download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Geschiedenisonderwijs op de lagere school
zij al laten merken niet erg ingenomen te zijn met de leerboeken van protestantse schrijvers.
Langzamerhand verschenen er dan ook rooms-katholieke versies van de vaderlandse ge­
schiedenis voor gebruik op school, vaak gestimuleerd door de het werk van de katholieke
amateur-historicus W.J. F. Nuyens, zoals zijn Geschiedenis der Nederlandsche beroerten in dexvie
eeuw (1865/70), dat 'naar Roomsche beginselen' was geschreven. 29
Het was duidelijk dat de
katholieken vooral de Hervorming, de Tachtigjarige Oorlog en de rol van Willem van Oran­
je anders zagen dan de protestanten, terwijl zij de middeleeuwen positiever beoordeelden.
Opmerkelijk is, dat in de periode dat orthodox-protestanten en katholieken in de school­
strijd politiek gingen samenwerken, zij in het onderwijs, althans in de geschiedenisboeken,
elkaar op zijn minst met scherp wantrouwen bleven bekijken.
Hemkes had al in 1862, en wellicht eerder, grote bezwaren tegen dit soort partijdige ge­
schiedenisboeken die moesten dienen 'als een hulpmiddel om godsdienstige begrippen en
staatkundige denkbeelden te bevorderen', gebruikt door 'vrienden van het stationaire in
godsdienst en staatkunde, die de geschiedenis enkel beschouwen uit een protestantsch, een
roomsch catholiek, een christelijk of joodsch oogpunt, en er maar niet toe kunnen komen,
om zich de menschen in hun doen en laten als menschen voor te stellen.' 30
Dergelijke kritiek
viel vooral van openbare onderwijzers meer te beluisteren in de laatste decennia van de 19e
eeuw. Daarin werd vaak met een beroep op de eenheid van het vaderland gewezen op de
klappen die Nederlandse protestanten èn katholieken hadden opgelopen in de Tachtigjarige
Oorlog, die een vrijheidsstrijd van alle Nederlanders was geweest. Bovendien wezen zij de
verdeeldheid en vijandigheid af waartoe expliciet beginselgebonden geschiedenisboekjes
zouden kunnen leiden.
Dat hielp overigens niet veel. Nog vele decennia lang - tot vandaag toe zelfs - zijn sterk
verzuilde geschiedenisboeken met een soms agressief propagandistisch karakter op lagere
scholen in gebruik gebleven. Over de Bataafse voorgeschiedenis bestond in het algemeen
niet zo'n groot verschil van interpretatie tussen protestants-christelijke, katholieke en 'neu­
trale' leerboeken. Maar dat werd anders met de behandeling van de middeleeuwen. Boeken
voor katholieke scholen besteedden daaraan in het algemeen veel aandacht, meer soms dan
aan de gehele rest van de geschiedenis, met veel ruimte voor evangeliepredikers en andere
voorvechters van het christendom als Clovis, Karei de Grote en de kruisridders. 31
Protes­
tantse boeken wezen nadrukkelijk op het verval van de kerk in de middeleeuwen - natuurlijk
inclusief de handel in aflaten - om de Hervorming scherp te doen uitkomen. Die werd door
katholieke auteurs weer beschreven als een ketterij die een noodlottige scheuring in de grote
kerk veroorzaakte. Dat de boekdrukkunst de gelovigen in staat stelde zelf de bijbel te lezen
werd in katholieke boeken soms voorgesteld als het werk van de duivel en vergeleken met
de arts die de patiënt in een apotheek zelf zijn keuze laat maken.
Vanzelfsprekend beschreven protestantse en katholieke boekjes ook de Tachtjarige Oorlog
en de rol van Willem van Oranje geheel verschillend. In de protestantse voorstelling was de
Oorlog een gerechtvaardigde strijd van een onderdrukt volk tegen een wrede buitenlandse
heerser die het zijn vrijheid van godsdienst en geweten wilde ontnemen. Die vrijheidsstrijd
van het vaderland werd zo sterk geïdentificeerd met de vestiging van het calvinisme. Willem
van Oranje trad daarbij op als vaardig politiek leider en als geloofsheld, die vooral godsdien-
29 J. Ramakers, H. Righart, 'Het katholicisme' in: P. Luykx, N. Bootsma (red.), De laatste tijd. Geschiedschrijving
over Nederland in de 20e eeuw (Utrecht 1987) 100-103.
30 Hemkes, Handleiding voor kweekelingen, 178.
31 E.M. Janssen Perio, 'Historische schoolstrijd onder de coalitie' Kleio 22 (1981) 3-4.
222