Detector Magazine 70 - De Detector Amateur

Detector magazine
VERENIGINGSBLAD VAN ‘DE DETECTOR AMATEUR’
70
september 2003

2
Inhoud
70
S E P T E M B E R 2 0 0 3
PAGINA 30-33
• Van het bestuur 2
• Van onze correspondent 5
• Munten met een verhaal 6
• Zoekdag Oene 8
• Vondstberichten 10
• Wie kent hem niet?! 16
• Munitie (II) 24
• Stille levens beleven 28
• Zegelstempels en zegelringen 30
• Vondst van het jaar 35
• Test “Schatten & Scherven” 40
• Vraagbaak 42
Detector magazine is het verenigingsblad van
‘De Detector Amateur’ en verschijnt 6 keer per jaar.
Sluitingsdatum kopij en advertenties: 1 oktober
Redactie
C.B. Leenheer (hoofdredacteur), N. Leenheer,
J. Koning, W. Kuypers, W. van den Brandhof,
M. Hoffmann
Adviseurs en medewerkers redactie:
J. Zijlstra, H.J.E. van Beuningen, M.A. Holtman, A. Jager
Redactieadres
De Detector Amateur, Hanebalken 153,
9205 CL Drachten, Fax (0512) 54 51 17,
e-mail: redactie@detectoramateur.nl
Advertenties
Tarieven op aanvraag bij de redactie. Het bestuur
behoudt zich het recht voor advertenties zonder
opgave van redenen te weigeren.
Vormgeving en layout
Grafisch buro Creatype, Drachten
Druk:
De Marne, Leens
ISSN: 1386-5935
© Copyright: Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar
gemaakt door middel van druk, fotografie, microfilm of op welke wijze
dan ook, zonder voorafgaande, schriftelijke toestemming van de redactie.
Van het Bestuur
Voorwoord 70
Wat een vakantieweer hebben we deze zomer weer
gehad. Niet allen konden we lekker bruin worden als we
dat wilden maar het is ook nog eens de reden dat de
oogst al dan niet gedwongen door de droogte eerder
werd/wordt binnen gehaald.
Eind mei bracht ik samen met Kees Leenheer een bezoek
aan de provincaal archeoloog van Overijssel, mevrouw
Suzanne Wentink. Zij zit niet in het provinciehuis maar bij Het
Oversticht. Het adres is: Het Oversticht, Aan de Stadsmuur 79-83,
Zwolle. Het gesprek dat heel construktief verliep had plaats in een
ongedwongen sfeer. Een van haar brandende vragen was waarom ze
zo weinig meldingen binnen kreeg. Wij weten echter dat veel meldingen
gedaan worden bij de vele stadsarcheologen die deze provincie kent.
Ook hier bleek weer dat ze het alleen moet doen, maar ze nodigt toch
iedereen die denkt dat hij iets te melden heeft uit om langs te komen.
Natuurlijk eerst even bellen of mailen voor een afspraak, dan weet je
zeker dat je niet voor de bekende dichte deur staat.
In de zomervakantie bracht ik een bezoek aan prof. J. Butler (Bronstijd),
op de universiteit van Groningen. Hoewel ik privé een afspraak
had voor een eigen vondst, vermoedelijk bronstijdknoop, was hij
helemaal verrukt over een bronzen vlakbijl van een type dat hij nog
niet eerder had gezien. Deze vondst komt uit Limburg en kwam ik
tegen bij een lid toen ik daar in de buurt op vakantie was. Wanneer de
bijl door prof. Butler is beschreven, zullen we hier zeker een publicatie
aan wijden. Zelf kreeg ik prof. Michael Erdrich, universiteit van
Nijmegen thuis op bezoek om mijn vondsten van/in de Betuwe eens
door te nemen. Hierbij kwamen interessant dateringen aan het licht.
Kapotte fibulae bleken niet gewoon gebroken te zijn maar waren als
schroot bedoeld om het te hergebruiken. Natuurlijk spraken wij ook
over de DDA en wat we voor elkaar zouden kunnen betekenen. We
houden contact en binnen niet te lange tijd kun je hier meer
over horen of lezen.
Ons nieuwe bestuurslid Hans Elsevier Stokmans heeft op maandag 14
juli 2003 voor het NOS Radio 1 Journaal een gesprek gevoerd met de
Huishoudelijk reglement
■ Vraag altijd toestemming tot zoeken aan de
landeigenaar of beheerder van de grond.
■ Legitimeer je met je lidmaatschapskaart
(ledenpas).
■ Wees voor onze vereniging ‘de Detector
Amateur’ een detectorambassadeur.
■ Laat munitie liggen; indien nodig de plaats
markeren en de politie waarschuwen.
■ Zoek nooit op archeologische terreinen,
tenzij je toestemming hebt verkregen van
de bevoegde instanties om mee te helpen
bij een archeologische opgraving.
■ Neem zoveel mogelijk het metalen afval,
zoals lood en koper mee. Denk om het
milieu.
■ Maak alle gaten weer netjes dicht en wel
zo, dat er geen schade zichtbaar is
(bijvoorbeeld aan een eventuele grasmat).
■ Vondsten, waarvan men redelijkerwijs kan
aannemen of vermoeden dat deze van
wetenschappelijke cultuurhistorische
waarde zijn, moeten binnen drie dagen
gemeld worden bij de burgemeester van de
plaats waartoe het gebied behoort.
■ Bovengenoemde vondsten moeten eveneens
worden aangemeld bij de desbetreffende
archeologische instanties, zoals de
provinciaal archeologen en het KPK.
■ Het ’s nachts zoeken zonder toestemming
van de landeigenaar is verboden. Iemand
die ’s nachts zoekt is verdacht bezig.

wethouder van Gouda en de stadsarcheoloog in een serie over APV.
Het interview zal begin augustus worden uitgezonden. Houd onze site
in de gaten.
De zoekdag in Limburg kon helaas niet doorgaan omdat men daar
vergeten was eerst de boer te vragen of die wel toestemming zou geven
voor het gebruik van zijn land. Sneu voor de jongens uit Groningen
die weer per kerende post terug konden naar huis.
Al enige tijd is de heer B. van der Veen, het centrale punt voor ons en
onze leden, bij het Koninklijk Penningkabinet te Leiden, ziek thuis.
Wij wensen hem een spoedig herstel toe zodat hij binnen niet te lange
tijd zijn plaats weer in kan nemen.
Johan Koning
Detector magazine nr. 70 is weer bij u in de brievenbus gevallen. Ik
kan me goed voorstellen dat u er eens lekker voor gaat zitten om het
magazine te lezen. Voor mijzelf is het magazine als het verschijnt
uiteraard oude koek en dat is wel eens jammer. Alle artikelen heb je
van te voren al gelezen, herschreven, gecorrigeerd enz. Wouter van
den Brandhof, één van de redactieleden, vond dat er nu maar eens
een interview van de hoofdredacteur in moest verschijnen en dat ik
het pas mocht lezen als het gedrukt was. Wouter kwam een hele dag
op bezoek, en tijdens het interview heb ik hem van alles verteld over
de ruim 20 jaar dat ik zoek. Tijdens de opmaak van het magazine
werd de inhoud van het interview angstvallig geheim gehouden, ik
mocht alleen de foto’s aanleveren. Dus als het magazine door de
drukker word bezorgd is het ook voor mij gedeeltelijk nieuw.
Waarschijnlijk heeft u als het magazine verschijnt er al wat zoekuurtjes
opzitten. Het zoekseizoen is dit jaar door de droge zomer wel
heel vroeg begonnen. Wat minder leuk is dat veel boeren na het
oogsten de grond gelijk weer bemesten en ploegen. Maar ik hoop dat
het voor een ieder weer een goed zoekseizoen word. Vindt u iets wat
archeologisch interessant is, dan is het een goede zaak dat u dat
meldt bij de archeologische instanties. Het aanmeldingsformulier
en de adressen vindt u ook op onze internetsite: www.detectoramateur.nl
Kees Leenheer
Metaaldetectieverbod in Gouda
Waarschijnlijk heeft u ook in de krant of op internet gelezen dat de
gemeente Gouda met onmiddellijke ingang een verbod heeft ingesteld
op onderzoek met een metaaldetector in historische gebieden.
De DDA heeft onmiddellijk gereageerd d.m.v. interviews in de krant
en op de radio (debat met de wethouder van Gouda) en het verzenden
van perspublicaties naar de plaatselijke pers. We hopen z.s.m.
met de gemeente Gouda om tafel te gaan om de APV te bespreken.
Wordt vervolgd.
Lidmaatschap 3
Het lidmaatschap van deze vereniging loopt altijd per kalenderjaar en wordt
zonder opzegging altijd stilzwijgend verlengd met een jaar. Degenen die in
de loop van het jaar toetreden, ontvangen alle reeds eerder verschenen nummers
van het lopende jaar. Opzegging dient uiterlijk op 1 augustus schriftelijk binnen
te zijn. Per januari 2002 bedraagt de contributie € 26,—.
Prijs steunleden € 8,— en buitenlandse leden € 33,—.
Postbank 1675000 t.n.v. De Detector Amateur, Leeuwarden
Belangrijke adressen
Veel brieven, vragen enz. komen
nogal eens bij de verkeerde personen
van de vereniging terecht. Vandaar
dat we de adressen weer eens op een
rijtje zetten. Wilt u zoveel mogelijk
schrijven/mailen in plaats van
bellen?!!
Ledenadministratie
Opgave van leden, adreswijzigingen,
vragen over de contributie bij:
W. Woudstra, Melkemastate 16,
8925 AP Leeuwarden.
w.woudstra@detectoramateur.nl
Vragen
Vragen over de vereniging kunt u
kwijt bij onze secretaris:
D. Smilde,
Pr. Bernhardweg 31,
8453 XC Oranjewoud,
tel. (0513) 631978.
d.smilde@detectoramateur.nl
Bestuursleden
Voorzitter
J. Koning
Roodborststraat 20
8916 AG Leeuwarden
Tel. / fax (058) 2165573
j.koning@detectoramateur.nl
Vice-voorzitter & hoofdredacteur
C.B. Leenheer
Hanebalken 153
9205 CL Drachten
Tel (0512) 545377 (na 18.00 uur)
Fax (0512) 545117
redactie@detectoramateur.nl
Bestuurslid
H. Elsevier Stokmans
Mesdaglaan 14
3451 JH Vleuten
Tel. (030) 6770524
Bestuurslid/2e secretaris
J. Huls
Groenendael 201
8271 EL IJsselmuiden
Tel. (038) 3311681
j.huls@detectoramateur.nl
Activiteitencommissie
Voor vragen, suggesties enz. over
zoekdagen, determinatiedagen
kunt u terecht bij: G. Lukassen,
Meerpaal 218, 9732 AM Groningen,
Tel. (050) 5413396.
zoekdag@detectoramateur.nl
Advertenties, Opgravertjes,
Occasions, Kopij
Opgave uitsluitend schriftelijk aan:
C.B. Leenheer, Hanebalken 153,
9205 CL Drachten.
Fax (0512) 545117.
redactie@detectoramateur.nl
Vraagbaak
Voor determinatie van door u
gevonden voorwerpen dient u een
foto of duidelijke zwart-wit
tekening op te sturen naar:
J. Koning, Roodborststraat 20
8916 AG Leeuwarden
vraagbaak@detectoramateur.nl
Bestuurslid
J. Bosma
Drachtster Heawei 19a
9213 VE De Wilgen
Tel./fax nog niet bekend
j.bosma@detectoramateur.nl
Secretaris
D. Smilde
Pr. Bernhardweg 31
8453 XC Oranjewoud
Tel. (0513) 631978
Fax (0513) 632927
d.smilde@detectoramateur.nl
Penningmeester & ledenadministratie
W. Woudstra
Melkemastate 16
8925 AP Leeuwarden
Tel. (058) 2661818
w.woudstra@detectoramateur.nl
Internet:
www.detectoramateur.nl

Van onze correspondent
TENTOONSTELLING “GEBRUIKT EN GEBROKEN”
In het Archeologisch Centrum C.W. Bruinvis aan de Oudegracht
245 in Alkmaar staan tot het einde van het jaar de
scherven van gebruikt “servies” centraal bij de tentoonstelling
“Gebruikt en Gebroken”. Aan de hand van vondsten uit beerputten
wordt hier een beknopt overzicht gegeven van de
geschiedenis en archeologie van Alkmaar. Voor nadere informatie:
(072) 5154115.
UNIEKE ROMEINSE SANDAAL OPGEDOKEN UIT DE MAAS
De afgelopen jaren hebben leden van “Mergor in Mosam”, een
stichting uit Cuijck die zich bezighoudt met onderwaterarcheologie,
regelmatig Romeinse vondsten en gebruiksvoorwerpen
uit de Maas opgedoken. Eén van de meest opzienbarende
vondsten betreft een Romeinse sandaal uit het begin van de
vierde eeuw die in nagenoeg perfecte staat verkeert. In geheel
Europa is niet zo’n uniek exemplaar bekend. De sandaal is
opgedoken van een plek waarvan is bekend dat de Romeinen
er hun afval dumpten. Omdat de meeste onderwatervondsten
zijn gedaan in dikke kleilagen zijn ze over het algemeen goed
geconserveerd gebleven.
HOUTEN BATAAFSE GRAFKAMER ONTDEKT IN NIJMEGEN
In het uitbreidingsgebied van Nijmegen, de VINEX-locatie de
Waalsprong, zullen de komende jaren vele duizenden woningen
uit de grond gestampt worden. De onverwachte rijkdom
van het archeologisch bodemarchief in dit gebied blijft verbazingwekkend
en tot de verbeelding spreken. De ontdekking van
een houten grafkamer van 1,5 bij 1,5 meter op een perceel van
12 bij 12 meter, die deel uitmaakt van een Bataafs grafveld is
zo’n opmerkelijke vondst. Het vermoeden bestaat dat er ook
nog een bescheiden grafheuvel heeft gelegen. De grafkamer is
slechts te herkennen door de verkleuringen in de grond. In het
vertrek zelf zijn onder meer een tweetal flesjes voor reukwater
of badolie aangetroffen. Alle voorwerpen die zijn gevonden in
het grafveld zijn van Romeinse origine. Met name een spiegeltje,
een kralensnoer en een bronzen kaarsenstandaard sprin-
INGEZONDEN
In het Detector Magazine van maar
2003 stond een artikeltje over gevonden
vogelringen, en het verzoek deze niet n
de rommelbak te deponeren, maar om
hiervan een terugmelding te doen.
Hierbij werd het adres en telefoonnummer
vermeld van dhr. Jaap de Vries te
Zwaagwesteinde.
Ik vind zelf ook regelmatig vogelringen
en meld deze altijd aan via het internet.
Als het een ring van een post- of sier-
duif betreft kun je via http://www.
npo.nl het telefoonnummer opsporen
van de eigenaar van de duif. Deze kun je
dan opbellen en doorgeven waar je de
ring gevonden hebt. De eigenaar is hier
vaak erg blij mee.
Mocht het een geringde wilde vogel
betreffen dan kun je via het Vogeltrekstation
in Arnhem (htttp://www.vogeltrekstation.nl)
de ring on-line aanmelden.
Het leuke is dat je na een aantal
gen in het oog als zijnde uitzonderlijke vondsten voor het
Bataafse gebied. De nauwe contacten tussen de Bataven en de
Romeinen worden hierdoor weer eens onderstreept. Er blijkt
dus een levendige handel te zijn geweest en de Bataven hoefden
slechts de rivier de Waal over te steken om aan allerlei
Romeinse voorwerpen te komen.
ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK HERSCHRIJFT
GESCHIEDENIS ARNHEM
Gelderse hoofdstad al sinds de IJzertijd bewoond. Op dit
moment vinden er volop archeologische opgravingen plaats in
het centrum van Arnhem. In het Musiskwartier zijn de nodige
bijzondere ontdekkingen gedaan die een nieuw licht doen
schijnen op de ontstaansgeschiedenis van de hoofdstad van
Gelderland. Een tiental archeologen is dagelijks druk in de
weer in het gebied dat is gelegen tussen de Roggestraat,
Beekstraat, Nieuwstad en de Walstraat. Vanaf een verhoogd
plateau, die is te bereiken via de Beekstraat, zijn de opgravingen
van dichtbij te bekijken. Daarnaast organiseert de gemeente
Arnhem rondleidingen over de opgravingen. In het Historisch
Museum aan de Bovenbeekstraat 21 is een aantal
archeologische vondsten te bezichtigen. Met name de vondsten
aan de kant van de Walstraat spreken tot de verbeelding.
Hier hebben de archeologen sporen aan het licht gebracht uit
de IJzertijd en Romeinse tijd. Dit is heel bijzonder want tot nu
toe werd aangenomen dat Arnhem pas werd bewoond vanaf
de negende eeuw, hetgeen blijkt uit schriftelijke bronnen. De
oudste bewoningssporen die ooit zijn gevonden in Arnhem
dateren uit de tiende eeuw. Verder zijn in het onderzoeksgebied
veel funderingsresten en scherfmateriaal ontdekt uit de
late Middeleeuwen. Een leuke vondst is de ontdekking van een
oventje uit de achttiende eeuw om glas in te smelten. Ook zijn
er de nodige beerputten gevonden met vele restanten aan
huisraad als kopjes en schoteltjes. Een prachtige metaalvondst
betreft een klein loden Mariabeeld met kind.
weken dan informatie thuis gestuurd
krijgt over wat voor vogel het was en
wanneer en waar hij geringd is.
Vriendelijk groeten,
J.T. Griffioen
Oldeholtpade
5 5

