eeuw en het
gebrek aan interesse voor deze middeleeuwse bouwwerken
waren vele kastelen noodlottig. Een enkel kasteel bleef op wel
heel speciale manier dit lot bespaard. Het voormalige kasteel
Barbistein in Heinkenszand werd begin negentiende eeuw
verbouwd tot de RK Sint-Blasiuskerk.
Nog in de tweede helft van de negentiende eeuw werden vele
kastelen afgebroken. Een van de laatste was Craijenstein bij
Burgh (Schouwen-Duiveland). In 1890 werd dit vijftiendeeeuwse
kasteel gesloopt om plaats te maken voor een boerderij.
Het kasteel van Sluis ten tijde van de sloop na 1820
(Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
Special10 juni 2005
Een kijkje in het park van de buitenplaats Elsenoord te Vrouwenpolder,
door Jan Arends getekend in 1771 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
3
4
De ruïne van het kasteel van Lodijke door A. Schoenmaker,
begin achttiende eeuw (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
Zeeuwse kastelen anno 2005
Van de grote hoeveelheid Zeeuwse kastelen is slechts een fractie
bewaard gebleven. De kastelen die nog een min of meer
oorspronkelijk middeleeuws karakter uitstralen zijn op de
vingers van één hand te tellen: Moermond en Haamstede op
Schouwen-Duiveland en Westhove op Walcheren. Verder zijn
er nog een aantal huizen die in oorsprong kasteel zijn maar het
uiterlijk van een buitenplaats hebben. Hiertoe behoort onder
andere kasteel Ter Hooge bij Middelburg.
Het slot Craijenstein bij Burgh in 1695 door J. Hildernisse
(Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
Verdwenen buitenplaatsen
Het aantal buitenplaatsen in Zeeland is nog vele malen groter
geweest. Zo waren er op Walcheren rond 1750 meer dan
tweehonderd buitenplaatsen, maar ook die zijn grotendeels
verdwenen. Zacharius Paspoort geeft in zijn beschrijving van
Zeeland uit 1820 een lijst van recent gesloopte buitenplaatsen
op Walcheren. De lijst telt 74 namen! In de negentiende eeuw
verdwenen de Zeeuwse buitenplaatsen als gevolg van de
economische malaise in een rap tempo.
De twintigste eeuw liet de buitenplaatsen en kastelen evenmin
ongemoeid. Vooral de Tweede Wereldoorlog betekende het
Kasteel Westhove bij Domburg
Huis Zorghvliet te Ellewoutsdijk voor het vernietigende
bombardement van 1944 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
einde van veel fraaie huizen. Zorghvliet in Ellewoutsdijk
werd in 1944 gebombardeerd. De maandenlange inundatie
met zout water op Walcheren betekende het einde voor veel
van de parken. Van de parken van het nabij Middelburg
gelegen Toorenvliedt en Ter Hooge overleefde vrijwel geen
enkele boom de oorlog.
Buitenplaatsen anno 2005
Van de rijkdom aan Zeeuwse buitens met hun vaak
indrukwekkende en fraaie tuinen en parken is nog slechts
een bescheiden restant over waar we dan ook zuinig op
moeten zijn. In Zeeuwsch-Vlaanderen is nog maar één
monumentale buitenplaats over: de Elderschans bij
Aardenburg. Zuid-Beveland kent nog buitenplaatsen bij
Ellewoutsdijk, Heinkenszand en Kloetinge. De hoofdmoot
vinden we op Walcheren en in het bij Zierikzee gelegen
Schuddebeurs. In totaal kent Zeeland nog een kleine dertig
monumentale buitenplaatsen met bijbehorende tuinen en
parken.
• Kastelen en buitenplaatsen
in de archieven
Is er in de Zeeuwse archieven iets te vinden over kastelen en
buitenplaatsen? Jazeker wel! Is er van álle kastelen en buitenplaatsen
die in onze provincie bestaan en bestaan hebben iets
te vinden? Nee, helaas niet, maar wel van heel veel. Waarom
dan niet?
In de archiefbewaarplaatsen in Zeeland wordt eerst en vooral
archief van de overheden bewaard, dus van de provincie, de
gemeentes, de waterschappen en de diverse diensten die ook
deel van de overheid zijn. En die bemoeide zich tot zo’n
honderd jaar geleden niet of nauwelijks met woonhuizen,
wat kastelen en buitenplaatsen toen nog vooral waren.
