Scez kasteel special - Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
Scez kasteel special - Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
Scez kasteel special - Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Kastelen spreken tot de verbeelding. In oude en moderne<br />
sprookjes zijn kastelen de plaatsen waar boze koninginnen<br />
hun plannen uitbroeden, dappere prinsen een knappe<br />
prinses bevrijden of waar huwelijken plaatsvinden waar<br />
heel de wereld bij wegdroomt. Onze zoon van drie speelt<br />
met overgave prins en met enige regelmaat wordt onze<br />
woonkamer tot <strong>kasteel</strong> omgebouwd.<br />
Zelf blijven mij kastelen ook altijd imponeren. Als jongen<br />
ging ik regelmatig bij het <strong>kasteel</strong> in Haamstede kijken om<br />
de grandeur van vroegere tijden te zien. De fundamenten<br />
van de Hellenburg bij Baarland maakten indruk op mij toen<br />
ik daar bijna tien jaar geleden op een fietstocht door de Zak<br />
van Zuid-Beveland onverwacht langs kwam. En ik ben nog<br />
steeds blij met een uitspraak van de Raad van State enkele<br />
jaren terug, waarin de zichtlijnen op het Slot Moermond<br />
strikt werden gehanteerd en een plan voor een lokaal<br />
bedrijventerrein vernietigd werd. Er zijn in <strong>Zeeland</strong> veel<br />
kastelen en historische buitenplaatsen verloren gegaan en<br />
daarom is het noodzakelijk om zorgvuldig om te springen<br />
met die schaarse exemplaren die nog behouden zijn<br />
gebleven. Het initiatief om 2005 uit te roepen tot<br />
Jaar van het Kasteel helpt daarbij: in heel Nederland<br />
wordt aandacht besteed aan kastelen en historische<br />
buitenplaatsen. Gedurende dit jaar zijn er voor<br />
geïnteresseerden meer kansen om kastelen en<br />
buitenplaatsen te bezoeken, ook een aantal die<br />
normaal gesproken niet toegankelijk zijn voor publiek.<br />
Veel van de interessante wetenswaardigheden over dit<br />
onderwerp zijn verborgen in de grond of te raadplegen<br />
in archieven. Ook hieraan zal aandacht worden besteed<br />
in bijvoorbeeld exposities en publicaties. En vanzelfsprekend<br />
zijn er <strong>special</strong>e activiteiten voor basisschoolleerlingen<br />
en worden rondleidingen en excursies<br />
georganiseerd.<br />
UITGAVE VAN DE STICHTING CULTUREEL ERFGOED ZEELAND<br />
Special10 juni 2005<br />
Jaar van het Kasteel 2005<br />
Dit themajaar wordt gecoördineerd door de SCEZ, net<br />
als 2003 Jaar van de Boerderij. Voor de boerderijen heeft<br />
het themajaar geresulteerd in heel veel aandacht, nieuwe<br />
geldstromen en meer beleidsruimte. De succesvolle start<br />
van 2005 als Jaar van het Kasteel op 2 april in en rond<br />
Slot Moermond in Renesse belooft veel goeds voor de rest<br />
van de activiteiten en effecten. Ik hoop en verwacht dan<br />
ook dat aan het eind van dit jaar weer een positieve balans<br />
opgemaakt kan worden.<br />
Ik wens alle deelnemers en organisatoren veel plezier met<br />
het Jaar van het Kasteel 2005 in <strong>Zeeland</strong> en hoop dat het<br />
bij velen van u de verbeelding zal prikkelen.<br />
Harry van Waveren<br />
Gedeputeerde voor cultuur in de provincie <strong>Zeeland</strong><br />
Kasteel Haamstede (foto Ingrid Leeftink)
2<br />
et jaar 2005 is uitgeroepen tot Jaar van het Kasteel,<br />
met als doel: actieve belangstelling te wekken voor<br />
de Nederlandse kastelen en historische buitenplaatsen.<br />
De aanleiding voor dit themajaar vormt het feit dat<br />
de Nederlandse Kastelenstichting 60, en de Kastelenstichting<br />
Holland en <strong>Zeeland</strong> 20 jaar bestaat. Uiteraard doet<br />
ook <strong>Zeeland</strong> voluit mee met dit jaar. Vanuit een breed<br />
samen-gestelde werkgroep worden de Zeeuwse activiteiten<br />
ontwikkeld. In de werkgroep zijn vertegenwoordigd:<br />
• de Nederlandse Kastelenstichting<br />
(www.kastelen.nl; info@kastelen.nl );<br />
• de Kastelenstichting Holland en <strong>Zeeland</strong><br />
(www.kastelenhollandzeeland.nl;<br />
info@kastelenhollandzeeland.nl );<br />
• de <strong>Stichting</strong> tot Behoud van Particuliere Historische<br />
Buitenplaatsen (www.stichting-phb.nl;<br />
info@stichting-phb.nl );<br />
• de Provincie <strong>Zeeland</strong> (www.zeeland.nl;<br />
infocentrum@zeeland.nl );<br />
• de <strong>Stichting</strong> Landschapsbeheer <strong>Zeeland</strong><br />
(www.landschapsbeheer.nl/zeeland;<br />
info@slz.landschapsbeheer.nl );<br />