6
Munten met een verhaal
Vondstmelding Johan Koning
Afgelopen jaar werden door mij in de Betuwe de volgende twee
zilveren Romeinse munten gevonden. Tijdens het determineren
op de laatste zoekdag bleek er iets met één van de munten aan de
hand te zijn. Ze werden voor mij door Rob Reijnen als volgt
gedetermineerd:
Om met de dubbelslag te beginnen:
Het gaat hier om een z.g. "legioensdenarius". Op de voorzijde is
een naar rechts varend oorlogsschip met riemen te zien, oftewel
een galei. Daarboven staat van links naar rechts: ANT AVG, wat
staat voor Antonius Augur; onder het schip staat: III . VIR. R.P.C.,
hetgeen betekent TriumVIR Rei Publicae Constituendae.
Het gaat hier dus om Marcus Antonius die behoorde tot de augures,
een belangrijk priestercollege te Rome, dat zich met voorspellingen
bezighield, zieners dus eigenlijk. Daarnaast was hij ook lid
van het driemanschap (tres- of triumvir) dat zich bezighield met de
reorganisatie (constituenda) van de staat (rei publicae, oftewel de
zaak van de staat of het volk; denk aan republiek). De andere twee
tresviri waren Octavianus, later keizer Augustus, en Lepidus.
Dit driemanschap hield zich bezig met de reorganisatie van de
Romeinse republiek, totdat in eind jaren ’30 voor Christus de
heren strijd met elkaar kregen. Antonius vluchtte naar het oosten
om zich daar voor te bereiden op oorlog met Octavianus (Lepidus
heeft maar kort een rol gespeeld). Voor de soldaten van zijn
legioenen en oorlogsschepen heeft hij deze munten laten slaan om
de mensen soldij te geven en ze zo aan hem te binden.
Welke troepen er in die tijd waren, kunnen we op de keerzijde van
dit type munt zien. Daar staat een legioensadelaar tussen twee
andere veldtekens afgebeeld. Links staat meestal LEG, afkorting
voor Legioen, en rechts het Romeinse cijfer behorende bij die
afdeling (1 uitzondering: C(o)HORTIVM PRAETORIARVM i.p.v.
legioensaanduiding). Op de munt van jou staat duidelijk LEG- IV,
het 4e legioen Het bijzondere van deze munt is dat het keerzijdestempel
2x op het muntplaatje geslagen is: zowel de legioensadelaar,
als het rechtervaandel, als het cijfer IV zijn duidelijk twee keer
te zien. Vermoedelijk is het muntplaatje bij het slaan een keer in
de voorzijde-stempel vast blijven zitten, waardoor het bij opnieuw
slaan nog een keer in de keerzijde-stempel terecht is
gekomen.Voor de volledigheid volgt hier nog het handboeknr. van
deze munt: Crawford 544/17. Volgens Crawford is de munt ergens
in het oosten geslagen te midden van de troepen die met Marcus
Antonius onderweg waren. Een vaste muntplaats wordt voor dit
soort munten niet aangenomen. De munt is vervaardigd in het jaar
32 of 31 v. Chr., in ieder geval vóór 2 september 31 v. Chr., toen
Antonius door Octavianus bij Actium in de pan gehakt werd. Het
is opvallend dat dit soort munten bij ons nog voorkomen in schatvondsten
uit de 3e eeuw na Chr.
De 2e munt is een quinarius, of halve denarius, van Octavianus,
uit de tijd kort voordat deze keizer Augustus werd (de denarius
was toen 10 assen - decem asses - waard, de quinarius 5 assen,
quinque asses). Op de voorzijde is de kop van Octavianus naar
rechts te zien, zonder enige krans of hoofddeksel. Achter de kop
valt nog te lezen ESAR van CAESAR, voor de kop hoort te staan:
IMP VII. De naam ‘Caesar’ heeft hij overgenomen van Julius
Caesar, IMP VII staat voor 7e keer overwinnaar als opperveldheer
van de troepen.
Op de keerzijde staat wat hij als overwinnaar veroverd heeft,
namelijk ASIA. Gezien de houding van de munt zoals je die
afgebeeld hebt, heb je dat gelezen. Echter, het woord Asia staat
niet boven een afbeelding, maar rechts daarvan, en wel zodanig dat
je het met de klok mee moet lezen. Om de keerzijde goed te
houden moet je afbeelding dan ook een kwart naar beneden
omdraaien.
Wat je dan te zien krijgt is een kist, de z.g. "cista mystica" met
daarop Victoria met krans en palm. Die twee slingers aan weerszijden
daarvan zijn slangen. Voor de duidelijkheid heb ik een tekening
van deze munt meegeleverd. De cista mystica is een symbool
van de cultus van Dionyses, die vooral in het oosten vereerd werd.
Hier symboliseert het min of meer Azië als oostelijke provincie
van het rijk. Links van de afbeelding had RECEPTA moeten staan,
maar dat is niet op het muntplaatje terecht gekomen. ASIA -
RECEPTA betekent de terugveroverde provincie Azië, waar Marcus
Antonius tot dan toe overheerser was geweest. Deze herovering

van Azië was het gevolg van de overwinning van Octavianus in
Actium in 31 v. Chr. Deze munt wordt dan ook gedateerd kort
daarna, ca. 29 -26 v. Chr. Volgens recente gegevens zou hij geslagen
zijn in Brundisium, het tegenwoordige Brindisi in Italië, waar
toen Octavianus' scheepshoofdkwartieren gelegerd zouden zijn
geweest. Dit type munt lijkt vooral in het westen van het rijk als
propagandamiddel gebruikt te zijn, gezien de vrij grote aantallen
die hier gevonden zijn. Het handboeknr. van deze munt is: RIC I
(herziene versie), Augustus nr. 276 (voor de volledigheid: = BMC
I, nrs. 647/649).
Beide munten zijn in vrij grote aantallen geslagen, als een soort
propagandamiddel voor de grote rivalen die om de belangrijkste
functie in het Romeinse rijk streden. Eerst laat Marcus Antonius
zien hoeveel troepen aan zijn kant stonden, later laat Octavianus,
oftewel keizer Augustus, zien dat hij als overwinnaar uit de strijd
was gekomen door Azië terug te veroveren op zijn directe tegenstander.
Zo laten deze twee muntjes duidelijk zien wat er aan belangrijke
gebeurtenissen plaatsvond aan het begin van het Romeinse keizerrijk
en in die zin horen ze een beetje bij elkaar.
Overigens, de quinarius van Augustus lijkt vooral in het westen
van het rijk als propagandamiddel gebruikt te zijn, gezien de vrij
grote aantallen die hier gevonden zijn. Vermoedelijk heeft hij daar
aan de nieuwe onderdanen van het rijk duidelijk gemaakt dat hij
de grote "baas" was.
Rob Reijnen

8
Oene Zoekdag 1 november
In Oene hebben we de beschikking
over een aantal behoorlijk grote
akkers. Tijdens de zoekdag zijn er
prijspenningen verstopt, waarmee
leuke mooie en grote prijzen zijn te
winnen. Veel zoekers komen niet
alleen voor de wedstrijd maar ook
voor de gezelligheid. Onder het
genot van een bakje koffie of een
pilsje kunt u gegevens uitwisselen
met andere zoekers, vondsten
Oene, dorp tussen de
IJssel en Veluwse bossen
Oene is een oud dorpje en ligt ongeveer in
het middelpunt van de driehoek Apeldoorn –
Deventer – Zwolle. De Noord Veluwe, het
gebied waarin Oene ligt is historisch heel
interessant. Er liggen grafheuvels, celtic fields
en eeuwenoude wegen. Oene is een plaatsje
met een oude geschiedenis en heeft een
kerkje uit de 12e eeuw. In de Middeleeuwen
lagen er al akkers rond het dorp. Deze akkers
werden eeuwenlang bemest met de mest uit
de stallen en het huishoudafval. Mooie vondsten
kunnen we natuurlijk niet garanderen
maar de kans op interessante vondsten is
natuurlijk groot.
laten determineren, meedoen met
de vondst van de dag, en nog veel
meer. De DDA-zoekdag is een
activiteit voor het hele gezin. Mede
daarom zal er ook deze keer weer
een jeugdwedstrijd (t/m 12 jaar)
georganiseerd worden.
De zoekdag is ook altijd een ideale
gelegenheid om de nieuwste
modellen detectors te bekijken. De
importeurs laten u graag het e.e.a.
zien. Natuurlijk kunt u hier ook
allerhande boeken, schepjes,
hoezen, schotels en andere accessoires
kopen.
Determinatieteam
Een determinatieteam is aanwezig
om uw vondsten te bekijken. Van
de vondsten kunnen foto’s worden
gemaakt voor het magazine. Onder
voorbehoud zijn aanwezig:
dhr. Holtman sr. en jr. (gewichten),
dhr. dr. E. Kramer (aardewerk,
vuursteen, keramiek),
dhr. J. Zijlstra (alles tot 1900),
dhr. R. Reijnen (Romeins materiaal
met de nadruk op munten),
dhr. A. Van Herwijnen (Middeleeuwse
munten),
dhr. J. Heimgartner (Keltische
munten en voorwerpen).
(De vereniging is niet verantwoordelijk
voor eventuele beschadigingen
van voorwerpen tijdens determinatie
of fotografie.)
Deelname zoekwedstrijden
Prijs: leden en DDA-steunleden
€ 8 p.p. Niet leden € 16. Opgave
als nieuw lid is natuurlijk mogelijk
(betaling lidmaatschap op de
zoekdag). Bezoekers die alleen
voor determinatie, of uit belangstelling
komen, zijn van harte
wekom.
DDA-verenigingstafel
De DDA-tafel is natuurlijk ook
weer op de zoekdag te vinden.
U kunt daar terecht voor de
aanschaf van diverse oude magazines
en andere verenigingsuitgaven.
Ook deze keer hanteren wij weer
speciale zoekdag-tarieven.
Enkele van deze speciale tarieven
zijn:
- Magazines 7 t/m 36 € 0,50
- Magazines 37 t/m 66 € 2,50
(eenmalige aanbieding)
- Gehele jaargangen of per zes
nummers, vanaf magazine 36
€ 16,- (Sommige nummers zijn
helaas uitverkocht)
- Verzamelbanden om uw magazines
in te bewaren € 8,-.
- Het boekje 4000 jaar metaal in
Nederland € 5,-.
- DDA-bodywarmers € 30,-.
Programma
9.00 uur Zaal open
10.30 uur Opening door de
voorzitter
10.45 uur Vertrek naar het
zoekveld
11.00-12.30 1e zoekwedstrijd
12.30-12.50 Jeugdwedstrijd
12.30-13.45 Pauze
13.45 uur Vertrek naar
zoekveld
14.00-15.30 2e zoekwedstrijd
16.00 uur Prijsuitreiking,
verloting
Locatie:
Café restaurant ‘Dorpszicht’,
Dorpsstraat 10, 8167 NL Oene.
Oene is bereikbaar via de A50
afslag 27 (Epe), dan borden Oene
volgen.
Mocht de zoekdag op het laatste
moment door onvoorziene
omstandigheden niet doorgaan,
dan wordt dit op onze internetsite,
www.detectoramateur.nl vermeld.

Registratie
Sommige streken bezitten rijke Middeleeuwse
archiefbestanden. Het noorden van Nederland
behoort daar niet bij; het is wat betreft de periodes
voor ± 1500 bronnenarm, d.w.z. er zijn relatief weinig
betrouwbare schriftelijke overleveringen. Elk stukje
informatie is dan ook meer dan welkom. Geregeld
worden Middeleeuwse zegelstempels gedetecteerd
die dergelijke informatie bevatten. Het gaat dan bijv.
om kloosterabten, dorpspastoors, kooplieden of
bestuurders. In 1995 werd een begin gemaakt met
een corpus d.w.z. een registratie van alle bekende
middeleeuwse in Friesland gevonden zegelstempels
(de Vrije Fries LXXV (1995), blz. 37-59).
Het leek een goed idee om deze registratie en publicatie voort te zetten
en enigszins te veralgemeniseren. Gezien de speciale gerichtheid op
metaaldetectie is ons magazine daarvoor bij uitstek geschikt. Ik stel mij
voor d.m.v. een korte geformaliseerde standaardbeschrijving de komende
tijd één en ander in ons blad op te nemen. Daarbij wordt dan doorgaans
niet het stempel zelf maar een afdruk in plasticine (op ware grootte)
afgebeeld. We beginnen de reeks met een bij Menaldum gevonden stuk
van een dorpspastoor uit het Friese Welsrijp.
Vindplaats: Menaldum, Menaldumadeel
Vorm en materiaal: spitsovaal; oog ontbreekt; brons
Collectie/data: Jan Zijlstra
Randschrift: S(IGILLUM) POPTETI . POPTA . IN .
WELRIP
= zegel van Popte (poppe) Popta in
Welsrijp (bij Franeker)
Voorstelling: pelikaan op nest met jongen
(christelijk liefdessymbool)
Datering: 13/14e eeuw
Literatuur: ------
Middeleeuwse
zegelstempels
(Ware grootte)
Opmerkingen:
Waarschijnlijk was Popta een
pastoor die in Welsrijp stond maar
niet uit dat dorp afkomstig was:
dan had er ‘de’ (van) moeten
staan. Het patronaatsrecht van
Welsrijp (het recht om de pastoor
te benoemen) is waarschijnlijk in
de 13e eeuw aan klooster Lidlum
gekomen en Popte was dan ook
wellicht een kanunnik van dat
klooster. Hij wordt echter in de
Vitae van Sibrandus niet
genoemd. In de (schaarse) bronnen
komt de geslachtsnaam Popta
vanaf de 13e eeuw voor.
Jan Zijlstra
9

10
Vondstberichten
Het begrip bracteaat (lat. bractea = dun blik) stamt uit
de numismatiek en met dit woord wordt een middeleeuwse
munt aangeduid die eenzijdig is geslagen uit
dun metaalblik. De uitdrukking is later overgegaan op
oudere Vroeg-Middeleeuwse ronde muntachtige
sieraden zoals bracteaatfibulae en bracteaathangers
die in dezelfde “persbliktechniek” zijn vervaardigd.
In beginsel bestaat er afgezien van de draagwijze
geen onderscheid tussen fibulae en hangers. In de
praktijk worden ze echter doorgaans apart behandeld.
Dit artikel gaat over een bracteaathanger met bijzondere
aspecten.
In Nederland zijn nergens zoveel
vroegmiddeleeuwse goudvondsten
gedaan als in de terpen van Noordelijk
Westergo. Ook binnen het
terpengebied waar de vondstomstandigheden
in beginsel gelijk zijn
neemt deze regio een bijzondere
plaats in. De bekendste (schat)vondsten
zijn die van Wieuwerd, Dronrijp
en Midlum. Het absolute topstuk is
echter de “koningsfibula” van
Wijnaldum.
In het gebied zijn dus veel zogeheten
prestigegoederen gevonden evenals
relatief zeer veel luxe importceramiek.
Het vermoeden bestaat dan
ook dat in Noordelijk Westergo
topelite met interregionale contacten
woonde. Wellicht lag daar de bakermat
van het Friese koninkrijk waarvan
de ‘capital city” overigens naar
men aanneemt in of bij Utrecht lag.
“Chieftains” reisden in die tijd vaak
heen en weer tussen hun diverse
versterkte nederzettingen. De opgravingen
in Wijnaldum (1991-1993)
hebben aangetoond dat zich hier
waarschijnlijk een machtscentrum
bevond, inclusief het atelier van een
goudsmid, die mogelijk onder
koninklijke patronage werkte.
Rond 1995 (eventueel later) vond
G. van Dijk op de opgravingsterp
in Wijnaldum een geheel in elkaar
gevouwen en verfrommeld gouden
Een unieke goudbracteaat uit Wijnaldum
De gouden bracteaathanger uit
Wijnaldum, circa 3x vergroot.
Foto: Johan Koning.
door Jan Zijlstra
sieraad. Recentelijk is het voorwerp
uitgevouwen en voor zover mogelijk
in de oorspronkelijke staat teruggebracht.
Het bleek om een helaas
nogal beschadigde bracteaat (munt
of muntachtig voorwerp in persbliktechniek
d.w.z. positief-negatief) te
gaan met een diameter van ca. 2 cm,
exclusief draagoog. Op de bracteaat
is een menselijk figuur (gezicht en
face) met attributen afgebeeld met
daaromheen een soort zigzaglijn,
misschien bedoeld als (pseudo) tekst,
maar meer waarschijnlijk als een
soort stralen- of vlammenkrans. De
figuur is voorgesteld in een wijdbeense
dansende(?) houding waarbij
zich tussen de benen (of in perspectief
voor de figuur) een min of meer
driehoekig object (altaar?) bevindt.
Rechts zien we iets wat een schild
zou kunnen zijn met eventueel een
4
speer en links een enigszins abstracte
voorstelling van gebogen lijnen.
De beschadigingen in de vorm van
gaten, scheuren en vouwribbels
bemoeilijken een iconografische
analyse en interpretatie nogal. De
figuur of persoon lijkt bijv. een speer
te dragen maar dit kan eventueel een
beschadiging zijn, veroorzaakt door
het (ritueel?) vouwen of verbuigen.
Op Scandinavische bracteaten en
solidi komen vaker dansende menselijke
figuren voor, soms in de
vreemdste houdingen. Deze zijn
volgens sommige auteurs van rituele
aard en stellen een godheid of
eventueel een sjamaan voor tijdens
een inwijdingsrite. Dat goden op een
dergelijke haast Dionysische wijze
worden afgebeeld is niet zonder
parallellen; ook de Indische god
Shiva zien we b.v.b. dansend en
omgeven door een krans van vlammen
afgebeeld. De meeste voorstellingen
op noordelijke
bracteaten e.d.
gaan terug op
Romeinse prototypes
d.w.z. Laat-
Romeinse gouden munten of
medaillons (multiples), maar zijn
dan wel (vooral later) getransformeerd
of “völlig umgestaltet”.
Bijzonder is dat de Wijnaldumer
bracteaat (waarschijnlijk) vervaardigd
is met een patrixstempel i.p.v. zoals
gebruikelijk met een matrixstempel
(persoonlijke mededeling van Morten
Axboe, Nationaal Museum
Kopenhagen).
Een patrixstempel is een stempel
met een positief reliëf en wordt o.a.
gebruikt bij repousse technieken
voor meestal grotere voorwerpen met
hogere reliëfs die dan veelal worden
nabewerkt om grotere scherpte te
krijgen. Het wordt vaak onder de te
bewerken metaalplaat gelegd en
ondersteund door een zachte bijv.
loden lagering, terwijl de behame-
10