Tussen 1901 en 1905 werden door de gemeentes in Nederland
voor het eerst bouwvergunningen per pand afgegeven. Maar
toen stonden alle panden die we nu kasteel of buitenplaats
noemen er al lang, soms al eeuwen. Daar zijn dus geen bouwvergunningen
met bouwtekeningen van. Wel kan er een bouwvergunning
zijn afgegeven voor een ingrijpende verbouwing,
waar ook de buitenkant van het pand bij gewijzigd werd.
Links: Duinbeek te Oostkapelle, oorspronkelijk een kasteel maar in de
achttiende eeuw herbouwd als buitenplaats
Rechts:Heesterlust bij Schuddebeurs, rond 1800 gebouwd
als buitenhuis voor een Zierikzeese regent
Maar omdat veel buitenplaatsen en kastelen monumenten zijn,
is de kans daarop ook niet zo heel groot. Wel kunnen de
kaarten van het Kadaster, hoewel die pas vanaf 1812 zijn
getekend, van belang zijn. Veel historische panden zijn juist
in de negentiende eeuw verdwenen, zodat ze nog net op de
eerste kadasterkaart van een bepaalde gemeente staan.
Ook monumentenzorg, de bekende Rijksdienst, maar ook de
gemeentelijke monumentencommissie kan materiaal verzameld
hebben over het pand dat uw belangstelling getrokken heeft.
We zijn dus vooral afhankelijk van andere bronnen dan de
overheidsarchieven als we iets over dit soort panden willen
weten. Gelukkig zijn die bronnen er wel. De eerste insteek is:
kaarten en afbeeldingen. Om te weten waar een kasteel stond
en hoe het er uit zag kunnen onderzoekers gebruik maken van
de kaarten en prentencollecties die door de archiefdiensten in
de loop der eeuwen zijn verzameld, ook wel Historisch-
Topografische Atlas genoemd. Ook kan er vaak gezocht
worden in foto- en prentbriefkaartencollecties.
Familiearchieven als bron
Een andere onderzoeksmogelijkheid betreft familiearchieven.
De families die van oudsher kastelen en buitenplaatsen
bouwden en bewoonden, hebben meestal een rijke historie
waar ze trots op zijn. Het archief van de familie, waarin het
‘familieslot’ vaak een prominente rol speelt, wordt dan ook
vaak ondergebracht bij een archiefdienst. Het Zeeuws Archief
herbergt bijvoorbeeld het archief van de familie Van Lynden,
eind negentiende eeuw eigenaar van Ter Hooge in Koudekerke.
Maar ook de families Schorer (met bezittingen door heel
Zeeland), Wagtho (met bezittingen op Tholen) en nog veel
andere hebben de papieren van hun bezittingen in diverse delen
van Zeeland goed bewaard. Latere eigenaars zijn vaak kerken,
stichtingen of instellingen als verpleeghuizen, die de kapitale
panden in gebruik kregen in de negentiende en twintigste eeuw
omdat ze niet meer geschikt waren voor bewoning door één
gezin. Duinbeek NV en Westhove, bij Oostkapelle, zijn hiervan
een goed voorbeeld. Ook deze instellingen hebben vaak goed
op hun pand (en de bijbehorende documenten) gepast, zodat
ze nu nog terug te vinden zijn.
Ook is het helaas mogelijk dat er weinig of niets te vinden is.
Als een kasteel of buitenplaats heel lang geleden al werd
afgebroken, of in een gebied ligt waarvan de archieven in de
loop der eeuwen ernstig gehavend zijn geraakt, dan is er soms
niet meer bekend dan de naam van een pand, soms een familie
of bewoner, en een globale plaatsaanduiding. Dan zijn we
afhankelijk van de archeologie om ons verder te helpen.
Of we zullen ons er bij neer moeten leggen dat de historie
soms haar mysteries bewaart.