• de Zeeuwse Bibliotheek / het Zeeuws<br />
Documentatiecentrum (www.zeeuwsebibliotheek.nl;<br />
info@zeeuwsebibliotheek.nl );<br />
• de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland,<br />
afdeling <strong>Zeeland</strong> (www.awnzeeland.nl );<br />
• het Bureau voor Toerisme <strong>Zeeland</strong><br />
(www.vvvzeelandnet.nl; vvvzld@zeelandnet.nl );<br />
• museum De Burghse Schoole, Burgh<br />
(www.museaschouwenduiveland.nl );<br />
• streekmuseum De Meestoof, Sint-Annaland<br />
(www.tholenweb.nl );<br />
• streekmuseum IJzendijke, IJzendijke<br />
(www.ijzendijke-online.nl; museuminfo@zeelandnet.nl );<br />
• en de <strong>Stichting</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Erfgoed</strong> <strong>Zeeland</strong> (SCEZ)<br />
die de activiteiten coördineert.<br />
Met financiële steun van de Provincie <strong>Zeeland</strong>, de<br />
Nederlandse Kastelenstichting en anderen is een programma<br />
van uiteenlopende activiteiten ontwikkeld waar <strong>Zeeland</strong> trots<br />
op kan zijn. En dat moet ook, want het gaat om erfgoed<br />
(en zoveel méér) om trots op te zijn! Tussen de officiële<br />
opening op 2 april en de afsluiting van het themajaar op<br />
14 december is er op uiteenlopende plaatsen heel veel te<br />
doen en valt er veel te beleven. Het complete en telkens<br />
geactualiseerde programma vindt u op de website van de<br />
SCEZ: www.scez.nl<br />
Daarnaast wordt in de vorm van een flyer een beknopt<br />
overzicht van alle evenementen verstrekt.<br />
Deze <strong>special</strong> van Zeeuws <strong>Erfgoed</strong> levert u de nodige<br />
achtergrondinformatie over het Zeeuwse <strong>kasteel</strong> en de<br />
historische buitenplaats. Want ook ná dit eenmalige<br />
themajaar verdienen die alle aandacht en alle zorg.<br />
De binnenduinrand van Walcheren vertoonde in de achttiende eeuw<br />
een aaneengesloten lint van buitenplaatsen<br />
• Over (Zeeuwse) kastelen<br />
en buitenplaatsen<br />
Een <strong>kasteel</strong> is een middeleeuwse versterkte woning die<br />
veiligheid bood tegen vijandelijke aanvallen. Het verschil<br />
tussen een fort en een <strong>kasteel</strong> zit hem in de woonfunctie.<br />
Door de verdedigbaarheid met dikke muren, kantelen,<br />
grachten en dergelijke onderscheidt een <strong>kasteel</strong> zich van<br />
boerderijen en andere woonhuizen. Een <strong>kasteel</strong> werd in<br />
de Middeleeuwen bewoond door een machtige heer,<br />
meestal een edelman, of diens plaatsvervanger (kastelein)<br />
wanneer de eigenaar verscheidene kastelen bezat.<br />
Middeleeuwse kastelen zijn er in verschillende soorten en<br />
maten. Velen bestonden oorspronkelijk uit een eenvoudige<br />
omgrachte woontoren van hout of steen, ook wel een<br />
donjon genaamd. In veel gevallen werd de donjon in de<br />
loop der eeuwen uitgebreid met kamers, torens en vleugels,<br />
en vormde zo de kern van het gehele <strong>kasteel</strong>complex.<br />
Slot Haamstede: het gedeelte tussen de twee torens is de oorspronkelijke<br />
dertiende-eeuwse donjon, de rest is in later eeuwen aangebouwd<br />
Soms werd de woontoren gebouwd op een kunstmatig<br />
opgeworpen hoogte. We spreken dan over een motte<strong>kasteel</strong><br />
(motte is Frans voor heuvel). Deze heuvel was meestal<br />
omsloten door een ringgracht en een eveneens omgrachte<br />
voorhof waar de boerderij en bijgebouwen stonden. Dit type<br />
<strong>kasteel</strong> was in <strong>Zeeland</strong> erg populair. Tegenwoordig zijn nog een<br />
aantal van deze <strong>kasteel</strong>bergjes (of vliedbergen, werven)<br />
in het Zeeuwse landschap herkenbaar. In de twaalfde en de<br />
dertiende eeuw nam niet alleen in <strong>Zeeland</strong>, maar in vrijwel<br />
geheel Europa, het aantal bergjes spectaculair toe.<br />
Kasteelberg in het Zeeuwse landschap
Reconstructie van het <strong>kasteel</strong> van Troye,<br />
tekening door dr. W.C. Braat<br />
Van <strong>kasteel</strong> tot buitenplaats<br />
Door de uitvinding van het buskruit en de veranderde oorlogsvoering<br />
verloren kastelen hun militair nut. Dit maakte het<br />
mogelijk om kastelen te moderniseren en te verfraaien. In hoog<br />
tempo veranderden na 1600 de kastelen van gesloten burchten<br />
in fraaie buitenhuizen. Slechts enkelen die de zomermaanden<br />
buiten wilden doorbrengen bezaten een <strong>kasteel</strong>. Vermogende<br />
regenten en kooplieden met een boerderij op het platteland<br />
