ZE-no4 dec 2009 - Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland

jaargang 9, maart 2010 01
NIEUWSBRIEF VAN DE STICHTING
CULTUREEL ERFGOED ZEELAND

ARCHEOLOGIECULTUURHISTORIEERFGOEDEDUCATIEMONUMENTENMUSEASTREEKTALEN
Inhoudsopgave
2 SCEZpresse
ARCHEOLOGIE
3 Archeologisch Nieuws
• Onderzoek en meldingen
MONUMENTEN
6 2009 een succesvol jaar voor Meldpunt Erfgoed Zeeland
7 Voorlopig geen Werelderfgoed voor Zeeland
8 Hoge waardering voor curus Buitenkansen!
9 Vaardigheden door kennis
10 Monumentenwacht meet onderhoudsstaat rijksmonumenten
• Zeeuws potdekselwerk
11 Eigenaren van historische boerderijen
weten BoerderijEnZeeland te vinden
CULTUURHISTORIE
12 Kousen drogen op de kousentuun
13 ‘Verwalling’: bijdrage aan verfraaiing
of verrommeling van het landschap?
STREEKTALEN
14 Cd met Zeeuwse verhaaltjes voor goed doel
• Zêêuwse Dialect Verênigieng 80!
15 Streektaal Varia
MUSEA
16 Nationaal Museumweekend 10 en 11 april
• Zeeuwse musea sluiten aan bij landelijk succesjaar
ALGEMEEN
17 De Archiefronde van Zeeland: Gemeentearchief Borsele
18 Vondst voor het voetlicht:
Pelgrimsinsigne Sint-Job van Wezemaal (B) uit Scherpenisse
ERFGOED ALLERLEI
19 Publicaties
21 Zeeland in Japan, Japan in Zeeland
22 Stichting De Zeeuwse Streekdrachten:
nieuwe voorzitter en afscheid adviseur
• Stichting tot Behoud van de Cadzandse dracht opgericht
• Stichting Het Werkend Trekpaard Zeeland zoekt bestuursleden
23 Colofon
• KORTelings
• Bij de omslag
24 MOnuMENTaal
Zeeuws Erfgoed 2 maart 2010/01
SCEZpresse
De nieuwsbrief Zeeuws Erfgoed is aan verandering onderhevig. Dat is u
als vaste lezer natuurlijk allang opgevallen, maar het is goed om daar af
en toe ook eens bij stil te staan. Het gaat om verandering in de zin van
verbetering, dat durf ik wel te stellen. In de loop der jaren is geleidelijk
aan het aanbod aan artikelen verbreed, is er naast informatie over de
specifieke werkvelden van de SCEZ ook ruimte gekomen voor meer
beschouwende en werkveldoverstijgende stukken en is het aantal kleurenpagina’s
toegenomen. U zult zien dat met ingang van dit nummer
wederom iets is veranderd: de indeling. De SCEZ houdt zich bezig met
erfgoed in de meest brede betekenis van het woord, maar onderscheidt
daarbinnen nadrukkelijk enkele specifieke werkvelden. Daar liggen ook
de kerntaken van de organisatie. Er is voor gekozen om deze werkvelden
zodanig te clusteren en te benoemen, dat ze herkenbaar aansluiten bij
de verschillende provinciale uitvoeringsnota’s: archeologie, erfgoededucatie
(cultuureducatie), cultuurhistorie, monumenten, musea en streektalen
(immaterieel erfgoed). De nieuwe indeling zal ook gestalte krijgen in
de nieuwe website van de SCEZ, die medio dit jaar online komt.
Wat ook verandert is de huisvesting van de SCEZ. Het Zeeuws
Archeologisch Depot en de monumentenwacht worden namelijk in
de loop van dit jaar definitief gehuisvest in een prachtig nieuw en
buitengewoon functioneel gebouw aan de Looierssingel in Middelburg.
Het nieuwe pand ligt op loopafstand van de kantoorlocatie van de SCEZ
aan de Groenmarkt. Eigenaar is de Provincie Zeeland. Er wordt
momenteel hard gewerkt aan het inrichten van de kantoor-, garage-
en depotruimtes. Tijdens de Open Monumentendag van dit jaar op
zaterdag 11 september is iedereen van harte welkom om het pand
van binnen te bekijken.
Bent u tot slot benieuwd naar veranderingen in het beleid en het werk
van de SCEZ in de komende jaren, dan verwijs ik u met plezier naar
Erfgoed boeit en erfgoed bindt, het beleids- en werkkader van de SCEZ.
Het laat zien waar de SCEZ voor staat, wat er de afgelopen jaren is
gedaan, welke ontwikkelingen er zijn, wat de voornemens zijn voor
de komende jaren en welke middelen daarvoor worden ingezet.
De publicatie is eind vorig jaar toegezonden aan alle belanghebbende
partijen in en buiten Zeeland. U kunt haar natuurlijk ook lezen op
www.scez.nl. Ik ben benieuwd wat u ervan vindt!
Wim Scholten, directeur
Omslag ‘Erfgoed boeit en erfgoed bindt’. Beleids- en werkkader 2009-2012.