Kasteel Ter Hooge: in oorsprong een middeleeuws kasteel en in het
midden van de achttiende eeuw volgens de toen geldende mode herbouwd
Special10 juni 2005
• Kastelen en buitenplaatsen
in de Zeeuwse Bibliotheek -
Zeeuws Documentatiecentrum
Wie literatuur zoekt over kastelen en buitenplaatsen kan een
bezoek brengen aan een van de Zeeuwse bibliotheken. Voor
extra gegevens, speciale publicaties of afbeeldingen kunnen de
catalogus van de Zeeuwse bibliotheken, de Beeldbank Zeeland
of het Zeeuws Documentatiecentrum van de Zeeuwse
Bibliotheek in Middelburg uitkomst bieden.
De bibliotheekcatalogus en Zeelandtrefwoorden
In de bibliotheekcatalogus, aanwezig in alle bibliotheken en op
www.zeeuwsebibliotheek.nl, is op een eenvoudige manier te
zoeken. Door het gebruik van Zeelandtrefwoorden is het zelfs
mogelijk heel gericht op een onderwerp te zoeken. De Zeelandtrefwoorden
‘kastelen’ en ‘landhuizen’ leveren al meer dan
honderd titels op, bijvoorbeeld: J.P. van den Broecke,
Middeleeuwse kastelen in Zeeland (1978); P. van Beveren,
De verdwenen kastelen op Schouwen-Duiveland (1960);
Martin van den Broeke, Jan Arends, Buitenplaatsen op Walcheren
(2001); L.J. Abelmann, Hellenburg (1977) of J.P.B. Zuurdeeg,
Het hof te Sint-Maartensdijk (2000). Heel informatief is het
recent verschenen literatuuroverzicht van J.J.B. Kuipers in
het tijdschrift Nehalennia, 2004, nr. 144, pag. 25-30.
Tijdschriftartikelen en leesboeken
In de catalogus zijn dus ook artikelen opgenomen, die
gepubliceerd zijn in een tijdschrift of een jaarboek. Hieronder
volgt een aantal (willekeurige) voorbeelden: J. Ermerins,
‘Historische verhandeling over het kasteel van Rammekens’,
in Verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschap, 1773,
pag. 133-176; E.B. Swalue, ‘Het slot Ostende te Goes en
de Moerbezienboom van Jacoba van Beyeren op het zelve’,
in Zeeuwsche Volks-almanak, 1838, pag. 126-134;
A.M.J. de Kraker, ‘Middeleeuwse muurresten blootgelegd van
kasteel te Zaamslag’, in: Bulletin Oudheidkundige Kring
De Vier Ambachten, 1987, nr. 6, pag. 21-23 en J.P.B. Zuurdeeg,
‘De buitenplaatsen Ostrea en Buitenzorg te Tholen’ in:
Nehalennia, 1992, nr. 92, pag. 9-14. In enkele romans spelen
kastelen een grote rol: A.L.G. Bosboom-Toussaint, Het kasteel
Westhoven in Zeeland (1882) en kasteel Haamstede in Gerda
van Wageningen, De gouden ketting en De erfgenaam (2004/05).
Capelle en ’t Huys te Bruëlis
(uit: Nicolaes Visscher, Speculum Zelandiae (circa 1650))
5
6
Afbeeldingen
De catalogus bevat ook beschrijvingen van afbeeldingen en
kaarten, bijvoorbeeld een kopergravure van H. Speelman naar
een tekening van C. Pronk van het (verdwenen) slot Bruëlis
te Kapelle (1750); een negentiende-eeuwse steendruk van
H.J. Backer van de bouwval van het kasteel te Sluis of een
wandelkaart uit 1887 van Domburg en omstreken met
Het buitenhuis Bloemendaal bij Aardenburg, circa 1900 (Zeeuwse
Bibliotheek, Middelburg, Beeldbank Zeeland)
informatie over de buitenplaatsen. Het Zeelandtrefwoord
‘Historisch topografische verzamelingen’ levert boektitels op
waarin fraaie afbeeldingen te zien zijn: Nicolaes Visscher,
Speculum Zelandiae (circa 1650); Zeeland in prent: 18e eeuwse
prenten van steden, dorpen, kastelen en buitenplaatsen (1970)
en A.I.J.M. Schellart, Kastelen en landhuizen in Zeeland in oude
ansichten (1973). Voor het bekijken van oude prenten is het
openslaan van de bekende Nieuwe cronyk van Zeeland van
Mattheus Smallegange uit 1696 een goed idee: een boek
boordevol informatie over Zeeland.