lieten er een herenkamer aanbouwen. Vanaf het einde van de<br />
zestiende eeuw werden steeds vaker huizen speciaal gebouwd<br />
voor het verblijf op het platteland in de zomermaanden: de<br />
buitenplaatsen. De bloeiperiode van de buitenplaats was de<br />
zeventiende en achttiende eeuw.<br />
Behalve de ligging buiten de stad is de grootschalige tuin- en<br />
parkaanleg essentieel voor een buitenplaats. Hiermee<br />
onderscheidt het buiten zich van een stadshuis. Deze veelal<br />
fraaie en uitgestrekte tuinen die in de zeventiende en achttiende<br />
eeuw nog formeel van aard waren, werden vanaf de tweede helft<br />
van de achttiende eeuw omgevormd tot landschappelijke<br />
parken. Bekende Zeeuwse clusters van buitenplaatsen vinden<br />
we langs de binnenduinrand van Walcheren en in<br />
Schuddebeurs op Schouwen-Duiveland.<br />
De landschappelijke tuinaanleg bij de buitenplaats Steenhove<br />
(Walcheren) in 1796<br />
<strong>Zeeland</strong> kastelenland<br />
In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt is <strong>Zeeland</strong> zeer rijk<br />
geweest aan kastelen en buitenplaatsen. In de Middeleeuwen<br />
zijn er in ieder geval meer dan zeventig kastelen geweest en<br />
meer dan het dubbele aantal mottes. Alleen al in het Zuid-<br />
Bevelandse Kapelle-Biezelinge hebben vier kastelen gestaan.<br />
Verdwenen kastelen<br />
De strijd tussen de Vlaamse en Hollandse graven in de<br />
Middeleeuwen, allerlei kleinere geschillen en de Nederlandse<br />
Opstand legden het grootste deel van de Zeeuwse kastelen<br />
in de as. Het duidelijkste voorbeeld is het altijd zwaar<br />
bevochten Zeeuwsch-Vlaanderen. Na 1600 waren hier,<br />
behalve het <strong>kasteel</strong> van Sluis dat uiteindelijk na 1820 ook werd<br />
gesloopt, enkel nog ruïnes te vinden.<br />
Specifiek voor <strong>Zeeland</strong> waren de stormvloeden. De zee geeft en<br />
de zee neemt en dat laatste geldt zeker voor tientallen Zeeuwse<br />
kastelen. Een fraai voorbeeld hiervan is het nabij Reimerswaal<br />
gelegen <strong>kasteel</strong> van Lodijke dat in de golven verdween tijdens<br />
de Sint-Felixvloed van 1530.<br />
Ook de economische neergang in de negentiende eeuw en het<br />
gebrek aan interesse voor deze middeleeuwse bouwwerken<br />
waren vele kastelen noodlottig. Een enkel <strong>kasteel</strong> bleef op wel<br />
heel <strong>special</strong>e manier dit lot bespaard. Het voormalige <strong>kasteel</strong><br />
Barbistein in Heinkenszand werd begin negentiende eeuw<br />
verbouwd tot de RK Sint-Blasiuskerk.<br />
Nog in de tweede helft van de negentiende eeuw werden vele<br />
kastelen afgebroken. Een van de laatste was Craijenstein bij<br />
Burgh (Schouwen-Duiveland). In 1890 werd dit vijftiendeeeuwse<br />
<strong>kasteel</strong> gesloopt om plaats te maken voor een boerderij.<br />
Het <strong>kasteel</strong> van Sluis ten tijde van de sloop na 1820<br />
(Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)<br />
Special10 juni 2005<br />
Een kijkje in het park van de buitenplaats Elsenoord te Vrouwenpolder,<br />
door Jan Arends getekend in 1771 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)<br />
3
4<br />
De ruïne van het <strong>kasteel</strong> van Lodijke door A. Schoenmaker,<br />
begin achttiende eeuw (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)<br />
Zeeuwse kastelen anno 2005<br />
Van de grote hoeveelheid Zeeuwse kastelen is slechts een fractie<br />
bewaard gebleven. De kastelen die nog een min of meer<br />
oorspronkelijk middeleeuws karakter uitstralen zijn op de<br />
vingers van één hand te tellen: Moermond en Haamstede op<br />
Schouwen-Duiveland en Westhove op Walcheren. Verder zijn<br />
er nog een aantal huizen die in oorsprong <strong>kasteel</strong> zijn maar het<br />
uiterlijk van een buitenplaats hebben. Hiertoe behoort onder<br />
andere <strong>kasteel</strong> Ter Hooge bij Middelburg.<br />
Het slot Craijenstein bij Burgh in 1695 door J. Hildernisse<br />
(Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)<br />
Verdwenen buitenplaatsen<br />
Het aantal buitenplaatsen in <strong>Zeeland</strong> is nog vele malen groter<br />
geweest. Zo waren er op Walcheren rond 1750 meer dan<br />
tweehonderd buitenplaatsen, maar ook die zijn grotendeels<br />
verdwenen. Zacharius Paspoort geeft in zijn beschrijving van<br />
<strong>Zeeland</strong> uit 1820 een lijst van recent gesloopte buitenplaatsen<br />
