download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Geschiedenisonderwijs op de lagere school
den, zij het in gematigder vorm, in veel geschiedenisboekjes op school terechtkomen en daar
tot ver in de 20e eeuw het beeld van de vaderlandse geschiedenis bepalen.
Eén belangrijk onderdeel daarvan stond in de Spiegels nog niet op de voorgrond: bewonde­
ring voor Willem van Oranje en zijn nageslacht. Pas in de 18e eeuw werden er geschiedenis­
boekjes gepubliceerd die een meer neutraal beeld gaven van de vaderlandse geschiedenis,
met soms veel aandacht voor de stadhouders. Een van de eerste was Vaderlandsche Historie
verkort en bij vragen en antwoorden voorgesteld uit 1759 van de historicus Johannes Wagenaar, een
uittreksel van diens twintigdelige Vaderlandsche Historie. Er kwamen ook andere werkjes,
soms uitgebreid met bijbelse en algemene geschiedenis. Vaak droegen ze titels als 'Kort be­
grip der vaderlandse of Nederlandse historie' en ze bevatten meestal tamelijk feitelijke op­
sommingen van politieke gebeurtenissen. In enkele gevallen waren ze uitgesproken Oranje­
gezind, zoals de Korte schets der Nederlandsche Historiën dat het 'gezegend bestuur der princen
van Oranje' beschreef. 13
In hoeverre al deze boekjes ook werkelijk in het onderwijs werden gebruikt is niet zeker.
Waarschijnlijk werden ze, vanaf de 'Kroniek van Holland' en de Spiegels, vooral als leesstof
gebruikt en vertelde in het gunstigste geval, dat wil zeggen op kleine scholen, de meester
verhalen uit het verleden. Een systematisch leervak was het zeker nog niet, al was bijvoor­
beeld het boek van Wagenaar wel als leerboek bedoeld. Bovendien werd geschiedenis vooral
onderwezen op wat tegenwoordig ongeveer voortgezet onderwijs zou heten: de Franse en
Latijnse scholen. Op de Nederduitse scholen, waar elementair onderwijs werd gegeven,
werd er niet of nauwelijks aandacht aan besteed. Als het er al aan de orde kwam, dan eerder
door middel van de Spiegels dan door de kwalitatief betere 'Korte begrippen' waaruit waar­
schijnlijk alleen op de duurdere scholen werd les gegeven. 14
Het aantal geschiedenisboeken, ook voor het lager onderwijs, nam aan het eind van de
18e eeuw echter toe. De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen begon vanaf 1788 werkjes
op historisch terrein uit te geven, waaronder het bekende Schoolboek der Geschiedenissen van ons
Vaderland (1801) van de latere schoolopziener H. Wester. 15
En in 1790 verscheen van de Zut-
phense predikant J. F. Martinet, die met het Nut sympathiseerde, Het verenigd Nederland, ver­
kort. Ten gebruike der scholen, dat meer voor de Latijnse school bestemd lijkt te zijn geweest. 16
Veel van deze boekjes waren, evenals hun voorgangers, geschreven in de vorm van dialogen
tussen vader en zoon. De vraag- en antwoordmethode wijst erop dat uit het hoofd leren als
een belangrijk onderdeel van het geschiedenisonderwijs werd beschouwd.
Na 1795 werd in de Bataafse Republiek een begin gemaakt met de centralisering van het
landsbestuur. Eén van de terreinen waarop een nationale politiek tot stand kwam was het
onderwijs. 17
In een van de eerste landelijke lageronderwijswetten, die van 1806, werd ook
13 De Booy, Weldoet der scholen, 63-64, 280.
14 E.P de Booy, Kweekhoven der wijsheid. Basis- en vervolgonderwijs in de steden van de provincie Utrecht van 1580 tot het
begin der 19e eeuw (Zutphen 1980) 56-57; Boekholt, De Booy, Geschiedenis van de school in Nederland, 55. J.G. Toebes,
'Van een leervak naar een denk- en doevak. Een bijdrage tot de geschiedenis van het Nederlands geschiedenisonderwijs'
Kleio 17 (1976) 206.
15 F. B. Schenk, 'Documentatie betreffende de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, 1784-1984' in: W.W. Mijnhardt,
A.J. Wichers, Om het algemeen volksgeluk. Twee eeuwen particulier initiatief1784-1984. Gedenkboek ter gelegenheid
van het tweehonderdjarig beslaan van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (Edam 1984) 398-399, 403-404; Van der
Velde, 'Bij de oorsprongen van ons geschiedenisonderwijs, 419 (beide secundaire bronnen verschillen enigszins
in hun bibliografische details).
16 Van der Velde, ibidem, 420.
17 Hierover: J. Lenders, De burger en de volksschool. Culturele achtergronden van een onderwijshervorming. Nederland 1780-
1859 (Nijmegen 1988).
218