Beeldbank Zeeland
Veel meer afbeeldingen zijn te bekijken in de Beeldbank
Zeeland, ook te vinden op www.zeeuwsebibliotheek.nl Daarin
zijn zowel foto’s als prentbriefkaarten opgenomen. Zoeken op
het woord ‘buitenplaatsen’ levert vele treffers op waaronder een
oude foto van het voormalige buiten Bloemendaal te
Aardenburg en een gekleurde ansicht van Huize Weelzicht te
Schuddebeurs (circa 1905).
De collecties van het Zeeuws Documentatiecentrum
In het Zeeuws Documentatiecentrum kan nóg een stapje verder
gezocht worden. Het centrum beschikt over een bijna compleet
aanbod van Zeeuwse publicaties en er zijn bijzondere collecties
te raadplegen. In de collectie onderwerpsdossiers zijn gegevens
te vinden, niet alleen over kastelen en buitenplaatsen maar ook
over bewoners zoals Philips van Marnix van Sint-Aldegonde,
eens bewoner van kasteel Aldegonde te West-Souburg. In de
collectie handschriften is een werk aanwezig van K. van
Alkemade en P. van der Schelling, Aadelycke Stam-huyzen,
kasteelen en lust-Huyzen van Zeelandt (z.j.) met korte teksten
en prachtige tekeningen.
Zwanen bij Huize Weelzicht, Schuddebeurs
(Zeeuwse Bibliotheek, Beeldbank Zeeland)
• Archeologisch onderzoek
van Zeeuwse kastelen
Zeeland is een provincie waarin maar weinig kastelen zijn
overgebleven. Dit wordt een beetje gecompenseerd door de
unieke historisch-topografische documentatie van Zeeuwse
kastelen, dankzij het werk van zeventiende- en achttiendeeeuwse
tekenaars en schilders als Roeland Roghman, Isaac
Hildernisse, Cornelis Pronk, Abraham de Haen en anderen.
Ook het archeologisch onderzoek heeft de afgelopen halve
eeuw onze kennis van Zeeuwse kastelen belangrijk vermeerderd.
Een viertal voorbeelden uit diverse regio’s van de provincie.
Locatie onbekend
Sommige Zeeuwse kastelen zijn we kwijt. Van middeleeuws
Noord-Beveland kennen we geen enkele zekere locatie van een
voormalig kasteel. Dat geldt ook voor het kasteel van Saeftinghe
in Oost Zeeuwsch-Vlaanderen, terwijl dit in de vorige eeuw
nog zichtbaar was. Het uiterlijk van dit aan het eind van de
dertiende eeuw vermelde kasteel kennen we van Brusselse en
Antwerpse Scheldekaarten uit respectievelijk 1468 en 1504.
Het had een grote vierkante donjon (toren); de plattegrond was
waarschijnlijk rechthoekig. Uit een andere kaart, datering eerste
helft zestiende eeuw, blijkt dat het kasteel toen al een ruïne was.
Aan het eind van de negentiende eeuw kwamen de resten
tijdelijk onder het slik van het verdronken land te voorschijn.
In 1906 was sprake van drie meter dikke fundamenten van
muren met steunberen. RAAP Archeologisch Adviesbureau
verrichtte in januari 2001 een booronderzoek naar de restanten
op twee van drie mogelijke locaties. Er werden geen resten
aangetroffen! Het is mogelijk, aldus RAAP, “dat de resten
van het kasteel inmiddels zijn verdwenen onder de zich
uitbreidende schorren”.
Het voormalige kasteel van Saeftinghe, aangegeven op een reconstructie
van oostelijk Zeeuwsch-Vlaanderen in 1570
(RAAP-rapport 685, naar Leenders)
Geheel uitgebroken
Van het voormalige kasteel van West-Souburg, later Aldegonde
geheten, weten we wel de exacte locatie, maar bezitten we geen
overblijfselen meer. Het begin vijftiende eeuw gebouwde slot is
in 1573 door de Watergeuzen verwoest; het oostelijk deel werd
door Marnix van Sint-Aldegonde, adviseur van Willem de
Zwijger, vervolgens opgeknapt. Dit deel is afgebroken in
1783/84. De funderingen zijn tenslotte bij de voorbereiding
van de Vlissingse nieuwbouwwijk Westerzicht in 1972 geheel
uitgebroken. Een aanpak die nu niet meer mogelijk zou zijn.