op Walcheren. De lijst telt 74 namen! In de negentiende eeuw<br />
verdwenen de Zeeuwse buitenplaatsen als gevolg van de<br />
economische malaise in een rap tempo.<br />
De twintigste eeuw liet de buitenplaatsen en kastelen evenmin<br />
ongemoeid. Vooral de Tweede Wereldoorlog betekende het<br />
Kasteel Westhove bij Domburg<br />
Huis Zorghvliet te Ellewoutsdijk voor het vernietigende<br />
bombardement van 1944 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)<br />
einde van veel fraaie huizen. Zorghvliet in Ellewoutsdijk<br />
werd in 1944 gebombardeerd. De maandenlange inundatie<br />
met zout water op Walcheren betekende het einde voor veel<br />
van de parken. Van de parken van het nabij Middelburg<br />
gelegen Toorenvliedt en Ter Hooge overleefde vrijwel geen<br />
enkele boom de oorlog.<br />
Buitenplaatsen anno 2005<br />
Van de rijkdom aan Zeeuwse buitens met hun vaak<br />
indrukwekkende en fraaie tuinen en parken is nog slechts<br />
een bescheiden restant over waar we dan ook zuinig op<br />
moeten zijn. In Zeeuwsch-Vlaanderen is nog maar één<br />
monumentale buitenplaats over: de Elderschans bij<br />
Aardenburg. Zuid-Beveland kent nog buitenplaatsen bij<br />
Ellewoutsdijk, Heinkenszand en Kloetinge. De hoofdmoot<br />
vinden we op Walcheren en in het bij Zierikzee gelegen<br />
Schuddebeurs. In totaal kent <strong>Zeeland</strong> nog een kleine dertig<br />
monumentale buitenplaatsen met bijbehorende tuinen en<br />
parken.<br />
• Kastelen en buitenplaatsen<br />
in de archieven<br />
Is er in de Zeeuwse archieven iets te vinden over kastelen en<br />
buitenplaatsen? Jazeker wel! Is er van álle kastelen en buitenplaatsen<br />
die in onze provincie bestaan en bestaan hebben iets<br />
te vinden? Nee, helaas niet, maar wel van heel veel. Waarom<br />
dan niet?<br />
In de archiefbewaarplaatsen in <strong>Zeeland</strong> wordt eerst en vooral<br />
archief van de overheden bewaard, dus van de provincie, de<br />
gemeentes, de waterschappen en de diverse diensten die ook<br />
deel van de overheid zijn. En die bemoeide zich tot zo’n<br />
honderd jaar geleden niet of nauwelijks met woonhuizen,<br />
wat kastelen en buitenplaatsen toen nog vooral waren.<br />
Tussen 1901 en 1905 werden door de gemeentes in Nederland<br />
voor het eerst bouwvergunningen per pand afgegeven. Maar<br />
toen stonden alle panden die we nu <strong>kasteel</strong> of buitenplaats<br />
noemen er al lang, soms al eeuwen. Daar zijn dus geen bouwvergunningen<br />
met bouwtekeningen van. Wel kan er een bouwvergunning<br />
zijn afgegeven voor een ingrijpende verbouwing,<br />
waar ook de buitenkant van het pand bij gewijzigd werd.<br />
Links: Duinbeek te Oostkapelle, oorspronkelijk een <strong>kasteel</strong> maar in de<br />
achttiende eeuw herbouwd als buitenplaats<br />
Rechts:Heesterlust bij Schuddebeurs, rond 1800 gebouwd<br />
als buitenhuis voor een Zierikzeese regent
Maar omdat veel buitenplaatsen en kastelen monumenten zijn,<br />
is de kans daarop ook niet zo heel groot. Wel kunnen de<br />
kaarten van het Kadaster, hoewel die pas vanaf 1812 zijn<br />
getekend, van belang zijn. Veel historische panden zijn juist<br />
in de negentiende eeuw verdwenen, zodat ze nog net op de<br />
eerste kadasterkaart van een bepaalde gemeente staan.<br />
Ook monumentenzorg, de bekende Rijksdienst, maar ook de<br />
gemeentelijke monumentencommissie kan materiaal verzameld<br />
hebben over het pand dat uw belangstelling getrokken heeft.<br />
We zijn dus vooral afhankelijk van andere bronnen dan de<br />
overheidsarchieven als we iets over dit soort panden willen<br />
weten. Gelukkig zijn die bronnen er wel. De eerste insteek is:<br />
kaarten en afbeeldingen. Om te weten waar een <strong>kasteel</strong> stond<br />
en hoe het er uit zag kunnen onderzoekers gebruik maken van<br />
de kaarten en prentencollecties die door de archiefdiensten in<br />
de loop der eeuwen zijn verzameld, ook wel Historisch-<br />
Topografische Atlas genoemd. Ook kan er vaak gezocht<br />
worden in foto- en prentbriefkaartencollecties.<br />
Familiearchieven als bron<br />
Een andere onderzoeksmogelijkheid betreft familiearchieven.<br />
De families die van oudsher kastelen en buitenplaatsen<br />
bouwden en bewoonden, hebben meestal een rijke historie<br />
waar ze trots op zijn. Het archief van de familie, waarin het<br />
‘familieslot’ vaak een prominente rol speelt, wordt dan ook<br />