ing van bovenaf gebeurt doormiddel
van een zacht medium bijvoorbeeld
leer en uiteraard een hamer. Een
matrixstempel heeft een negatief of
verdiept reliëf zoals bijvoorbeeld een
muntstempel of zegelstempel. Nu is
het mogelijk met een patrix een
matrix te maken en misschien is dat
bij het Wijnaldumer stuk inderdaad
de bedoeling geweest (zie hierna).
Dat er een patrixprocédé is gevolgd
blijkt onder andere uit het feit dat de
negatieve zijde verreweg de grootste
scherpte heeft en de meeste details
laat zien. Dat betekent dat daar het
stempel direct op de plaat heeft
ingewerkt en dat dat stempel positief
d.w.z. een patrix was. De aan de
andere kant van de plaat doorgedrukte
positieve afbeelding (gelijk aan de
patrix) is slechts zeer zwak en vaag
zichtbaar en duidelijk niet nabewerkt.
Wat is nu de voorkant of
frontzijde? De sierrand of kabelrand
is aangebracht en slechts zichtbaar
op de vage positieve kant. Dat zou er
dan op zich op wijzen dat dat de
voorkant is. Gezien het onscherpe
beeld is dat echter niet waarschijnlijk.
Ook een mogelijke vergissing
van de goudsmid (het aan de verkeerde
zijde bevestigen van de
sierrand) ligt niet voor de hand. De
aanwezigheid van een draagoog wijst
er op dat het een afgewerkt en goed
bevonden eindproduct betreft.
De scherpe negatieve zijde moet
mijns inziens als de voorzijde worden
gezien en de sierrand als een
versiering van de achterzijde en
vooral als een versteviging van het
geheel. Ook bij fibulae en (munt)
broches zien we wel dit soort keerzijdedecoraties.
De vraag rijst nu
waarom men voor een afbeelding in
negatief i.p.v. in positief, zoals
gebruikelijk, heeft gekozen. Een
mogelijk antwoord op deze vraag
werd hierboven wellicht reeds gege-
Vondstberichten
Afb. 2
Getekende impressie en reconstructie van het origineel
(2A) en het positief of de “afdruk” (2B).
ven: de gouden bracteaathanger uit
Wijnaldum zou het karakter kunnen
hebben van een zegelstempel of
signet, feitelijk ook een matrix dus,
of een soort imitatie intaglio in
metaal. Het was dan niet zozeer
bedoeld voor geregeld praktisch
gebruik dan wel als statussymbool.
Zegelstempels uit de vroege middeleeuwen
zijn voornamelijk bekend in
ringvorm, maar komen ook een
enkele keer voor als hanger (bijvoorbeeld
intaglio’s). In bracteaatvorm
zijn ze (mij) verder nauwelijks
bekend.
Het sieraad werd zoals vermeld,
gevonden in dezelfde terp als de
hiervoor genoemde koninklijke
fibula die gerelateerd is aan de godin
Freya. Aan kostbare statussymbolen
ontbrak het dus niet en men kan
zich afvragen of er een verband
tussen die twee voorwerpen zou
kunnen bestaan.
Bij het zoeken naar een prototype
(zie hiervoor) moet uiteraard rekening
gehouden worden met het
spiegelbeeldkarakter van het negatief.
Een afdruk daarvan zou hetzelfde
positieve beeld geven als het
patrixstempel waarmee het waarschijnlijk
werd vervaardigd en dit
positief kan dan worden vergeleken
met laat-Romeinse of eventuele
Byzantijnse munten. De transformatie
of omwerking van de voorstelling
maakt een dergelijke vergelijking
echter tot een hachelijke zaak.
Bovendien is het niet 100% zeker dat
een patrixstempel is gebruikt: de
bracteaat (matrijs of zegelstempel?)
kan ook handmatig zijn vervaardigd
en hoeft in dat geval niet spiegelbeeldig
te zijn ten opzichte van het
prototype (de afdruk dan uiteraard
weer wel, afgezien van de theoretische
mogelijkheid van een volkomen
symmetrische afbeelding wat hier
niet het geval is).
Afb. 2A
Afb. 2B
Afb. 3
Germaanse imitatie en transformatie van een Romeinse
solidus (keerzijde). Dit stuk is gevonden in Kälder (Gotland)
en vertoont eveneens een afbeelding van een wijdbeense
(dansende?) figuur (godheid?).
11

12
>>
Afb. 4
Op deze solidus van Valentinianus
III uit ca. 430 na Chr. is de
keizer triomferend afgebeeld met
zijn rechtervoet op een slang met
mensengezicht. Het is niet
onmogelijk dat een dergelijke
voorstelling direct of indirect als
voorbeeld of prototype heeft
gediend voor de “dansende
figuur”.
Afb. 5
Ook een tronende keizer (in dit
geval Leo I, ca. 465 na Chr.) in
typische wijdbeense “troonzithouding”
komt misschien als
inspiratiebron in aanmerking.
Op middeleeuwse zegels komen
dergelijke tronende figuren vanaf
de Ottoonse tijd geregeld voor.
Afb. 6
Op één der hoorns van Gallehus
(Denemarken) zien we ook
“dansende” godheden of krijgers.
‘Wat leuke voorvallen’
Iedereen heeft er wel enkele. Verhalen over voorvallen, meegemaakt
tijdens zoektochten. Ik zoek nu 15 jaar en heb enkele leuke
voorvallen meegemaakt waar ik achteraf nog steeds om moet
lachen. Ik wil jullie ze niet onthouden dus heb ik besloten ze
eens in Detector Magazine te plaatsen.
Boer of boerin?
We zochten al enkele jaren op een akker. De boer was inmiddels
een bekende van ons geworden en we zagen hem ieder seizoen
weer. Op een zekere dag, enkele jaren terug, gingen we weer
eens zoeken op de betreffende akker. Ik zag in de verte iemand
Vondstberichten
Conclusie: Het reliëf van de Wijnaldumer
bracteaat is negatief (bedoeld)
en de voorstelling is waarschijnlijk
spiegelbeeldig t.o.v. een eventueel
prototype (als er een patrixstempel is
gebruikt).
Er is een relatief klein bestand
bekend van continentale (eventueel
insulaire) bracteaatsieraden en
daarmee verwante muntsieraden. Ze
zijn deels heidens, deels ook christelijk
te duiden en zijn wellicht een
antwoord op de veel meer voorkomende
Scandinavische bracteaten.
Op grond van de afbeelding zou het
Wijnaldumer stuk wel Scandinavisch
kunnen zijn of op de Scandinavische
voorbeelden teruggaan (die
op hun beurt weer op Romeins
voorbeeld stoelen). Op een solidus
uit Kälder op Gotland en op één der
hoorns van Gallehus komen vergelijkbare
dansende menselijke figuren
voor met dezelfde typische
wijdbeense houding. (zie afb. 3).
Noordelijke bracteaten zijn voor
zover bekend allemaal met een
matrixstempel vervaardigd en tonen
geenszins het signetachtige karakter
van het Wijnaldumer sieraad. Dat
laatste aspect is overigens speculatief;
er bestaat voor zover mij bekend
slechts één bracteaat met een eveneens
verdiept of negatief reliëf en
dus met een mogelijk zegelstempelaspect.
Dit is echter een exemplaar
van zilver met christelijke voorstelling
en gevonden in Spanje. Bovendien
is het een bracteaatfibula d.w.z.
gemonteerd op een onderplaat; al
met al dus niet echt vergelijkbaar.
Hoe het ook zij, voorlopig zal de
Wijnaldumer bracteaat wel een
interessant studieobject blijven.
Gezien het uitzonderlijke karakter
van het stuk dat ruwweg tussen 450-
700 na Chr. te dateren is moeten
definitieve conclusies inzake de
achtergrond hier achterwege blijven.
Het wachten is op nieuwe vondsten
en “voortschrijdend inzicht”.
Korte samenvatting:
Een gouden bracteaathanger met
aan de positieve zijde een sierrand.
Het ligt voor de hand deze zijde als
de “goede kant” of schouwzijde te
zien. Toch is dit wellicht niet het
geval en moet de negatieve zijde die
veel scherper is, als de voorzijde of
voorkant worden beschouwd. Eén en
ander impliceert dat de bracteaat
niet zoals gebruikelijk met een
matrixstempel maar met een patrixstempel
is geslagen.
bij de boerderij en ik ging een praatje maken. Maar tot mijn
verbazing zag ik dat de boer nu in vrouwenkleren op het erf naar
mij toe kwam lopen! Ik moest nog een keer kijken maar de boer
was nu echt gekleed in een lange rok en had pumps aan!
Achteraf bleek dat hij dit gewoon leuk vind en daar ook om
bekend staat in de streek. Hij is er op een gegeven moment
gewoon mee de openbaarheid in gegaan. Hij is een vriendelijke
en behulpzame man maar op dat moment keek ik toch raar op.
Stel je voor, een boer in vrouwenkleren op de tractor. Ik zoek nog
steeds af en toe op de betreffende akker en als ik hem zie, maken
we altijd een praatje!

“Rechercheur”
Ik was eens aan het zoeken op een bouwlocatie in het centrum
van een stad. Ik had toestemming van de projectleider. Op een
zeker moment, het was woensdagmiddag en ik liep alleen op de
braakliggende grond, kwam er een man in een lange, beige
regenjas naar mij toe. Of ik meteen wilde stoppen en weg wilde
gaan. Hij was rechercheur van de politie en het was verboden
daar te zoeken! Hij liet zelfs een identificatiepasje zien. In al mijn
onschuld geloofde ik hem. Het politiebureau was ook nog
vlakbij. Maar eenmaal thuisgekomen had ik zoiets van “maar ik
had toch toestemming!”. Ik dus de dag erop weer terug om het
de projectleider te vragen. Hij moest nogal lachen toen ik hem
dit vertelde. Wat bleek nou, er was een man gearresteerd die zich
voordeed als rechercheur! Hij verzon terplekke verboden en viel
mensen lastig!
Moeras
Veel zoekers die ook bouwplaatsen en grondstorten bezoeken
kennen dit probleem wel. Op sommige plaatsen is modder
vermengd met droge grond waardoor de modder niet altijd goed
te zien is. Ik wist dit en liep voorzichtig om niet weg te zakken en
vast te komen zitten. Nou belde een kennis van mij en die wilde
ook komen kijken en even mee zoeken. Hij was toch in de buurt.
Op gegeven moment, je raadt het al, zakte hij tot zijn knieën weg
in de modder. Nu, dat kan gebeuren. Maar hij had hier geen
Dan de schoenen maar uit!
Waarschijnlijk zult u dit verhaal vol ongeloof lezen, maar toch is
het echt gebeurd. Op een zoektocht van een aantal leden van het
bestuur en activiteitencommissie gebeurde het volgende. Een van
de bestuursleden, waarvan we de naam maar niet zullen noemen,
want anders durft hij op de volgende zoekdag niet meer te komen,
had veel minder geluk dan de andere mensen van de zoekploeg.
Hoewel, minder geluk? Hij vond helemaal niets terwijl de anderen
toch diverse leuke dingen zoals Romeinse munten en zilveren
munten vonden. Eigenlijk had hij het afgelopen half jaar vrijwel
niets meer gevonden. Hij werd er een beetje moedeloos van en
dacht al aan een andere detector.
Ligt het aan de detector, de instelling, de koptelefoon of kan hij
gewoon niet zoeken? U weet hoe het dan gaat. Met koptelefoon,
zonder koptelefoon, alles wordt uitgeprobeerd. Dus ook nu maar
eens even uitproberen met diverse voorwerpjes. Er werd dus een
gaatje gegraven en daar werd een kokertje met een voorwerp in
gezet. We zullen het ongelukkige bestuurslid maar voor het gemak
D. noemen.
D. zwaaide met zijn detector over het gat met het kokertje en kreeg
geen geluid. De anderen zwaaiden met de schotel van hun detector
over het gat en kregen allemaal een mooi geluidje. Dan maar
eens de detector van D. uitproberen. Allemaal kregen een mooi
geluidje met de detector van D. Na diverse voorwerpjes uitgeprobeerd
te hebben was D. de enige die geen geluid uit zijn detector
kreeg. Ook met een detector van een ander kreeg D. geen of
ervaring mee en dacht letterlijk dat hij het niet na zou kunnen
vertellen en dat hij dus helemaal weg zou zakken. Het zweet brak
hem uit en hij kon er dus zelf helemaal niet om lachen! Gelukkig
was er een kraan in de buurt die hem eruit kon tillen. Hij kon
ternauwernood nog met zijn handen de laarzen uit de modder
pakken want die waren natuurlijk vast blijven zitten! Ook de
kraanmachinist zag er de humor wel van in. Detail is nog dat hij
een net pak aan had. Je kunt je voorstellen hoe dat eruit zag!
Grote boodschap
Op een van onze zoektochten waren we, zoals vaak voorkomt,
weer op zoek naar nieuwe akkers. Op gegeven moment, we
waren wat aan het rondrijden in een polder, zagen we een mogelijk
interessante akker. Er stond een auto geparkeerd in de berm.
Dat was makkelijk dachten we, want dan kunnen we vragen wie
de eigenaar is. Dus wij stopten bij die auto om te kijken of er
iemand was. Op dat moment komt er iemand van achter de auto
vandaan met zijn broek op halfelf. Nou bleek dat wij iemand
gestoord hadden die hier net zijn behoefte zat te doen! Hij had
dus alleen geen tijd meer om het hele zaakje schoon te vegen en
zijn broek fatsoenlijk op te trekken! Het was voor die man nogal
een gênante vertoning maar wij hebben er naderhand nog veel
om gelachen!
weinig geluid. Dit was te zot voor woorden en we hadden zoiets
nog nooit meegemaakt. Het lag niet aan zijn oren en niet aan de
detector. Opeens kreeg een van de mensen een grandioze inval.
Als je eens je schoenen uittrekt, misschien krijg je dan geluid. Daar
werd natuurlijk eerst flink om gelachen, maar warempel, zonder
schoenen tussen de stoppels kreeg D. nu een prima geluidje. De
schoenen werden van een flinke afstand bekeken, maar daar was
niets aan te zien. Speciale stevige werkschoenen voor in de fabriek
die had hij een half jaar geleden gekocht. Oh ja, ze waren ook antistatisch
zodat ze geen vonken konden veroorzaken.
Dat zal waarschijnlijk de oorzaak geweest zijn. Ook Wil Hofman,
die we er later naar vroegen, had hier nog nooit van gehoord. Antistatische
schoenen die de detector beïnvloeden. Het raadsel is nog
steeds niet opgelost.
D. heeft zijn schoenen maar snel voor laarzen verruild en begon
nu ook opeens weer te vinden. De andere dag vond hij zelfs een
prachtige zilveren lakzegelstempel.
Toch denken we dat D. nog wel eens door de andere bestuurs- en
activiteitencommissieleden aan dit voorval zal worden herinnerd.
Dus: als u ook de laatste tijd niets meer heeft gevonden en misschien
ook nieuwe schoenen heeft gekocht.........
13 13