Gelukkig kon vóór deze rigoureuze laatste sloop nog
archeologisch onderzoek plaatsvinden.
Gewassen tekening van kasteel Aldegonde door C. van Alkemade (1654-
1737). De voorgrond toont bouwvallen die al in het begin van de achttiende
eeuw zijn opgeruimd (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
Wijken voor een ambtswoning
Gemeentearchivaris Huib Uil van Schouwen-Duiveland noemde
het kleine slot Windenburg in Dreischor wegens zijn ronde
vorm een van de “meest bijzondere kastelen op Zeeuwse
bodem”. De fundamenten van dit in 1837 voor afbraak
bestemde kasteel werden blootgelegd na de Februariramp 1953.
Vóór de bouw van een fraaie ambtswoning voor de
burgemeester op het kasteelterrein in 1955 - bezwaar mocht
niet baten - kon op het nippertje nog een kleine opgraving
worden uitgevoerd, door kastelenexpert J.G.N. Renaud van de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Van het
kasteel resteerde bovengronds alleen een achttiende-eeuwse
gevelsteen aan de voorgevel van de ambtswoning.
Archeologisch monument
Van de Hellenburg ten westen van Baarland zijn de fundamenten
van de hoofdburcht behouden en bovendien na 1975 een
stukje opgemetseld. Het omliggende terrein is aangeplant en
voorzien van een wandelpad en picknickplaats. Een fraai
archeologisch monument. De Hellenburg is in 1958 opgegraven
door, alweer, J.G.N. Renaud van de ROB. De hoofdburcht
heeft tenminste drie bouwperioden gehad. Het eerste stadium
was een zware donjon (woontoren) uit de tweede helft van de
veertiende eeuw. Na een derde verbouwing (circa 1450) kreeg
de Hellenburg zijn statig uiterlijk.
Special10 juni 2005
Het huis Windenburg, weergegeven door ‘wiskunstenaar’ Isaac
Hildernisse in 1695 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
De hoofdburcht had zijden van ongeveer 40 x 30 meter; er waren
in totaal negen ronde en vierkante torens. Het slot is
vermoedelijk verwoest bij de Cosmas- en Damianusvloed van
1477 en niet herbouwd. Begin zeventiende eeuw was er nog een
ruïne, die van lieverlee werd afgebroken.
Blik op de opgemetselde fundamenten van de Hellenburg in Baarland
(B. Oele, jaren tachtig van de twintigste eeuw)
7
8
• Enkele kastelen,
buitenplaatsen
en vliedbergen te kijk
Ondanks veel verliezen aan kastelen en buitenplaatsen is er nog
altijd heel wat te zien. Hieronder een zeer beperkte greep
daaruit, bedoeld als een eerste oriëntatie. De aanduidingen zijn
beknopt. Wie nadere historische en bouwkundige informatie
zoekt, kan bijvoorbeeld te rade gaan in het boek Monumenten
in Nederland - Zeeland (Zeist/Zwolle 2003).
Op Schouwen-Duiveland vindt de bezoeker in de Westhoek
twee kastelen. Aan de Ring (nr. 2) in het hart van Haamstede
ligt het gelijknamige kasteel. De omgeving in de vorm van het
landgoed, het slotbos en het aangrenzende duingebied is bezit
van Natuurmonumenten. Het kasteel zelf laat zich bekijken
vanaf een wandelpad aan de zuidzijde. Van tijd tot tijd zijn
er rondleidingen door (een deel van) het interieur.
Slot Moermond is te vinden ten oosten van Renesse en is
bereikbaar via de oprijlaan vanaf de Loane of via het
Stoofwekken. Moermond fungeert als landgoedhotel en is
als zodanig te bezoeken. De omgeving is grotendeels
beschermd natuurgebied.
Halverwege Noordgouwe en Zierikzee ligt in Schuddebeurs
een cluster van buitenplaatsen. De belangrijkste daarvan zijn
Heesterlust (Heesterlustweg 4) en Mon Plaisir (Donkereweg
72), beide vanaf de openbare weg zichtbaar.
Van de kastelen en talloze buitenplaatsen die Walcheren telde,
is vooral in het gebied van de Manteling, de binnenduinrand
tussen Domburg en Vrouwenpolder, het een en ander bewaard
gebleven.