vaak ondergebracht bij een archiefdienst. Het Zeeuws Archief<br />
herbergt bijvoorbeeld het archief van de familie Van Lynden,<br />
eind negentiende eeuw eigenaar van Ter Hooge in Koudekerke.<br />
Maar ook de families Schorer (met bezittingen door heel<br />
<strong>Zeeland</strong>), Wagtho (met bezittingen op Tholen) en nog veel<br />
andere hebben de papieren van hun bezittingen in diverse delen<br />
van <strong>Zeeland</strong> goed bewaard. Latere eigenaars zijn vaak kerken,<br />
stichtingen of instellingen als verpleeghuizen, die de kapitale<br />
panden in gebruik kregen in de negentiende en twintigste eeuw<br />
omdat ze niet meer geschikt waren voor bewoning door één<br />
gezin. Duinbeek NV en Westhove, bij Oostkapelle, zijn hiervan<br />
een goed voorbeeld. Ook deze instellingen hebben vaak goed<br />
op hun pand (en de bijbehorende documenten) gepast, zodat<br />
ze nu nog terug te vinden zijn.<br />
Ook is het helaas mogelijk dat er weinig of niets te vinden is.<br />
Als een <strong>kasteel</strong> of buitenplaats heel lang geleden al werd<br />
afgebroken, of in een gebied ligt waarvan de archieven in de<br />
loop der eeuwen ernstig gehavend zijn geraakt, dan is er soms<br />
niet meer bekend dan de naam van een pand, soms een familie<br />
of bewoner, en een globale plaatsaanduiding. Dan zijn we<br />
afhankelijk van de archeologie om ons verder te helpen.<br />
Of we zullen ons er bij neer moeten leggen dat de historie<br />
soms haar mysteries bewaart.<br />
Kasteel Ter Hooge: in oorsprong een middeleeuws <strong>kasteel</strong> en in het<br />
midden van de achttiende eeuw volgens de toen geldende mode herbouwd<br />
Special10 juni 2005<br />
• Kastelen en buitenplaatsen<br />
in de Zeeuwse Bibliotheek -<br />
Zeeuws Documentatiecentrum<br />
Wie literatuur zoekt over kastelen en buitenplaatsen kan een<br />
bezoek brengen aan een van de Zeeuwse bibliotheken. Voor<br />
extra gegevens, <strong>special</strong>e publicaties of afbeeldingen kunnen de<br />
catalogus van de Zeeuwse bibliotheken, de Beeldbank <strong>Zeeland</strong><br />
of het Zeeuws Documentatiecentrum van de Zeeuwse<br />
Bibliotheek in Middelburg uitkomst bieden.<br />
De bibliotheekcatalogus en <strong>Zeeland</strong>trefwoorden<br />
In de bibliotheekcatalogus, aanwezig in alle bibliotheken en op<br />
www.zeeuwsebibliotheek.nl, is op een eenvoudige manier te<br />
zoeken. Door het gebruik van <strong>Zeeland</strong>trefwoorden is het zelfs<br />
mogelijk heel gericht op een onderwerp te zoeken. De <strong>Zeeland</strong>trefwoorden<br />
‘kastelen’ en ‘landhuizen’ leveren al meer dan<br />
honderd titels op, bijvoorbeeld: J.P. van den Broecke,<br />
Middeleeuwse kastelen in <strong>Zeeland</strong> (1978); P. van Beveren,<br />
De verdwenen kastelen op Schouwen-Duiveland (1960);<br />
Martin van den Broeke, Jan Arends, Buitenplaatsen op Walcheren<br />
(2001); L.J. Abelmann, Hellenburg (1977) of J.P.B. Zuurdeeg,<br />
Het hof te Sint-Maartensdijk (2000). Heel informatief is het<br />
recent verschenen literatuuroverzicht van J.J.B. Kuipers in<br />
het tijdschrift Nehalennia, 2004, nr. 144, pag. 25-30.<br />
Tijdschriftartikelen en leesboeken<br />
In de catalogus zijn dus ook artikelen opgenomen, die<br />
gepubliceerd zijn in een tijdschrift of een jaarboek. Hieronder<br />
volgt een aantal (willekeurige) voorbeelden: J. Ermerins,<br />
‘Historische verhandeling over het <strong>kasteel</strong> van Rammekens’,<br />
in Verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschap, 1773,<br />
pag. 133-176; E.B. Swalue, ‘Het slot Ostende te Goes en<br />
de Moerbezienboom van Jacoba van Beyeren op het zelve’,<br />
in Zeeuwsche Volks-almanak, 1838, pag. 126-134;<br />
A.M.J. de Kraker, ‘Middeleeuwse muurresten blootgelegd van<br />
<strong>kasteel</strong> te Zaamslag’, in: Bulletin Oudheidkundige Kring<br />
De Vier Ambachten, 1987, nr. 6, pag. 21-23 en J.P.B. Zuurdeeg,<br />
‘De buitenplaatsen Ostrea en Buitenzorg te Tholen’ in:<br />
Nehalennia, 1992, nr. 92, pag. 9-14. In enkele romans spelen<br />
kastelen een grote rol: A.L.G. Bosboom-Toussaint, Het <strong>kasteel</strong><br />
Westhoven in <strong>Zeeland</strong> (1882) en <strong>kasteel</strong> Haamstede in Gerda<br />
van Wageningen, De gouden ketting en De erfgenaam (2004/05).<br />
Capelle en ’t Huys te Bruëlis<br />
(uit: Nicolaes Visscher, Speculum Zelandiae (circa 1650))<br />
5
6<br />
Afbeeldingen<br />
De catalogus bevat ook beschrijvingen van afbeeldingen en<br />