14
Overpeinzingen
Een aantal weken geleden kwam iemand van mijn badmintonclub
naar mij toe en vroeg: “Jij hebt toch een metaaldetector
waarmee jij in de bossen rondloopt?” Toen ik hierop bevestigend
antwoordde, vervolgde hij, “Ik heb op de televisie gezien
dat, wat jij doet, verboden is in Rheinland-Pfalz.” (dit is de
Duitse deelstaat waarin ik woon).
Ik schrok en vroeg mij af of dit wel waar is, want ik heb in het
verleden met de Duitse politie samengewerkt bij het opsporen
van een explosief voorwerp en die hebben mij er voor bedankt
en succes gewenst, maar verder niets verboden.
Nou spelen er bij onze badmintonclub enkele politiemensen en
mijn mixpartner is zelfs commissaris (v) dus ik vroeg bij de
eerstvolgende speelavond direct of dit eens uitgezocht kon
worden, maar zij wist ook van niets. Toen merkte een medelid
op dat ik dat beter aan de heer Schultz kon vragen.
De heer en mevrouw Schultz zijn recreanten bij onze vereniging
en ik zocht contact met hen. Het was een schot in de roos!
Hij bleek dr. R. Schultz te zijn, archeoloog en conservator met
als verantwoordelijk gebied het grootste gedeelte van Rheinland
Pfalz.
Na een gesprek nodigde hij mij uit om met al mijn vondsten
naar zijn kantoor te komen in Speyer te komen, waar hij alles
aan een grondig onderzoek onderwierp. Hij legde mij uit dat
zoeken met een metaaldetector in vrijwel geheel Duitsland
verboden is. Bij mijn z.g. verzameling bleek voor hem niet
zoveel interessants te zitten.
In mijn vorige schrijven, een reactie op het stuk van Wouter van
den Brandhof: “Kogels en hulzen, stille getuigen van een
roerige tijd 2” heb ik geschreven, dat ik voornamelijk op oude
slagvelden zoek, het is dus niet verwonderlijk dat ik geen echte
historisch-waardevolle zaken heb, voor mij is het echter zeer
interessant uit te vinden waar precies de “slag” heeft plaatsgevonden
en hoe men te werk is gegaan. Sinds kort zoek ik op het
land van goede vrienden in Worms en daar is in het verleden al
aardig wat gevonden uit de Romeinse tijd en vér daarvoor.Ik
had dus wel wat Romeinse delen van een kan of pot, in brons,
maar die waren voor de heer Schultz niet interessant. Wél heb
ik een goed gesprek gehad en er is mij veel duidelijk geworden.
Ik heb toestemming gekregen (mondeling), met datgene wat ik
tot nu toe deed dóór te gaan, d.w.z. ik mag in de z.g. bewegende
laag zoeken, wat gelijk staat met de diepte die een (normale)
ploeg gaat. Deze diepte staat weer gelijk met de doorsnee diepte
die een metaaldetector bereikt. Vind ik iets wat dieper ligt (dus
groter van vorm) dan mag ik dit voorwerp niet opgraven d.w.z.
ik mag het niet uit zijn oorspronkelijke ligplaats verwijderen
omdat het voor de archeologische dienst zeer belangrijk is hóe
een voorwerp gevonden wordt.
Ik markeer en bescherm de plek en waarschuw dan iemand van
de archeologische dienst die dan het voorwerp uitgraaft.
Als voorbeeld werd door de heer Schultz een zwaard genoemd.
Ironisch genoeg, vond ik een week later tussen een aantal
geëxplodeerde Duitse patronen uit de Tweede Wereldoorlog een
middeleeuws zwaard echter hier was duidelijk dat ik niet de
eerste vinder was want het lag in losse aarde op 25 cm diepte,
waarschijnlijk door de eerste vinder niet herkend.
Ik heb dit zwaard aan de archeologische dienst gegeven, het
wordt nu gereinigd en in een vitrine gelegd met mijn naam
erbij als vinder.
Deze hele geschiedenis heeft mij aan het denken gezet. Met
uitzondering van de strandzoekers zijn vele detectoramateurs
bezig een soort museum voor zichzelf te organiseren met

voorwerpen die best door iedereen gezien zouden mogen
worden, dus eigenlijk in een museum thuishoren.
Er zijn ook veel detectoramateurs die denken alles van deze
oude zaken af te weten. Ik heb eens van een medezoeker op één
van de zoekdagen te horen gekregen dat een munt, die ik juist
gevonden had, een Belgische frank was uit 1823, bij mijn weten
is België pas in 1839 officieel zelfstandig geworden.
Zo heeft iedereen zijn eigen gevoel en idee bij onze hobby.
Er zijn ook personen die de verwachting hebben een schat te
vinden en dus rijk te worden. Het zijn de handelaren in metaaldetectors
die de verwachting scheppen dat een schat gevonden
zou kunnen worden, waardoor kopers zonder acht te slaan op
de erecode tekeer gaan, waardoor deze handelaren wél een
detector verkopen maar eigenlijk medeverantwoordelijk zijn
voor de conflicten die dan plaatsvinden met de landeigenaren
en de archeologische dienst...
Opmerkingen zoals, 'dit type gaat dieper dan ooit' zonder te
vermelden hóe diep, zijn eigenlijk uit den boze want dat is
afhankelijk van bodem, temperatuur en vochtigheid. Dieper
graven betekent minder terrein afzoeken in dezelfde tijd en
grotere schade aan het landschap en dus vaak conflicten met de
eigenaren(en/of met de archeologische dienst) en dat is weer
slecht voor eventuele andere zoekers.
Bij mij gaat het eigenlijk om het zóeken, het vínden is bijzaak,
maar leuk meegenomen. Het is net als vissen in zoet water, dan
gaat het ook niet om de vis. Ik heb al enorme gewichten aan
musket- en kanonskogels gevonden maar toch vind ik dat elke
keer weer de moeite van het graven waard. Je zult van mij niet
horen: 'ik heb vandaag niet zoveel gevonden, alleen wat duitjes
Museumnieuws
Leeuwarden - 28 juni t/m 21 september 2003
PIEPERVONDSTEN
In het Fries Museum is een tijdelijke tentoonstelling
te bezichtigen van 17 metalen objecten
die met de metaaldetector zijn gevonden. De
voorwerpen variëren van een fragment van een
V2-raket, een Romeins godenbeeldje tot een
Venetiaanse mantelspeld.
Inlichtingen: Fries Museum, Turfmarkt 11,
Leeuwarden, 058-2555 55 00, www.friesmuseum
Tongeren (België)
25 oktober 2003 t/m 19 september 2004
NEANDERTHALERS IN EUROPA
Het Provinciaal Gallo-Romeins Museum
organiseert in 2003 de eerste grote overzichtstentoonstelling
over de vroegste Europese
prehistorische cultuur: de Neanderthalers.
Veel van het tentoongestelde is gebaseerd op
archeologisch onderzoek van het Labo voor
Prehistorie dat sinds 1998 opgravingen doet in
het Limburgse Veldwezelt. Niet alleen voorwerpen
worden tentoongesteld maar ook 25
en andere middeleeuwse rommel'. Ik ben al blij met één duitje
en ik zoek toch echt al 20 jaar. Anders is het wanneer je naar
iets speciaals zoekt. Ik heb in Australië goud gezocht en dat is
heel wat anders. Dan vind je een paar dagen helemaal niets bij
40 graden Celsius, een duitje is dan fantastisch (als dat kon).
Je betaalt tussen 5 en 15 Australische dollars (hangt van de
plaats af) en je mag alles houden wat je opgraaft (als je wat
vindt), uitvoeren uit Australië is weer wat anders. Maar daar wil
ik wel een andere keer over schrijven.
Ook de opmerking: “Waar vond ik die gouden munt ook al
weer?” bij een GPS. Ik denk dat je dat je hele leven tot op de
centimeter nauwkeurig kan aanduiden, ook zonder GPS.
Het is misschien tegen het zere been van de adverteerders van
'Detector Magazine' maar zo is het niet bedoeld. Wat mij ook zo
ergert, ik ben nu toch bezig, is dat bij ieder verhaal medegedeeld
moet worden wat voor een (meestal dure) detector men
bezit. Ik ben buiten badminton- ook golfspeler en schutter bij
een vereniging. Bij deze verenigingen gaat het ook over wie de
duurste en beste spullen heeft alsof je de eerste plaats zou
kunnen kopen terwijl alleen het 'kunstje' wat eenvoudiger
wordt gemaakt. De beginneling kijkt meestal niet alleen tegen
de ervaring op maar ook tegen de zeer hoge uitgaven om mee te
kunnen doen, wat niet zelden bijdraagt tot een beëindiging van
het lidmaatschap. En dat is jammer.
Zo, ik heb mijn zegje weer gedaan.
Met vriendelijke groet!
Hans Meulensteen
levensechte figuren die het leven van de
Neanderthalers zeer realistisch in beeld
brengen.
Inlichtingen: Provinciaal Gallo-Romeins Museum,
Kielenstraat 15, Tongeren, +32-12-67 03 30,
www.limburg.be/gallo
Leiden - 15 mei 2003 t/m 15 augustus 2004
MYSTERIE MIDDELEEUWEN
Een spannende tentoonstelling waar kinderen
spelenderwijs kennismaken met de Nederlandse
Middeleeuwen. De jonge bezoekers helpen
twee kinderen uit die tijd met het oplossen van
een groot mysterie. Op hun speurtocht door
een drukke middeleeuwse stad, vol met
vreemde kooplieden, kwakzalvers en slimme
gauwdieven, ontdekken de kinderen hoe de
wereld van hun leeftijdgenoten er uitzag.
Daarbij moeten ze niet alleen hun hoofd, maar
vooral hun handen gebruiken.
Inlichtingen: Rijksmuseum van Oudheden,
Rapenburg 29, Leiden, www.rmo.nl
Leiden - 28 januari 2003 t/m 25 januari 2004
VOOR TEMPEL EN KROEG.
ROMEINS GELD UIT DE KEIZERTIJD
In de nieuwe tentoonstelling van Het Koninklijk
Penningkabinet krijgt de bezoeker een
beeld van het eerste uitgebreide en samenhangende
muntstelsel dat in onze streken
bestond.
Inlichtingen: Rijksmuseum Het Koninklijk
Penningkabinet, Rapenburg 28, Leiden, 071-516
09 99, www.penningkabinet.nl
Vlaardingen
6 september t/m 31 december 2003
VEELZEGGEND VUILNIS
Een tentoonstelling in samenwerking met de
Vlaardingse stadsarcheoloog Tim de Ridder,
gebaseerd op de schat aan informatie die uit
historisch afval kan worden gehaald.
Inlichtingen: Visserijmuseum, Westhavenkade 53-
54, Vlaardingen
15

16
Wie kent hem niet?!
Een stille kracht achter de schermen. Dankzij zijn inzet valt er iedere
keer weer een nieuw Detectormagazine op de deurmat. Van beroep
is hij graficus en deze man is één van de oprichters van onze vereniging.
We hebben het in dit geval natuurlijk over Kees Leenheer. Een
actieveling ten voeten uit. Niet alleen een detectoramateur, maar ook
kunstschilder én dierenvriend.
Kees Leenheer
1 Gulden 1843, Koning Willem II
Fragmenten glazen armbandjes,
La Tene, ± 200 v. tot 25 na Chr.
Dwerghamsters
Om maar met het laatste te beginnen. In zijn huis
wonen meerdere Russische dwerghamsters (een
soort kleine muizen). Normaal slapen ze overdag. Ik
mag mij echter gelukkig prijzen, want een slaperig
koppie komt nieuwsgierig kijken naar
wat er in de woonkamer
gebeurt. De dwerghamster is
niet de enige nieuwsgierige
hier. Na afgereisd te zijn
naar Fryslân wil ik toch ook
wel eens weten wie Kees
nou eigenlijk is en wat hij
zoal doet!
Zoals uit één van de eerste bladzijden
uit het detectormagazine blijkt, is
hij hoofdredacteur. Dit werk houdt in dat Kees samen
met zijn zoon Niels zorgt voor het ontwerp en de layout
van ons blad. Voor zover ik begrijp, is het erg
tijdrovend, maar ook heel leuk werk. "Het is alleen
wel jammer, dat je je nooit meer vol spanning kunt
verheugen op het magazine", aldus Kees. Wat blijkt?
Hij leest alle stukken en ziet alle foto's, er is dus nooit
meer sprake van een verrassing. Zoals al naar voren
kwam, is Kees graficus van beroep. Dat
hangt nauw samen met zijn taken
binnen de vereniging. Wat doet een
graficus eigenlijk? "Van alles. We
hebben een website voor de informatica-afdeling
van de Technische Universiteit
Twente gebouwd en we ontwerpen
schoolgidsen. We zijn nu net
klaar met een lang project, een boek
over de Martini-kerk in Groningen."
Een oude kerk, is dat toevallig? Kees
moet toch wel toegeven dat hij dankzij
de detectorhobby nieuwe klussen krijgt
aangeboden. En over de detectors
gesproken, hoe ging dat nou precies
met de oprichting van de vereniging?
De eerste jaren…
We moeten maar even bij het begin beginnen. Als
scholier was Kees alleen maar geïnteresseerd in de
geschiedenisles. "De leraar kon daar zo boeiend over
vertellen, de rest kon me eigenlijk gestolen worden."
De interesse sluimerde, maar werd uiteindelijk
gewekt toen hij in aanraking kwam met de detectorhobby.
"Eén van mijn twee broers zocht al met zijn
detector in het Haagse bos. Hij vond daar van die
muntjes uit de 17e en de 18e eeuw. Toen was ik
verkocht!", vertelt de oud-Hagenees. Vervolgens
kwam er een onderwaterdetector waarmee de waterzone
bij de recreatiestrandjes werd afgestruind. Kees
vond de nodige moderne gouden ringen, maar echt
intrigerend waren die vondsten niet. Er werd dan ook
snel voor de bossen gekozen, waar de eerste oude
muntjes uit tevoorschijn kwamen. "Die Willemcenten
en duiten die je toen vond, dat was prachtig. Daar
poetste je op tot er niets meer te zien was. En dan
dacht je dat je wat bijzonders gevonden had.", vertelt
Kees enthousiast.
Zilveren boekbeslag, 19e eeuw

Penning Holland Floris V, 1256-1296
Stapje voor stapje vorderde hij in de hobby en kreeg
hij te horen dat er plannen waren om een nieuwe
vereniging op te richten. "Het ging toentertijd financieel
niet zo goed met de Coinhunter Company, de
enige vereniging van detectoramateurs, die er toen
was. Om die reden en om de banden met de archeologie
verder aan te halen, is toen het initiatief genomen
om een nieuwe vereniging op te richten."
En zo werd onder het genot van een glas bier door
een aantal mensen, waaronder Kees, de vereniging
De Detector Amateur opgericht. De detector-importeurs/dealers
zorgden voor de verspreiding van een
mailing: "Wilt u over 5 jaar nog zoeken?", met als
gevolg dat de vereniging als een paddestoel uit de
grond schoot. "Binnen een jaar
waren er al 750 leden, eind
1992 was het aantal van
1000 al bereikt."
Volgens Kees waren er in de
beginfase wel 30 aanmel-
dingen per dag, een duidelijk
teken dat detectorzoekers
waarde hecht(t)en aan een
Gouden ring met steentje,
16-17e eeuw
goede band met de archeologie. De eerste jaren
waren wel een zware bevalling: "Ik was bijna dag en
nacht bezig voor de vereniging". Kees verdient dan
ook een grote pluim voor zijn inzet, een bedankje is
zeker op zijn plaats.
Het detectorgebeuren
Kees trekt er nog steeds met zijn detector op uit.
Soms beleeft hij wel speciale dingen. "Een keer zagen
we een erg interessante plek in Kollum, het probleem
was alleen dat we er niet bij konden komen", vertelt
hij vol passie. Wat blijkt? Er waren een paar bulten
met grond, die precies tussen een watervertakking
lagen. "We moesten dan ook het water
oversteken, om bij dat plekje te
Bronzen bijl ± 1500 v. Chr., vondst Engeland tijdens rally
komen." Vervolgens werd er een rubberen bootje
geregeld, de detectors werden ingeladen en het werk
kon beginnen. Er werd gevaren, de detectors gingen
aan wal en al snel kwamen de eerste vondsten tevoorschijn.
Naast tinnen lepels waren onder de vondsten
een aantal flesjes, waar een aardige grap mee werd
uitgehaald. Het bijzondere was dat de kurken nog op
die flesjes zaten. "Toen die er uit werden getrokken,
kwam je een enorme urinestank tegemoet.", vertelt
Kees lachend. Vervolgens werden
stiekem een aantal flesjes in de
auto van een collega-zoeker
gestopt. Hij moet wel erg raar
hebben staan kijken. Gelachen
heeft Kees zeker! Dus pas maar
op als je Kees tegenkomt (grapje).
Een andere leuke anekdote heeft
met een ons allen bekend lid, Dick
Eekhof, te maken. Kees ging samen
met hem en nog een aantal anderen
zoeken in Engeland. " 's Avonds zaten
we in de pub. Dick, een fanatiek
zanger, zag toen een man met
een liedboek. Hij bleek ook op
een koor te zitten. Ze zijn
toen samen gaan zingen."
Of wat te denken van die keer
toen Kees samen met zijn
zoekmaat Johan ging zoeken in de
buurt van Houten? Tijdens de speurtocht kwamen ze
een jonge vrouw tegen die haar horloge kwijt was
geraakt. Het uurwerk had voor haar een grote emotionele
waarde, aangezien ze het ter gelegenheid van
haar huwelijk had gekregen. "Of we het even wilden
opsporen." Natuurlijk wilden Kees en Johan dat. De
detector werd ingeladen en volgzaam werd achter het
meisje aan gereden. "Het leuke was, dat we tijdens de
daarop volgende zoektocht in aanraking kwamen met
haar vader." Het was volgens Kees wel een erg bijzondere
ervaring. "Op een gegeven moment kwam hij
aanzetten met een sigarendoosje dat vol met bijzondere
voorwerpen zat. Grote Romeinse munten, mooie
kralen, en zelfs een unieke aardewerken fluit." Wat
bleek? De man was boer en had alles tijdens de
werkzaamheden op het land gevonden. Dankzij het
terugvinden van het horloge kregen Kees en Johan
toestemming om op de vindplaatsen te zoeken. Er
werd leuk spul gevonden, zoals een Middeleeuws
kopje (linksboven) en Romeinse munten.
Bronzen kruisboogfibula, Romeinse tijd
Bronzen fibula met rivierpatina, Romeinse tijd
17