Kasteel Westhove is goed zichtbaar vanaf de weg Domburg-
Oostkapelle en vanaf de andere (voor-) zijde aan de
Duinvlietweg. Het is als Stayokay Hostel te bezoeken.
Duinbeek (Duinbeekseweg 19) laat zich goed bekijken vanaf
de weg en vanuit het gedeeltelijk vrij toegankelijke park.
Tussen Oostkapelle en Vrouwenpolder liggen Zeeduin en
Overduin. Men kan ze zien vanaf de Koningin Emmaweg
in het noorden en/of de Munnikweg in het zuidoosten.
Het park rondom Zeeduin is gedeeltelijk toegankelijk.
De Munnikenhof, ooit buitenverblijf van Jacob Cats, ligt net
buiten Grijpskerke aan de Jacob Catsweg 2. Dit omgrachte
huis wordt particulier bewoond en is vanaf de weg zichtbaar.
Ter Hooge en Toorenvliedt zijn te vinden aan de zuidwestzijde
van Middelburg. Het park van Toorenvliedt (Koudekerkseweg
131) is vrij toegankelijk; dat van Ter Hooge (Koudekerkseweg
200) voor het grootste deel en het beste bereikbaar vanaf de
Breeweg ten noorden van Ter Hooge.
Verspreid over Walcheren liggen vliedbergen die vrijwel
allemaal vanaf de openbare weg goed zichtbaar zijn. Enkele
voorbeelden: twee bergen ten westen van Aagtekerke (aan
de Herenweg en aan de Geschieresweg); twee dichtbij Gapinge
(aan de Snouck Hurgronjeweg en aan de Schellachseweg);
en twee ten westen van Middelburg (aan de Meinersweg en
aan de Perduinsweg).
Op Zuid-Beveland kan men in Kloetinge het Jachthuis
(Jachthuisstraat 15) zien. In Ellewoutsdijk liggen aan de
westzijde van de Langeviele (nummer 5) en daartegenover
aan de oostzijde (nummer 6) recent gebouwde huizen met
hun park; dit geheel dat vanaf de weg gedeeltelijk zichtbaar is,
gaat terug op een oudere buitenplaats en een nog ouder kasteel.
In Baarland ligt onmiddellijk achter de Hervormde Kerk het
moeilijk zichtbare en omgrachte kasteelterrein Hof van
Baarland. Ten westen van het dorp bevinden zich de
opgemetselde funderingen van kasteel Hellenburg. Die zijn
vanaf de overzijde van de gracht zichtbaar en soms in het
kader van een excursie toegankelijk.
Zuid-Beveland telt een aantal karakteristieke vliedbergen.
Zo ligt de hoogste berg van Zeeland in Wemeldinge, ietwat
verscholen achter de Hervormde Kerk in het westelijke uiteinde
van het dorp. In Borssele, ten noordoosten van het dorp aan
de Monsterweg, ligt de Berg van Troye.
Zeeuwsch-Vlaanderen is aanmerkelijk minder bedeeld
met kastelen en buitenplaatsen. Ten westen van Aardenburg
(aan de Herendreef 61) ligt daar de Elderschans, een villa op de
plaats van een vroegere schans.
Colofon
Special ‘Jaar van het Kasteel 2005’ is een uitgave van
de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland.
Deze uitgave is mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage
van de Provincie Zeeland in het kader van C-culture.
samenstelling Aad de Klerk
met bijdragen van Lineke van den Bout (Zeeuws Archief) - Liesbeth van
der Doe-van der Geest (Zeeuwse Bibliotheek / Zeeuws Documentatiecentrum)
- Ronald van Immerseel (Stichting tot Behoud van Particuliere
Historische Buitenplaatsen; bestuurslid Kastelenstichting Holland en
Zeeland) - Jan Kuipers (SCEZ) - Harry van Waveren
contactpersonen Aafke Bij de Vaate en Aad de Klerk foto’s SCEZ, tenzij
anders vermeld opmaak decreet, Ramon de Nennie, Middelburg
druk Verhage & Zoon, Middelburg
Postbus 49 • 4330 AA Middelburg
bezoekadres Groenmarkt 13
Telefoon 0118-670870
Fax 0118-670880
E-mail info@scez.nl
Internet www.scez.nl
Change language