kaarten, bijvoorbeeld een kopergravure van H. Speelman naar<br />
een tekening van C. Pronk van het (verdwenen) slot Bruëlis<br />
te Kapelle (1750); een negentiende-eeuwse steendruk van<br />
H.J. Backer van de bouwval van het <strong>kasteel</strong> te Sluis of een<br />
wandelkaart uit 1887 van Domburg en omstreken met<br />
Het buitenhuis Bloemendaal bij Aardenburg, circa 1900 (Zeeuwse<br />
Bibliotheek, Middelburg, Beeldbank <strong>Zeeland</strong>)<br />
informatie over de buitenplaatsen. Het <strong>Zeeland</strong>trefwoord<br />
‘Historisch topografische verzamelingen’ levert boektitels op<br />
waarin fraaie afbeeldingen te zien zijn: Nicolaes Visscher,<br />
Speculum Zelandiae (circa 1650); <strong>Zeeland</strong> in prent: 18e eeuwse<br />
prenten van steden, dorpen, kastelen en buitenplaatsen (1970)<br />
en A.I.J.M. Schellart, Kastelen en landhuizen in <strong>Zeeland</strong> in oude<br />
ansichten (1973). Voor het bekijken van oude prenten is het<br />
openslaan van de bekende Nieuwe cronyk van <strong>Zeeland</strong> van<br />
Mattheus Smallegange uit 1696 een goed idee: een boek<br />
boordevol informatie over <strong>Zeeland</strong>.<br />
Beeldbank <strong>Zeeland</strong><br />
Veel meer afbeeldingen zijn te bekijken in de Beeldbank<br />
<strong>Zeeland</strong>, ook te vinden op www.zeeuwsebibliotheek.nl Daarin<br />
zijn zowel foto’s als prentbriefkaarten opgenomen. Zoeken op<br />
het woord ‘buitenplaatsen’ levert vele treffers op waaronder een<br />
oude foto van het voormalige buiten Bloemendaal te<br />
Aardenburg en een gekleurde ansicht van Huize Weelzicht te<br />
Schuddebeurs (circa 1905).<br />
De collecties van het Zeeuws Documentatiecentrum<br />
In het Zeeuws Documentatiecentrum kan nóg een stapje verder<br />
gezocht worden. Het centrum beschikt over een bijna compleet<br />
aanbod van Zeeuwse publicaties en er zijn bijzondere collecties<br />
te raadplegen. In de collectie onderwerpsdossiers zijn gegevens<br />
te vinden, niet alleen over kastelen en buitenplaatsen maar ook<br />
over bewoners zoals Philips van Marnix van Sint-Aldegonde,<br />
eens bewoner van <strong>kasteel</strong> Aldegonde te West-Souburg. In de<br />
collectie handschriften is een werk aanwezig van K. van<br />
Alkemade en P. van der Schelling, Aadelycke Stam-huyzen,<br />
<strong>kasteel</strong>en en lust-Huyzen van <strong>Zeeland</strong>t (z.j.) met korte teksten<br />
en prachtige tekeningen.<br />
Zwanen bij Huize Weelzicht, Schuddebeurs<br />
(Zeeuwse Bibliotheek, Beeldbank <strong>Zeeland</strong>)<br />
• Archeologisch onderzoek<br />
van Zeeuwse kastelen<br />
<strong>Zeeland</strong> is een provincie waarin maar weinig kastelen zijn<br />
overgebleven. Dit wordt een beetje gecompenseerd door de<br />
unieke historisch-topografische documentatie van Zeeuwse<br />
kastelen, dankzij het werk van zeventiende- en achttiendeeeuwse<br />
tekenaars en schilders als Roeland Roghman, Isaac<br />
Hildernisse, Cornelis Pronk, Abraham de Haen en anderen.<br />
Ook het archeologisch onderzoek heeft de afgelopen halve<br />
eeuw onze kennis van Zeeuwse kastelen belangrijk vermeerderd.<br />
Een viertal voorbeelden uit diverse regio’s van de provincie.<br />
Locatie onbekend<br />
Sommige Zeeuwse kastelen zijn we kwijt. Van middeleeuws<br />
Noord-Beveland kennen we geen enkele zekere locatie van een<br />
voormalig <strong>kasteel</strong>. Dat geldt ook voor het <strong>kasteel</strong> van Saeftinghe<br />
in Oost Zeeuwsch-Vlaanderen, terwijl dit in de vorige eeuw<br />
nog zichtbaar was. Het uiterlijk van dit aan het eind van de<br />
dertiende eeuw vermelde <strong>kasteel</strong> kennen we van Brusselse en<br />
Antwerpse Scheldekaarten uit respectievelijk 1468 en 1504.<br />
Het had een grote vierkante donjon (toren); de plattegrond was<br />
waarschijnlijk rechthoekig. Uit een andere kaart, datering eerste<br />
helft zestiende eeuw, blijkt dat het <strong>kasteel</strong> toen al een ruïne was.<br />
Aan het eind van de negentiende eeuw kwamen de resten<br />
tijdelijk onder het slik van het verdronken land te voorschijn.<br />
In 1906 was sprake van drie meter dikke fundamenten van<br />
muren met steunberen. RAAP Archeologisch Adviesbureau<br />
verrichtte in januari 2001 een booronderzoek naar de restanten<br />
op twee van drie mogelijke locaties. Er werden geen resten<br />
aangetroffen! Het is mogelijk, aldus RAAP, “dat de resten<br />