18
Keltisch AVACIA muntje
Bronzen broche, 19e eeuw
Vondsten
Kees heeft het
nodige gevonden.
Uit een vitrine,
bakjes en zelfs
conservenblikken
komen allerlei
vondsten tevoorschijn.
Wat te denken
van een bijl uit de
bronstijd? Deze vondst werd gedaan
tijdens een zoekdag in Engeland. Natuurlijk
is hij daar aangemeld. Tijdens de zoekrally was
het de vondst van de dag, hetgeen Kees nog een fles
wijn opleverde.
Ook erg trots is hij op een Keltisch muntje. Het
verkeert nog in zeer goede staat. Dit muntje is van het
zogenaamde AVAVCIA-type. Het was het kleingeld
in de vroeg-Romeinse tijd waarmee de dagelijkse
transactie werden voltrokken. Dergelijke
muntjes zijn weliswaar Keltisch, maar ze
worden vaak in een Romeinse context
gevonden. Waarschijnlijk is de
verklaring dat Keltische stammen
toestemming kregen om dergelijke
muntjes te slaan, omdat de
Romeinen zelf niet voldoende in
de geldbehoefte konden voorzien.
Een interessante vondst, die wordt
geplaatst in de periode van 30 voor
tot 20 na Christus.
Erg blij is Kees met de door hem naar
boven gehaalde fibulae. Hij is al 20 jaar
bezig met de hobby, maar pas na 16 jaar zoeken vond
hij zijn eerste mantelspeld. Voor Kees en waarschijnlijk
voor iedereen een echte droomvondst. Nabij
Zutphen kwam namelijk een enorm grote Laat-
Romeinse knoeperd tevoorschijn! Ook andere fibulae
pronken in Kees' vitrine, waaronder één met een
zogenaamde rivierpatina (zie pag 17). Dat wil zeggen
dat de vondst na een eeuwenlang verblijf in de grond
nog steeds de originele bronskleur heeft. Zie hier hoe
goed de kleigrond conserveert! Ook erg mooi is het
Leerbeslag, 12-13e eeuw
Kledinghaakje 17e eeuw
Gespje, 12-13e eeuw
Gedeelte van een bronzen armbandje,
Romeinse tijd
fragment van een bronzen Romeinse
armband. Je zou je bijna afvragen welke
mooie vrouw die gedragen heeft.
Over verbeelding gesproken. Dat vindt Kees
nou het mooie aan de hobby. Tijdens het zoeken
loopt hij altijd te fantaseren hoe het vroeger in de
nabije omgeving moet zijn geweest. Mooie natuur en
vogelgeluiden maken het feest compleet.
De hobby is volgens hem dan ook meer dan alleen
maar zoeken. Het is de combinatie van natuur,
cultuur en spanning.
Feest moet het ook zijn geweest, toen Kees een mooie
gouden ring vond. Dit keer geen moderne, maar
antieke gouden (zie pagina 17). Nog maar twee keer
vond hij echt oude meesterwerkjes van dit
begerenswaardige metaal. Goud, zilver,
bijzonder materiaal, volgens Kees zijn
sommige zoekers hier teveel op
gericht. De hebzucht van nooit genoeg
hebben en altijd willen vinden wat
anderen al hebben, is volgens hem
een slechte zaak. Het is en blijft een
hobby, die van tijd tot tijd gerelativeerd
moet worden.
Natuurlijk is het merendeel
van de vondsten niet
super uniek. Dat mag de
pret echter niet drukken.
Met vondsten zoals een
zilveren gulden (zie pag 16) en
kruisjes komt Kees ook tevreden
thuis. Tenslotte rest mij nog te
vertellen dat hij nog tal van metaaltjes,
zoals 19e-eeuwse broches,
bellen (sommige doen het nog!)
en duiten in huis heeft.
Kees, namens alle leden wil ik je
hartelijk bedanken voor je werkzaamheden
binnen de vereniging.
Waarschijnlijk beseft lang niet iedereen hoeveel er
achter de schermen gebeurt. Dit interview lijkt mij
dan ook op zijn plaats.
Wouter van den Brandhof
Bronzen kruisje,
17-18e eeuw

24
Fig. 1
MUNITIE
In deze tweede aflevering over munitie wil ik het hebben over de gevaren die zich
kunnen voordoen bij het zoeken en verzamelen van munitie. Er lopen nogal wat
mensen rond die denken dat munitie die al sinds de Tweede Wereldoorlog in de grond
heeft gezeten niet meer gevaarlijk is. Voor sommige soorten geldt dit inderdaad, voor
andere maakt het verstrijken van de tijd geen verschil, en weer andere soorten munitie
worden zelfs gevaarlijker.
Fosfor
Het is dus belangrijk de gevaarlijke
munitie op tijd te herkennen.
Voor het gemak deel ik de munitie
in twee categorieën in:
1. kaliber t/m 12,7 mm,
2. kaliber groter dan 12,7 mm
(granaten).
In de eerste categorie vallen de
pistool-, geweer- en machinegeweerpatronen.
Deze zijn niet zo groot en
lijken daarom niet gevaarlijk. Zoekers
komen af en toe patronen tegen
die een verfmarkering hebben, zoals
een groene projectielspits of blauwe
verf rond het slaghoedje. In het
vorige artikel heb al uitgelegd dat het
hierbij gaat om een aanduiding over
de aard van het projectiel. Helaas
zorgt een langdurig verblijf in de
bodem er vaak voor dat deze markering
niet meer zichtbaar is. Een
zwarte projectielspits is in donkere
bosgrond vaak niet meer te zien.
Zonder herkenbare aanduiding is
het niet duidelijk of het hierbij gaat
om een gevaarlijk of onschuldig
exemplaar. Hieronder volgen een
paar voorbeelden van niet zulke
onschuldige patronen.
Kleine rotzakjes
Een minder onschuldige patroon die
regelmatig gevonden wordt, is de
Duitse P.m.K.-patroon (fig. 1). De
voluit geschreven naam zegt het al:
Phosphor mit Kern. Het gaat hierbij
om een patroon van het kaliber 7,92
x 57, de standaard Duitse geweerpatroon,
onder meer gebruikt in het
Mausergeweer en de machinegewe-
J. F. vd Weerden
(Deel 2)
uit de 19e en 20e eeuw
ren MG34 en MG42. De patroon is
herkenbaar aan een ring van zwarte
verf om het slaghoedje, terwijl
oudere exemplaren daarnaast nog
een 5 mm brede rode band over de
hulsbodem hebben. Het moge
duidelijk zijn dat de patronen met
alleen de zwarte verf om het slaghoedje
moeilijk te herkennen zijn.
Het losse projectiel is herkenbaar
aan een rond gat aan de zijkant,
opgevuld met lood. Als het projectiel
wordt afgeschoten, smelt het lood
door de wrijvingswarmte in de loop
en komt het witte fosfor in contact
met de zuurstof in de lucht, waarna
het ontbrandt. Deze patroon is
ontworpen om brand te stichten. Als
deze patroon in nieuwstaat is, zal hij
niet spontaan ontbranden. Bodemvondsten
zijn echter altijd aangetast
door corrosie.
Fig. 2
Beobachtungspatrone
Fosfor
Springstof
Vooral fosforpatronen die in het
water zijn gevonden zijn verraderlijk.
Een zoekmaat had zijn schuur vol
patronen staan die uit het water
kwamen. Hieraan was op het eerste
gezicht niets te zien. Op een gegeven
ogenblik stond zijn schuur echter vol
met rook. Het bleek dat zich tussen
zijn vondsten een aantal fosforpatronen
bevonden, waarvan door het
langdurige verblijf onder water de
projectielmantels waren aangetast.
Deze doorweekte patronen droogden
langzaam op, waarna de fosfor met
zuurstof in aanraking kwam en
ontbrandde. Behalve dat deze patronen
brandgevaar opleveren is de
fosfor ook nog eens giftig. De meeste
P.m.K-patronen die ik gezien heb,
hadden de code P120 (Dynamit AG,
Werk Empelde). Tijdens de oorlog
veranderde deze code in “emp”.
Een andere gezellige Duitse patroon
in hetzelfde kaliber is de zgn. Beobachtungspatrone
(B.-Patr., fig. 2).
Deze patroon is herkenbaar aan het
feit dat het onderste gedeelte van de
punt zwart is. Oudere, vooroorlogse,
patronen hebben een verchroomde
projectielspits. Het projectiel van
Fig. 3
Patroon voor een Besa-tankmitrailleur
Thermiet

deze patroon is voorzien van een
slagpen, een springlading en een
fosforlading. Ook deze patroon is
bedoeld om brand te stichten. Als
het projectiel na afvuren iets raakt,
slaat de slagpen in de gevoelige
springlading. Door de explosieve
kracht hiervan wordt het projectiel
opengereten, waarna het fosfor
ontbrandt. Deze patronen werden in
de oorlog door verschillende fabrieken
gemaakt en vooral tegen vliegtuigen
ingezet (boordmitrailleurs).
Behalve de Duitsers hebben ook de
Engelsen een aantal vernuftige
patronen op de markt gebracht. Een
algemeen voorkomende is de
patroon met brandstichtend projectiel
voor de Besa-tankmitrailleur
(fig. 3). Deze is in hetzelfde kaliber
als bovengenoemde Duitse patronen
(7,92 x 57). Dit is niet verwonderlijk,
omdat de Besa een van oorsprong
Tsjechisch ontwerp is. Bij deze
brandstichtende patroon is het
projectiel gevuld met de stof thermiet.
Dit is een brandstichtende stof
die explosieve ontbranding kent. Als
het projectiel iets hards raakt, fungeert
het uiterste puntje als ontsteker
en zal de punt openbarsten en
ontbranden. Gelukkig geven de
Engelsen op de hulsbodem aan welk
projectiel zich op de huls bevindt. In
dit geval geeft een B in het bodemstempel
de brandstichtende functie
aan (bijvoorbeeld K2 43 BIz).
Een aantal kennissen heeft wel eens
geprobeerd een oogje aan een losse
kogelpunt van bovengenoemd type te
solderen. Dit resulteerde in spectaculair
doch ongewenst vuurwerk.
Een tweede Engels patroon is eveneens
brandstichtend. Dit opvallende
patroon is van het kaliber 7,7 x 56
(.303 inch) en heeft in de bodemstempeling
de code BIV of BIVz
(fig. 4). Vooral het projectiel is zeer
herkenbaar. De punt loopt niet
vloeiend, maar vertoont een sprong.
De inhoud van het projectiel bestaat
voor de helft uit fosfor. Mijn ervaring
is dat deze patronen vaak voorkomen
bij vliegtuigmunitie uit het begin van
de oorlog. Behalve de hier genoemde
algemenere patronen komt er nog
ander in meer of mindere mate
gevaarlijk kleinkalibermunitie voor.
In het algemeen geldt: in geval van
twijfel, neem geen risico. Onlangs
liet iemand mij een munitieonderdeeltje
zien met de vraag of dat
dingetje wel in een kogelpunt thuishoorde.
Het bleek de slagpin uit een
B.-patroon te zijn. Toch knap dat hij
onbeschadigd langs de springstof en
het fosfor is gekomen!
Fig. 4
Fig. 5
Fosfor
Grote jongens
Over de kalibers boven de .50 kan ik
kort zijn: afblijven! Deze grote
projectielen (iedereen snapt wel dat
lege hulzen geen gevaar opleveren)
zijn meestal zo verroest dat er geen
merktekens of kleurcodes meer te
herkennen zijn, zoals op deze Duitse
10,5 cm granaat (fig. 5). De kans dat
net die ene die jij vindt een onschuldig
oefen- of lichtspoorprojectiel is,
is wel erg klein. De kans op fosfor- of
springlading is veel groter. Er is voor
en tijdens de Tweede Wereldoorlog
door alle landen ijverig geëxperimenteerd
met allerlei ladingen en ontstekers.
Vooral de Duitsers, die wapens
en munitie uit alle veroverde landen
in gebruik hadden, hebben in de
Nederlandse bodem een enorme
variatie aan munitie achtergelaten.
Mocht je een granaat tegenkomen,
waarschuw dan de politie. Dit levert
meestal wel wat argwanende blikken
op, maar voorkomt ongelukken later.
Het is namelijk niet zeker of de
zoeker na jou zo verstandig is om
van het projectiel af te blijven. Ik zou
zelf niet graag met de gedachte
rondlopen dat ik een ongeluk had
kunnen voorkomen. Ga trouwens
niet met granaten sjouwen, de kans
bestaat dat de springstof door het
verstrijken van de jaren instabiel en
daardoor uiterst gevoelig is geworden.
Het is beter het projectiel
onopvallend te markeren en daarna
de politie te waarschuwen.
25

De Troy Shadow X3
De X3 met dezelfde 19 kHz elektronica als de
X5 maar alleen met noodzakelijke afstelmogelijkheden.
Standaard uitgerust met een 18 cm concentrische
zoekschijf om optimaal te kunnen
zoeken naar ‘goede objecten’ tussen ijzerafval.
Introductieprijs € 899,00 incl. acc.
DETECTORNIEUWS
vanaf nu leverbaar bij GELAN Detectiesystemen B.V.
Voor meer informatie:
GELAN Detectiesystemen B.V.
Het Sterrenbeeld 48
5215 ML ’s-Hertogenbosch
Tel. +31 (0)73 54 81 199
Fax.+31 (0)73 54 81 195
E-mail: info@gelan.nl
Internet: www.gelan.nl
De Shadow X3 control panel
HEBT U OOK ZO’N MOOIE OUDE GOUDEN RING GEVONDEN?
En vindt u het ook zo jammer dat deze beschadigd is?
Na al die tijd, dat zo’n sieraad in de grond heeft gezeten, zijn er vaak flink wat
beschadigingen in gekomen. Het kan zijn dat uw ring verbogen is, dat er diepe
krassen in zitten of dat er onderdelen missen.
Als u deze ring weer in z’n oorspronkelijke staat wilt brengen, bent u bij mij aan het
goede adres. Door mijn werk als goud- en zilversmid ben ik in staat allerlei oude
sieraden en gebruiksvoorwerpen te repareren en te restaureren. Dit doe ik naast het
ontwerpen en repareren van ‘gewone’ sieraden en gebruiksvoorwerpen. Ook kan ik
van oud goud iets anders voor u maken.
Missende onderdelen kunnen er
weer bij worden gemaakt, zodat uw
sieraad weer compleet is. De
oorspronkelijke materialen zoek ik
er weer bij zodat die samen een
passend geheel vormen.
Ik kan uw sieraad zó restaureren
dat het er uit blijft zien als een oud
sieraad, maar het kan ook zijn dat
u wilt dat het sieraad er weer als
nieuw uitziet. Dat is natuurlijk ook
mogelijk.
De gevonden sieraden zijn vaak
vuil en moeilijk schoon te maken.
Ik heb de middelen om het sieraad
op de juiste manier schoon te
krijgen.
Omdat u met de goudsmid zelf
overlegt, kunt u uw wensen aan mij
kenbaar maken. Daar wordt dan
ook de prijs op aangepast.
De kosten van een reparatie hangen
af van de mate waarin u uw
sieraad gerestaureerd wilt zien.
Op de zoekdag ben ik aanwezig
om vragen te beantwoorden en
eventueel ter plekke kleine reparaties
te verrichten. Grotere opdrachten
vragen meer tijd. In dat geval
maak ik met u een afspraak zodat u
weet wanneer de opdracht klaar is.
Neem dus uw te restaureren,
kapotte sieraden of gebruiksvoorwerpen
mee naar de zoekdag om
ze door mij te laten beoordelen.
Ook kunt u dan oud goud meenemen
om te laten omsmelten.
Eventueel koop ik ook oud goud
op. Pas dan kan ik u vertellen wat
de mogelijkheden zijn!
Sander Medendorp
Goud- en zilversmid
Edelsmederij Sand’or
Informatie is te vinden op
mijn site:
www.edelsmederijsand-or.nl
Voor vragen kunt u bellen naar het
volgende
nummer: 06-29016577
27

28
In het derde deel van Stille Levens Beleven gaan
we een heel eind terug in de schilderkunst. Het
betreft hier een schilderij van Rogier van der
Weyden dat vóór 1443 is geschilderd.
Het schilderij stelt de kruisafneming van Jezus
Christus voor. Dit schilderij hangt in het Museo
del Prado in Madrid.
Op de rechterzijde van het schilderij
staat een wenende vrouw met een
wel heel interessante gordel, die
wordt gesloten met behulp van een
medaillonsluiting. Op de gordel zijn
allemaal letters bevestigd die tezamen
een tekst vormen. Als we goed
kijken zien we: I H E S V S M A R I.
De laatste vier letters zullen ongetwijfeld
M A R I A vormen. De letters op
de gordel zijn een mooi voorbeeld
van hoe de vaak fraai versierde letters
werden gebruikt. Alhoewel men niet
dagelijks een dergelijke vondst doet,
bedenk dan dat als men één letter
vindt, er wellicht meer kunnen liggen.
De afbeeldingen
De eerste afbeelding die we hier laten
zien is de letter M. De M is gekroond
en aan de achterzijde zijn nog duidelijk
de bevestigingspunten te zien.
Het insigne is afkomstig van het
voormalige kloosterterrein Koningsveld
(KV II). Het insigne is gegoten
en het metaal is van een lood/tin
legering (collectie D. de Jong).
Mart Hoffmann
Stille levens beleven
De medaillonsluiting die hier is afgebeeld
is afkomstig uit Delft van het
voormalige schuttersveld, waar in
november 2002 grond werd uitgegraven
ten behoeve van nieuwbouw. Het
is niet direct gelijkend aan de medaillonsluiting
van het schilderij, maar dit
komt omdat er veel verschillende
modellen zijn.
Mijn vermoeden is dat mijn vondst
afkomstig is van minder welgestelde
mensen, gezien de soms zeer fraai
bewerkte en van duurder materiaal
uitgevoerde medaillonsluitingen.
De medaillonsluiting is gegoten en
De Kruisafneming
(detail)
De Kruisafneming,
Rogier van der Weyden
het gebruikte metaal is messing of
een koperlegering. Er zijn na het
gieten van de medaillonsluiting
graveringen aangebracht, met in het
hart een gotische N. Een precieze
datering kan ik niet geven maar een
datering tussen 1400-1475 is niet
uitgesloten. Dit baseer ik op de
gegevens van de aardewerk scherven
uit Siegburg in dezelfde partij grond
als waarin ik de medaillonsluiting heb
gevonden.
Bij het vinden van de medaillonsluiting
dacht ik in eerste instantie dat ik
een muurhaak had gevonden. Toch is
De letter M
gegoten lood/tin legering

(deel 3)
Medallionsluiting
circa 1400-1475
dit iets om even bij stil te staan, want
het zou mij dan ook niet verbazen als
er zich in diverse collecties nog
medaillonsluitingen bevinden die het
etiket muurhaak hebben gekregen.
(collectie M.J. Hoffmann)
?
Raad de foto (70)
Ook nu hebben we weer een object voor de rubriek 'Raad de foto'.
Door middel van een e-mail of brief(kaartje) kan hierop worden gereageerd door leden van onze
vereniging. Onder de goede inzenders zal een boek worden verloot.
Reacties kunnen naar: e-mail j.koning@detectoramateur.nl of J. Koning, Roodborststraat 20,
8916 AG Leeuwarden.
We vragen wel een zo duidelijk mogelijke beschrijving inclusief datering. Dit vergemakkelijkt de
keuze voor de winnaar. De inzendtermijn sluit op 1 oktober 2003.
In nummer 69 ging het om een kaarsendover. Deze was bevestigd aan een stokje en men
liet het over de vlam heen zakken zodat deze doofde. Datering: 19e eeuws.
Er kwamen ditmaal weinig inzendingen binnen. Dit heeft waarschijnlijk met de
vakantietijd en het mooie weer te maken. Het is geen romeins inktpotje of schenktuit.
Niemand kwam maar in de juiste richting zodat er geen prijs is toegekend.
Nu de nieuwe Raad-de-foto; we zien een voorwerp van gebakken aardewerk met maataanduiding.
We willen weten de datering, en natuurlijk wat het is als het compleet is.
De meest uitgebreide beschrijving wint.
29

30
Bodemvondsten worden echter om
allerlei redenen niet aangemeld bij
de SCEZ. Het overgrote deel van de
vondsten verdwijnt ongezien in de
privé-collecties van detectorzoekers,
waarvan er - alleen al in Zeeland -
zo’n honderd actief zijn. Deze privécollecties
zijn slechts bij enkele
insiders bekend. De archeologisch
en historisch vaak zeer belangwekkende
vondsten daaruit blijven dus
onopgemerkt en zijn niet beschikbaar
voor onderzoek.
Waarschijnlijk gaat het alleen in
Zeeland al om vele duizenden van
dit soort vondsten per jaar. Zich
realiserend dat hiermee onnodig veel
informatie verloren dreigde te gaan,
namen in 1999 enkele leden van de
Archeologische Werkgemeenschap
voor Nederland (AWN) het initiatief
om een werkgroep op te richten met
als doel het verzamelen van gegevens
over metaalvondsten die in het
bezit zijn van particulieren. Deze
werkgroep functioneert binnen de
afdeling Zeeland van de AWN.
Als eerste project van de Werkgroep
Metaalvondsten Zeeland (WMZ) is
H. Hendrikse
Zegelstempels en zegelringen uit Zeeuwse bodem
Met de komst van de metaaldetector is het zoeken naar metalen voorwerpen
een populaire hobby geworden in binnen- en buitenland. Vele duizenden
metalen voorwerpen zijn in de laatste twee decennia met behulp van dit
nuttige apparaat opgespoord. Slechts een zeer klein deel hiervan wordt
aangemeld bij de officiële instanties en geregistreerd. In Zeeland moet dit
gebeuren bij de provinciaal archeoloog van de Stichting Cultureel Erfgoed
Zeeland (SCEZ).
Afb.1
Zegelstempel van loodbrons van Jacob[u]s
Alverdoen. Wapenschild met zes jakobsschelpen,
(3:2:1). Vindplaats: Sluis. Datering: 1300-1350.
gekozen voor het onderzoek en de
registratie van in Zeeland gevonden
zegelstempels en zegelringen.
Hiertoe is door de werkgroep een
registratieformulier ontworpen,
conform de richtlijnen betreffende
de registratie van bodemvondsten in
ARCHIS. ARCHIS is het door de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek (ROB) opgezette
en ontwikkelde geautomatiseerde
archeologische informatiesysteem.
Het ARCHIS - formulier is hiervoor
aangevuld met dit formulier om op
de specifieke vragen die aan bepaalde
groepen voorwerpen gesteld
worden een antwoord te kunnen
geven. Andere specifieke groepen
voorwerpen die in aanmerking
komen voor registratie en documentatie
zijn: pelgrimsinsignes, Romeinse
munten, vogeldrinkbakjes of
inktpotjes, muntgewichtjes, kinderspeelgoed
van metaal, penningen,
sleutels, gewichten, enz. Pelgrimsinsignes
bijvoorbeeld geven een beeld
van de devotie in de Middeleeuwen
en van de in de regio en daarbuiten
bezochte bedevaartplaatsen; gewichten
en penningen zijn via ingeslagen
Afb. 2
Zegelstempel van broeder Johannes van het St.
Jans Hospitaal in Aardenburg. Datering: 1275-
1350. Vindplaats: Aardenburg.
merken vaak te relateren aan een
bepaalde stad; kinderspeelgoed
verwijst naar de positie van het kind
in de Laat- Middeleeuwse samenleving.
De keuze voor de vondstcategorie
zegelstempels en zegelringen heeft
verschillende redenen. Ten eerste
zijn deze voorwerpen niet alleen bij
het grote publiek weinig bekend,
maar ook bij genealogen, historici en
archiefmedewerkers. Men kent wel
de waszegels die soms met tientallen
aan oorkonden hangen, maar niet de
stempels.
Ten tweede is het soms mogelijk via
bronnenonderzoek informatie te
verkrijgen over de eigenaar van een
stempel, wiens naam, functie en/of
beeldmerk te zien is op het stempelveld.
Dit is tevens interessant voor
een ieder die zich bezig houdt met
historisch onderzoek, want de
bewaard gebleven waszegels bevinden
zich vaak in een slechte staat
omdat zegelwas erg kwetsbaar is en
snel brokkelt. Er zijn nog maar
weinig oorkonden waarvan de
bezegeling nog in gave staat verkeert.
De afbeelding op het stempelveld
zou in bepaalde gevallen aanvullende
informatie kunnen bieden. Zo
kunnen schriftelijke bronnen en
archeologische vondsten elkaar
aanvullen of bevestigen.
Ten derde bestaat deze specifieke
groep voorwerpen vrijwel geheel uit

odemvondsten. Naar verwachting
zal de toename van het aantal aangemelde
exemplaren eveneens vrijwel
uitsluitend uit recente bodemvondsten
bestaan.
Omdat regulier archeologisch onderzoek,
geplaagd door geld- en tijdgebrek,
dikwijls andere prioriteiten
heeft, worden deze nieuwe metaalvondsten
bijna zonder uitzondering
door particuliere detectorzoekers
gedaan. De grote hoeveelheid voorwerpen
die zich in particulier bezit
bevindt, bracht met zich mee dat er
van de zijde van de werkgroep
bijzonder veel inzet gevraagd werd
om de gewenste informatie te verkrijgen.
Daarbij werd het raadzaam
geacht niet te lang te wachten met
navraag doen naar de vondstgegevens.
Het merendeel van de zoekers
documenteert de vondsten niet,
zodat na een aantal jaren al twijfel
kan ontstaan over de exacte vindplaats.
Door onderlinge ruil en/of
verkoop gaat bijna altijd informatie
verloren. De nieuwe eigenaar is vaak
minder geïnteresseerd in de vindplaats
dan in het object zelf en zo
kunnen in korte tijd de vondstgegevens
- en daarmee een belangrijke
bron van informatie - verloren gaan.
Ook bij overlijden en boedelscheiding
verdwijnen veel voorwerpen
omdat de erfgenamen er, als de
geldswaarde gering is, niet in geïnteresseerd
zijn. Daar de vindplaats van
een zegelstempel of zegelring in veel
gevallen te relateren is aan de woonof
verblijfplaats van de stempelvoerder
is de exacte vindplaats van
cruciaal belang om enig succes te
Afb. 3
Zegelstempel van brons, gevonden in Middelburg.
Afbeelding van een staande Maria met
Kind. De zegelaar geknield onder een ster.
Datering: 1300-1350.
kunnen boeken bij het bronnenonderzoek.
De vindplaats is daarnaast
van belang als nieuw of extra gegeven
ten behoeve van de archeologische
monumentenzorg.
Bij de registratie van de stempels
gold (en geldt) het midden van de
negentiende eeuw als grens. Als
criterium wordt gesteld dat het te
registreren voorwerp een bodemvondst
moet zijn. Uit een onderzoeksronde
langs de verschillende
lokale archieven in Zeeland bleek dat
uit de Middeleeuwen geen enkel
origineel burgerlijk of kerkelijk
zegelstempel bewaard gebleven is.
Wel is een beperkt aantal stadsstempels
nog aanwezig. Uit het grote
aantal nu geregistreerde stempels
blijkt dus dat het bodemarchief heel
wat meer stempels ‘bewaard’ heeft
dan de ‘gewone’ archieven. In het
laatste hoofdstuk van het boek is ter
aanvulling een selectie uit de in de
archieven bewaarde stadsstempels
opgenomen.
Toen na twee jaar de balans van het
zegelstempelproject werd opgemaakt,
bleek dat er een schat aan
informatie boven water was gekomen.
Dankzij het niet aflatende
enthousiasme van de werkgroepleden
en de medewerking van de
particuliere detectorzoekers konden
(tot 01-06- 2003) 275 zegelstempels
en -ringen worden geregistreerd. De
werkgroep was van mening dat het
jammer zou zijn wanneer de met
veel inzet en investering verkregen
gegevens, net als de voorwerpen zelf,
op hun beurt een verborgen bestaan
zouden gaan leiden in het archief
van de SCEZ of in ARCHIS. Zo
ontstond de wens om de onderzoeksresultaten
van een deel van de
zegelstempels en -ringen te publiceren,
waardoor deze beschikbaar
zouden komen voor een ieder die in
deze materie geïnteresseerd is.
Publicatie zou tevens een stimulans
voor anderen kunnen betekenen tot
nader onderzoek. Immers, de historische
gegevens van de in de catalogus
beschreven stempels zijn summier
en kunnen in een aantal
gevallen nog verder worden uitgediept.
In het tijdsbestek waarin deze
publicatie tot stand gekomen is, kon
door allerlei omstandigheden dit
ingewikkelde en zeer tijdrovende
onderzoek niet plaats vinden.
Zegelstempels en zegelringen
Een zegelstempel of -ring vertegenwoordigt
met een beeldmerk, naam
en/of functie de identiteit van de
eigenaar. De afbeelding op het
stempelveld symboliseert de persoon
of de instelling die het zegel voert.
Het randschrift vermeldt de naam
en/of de functie van de bezitter.
Tijdens diens leven of ambtsperiode
werden overeenkomsten met het
stempel in een wasafdruk (zegel)
bewijskrachtig gemaakt. Na overlijden
of beëindiging van de ambtsperiode
moest het stempel ongeldig
gemaakt of vernietigd worden om
misbruik en daarmee frauduleuze
handelingen te voorkomen. Overheidsstempels
daarentegen bleven
vaak als bewijsstuk bewaard. Bij het
onbruikbaar maken, werd in vele
gevallen het stempel met hamer en
beitel bewerkt, in tweeën gehakt of
Afb. 4
Vierlobbig messing zegelstempel, vermoedelijk toebehorend
aan een Spaanse lakenhandelaar. Randtekst: Arias Alfonso.
In het centrum een gaande schaap, daaromheen twee
lakenbalen, een lelie en een burcht (Castilië).
Vindplaats: Sluis. Datering: 1350-1400.
>>
31

32
>>
werden randschrift en beeldmerk
weggevijld. Onder de gevonden
zegelstempels is er een aantal dat
duidelijk de sporen van bewuste
beschadiging draagt. Omsmelten
was ook een mogelijkheid, hoewel
daar geen gegevens over beschikbaar
zijn. Waarschijnlijk gebeurde dit
alleen wanneer het een stempel van
edelmetaal betrof. Vernietigen
betekende in de praktijk vaak dat het
stempel in een sloot, gracht of zelfs
in een beerput werd gegooid, om na
honderden jaren als bodemvondst
weer aan het licht te komen. Hoewel
de meeste stempels vrij gaaf worden
teruggevonden, afgezien van de
bewust aangebrachte beschadigingen,
hebben de bodemzuren bij een
aantal exemplaren hun werk helaas
grondig gedaan.
Op 01-06-2003 bedroeg het aantal
geregistreerde in Zeeland gevonden
stempels en ringen 275 exemplaren.
Twee jaar geleden, vóór de aanvang
van het project, waren dat er slechts
5! Voor het grootste deel gaat het om
zegelstempels uit de periode 1250-
1500. De zegelringen zijn ver in de
minderheid vergeleken met het
aantal stempels. Daarbij is ook het
aantal stempels uit de periode 1500
tot 1900 beperkt.
Zegelringen met gesneden stenen
(gemmen) uit de Romeinse periode
vormen een aparte groep en vallen
niet binnen het kader van ons onderzoek.
Ze zijn dus in deze publicatie
buiten beschouwing gelaten. Wel is
ter illustratie een Romeinse gemme
uit Aardenburg afgebeeld bij het
hoofdstuk over de historische ontwikkeling
van de stempels.
Afb. 5
Spitsovaal zegelstempel van messing met een burcht en
de naam Magri Willi de Dvmbvrg. Datering: 1275-1350.
Vindplaats: Middelburg.
Het zegelen in de Middeleeuwen
Om een afdruk te maken in was is
een stempel nodig. Een metalen
stempel bestond in de Middeleeuwen
uit een plat vlak, waarin een
motto en/of randtekst was aangebracht.
Aan de achterzijde was een
oog meegegoten. Onder invloed van
de gotiek werden de grepen op de
messing stempels hoger. De mooiste
exemplaren waren voorzien van een
driepasoog. Het oog gaf de gebruiker
de mogelijkheid om het stempel aan
een ketting met zich mee te dragen.
Zo kon verlies of diefstal worden
voorkomen.
Er werd gestempeld in bijenwas, die
in veel gevallen werd gekleurd met
gele, rode, bruine of zwarte pigmenten.
Alleen de allerhoogste gezagsdragers
zegelden in een afwijkend
materiaal. Zo zijn bijna alle pauselijke
stempelafdrukken die aan oorkonden
hangen van lood. Ook deze
exemplaren - bulla’s genaamd -
komen onder bodemvondsten voor
en zijn in het boek beschreven en
afgebeeld.
Fabricage van zegelstempels
Ter vervaardiging van een stempel
werd eerst een mal gemaakt; daarin
werd vloeibaar metaal gegoten. Het
gieten gebeurde door de brons- of
geelgieter. De oudste in Zeeland
gevonden stempels dateren uit de
tweede helft van de 13e eeuw. De
stempels uit de periode tot ongeveer
1400 zijn vaak van een hogere
kwaliteit dan stempels uit de 15e en
16e eeuw. Stempelsnijders brachten
met een beiteltje een afbeelding aan
in het metaal. Er is ook een methode
beschreven om stempels compleet
met voorstelling te gieten.
Metaaltechnisch onderzoek
Heel vaak worden metalen voorwerpen
die uit de bodem komen alleen
op hun uiterlijke kenmerken beoordeeld.
Aan een voorwerp vervaardigd
uit een koperlegering wordt naargelang
de kleur het predikaat brons of
messing gegeven. Veel van de zegelstempels
worden beschreven als
zijnde bronzen voorwerpen. Om een
betere benaming te geven aan de
zegelstempels is een aantal onderzocht
bij het Instituut Collectiebeheer
Nederland (ICN) in Amsterdam.
De resultaten zijn in
verschillende tabellen verwerkt.
Opvallend is het gebruik van lood bij
de bronzen en messing stempels. In
enkele gevallen bestaat het stempel
voor meer dan 50% uit lood.
Vooral bij de middeleeuwse stempels
zijn metaalalliages van zeer wisselende
samenstelling gebruikt. Na
1500 is vooral messing - een legering
van koper en zink - in gebruik.
Ateliers
De vindplaatsen van de zegelstempels
en -ringen liggen verspreid over
de gehele provincie Zeeland.
Ondanks de grote hoeveelheid
aangemelde stempels zijn dat er te
weinig om de locatie van productieateliers
vast te stellen. Slechts twee
stempels hebben hetzelfde model en
een gelijkende afbeelding. Ze zijn
door één en dezelfde persoon vervaardigd.
Stempelvormen en -formaten
in de Middeleeuwen
De Merovingische en Karolingische
koningen volgen de klassieke traditie
van in gemmen gesneden portretten.
Na verloop van tijd worden deze
Afb. 6
Zegelstempel van Walter de Vos met de
afbeelding van een gaande vos.
Datering: 1300-1350. Vindplaats: Aardenburg.