van het <strong>kasteel</strong> inmiddels zijn verdwenen onder de zich<br />
uitbreidende schorren”.<br />
Het voormalige <strong>kasteel</strong> van Saeftinghe, aangegeven op een reconstructie<br />
van oostelijk Zeeuwsch-Vlaanderen in 1570<br />
(RAAP-rapport 685, naar Leenders)
Geheel uitgebroken<br />
Van het voormalige <strong>kasteel</strong> van West-Souburg, later Aldegonde<br />
geheten, weten we wel de exacte locatie, maar bezitten we geen<br />
overblijfselen meer. Het begin vijftiende eeuw gebouwde slot is<br />
in 1573 door de Watergeuzen verwoest; het oostelijk deel werd<br />
door Marnix van Sint-Aldegonde, adviseur van Willem de<br />
Zwijger, vervolgens opgeknapt. Dit deel is afgebroken in<br />
1783/84. De funderingen zijn tenslotte bij de voorbereiding<br />
van de Vlissingse nieuwbouwwijk Westerzicht in 1972 geheel<br />
uitgebroken. Een aanpak die nu niet meer mogelijk zou zijn.<br />
Gelukkig kon vóór deze rigoureuze laatste sloop nog<br />
archeologisch onderzoek plaatsvinden.<br />
Gewassen tekening van <strong>kasteel</strong> Aldegonde door C. van Alkemade (1654-<br />
1737). De voorgrond toont bouwvallen die al in het begin van de achttiende<br />
eeuw zijn opgeruimd (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)<br />
Wijken voor een ambtswoning<br />
Gemeentearchivaris Huib Uil van Schouwen-Duiveland noemde<br />
het kleine slot Windenburg in Dreischor wegens zijn ronde<br />
vorm een van de “meest bijzondere kastelen op Zeeuwse<br />
bodem”. De fundamenten van dit in 1837 voor afbraak<br />
bestemde <strong>kasteel</strong> werden blootgelegd na de Februariramp 1953.<br />
Vóór de bouw van een fraaie ambtswoning voor de<br />
burgemeester op het <strong>kasteel</strong>terrein in 1955 - bezwaar mocht<br />
niet baten - kon op het nippertje nog een kleine opgraving<br />
worden uitgevoerd, door kastelenexpert J.G.N. Renaud van de<br />
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Van het<br />
<strong>kasteel</strong> resteerde bovengronds alleen een achttiende-eeuwse<br />
gevelsteen aan de voorgevel van de ambtswoning.<br />
Archeologisch monument<br />
Van de Hellenburg ten westen van Baarland zijn de fundamenten<br />
van de hoofdburcht behouden en bovendien na 1975 een<br />
stukje opgemetseld. Het omliggende terrein is aangeplant en<br />
voorzien van een wandelpad en picknickplaats. Een fraai<br />
archeologisch monument. De Hellenburg is in 1958 opgegraven<br />
door, alweer, J.G.N. Renaud van de ROB. De hoofdburcht<br />
heeft tenminste drie bouwperioden gehad. Het eerste stadium<br />
was een zware donjon (woontoren) uit de tweede helft van de<br />
veertiende eeuw. Na een derde verbouwing (circa 1450) kreeg<br />
de Hellenburg zijn statig uiterlijk.<br />
Special10 juni 2005<br />
Het huis Windenburg, weergegeven door ‘wiskunstenaar’ Isaac<br />
Hildernisse in 1695 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)<br />
De hoofdburcht had zijden van ongeveer 40 x 30 meter; er waren<br />
in totaal negen ronde en vierkante torens. Het slot is<br />
vermoedelijk verwoest bij de Cosmas- en Damianusvloed van<br />
1477 en niet herbouwd. Begin zeventiende eeuw was er nog een<br />
ruïne, die van lieverlee werd afgebroken.<br />
Blik op de opgemetselde fundamenten van de Hellenburg in Baarland<br />
(B. Oele, jaren tachtig van de twintigste eeuw)<br />
7
8<br />
• Enkele kastelen,<br />
buitenplaatsen<br />
en vliedbergen te kijk<br />
Ondanks veel verliezen aan kastelen en buitenplaatsen is er nog<br />
altijd heel wat te zien. Hieronder een zeer beperkte greep<br />
daaruit, bedoeld als een eerste oriëntatie. De aanduidingen zijn<br />
beknopt. Wie nadere historische en bouwkundige informatie<br />
zoekt, kan bijvoorbeeld te rade gaan in het boek Monumenten<br />
in Nederland - <strong>Zeeland</strong> (Zeist/Zwolle 2003).<br />
Op Schouwen-Duiveland vindt de bezoeker in de Westhoek<br />
twee kastelen. Aan de Ring (nr. 2) in het hart van Haamstede<br />
ligt het gelijknamige <strong>kasteel</strong>. De omgeving in de vorm van het<br />
landgoed, het slotbos en het aangrenzende duingebied is bezit<br />
van Natuurmonumenten. Het <strong>kasteel</strong> zelf laat zich bekijken<br />
vanaf een wandelpad aan de zuidzijde. Van tijd tot tijd zijn<br />
er rondleidingen door (een deel van) het interieur.<br />
Slot Moermond is te vinden ten oosten van Renesse en is<br />
bereikbaar via de oprijlaan vanaf de Loane of via het<br />
Stoofwekken. Moermond fungeert als landgoedhotel en is<br />