groter en na het jaar 1000 ontstaat
een nieuw type stempel. Naast het
gebruikelijke ronde stempel verschijnt
ook een spitsovaal model. In
de 13e eeuw worden schildvormige,
vierkante en vijf- tot achthoekige
vormen gebruikt. Bij de spitsovale en
veelhoekige stempels blijft de lage
greep gebruikelijk. Bij het ronde
stempel ontwikkelt de greep zich tot
een hoog type, waarbij het oog soms
fraai is uitgewerkt. Dit type is veelal
in gebruik bij de koop- en ambachtslieden.
Dit is de derde stand naast de
kerkelijke en burgerlijke overheid en
de hoge en lage adel.
De vorm van het stempel is soms
een verwijzing naar de gebruiker.
De spitsovale modellen tonen vooral
kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders,
heiligen en Maria met Kind.
Burgers gebruiken stempels met
afbeeldingen die verwijzen naar hun
naam of beroep.
De gevonden stempels zijn in de
regel klein. De burgerstempels in de
Middeleeuwen hebben een diameter
tussen de 1,5 en 2,5 cm. De hoogte is
gemiddeld 2,5 cm. De lage ronde
exemplaren hebben gemiddeld een
iets grotere diameter, waarschijnlijk
omdat ze hierdoor wat gemakkelijker
te hanteren zijn. De spitsovale
stempels lijken eveneens iets groter,
maar dat komt omdat de lengtemaat
als uitgangspunt genomen is. Stempels
van na 1600 zijn vanwege de
geringe hoeveelheid beschikbare
exemplaren niet in een tabel verwerkt.
In de 16e eeuw verschijnen er
verschillende nieuwe typen stempels.
Eén van deze typen bestaat uit
een korte bus, waaraan een - meestal
houten - handvat is bevestigd. Een
Afb. 7
Zegelstempel van verguld messing met afhangend getorst
staafje. Afbeelding van een man met baard. Datering
1700-1750. Vindplaats: Sluis.
ander type is het z.g. klapstempel.
Dit bestaat naast de stempelplaat uit
een scharnierend handvat, waardoor
het voorwerp makkelijk op te bergen
is. In de 18e eeuw verschijnt het
kantelstempel met twee of drie
keerbare zijden. Het heeft een
scharnierende greep waardoor het
gewenste stempelvlak naar beneden
kan kantelen. Ook verschijnen er
stempels met voorstellingen die
teruggaan op de klassieke oudheid.
Dit zijn classicistische nabootsingen
van gemmen zoals die in de Griekse
en Romeinse tijd in ringen zijn
gebruikt. Al deze genoemde typen
verschillen sterk met de zegelstempels
die in de Middeleeuwen
gebruikt zijn. De laatste zijn vaak
diep uitgesneden omdat er gestempeld
werd in was.
Vanaf de 16e eeuw wordt, voor het
verzegelen van persoonlijke documenten
zoals brieven, lak gebruikt
om in te stempelen. Doordat de lak
na verwarming sterk uitvloeit is het
niet nodig een stempel te gebruiken
dat diep uitgestoken is. Het beeld
toont vaak alleen nog het persoonlijk
wapen of devies, maar geen naam
omdat een brief voorzien werd van
een handtekening. Zegelringen
tonen vaak christelijke voorstellingen,
letters en symbolen zoals een
kroon of lelie.
Om deze verzamelde informatie
beschikbaar te stellen aan een ieder
die wil kennis nemen van dit onderwerp
is, zoals al opgemerkt, door de
werkgroep besloten een publicatie te
vervaardigen.
Meer dan 250 kleurenfoto’s tonen
een prachtig beeld van de ontwikke-
Afb. 8
Messing zegelring met de letter T.
Vindplaats: Aardenburg.
Datering: 1400-1450.
ling van het zegelstempel door de
eeuwen heen. Een derde deel van het
boek bestaat uit een catalogus waarin
een beschrijving en afbeelding van
circa 100 zegelstempels en -ringen is
opgenomen.
In deze publicatie wordt voor het
eerst deze specifieke groep bodemvondsten
uit Zeeland op uitgebreide
wijze beschreven en afgebeeld. De
winkelprijs bedraagt circa € 19,-.
Het boek verschijnt begin november
bij uitgeverij Apriles bv. en is verkrijgbaar
via de boekhandel.
Henk Hendrikse (Koudekerke, 1952) is
als beheerder van het archeologisch depot
verbonden aan de Stichting Cultureel
Erfgoed Zeeland (SCEZ). Sinds de
tweede helft van de jaren tachtig is hij
betrokken bij talloze archeologische
onderzoeken en opgravingen. De auteur
is gespecialiseerd in o.a. middeleeuwse
metalen voorwerpen en werkte mee aan
tal van archeologische publicaties over
Zeeuwse onderwerpen, zoals: ‘Geld uit de
Belt’, ‘Marnix van St. Aldegonde’,
‘De onderkant van de Markt’, ‘Verdronken
land. Valkenisse en Keizershoofd’ en
‘Vondsten in Veere’.
Tevens is hij co-auteur van het boek
‘Groeten uit Breskens’(1995), over de
geschiedenis en topografie van Breskens
aan de hand van honderden ansichten
en fotokaarten.
Afb 9
Loden oorkondezegel (bulla) van Paus ALEXANDER VI
(1492-1503). Voorzijde: boven twee bebaarde portretten de
tekst: SPE (Sint Petrus) en SPA (Sint Paulus). Tussen de
beide heiligen een kruis. Keerzijde ALEXANDER PP VI.
Vindplaats: Middelburg. Collectie en foto’s: S. Bostelaar
33

Ingezonden voor de
vondst
jaar
V A N H E T
2003 2003
Van maisplantjes
naar
geïnjecteerde mestlandjes……
11 mei 2003, een vriendelijke boer stond me die middag toe
om tussen de jonge maisplantjes te gaan zoeken.
Een leuk terrein met potscherven en pijpenkopjes
en ja, ook 18 “duiten”. Nou ja duiten…… laten we
het maar koperen schijfjes gaan noemen. Je gaat
dan toch door, want je hoopt op zilver en goud.
Goud
En ja hoor, na een verrot nikkelen dubbeltje uit
1948 kwam de eerste zilveren 10 cent uit 1935 naar
boven. Twee rijtjes mais verder, kreeg laatstgenoemde
gezelschap van een soortgenoot uit 1939.
Zo, het zilver was binnen, nu het goud nog.....
“24” op de display van mijn White’s XLT en daar lag een
mooie gouden trouwring. Datum en naam nog goed leesbaar,
15 mei 1946. Deze mensen zouden in principe dus
komende week hun trouwdag vieren. Dus ik heb de volgende
dag naar de burgerlijke stand gebeld en zij konden me
inderdaad aan het huidige adres helpen.
Ik kreeg een dame aan de lijn, die me
inderdaad exact kon vertellen op welke
locatie ze vijftig jaar geleden haar ring
verloren had. Diezelfde ochtend was ze
weer in het bezit van haar ring, ze vertelde
me dat haar man drie jaar geleden
was overleden. Ze had destijds haar ring verloren op een
oranjefeest, tijdens een balspel. Ze vond het geweldig om
haar ring weer in ontvangst te nemen! Zonder goud, maar
met een bijzondere ervaring rijker reed ik weer naar
Emmeloord.
Brons
Een ander apart “welriekend” zoekterrein was een weiland
waar net mest was geïnjecteerd. Een groot voordeel van een
dergelijk terrein is dat de grond voorgesneden is, dus kun je
heel makkelijk een pol gras loswippen. Nadelen kan ik zo
even niet bedenken…..
Om mee te doen met de “Vondst van het jaar” dient u een verhaal, van tenminste 150 woorden,
te schrijven over het door u gevonden object. Natuurlijk stuurt u duidelijke foto’s van het
voorwerp mee. Voorwerpen van archeologische waarde dienen te worden aangemeld.
Vondst van het jaar 2003 wordt gesponsord door de firma Detect.
Eén vondst van dit land wil ik benoemen, ik dacht in eerste
instantie, dat ik een ijzeren kruis uit de WO II had opgegraven,
maar toen ik hem thuis schoonmaakte, bleek het om
een bronzen kruis te gaan met het opschrift: “Trouw aan
koning en vaderland”, 1830-1831. Op de andere
zijde een gekroonde W, net als op een
Willemcent. Op internet was de medaille
al gauw gevonden.
Het blijkt te gaan om het Hasseltkruis
(België). Een herinneringskruis,
uitgegeven aan hen
die deelgenomen hadden aan de
tiendaagse veldtocht in België.
Het kruis zou gegoten zijn van
het brons, dat afkomstig was van
twee buitgemaakte Belgische
kanonnen. Of het een unieke
vondst is, weet ik niet, maar ik
vond de achtergrondinformatie
over dit kruis erg leuk.
Zilver
Ook werden in het voorjaar oude graslanden geploegd en
opnieuw ingezaaid. Zo zag ik een boer bezig zijn land te
egaliseren, dus ik rende het land op om te vragen of ik
mocht zoeken. Dat mocht dus alleen die dag, want de volgende
dag zou het worden ingezaaid. Hartstikke leuk,
zoeken op zomaar een landje, ‘intuïtief’ zoeken, volgens het
boekje van Gert Geesink.
En ik had die dag geluk. Na een aantal, wederom, koperen
schijfjes, was ik het eigenlijk wel een beetje zat, maar toch
zocht ik het landje systematisch
af, vooral vanwege de wetenschap
dat ik er
de volgende dag niet
meer op mocht.
En ja hoor, vanuit
een kuiltje grijnsde
mij de mooiste
zilveren gesp toe,
die ik ooit heb
gevonden.
35

36
Er staat een T in, die verwijst naar klein zilver 1780 te
Friesland, verder staat er handmatig gestippeld een F.H. in.
Initialen? De gesp is 5,5 bij 4,5 cm. Ik heb me suf gezocht
naar een dergelijk exemplaar op internet, maar kon hiervan
geen broertje of zusje ontdekken, daarom wil ik met deze
vondst graag meedoen met de vondst van het jaar 2003.
Vriendelijke groeten van Robin Dijkstra
Pijpaarden beeldje
Het is alweer een aantal maanden
geleden, dat ik op een maandagmiddag
met mijn metaaldetector, mijn
ogen goed de kost gevend, op een
maisakker in een klein gehuchtje in
Gelderland aan het zoeken was.
Omdat ik al eerder op dit oude
rivierduin een veldverkenning had
uitgevoerd, waren mijn verwachtingen
hoog gespannen.
Want het aardewerk, dat hier
zoal lag, varieerde van inheems
Romeins tot laat-Middeleeuws aardewerk. Dus kon ik hier
van alles verwachten. Zo trof ik hier een aantal artefacten
aan, waaronder een schraper en een vuurstenen kling,
waarvan ik de exacte datering nog niet heb kunnen achterhalen,
maar dat zal ik nog wel eens te weten komen.
Een leuk detail is dat de vuurstenen kling gevonden werd
met de metaaldetector, want op de plek waar ik hem vond,
kreeg ik een signaal van een stukje metaal en toen ik ging
graven kwam ik dus die kling tegen.
Andere leuke oogvondsten waren twee appliques van een
Siegburgkan en vele leuke stukken aardewerk. Verder deed
ik een aantal metaalvondsten waaronder een Deventer
bracteaat en een schijffibula (brons, emaille); de eerste in al
die jaren dat ik zoek. Verder een middeleeuwse gesp, een
zilveren kwart leeuwengroot (Willem V van Beieren, 1354-
1389), en twee boekbeslagen, die mij zeer oud aandoen.
Maar de absolute topper van die dag was wel een pijpaarden
beeldje, dat ik op de grond zag liggen. In eerste instantie
kon ik nog niet veel waarnemen van het voorwerp omdat
het grotendeels onder de kleigrond zat, maar na het te
hebben schoongemaakt, kwam er een prachtvoorwerp te
voorschijn... Nadat ik deze vondst gedaan had, deed ik mijn
VONDST VAN HET JAAR
best om er wat meer over te weet te komen. Het resultaat
van mijn verdere zoektocht naar informatie over het beeldje
kun je hier lezen…
Beschadigingen
Veel beeldjes en andere voorwerpen, die een rol vervulden
bij de dagelijkse praktijk van de persoonlijke devotie trof
hetzelfde lot als het door mij gevonden beeldje, want wanneer
deze objecten beschadigd raakten of om welke reden
dan ook niet meer aan de smaak van de eigenaren voldeden,
belandden ze samen met ander huisvuil in de beerput of op
een andere vuilstortplaats. Daarom komen deze voorwerpen
dan ook zelden ongeschonden uit de grond, ook zijn er
aanwijzingen dat een deel van deze objecten voor het weggooien
opzettelijk werd beschadigd om de eraan toegeschreven
magische kracht te breken.
Techniek en de productie van het beeldje
Het beeldje is gemaakt van witbakkende klei. Deze werd
door de beeldendrukker ingevoerd vanuit o.a. Doornikse
en ook Engeland was een groot leverancier van pijpaarde.
Deze klei werd toentertijd ook wel tebeer of toebasceerde
genoemd. We spreken nu over pijpaardewerk, ook als we
het hebben over producten uit witbakkende klei, die werden
gemaakt in een periode waarin kleipijpen nog niet
bestonden.
De productie van zo’n beeldje was toentertijd vrij eenvoudig,
men had hiervoor twee mallen die vol gedrukt werden
met klei, vervolgens werden ze tegen elkaar aangedrukt en
gladgestreken. Daarna lieten ze het een poosje drogen,
waardoor het beeldje zelf door het krimpen losliet. Het
bakken van het product vond meestal plaats bij pottenbakkers,
maar ook hadden sommige heiligenbakkers hun eigen
oven. Plaatsen waar heiligenbakkers actief waren zijn o.a.
Utrecht, Kampen, Deventer, Keulen en Antwerpen. Ook zal
dit ambacht in andere oude steden uitgeoefend zijn, maar
hierover is nog niet zoveel bekend.
Het gebruik
Het ligt voor de hand, dat religieuze beeldjes, naast vele
ander devotionalia, in bedevaartplaatsen te koop werden
aangeboden. Ook talrijke jaarmarkten boden de producenten
een uitstekende gelegenheid om zo hun waar aan de
man te brengen, evenals bij processies op religieuze hoogtijdagen.
Deze beeldjes konden de gelovigen helpen bij hun
persoonlijke geloofsbeleving, steun geven in moeilijke
situaties of eenvoudigweg als talisman
in gebruik zijn.

Een bijzonder aspect vormen de talrijke, populaire Jezuskindjes.
Ze konden op een nieuwjaarskoek gebakken, als
geschenk gegeven worden. Maar ook de kerstperiode komt
voor gebruik in aanmerking. In de loop van de 15e en 16e
eeuw hoort het in vrouwenkloosters tot de aandachtoefeningen
om een Jezuskind te wiegen. Het gebruik komt dan ook
voor onder de normale bevolking. Bij dit gebruik hanteerde
men in het algemeen houten wiegjes, waarin het beeldje
werd gelegd. Het door mij gevonden beeldje heeft zelf al
een vorm van een wieg en zal dan ook als zodanig zijn
gebruikt.
Datering
Religieuze pijpaarden beeldjes zijn bekend vanaf de 14e
eeuw. Het vroegste type is tijdens opgravingen bij het
kasteel Voorst te Zwolle uit de grond tevoorschijn gekomen.
Dit beeldje was van voor 1363, want toen werd dit kasteel
met de grond gelijk gemaakt. Het ging hier om een beeldje
van Maria met kind. Verdere publicaties over dit soort
beeldjes brengen ons tot in de 16e eeuw. Deze datering is
vrijwel geheel gebaseerd op de veronderstelling dat de
productie van deze voorwerpen in de 17e eeuw nagenoeg
gestaakt zijn, omdat heiligenverering door de reformatie
werd afgewezen. Echter, opgravingen in goed dateerbare
lagen geven aan dat tot in de 18e eeuw nog pijpaarden
plakketen gemaakt werden met religieuze afbeeldingen, dus
we kunnen wel zeggen dat deze beeldjes een lange geschiedenis
kennen. Om het door mij gevonden beeldje te kunnen
dateren, heb ik gezocht naar vergelijkbaar materiaal en
dat vond ik in het archeologisch dagboek van Zwolle,
geschreven door Egbert Dikkens. Deze amateurarcheoloog
vond een vergelijkbaar beeldje in de stad Zwolle, dat werd
gedateerd rond 1475. Aangezien ik verder geen enkel vergelijkbaar
stuk tegen ben gekomen, houd ik deze datering dan
ook maar aan. De afmetingen van het beeldje zijn: lengte: 5
cm, breedte: 3,1 cm en hoogte: 2,2, cm.
Afbeelding
Jezus Christus in een kribbe met in zijn rechterhand een
rijksappel en met zijn linkerhand maakt hij met zijn vingers
een zegenend gebaar. Zijn hoofd ligt op een kussen.
Ook verdere details van het kind Jezus zijn nog zeer scherp.
Op de bovenzijde van de kribbe bevinden zich aan de randen
versieringen, wat al krullend het beeldje doet opsieren.
Het doet mij denken aan een klimmende sierplant. In de
vier hoeken staat in gotische letters I N R I. Wat staat voor
Jezus Nazarenus Rex Judaeorum. Volgens Johannes de
beginletters van de Latijnse woorden boven het kruis; Jezus
van Nazareth, Koning der Joden.
Alle gedane vondsten zijn aangemeld bij de provinciaal
archeologe te Gelderland. Graag wil ik met het beeldje
meedingen met de vondst van het jaar.
Verder wens ik een ieder en met name Martin en Martin
een goed zoekseizoen toe.
W. Spoelder
VONDST VAN HET JAAR 37
Huistempeltje
Hierbij wil ik mijn vondst insturen voor de
vondst van het jaar 2003. Het betreft een 14eeeuws
huistempeltje, dat helemaal compleet is.
Het materiaal is lood/tin.
Van dhr. Van Beuningen heb ik onderstaande
reactie gehad per e-mail.
Beste Marco Klomp,
Hartelijk dank voor de toezending van de e-mail
inzake het tinnen huistempeltje, waarmee ik u
graag gelukwens. Dat dit type niet in HP1 of
H2 is opgenomen is een gevolg van het feit dat
het geen insigne betreft, dat gedragen werd. Op
zichzelf hebt u een zeer bijzondere vondst
gedaan, want ik ken wel fragmenten van los
van elkaar gevonden onderdelen maar geen
enkel compleet exemplaar. Ik zou het graag
eens willen zien en fotograferen voor mijn
documentatie.
Met vriendelijke groet,
H.J.E. van Beuningen
Het voorwerpje is gevonden in Middelburg in 15e-eeuwse
stortgrond, van net buiten de oude stadsmuren. Het voorwerpje
is al per e-mail aangemeld bij de archeoloog en er is
ook al telefonisch contact over geweest.
Eerdaags ga ik er naar toe omdat de vondst nog maar drie
dagen in mijn bezit is en ik nog zo'n vijf andere bijzondere
vondsten moet aanmelden en de benodigde formulieren
moet invullen.
Met vriendelijke groet,
Marco Klomp
Een geluk na een ongeluk
‘Sneeuw dwarrelde neer op de open plek in het bos.
Aan de rand van de open plek was de sneeuw rood
gekleurd.
De in een pels gehulde man was bezig het hert, dat hij
zojuist met zijn speer had gedood, te ontleden. Met zijn
bronzen bijl hakte hij het vlees los van de botten.
De huid lag al opgerold klaar om mee te nemen naar de
kraal. Daar zouden ze zich vast verheugen op een koningsmaal
en een warme pels in deze koude dagen.
Plotseling stopte hij met zijn bezigheid. Hoorde hij daar wat
kraken in het bos?
Omzichtig speurde hij de bosrand af, niets te zien. Dus
haalde hij weer uit om verder te hakken. Oei oei, wat een
ramp, met een klap kwam de bijl neer op een deel van de
hoorn en brak af.

38
De bijl verdween in de 30 cm dikke sneeuwlaag, de steel
had hij nog in de hand. Hoe hij ook zocht, de bijl werd niet
meer gevonden……..’
Een flinke piep in de
aardappelvoor en graven
maar.
Nu geef ik het dus nooit
op, want een piep is
materiaal. Dus na 40
cm ben ik doorgegaan
tot er een onooglijk stuk
ijzer mee naar boven
kwam.Gooi maar weg,
dacht ik, je hebt veel
werk verricht voor niets. Toch ging er een belletje rinkelen.
Door ervaring wijs geworden, heb ik het stuk ijzer toch
maar even tegen de schop geslagen.Mijn zoekersoog zag
een streepje geel in de zwarte massa, en ja hoor, na ongeveer
4000 jaar is de verloren bijl weer terecht. Nu niet meer
operationeel, maar een sieraad in mijn vitrine.
Eugene Swarts
vondst
jaar
V A N H E T
2003
2003
De opzet van de rubriek
‘Vondst van het jaar is vernieuwd’.
De reden was dat er
voor sommige categorieën
weinig of niets werd ingezonden.
Er zijn nu 2 categorieën,
t.w. ‘metaalvondsten’ en
‘bijvondsten’ (glas, aardewerk
en voorwerpen uit de steentijd).
D.m.v. een kaart kunnen
de leden volgend jaar hun
keuze voor de leukste, mooiste
of interessantste vondsten
kenbaar maken.
Voor de categorie ‘metaalvondsten’
zijn er 5 prijzen
beschikbaar. De hoofdprijs
van 100 euro wordt dit jaar ter
beschikking gesteld door de
firma Detect uit Enschede.
De firma Creatype stelt een
prijs van 60 euro beschikbaar.
Daarnaast stelt de vereniging
nog 3 boekenpakketten ter
waarde van 50 euro beschikbaar.
Voor de mooiste ‘bijvondsten’
is er een boekenpakket ter
waarde van 50 euro en een
boekenpakket ter waarde van
35 euro.
Om mee te doen met de
‘Vondst van het jaar’ dient u
een verhaal van tenminste 150
woorden te schrijven over het
door u gevonden object.
Natuurlijk stuurt u duidelijke
foto’s van het voorwerp mee.
Voorwerpen van archeologische
waarde dienen te worden
aangemeld.
Natuurlijk kunt u uw inzendingen
ook per e-mail versturen
naar: redactie@detectoramateur.nl
VONDST VAN HET JAAR
Mijn eerste vondst van
zo’n respectabele ouderdom
Het gebeurt niet zo vaak, maar op die bewuste zaterdagmorgen,
29 maart, was het mijn vrouw die mij aanzette om
toch nog eventjes te gaan zoeken met de detector. Het was
goed weer, dus waarom ook niet. De meeste akkers waren al
geploegd of ingezaaid en dat beperkt wel je mogelijkheden.
Dus maar zoeken waar het nog kan.
Dat was een stuk grond vlakbij een bos in de omgeving van
Ommen. Ik had er al meer gezocht, maar heb toch weer
even toestemming gevraagd voor de zekerheid. En natuurlijk
mocht het wel. Ik vond centen van de jaren zestig en
oud ijzer.
Op een gegeven moment kreeg ik wel een heel mooi geluid.
Na twee keer spitten kwam er een heel mooi muntje naar
boven en nog van zilver ook. Per ongeluk had ik de tweede
keer de munt op de achterkant geraakt. Jammer, maar niets
aan te doen.
Mijn eerste reactie: een Romeins muntje. Het zag er nog
vrij schoon uit. Thuis heb ik geprobeerd het muntje te
determineren, maar hoe kom je er nu achter wie de persoon
is die afgebeeld staat op de voorkant? Gelukkig hielp Gert
Geesink me uit de droom. Hij vertelde dat het een denarius
was van Antonius Augustus Pius, periode 162–190 na Chr.
Mijn eerste vondst van zo’n respectabele ouderdom. Nadat
ik de munt vond heb ik natuurlijk nog wel een poosje
verder gezocht of er nog meer te vinden was, maar mijn
batterijen lieten het afweten (slordigheidje hè?).
Graag wil ik meedoen met de vondst van het jaar. Uiteraard
heb ik deze munt, in overleg met het KPK, aangemeld.
PS: Het DDA Magazine is prachtig, ga zo door.
Jan Scholte
38

40
Test CD-rom:
S c
Een opgraving uitvoeren met enkel een toetsenbord en een
muis? Met de cd-rom Schatten en Scherven kunnen kinderen
van 7 tot 12 jaar in de huid van een archeoloog kruipen. Opgraven,
determineren, proefjes doen en een tentoonstelling inrichten
met de vondsten; het kan allemaal.
De cd, die er een is uit een serie, ziet er verzorgd uit evenals de
meegeleverde handleiding. Wij waren natuurlijk benieuwd hoe
de jeugd er op zou reageren en hebben een aantal kinderen
gevraagd om dit spel te spelen. Hieronder een paar reacties:
Recensie van de CD-ROM “Schatten en Scherven”
door Mark Roosjen, 11 jaar, enthousiast detectoramateur en zeer
geïnteresseerd in archeologie.
Goede kanten van het spel:
• Het spel is leerzaam. Je leert veel dingen over verschillende
periodes en hoe archeologen aan het werk zijn bij een opgraving.
• Het spel is leuk om te spelen, want je kan allerlei verschillende
onderzoeken doen en je eigen filmpjes maken.
• Het spel wijst je goed de weg naar de opgraving als je goed
luistert.
• Je komt ook veel dingen te weten over hoe de mensen vroeger
leefden.
Slechte kanten van het spel:
• Het beeld van het spel beslaat maar een gedeelte van het
computerscherm.
• Het is erg belangrijk dat je eerst goed de gebruiksaanwijzing
leest voordat je het spel gaat spelen.
• Je moet niet in het gesavede spel komen als je het spel niet
speelt. Want als je er wel in komt en je klikt iets aan dan moet
je weer helemaal overnieuw beginnen.
• Het spel is gemaakt voor kinderen van 7 tot 12 jaar. Maar ik
vind dat de gebruiksaanwijzing voor een kind van 7 jaar te
moeilijk is om te begrijpen.
Tessa van der Velde, 6 jaar (heeft geen binding met de hobby)
bleef telkens halverwege steken. Dit vond ze erg jammer.
Ze kon zonder hulp van iemand die het al eerder gespeeld had
niet verder.
Gertjan Huls, 14 jaar
Als u uw kinderen een leuk spel wilt laten spelen dan is dit wel
een leuk spel, waar je veel in kan doen. Ik noem een paar dingen
die mij gelijk opvielen toen ik het spel aan het spelen was:
Bestellen
De cd-rom Schatten en Scherven is sinds november
2002 te koop in boekhandels en museumwinkels.
Prijs: € 24,75
Toen ik het spel net aan had vond ik dat er leuke muziek bij zat.
Nadat ik was begonnen met het spel te spelen vond ik dat het
ook mooi gemaakt was en ook wel goed afgewerkt.
Ik vond het spel ook niet te moeilijk om te begrijpen zoals bij
andere spellen soms wel is, maar hier wordt je alles goed uitgelegd.
Ik vind in de opgravingen ook wel leuk gemaakt dat je niks
mag beschadigen en zo voorzichtig mogelijk aan het werk moet.
Ook leuk is dat er veel troep bij zat en dan dacht ik: dat is wel
iets moois, terwijl het gewone troep was.
Dit spel is eigenlijk een heel leerzaam spel. Je komt veel over de
geschiedenis te weten want er wordt heel veel daarover uitgelegd,
bijv. hoe oud de aarde is en zo nog veel meer leerzame
dingen. Gelukkig kon ik niets negatiefs vinden omdat het spel
wel goed gemaakt is. Het doel van het spel is eigenlijk dat je
zoveel mooie en waardevolle opgravingen doet en dat dan aan
het museum geeft en kijkt of het waardevol of gewoon troep is.
En mijn conclusie is dan ook, dat het een zeer goed en leuk
geslaagd spel is, echt de moeite waard om het aan te schaffen,
veel succes alvast.

42
VRAAGBAAK
Vraagbaak ?
Aan deze vraagbaak werkten mee: J. Zijlstra, B. te Boekhorst, A. van Herwijnen, J. Koning, D. Eekhof.
Vragen kunt u opsturen naar
J. Koning, Roodborststraat 20,
8916 AG Leeuwarden.
U kunt uw vragen natuurlijk ook d.m.v. een
e-mail naar ons verzenden.
E-mail: vraagbaak@detectoramateur.nl
42
Vraag 1
Determinatieteam,
Zouden jullie voor mij willen
proberen deze munt te determineren.
De munt is van zilver, diameter
ongeveer 20 mm.
Bij voorbaat dank,
René Brouwer, Deventer
Antwoord:
René, je zilveren munt is als
volgt gedetermineerd.
Herkomst : Schotland
Muntsoort : Penny zonder jaartal
(tweede aanmunting)
Muntheer : Alexander III (1249-1286)
Literatuur : Sear 5052
Vraag 2
Hallo Johan.
Hierbij stuur ik je twee scans van ik denk een
sleutel. De lengte is 85 mm en de breedte is 8
mm. Graag de leeftijd en of het wel een sleutel
is. Ik heb hem gevonden in mijn eigen dorp
op een akker.
Groetjes, Johan Vegelien
Antwoord:
Het heeft even geduurd. Steeds als ik hem
naar voren haalde herkende ik hem niet, doch
ik vermoed dat het, gezien het ronde gat waar
een borgpen in kan, het iets te maken heeft
met een boerenwagen.
Je ziet de vorm ook wel bij oude boerderijen
en wel bij de luiken/ blinden voor de ramen.
De blinden rusten als zij niet voor de ramen
zijn op een pen, wat de vorm betreft lijkt het
hierop. Dit is weer een voorwerp wat ik eerst
moet zien en in handen hebben om een
duidelijk beeld te kunnen krijgen. Dus graag
even meenemen naar een determinatiebijeenkomst
en opnieuw laten bekijken.
Vraag 3
Hallo, ik ben Max Lammertink en 14 jaar, ik zoek nu zo'n 1,5 jaar en heb
een C-scope 990 gekocht. Laatst vond ik dit muntje . Ik heb het ook
gevraagd aan mijn buurman die al ± 20 jaar zoekt maar die wist het ook
niet en hij kon het ook niet vinden in de boeken die hij heeft.
Maar misschien weten jullie het. Het muntje is ongeveer
1 cm in doorsnede. Het scannen van het muntje zelf
lukte niet dus heb ik maar geprobeerd het over
te nemen.
Met vriendelijke groet
en bij voorbaat dank,
Max Lammertink
Antwoord:
Het betreft een duit van de Duitse stad Kleef geslagen tussen 1749 en
1753. Dit exemplaar stamt zo te zien uit 1752.
Vraag 4
Geachte heer Koning.
In de maand juni heb ik een zilveren munt gevonden. Deze heb ik via email
aangemeld bij het Penningkabinet te Leiden. Ook heb ik gevraagd
of zij in staat zijn deze te benoemen…. Dit kan wel lang duren. Kunt u
voor mij deze munt plaatsen? Graag zie ik uw reactie tegemoet. Diameter
27 mm, zilver.
Hoogachtend, R.W. van Bemmel,
een detectoramateur
Antwoord:
Herkomst: Hertogdom Brabant
Muntsoort: Dubbele stuiver zonder jaartal
Muntheer: Karel de Stoute (1467-1477)
Muntplaats: Leuven (1468-1474)
Literatuur: De Wit 503, Van Gelder/Hoc 23
Tekst voorzijde: +KAROLVS:DEI:GRA:DVX:BG:BRAB:Z:LIM
Tekst keerzijde: +SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTVM:AN

Vraag 5
Hallo mensen van het vraagbaakteam, afgelopen
winter heb ik dit plaatje gevonden rondom Sneek.
Het plaatje heeft aan beide kanten een afbeelding van
figuurtjes, die doen denken aan een voorstelling uit
een ver verleden, zoals je zo ook wel eens ziet op
voorwerpen uit Egypte, maar dan anders. Ik ben zeer
benieuwd wat uw team medewerkers hiervan vindt
en wat de datering en betekenis hiervan zijn. Hoe
kan ik dit plaatje verder conserveren?
Met vriendelijke groet,
Evert Rosien, Sneek
Antwoord:
Evert, jouw plaatje is een schakel van een eind 19e/
begin 20e eeuwse koperen armband bestaande uit
diverse van die plaatjes verbonden door stukjes
ketting. Er staan geen twee afbeeldingen op maar de
afbeelding is in het plaatje gedrukt/ gestansd. De
Egyptisch getinte afbeelding is een typisch modeverschijnsel
van die tijd. Er zijn een zittend en staand
persoon te zien, vermoedelijk voor een altaar.
Je plaatje zit al in de vaseline dus ik zou er verder
niets meer aan doen.
Vraag 6
Hoi. Ik hoop dat jullie me wat meer
kunnen vertellen over dit stempel.
Het is gevonden in Ospel/Nederweert
in Limburg, en bevat de volgende
letters/tekens: M S en een sterretje en
een hartje met 2 pijlen er doorheen. Ik zit
in de redactie van de archeologische stichting
Peel, Maas & Kempen, en wilde dit
stempel plaatsen in ons blad en het Detector
Magazine. Ik ben zoveel mogelijk gegevens
aan het verzamelen om het verhaal af te
maken.
Ik hoop dat jullie me kunnen helpen. Als het verhaal
af is stuur ik het wel naar Kees Leenheer. Groeten,
Eddy Nijsen, Nederweert
Antwoord:
Eddy, we hebben te maken met een signet, een klein
zegelstempel wat aan een kettinkje hing. Het hartje
met de pijlen er doorheen kun je lezen als liefde/eeuwige
trouw. De afkorting MS zijn initialen die voor
beide geliefde kunnen staan of de afkorting één
hunner namen. Datering is 17e-18e eeuw.
Vraag 7
Hallo determinatieteam,
Graag zou ik de munt van deze tekeningen
gedetermineerd willen zien.
Tjibbe Noppert, Spijk (Gr.)
Daar het jaartal niet goed was af te lezen zond
Tjibbe ons het muntje toe. Toen kon het juiste
jaartal worden vastgesteld en dat was 1633.
Zweedse bezettingsmunt.
Dreipolker (1/24 taler).
Geslagen door Gustav II Adolf (1611-1632).
Aanvulling Vraagbaak magazine 69
Van de heer C. Jansen uit Amerongen kregen we nog een kleine aanvulling
op vraag 4, blz. 36 van nummer 69:
Het getal 96 is inderdaad de 96e aangever en dat is de heer W. Ederveen.
Zoals het kopietje laat zien komt dhr. Ederveen een trekhond
aangeven. De eerste drie maanden waren belastingvrij. Daarna moest er
fl. 0,50 worden betaald. Het is dan 1896.
Dhr. Ederveen woonde in Wijk 3, nr. 146. Uit mijn jonge jeugd weet ik
nog dat er een man in mijn geboortedorp langs de deuren ging met een
hondenkar, volgepakt met allerhande spullen. De hond liep onder de kar
en zat opgesloten in een kooi van latten. Of de hond ’s avonds onder de
kar vandaan kwam, weet ik niet. De hond kon niet links of rechts, alleen
maar vooruit. Het was een naar gezicht dat de hond zo opgesloten zat.
Nu worden ze soms aan een boom vastgebonden. De trekhonden behoren
tot het verleden, het vastbinden aan een boom helaas niet.
Nr. 69 zag er weer geweldig uit. Hulde aan de medewerkers.
43

Wordt nu lid van
De Detector Amateur
Wordt nu lid en krijg
het nieuwste
Detector Magazine om
de twee maanden
in de bus!
Kijk voor meer
informatie op
www.detectoramateur.nl