als zodanig te bezoeken. De omgeving is grotendeels<br />
beschermd natuurgebied.<br />
Halverwege Noordgouwe en Zierikzee ligt in Schuddebeurs<br />
een cluster van buitenplaatsen. De belangrijkste daarvan zijn<br />
Heesterlust (Heesterlustweg 4) en Mon Plaisir (Donkereweg<br />
72), beide vanaf de openbare weg zichtbaar.<br />
Van de kastelen en talloze buitenplaatsen die Walcheren telde,<br />
is vooral in het gebied van de Manteling, de binnenduinrand<br />
tussen Domburg en Vrouwenpolder, het een en ander bewaard<br />
gebleven.<br />
Kasteel Westhove is goed zichtbaar vanaf de weg Domburg-<br />
Oostkapelle en vanaf de andere (voor-) zijde aan de<br />
Duinvlietweg. Het is als Stayokay Hostel te bezoeken.<br />
Duinbeek (Duinbeekseweg 19) laat zich goed bekijken vanaf<br />
de weg en vanuit het gedeeltelijk vrij toegankelijke park.<br />
Tussen Oostkapelle en Vrouwenpolder liggen Zeeduin en<br />
Overduin. Men kan ze zien vanaf de Koningin Emmaweg<br />
in het noorden en/of de Munnikweg in het zuidoosten.<br />
Het park rondom Zeeduin is gedeeltelijk toegankelijk.<br />
De Munnikenhof, ooit buitenverblijf van Jacob Cats, ligt net<br />
buiten Grijpskerke aan de Jacob Catsweg 2. Dit omgrachte<br />
huis wordt particulier bewoond en is vanaf de weg zichtbaar.<br />
Ter Hooge en Toorenvliedt zijn te vinden aan de zuidwestzijde<br />
van Middelburg. Het park van Toorenvliedt (Koudekerkseweg<br />
131) is vrij toegankelijk; dat van Ter Hooge (Koudekerkseweg<br />
200) voor het grootste deel en het beste bereikbaar vanaf de<br />
Breeweg ten noorden van Ter Hooge.<br />
Verspreid over Walcheren liggen vliedbergen die vrijwel<br />
allemaal vanaf de openbare weg goed zichtbaar zijn. Enkele<br />
voorbeelden: twee bergen ten westen van Aagtekerke (aan<br />
de Herenweg en aan de Geschieresweg); twee dichtbij Gapinge<br />
(aan de Snouck Hurgronjeweg en aan de Schellachseweg);<br />
en twee ten westen van Middelburg (aan de Meinersweg en<br />
aan de Perduinsweg).<br />
Op Zuid-Beveland kan men in Kloetinge het Jachthuis<br />
(Jachthuisstraat 15) zien. In Ellewoutsdijk liggen aan de<br />
westzijde van de Langeviele (nummer 5) en daartegenover<br />
aan de oostzijde (nummer 6) recent gebouwde huizen met<br />
hun park; dit geheel dat vanaf de weg gedeeltelijk zichtbaar is,<br />
gaat terug op een oudere buitenplaats en een nog ouder <strong>kasteel</strong>.<br />
In Baarland ligt onmiddellijk achter de Hervormde Kerk het<br />
moeilijk zichtbare en omgrachte <strong>kasteel</strong>terrein Hof van<br />
Baarland. Ten westen van het dorp bevinden zich de<br />
opgemetselde funderingen van <strong>kasteel</strong> Hellenburg. Die zijn<br />
vanaf de overzijde van de gracht zichtbaar en soms in het<br />
kader van een excursie toegankelijk.<br />
Zuid-Beveland telt een aantal karakteristieke vliedbergen.<br />
Zo ligt de hoogste berg van <strong>Zeeland</strong> in Wemeldinge, ietwat<br />
verscholen achter de Hervormde Kerk in het westelijke uiteinde<br />
van het dorp. In Borssele, ten noordoosten van het dorp aan<br />
de Monsterweg, ligt de Berg van Troye.<br />
Zeeuwsch-Vlaanderen is aanmerkelijk minder bedeeld<br />
met kastelen en buitenplaatsen. Ten westen van Aardenburg<br />
(aan de Herendreef 61) ligt daar de Elderschans, een villa op de<br />
plaats van een vroegere schans.<br />
Colofon<br />
Special ‘Jaar van het Kasteel 2005’ is een uitgave van<br />
de <strong>Stichting</strong> <strong>Cultureel</strong> <strong>Erfgoed</strong> <strong>Zeeland</strong>.<br />
Deze uitgave is mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage<br />
van de Provincie <strong>Zeeland</strong> in het kader van C-culture.<br />
samenstelling Aad de Klerk<br />
met bijdragen van Lineke van den Bout (Zeeuws Archief) - Liesbeth van<br />
der Doe-van der Geest (Zeeuwse Bibliotheek / Zeeuws Documentatiecentrum)<br />
- Ronald van Immerseel (<strong>Stichting</strong> tot Behoud van Particuliere<br />
Historische Buitenplaatsen; bestuurslid Kastelenstichting Holland en<br />
<strong>Zeeland</strong>) - Jan Kuipers (SCEZ) - Harry van Waveren<br />
contactpersonen Aafke Bij de Vaate en Aad de Klerk foto’s SCEZ, tenzij<br />
anders vermeld opmaak decreet, Ramon de Nennie, Middelburg<br />
druk Verhage & Zoon, Middelburg<br />
Postbus 49 • 4330 AA Middelburg<br />
bezoekadres Groenmarkt 13<br />
Telefoon 0118-670870<br />
Fax 0118-670880<br />
E-mail info@scez.nl<br />
Internet www.scez.nl