Archeologisch Nieuws
Gemeentelijk archeologiebeleid (VZG-traject)
Archeologisch en cultuurhistorisch bureau Vestigia
presenteerde de conceptversies van haar archeologische
verwachtingskaarten en beleidsplan op 27 januari aan
de wethouders van Borsele, Goes, Hulst, Kapelle, Noord-
Beveland, Reimerswaal, Sluis, Terneuzen en Tholen in het
Provinciehuis. Komend voorjaar buigen de regionale
klankbordgroepen van amateurarcheologen, belanghebbenden,
gemeenteambtenaren en overige deskundigen
zich over de conceptversie onder begeleiding van de
adviseurs archeologie van de SCEZ in samenwerking met
Vestigia. Landelijk verwierf het project al veel bekendheid.
Geanimeerde Reuvensdagen 2009 in Middelburg
Op 12 en 13 november 2009 vond in de Middelburgse
schouwburg het 39 ste Nederlandse congres voor
archeologen ‘De Reuvensdagen’ plaats. Tijdens het congres
met ongeveer zevenhonderd archeologen uit Nederland
en Vlaanderen kwam de Zeeuwse archeologie uitstekend
onder de (inter)nationale aandacht in zeven (van zeventien)
lezingen. Hierbij ook twee bijdragen van SCEZarcheologen
Hans Jongepier en Robert van Dierendonck,
respectievelijk over het rituele ijzertijddepot van
Grijpskerke en de regionale productie van zout, vissaus
en aardewerk als pijlers voor de handel in de Romeinse
Schelderegio. Ook in de Reuvenslezing van dr. H. Jöns
(Nedersaksisch Instituut voor Historisch Kustonderzoek,
Wilhelmshaven (D.)) werd Zeeland vermeld.
De uitsmijter van de Topvondsten was gewijd aan het
SCHOUWEN-DUIVELAND
Oudste werktuig uit Zeeland
Vuistbijl uit de Schelphoek
Ongeveer twintig jaar geleden vond de heer S. Regeer
een vuurstenen vuistbijl op de slikken bij de Schelphoek
onder Serooskerke. De SCEZ kreeg de bijl enige tijd in
bruikleen voor onderzoek en documentatie. Hij is 17,5
centimeter lang met een grootste breedte van 9 centimeter
en een grootste doorsnede van 4,8 centimeter. De bijl
heeft een lichtbruin patina; de oorspronkelijke kleur was
lichtgrijs, afgaande op een kleine recentere beschadiging.
Het voorwerp was, gezien het type, als multifunctioneel
werktuig in gebruik bij mogelijk een Neanderthaler, die
in deze streken zo’n 100.000 à 150.000 jaar geleden
rondzwierf. Daarmee is de bijl het oudste door een
mensachtige gemaakte werktuig dat ooit in Zeeland is
teruggevonden! Voor de kust van Walcheren zijn twee
kleinere vuistbijlen opgevist; ook op het strand van
Cadzand is een exemplaar gevonden. De twee uit de
Noordzee zijn vermoedelijk jonger; die van Cadzand
kan uit dezelfde periode dateren.
Hoe de bijl op de slikken terechtkwam is onbekend.
Een plausibele verklaring is dat een korvisser de bijl uit
een geul voor de kust bij Serooskerke (De Hammen)
opviste en de inhoud van zijn netten op een
mosselperceel bij de Schelphoek deponeerde.
ONDERZOEK EN MELDINGEN
schedelfragment van ‘Krijn, de jonge Neanderthaler’.
Veel congresgangers brachten een bezoek aan de
tentoonstellingen ‘De rituele kuil van Grijpskerke’ in
het Zeeuws Museum en ‘50 jaar Zeeuwse bodemvondsten’
in de SCEZ-tentoonstellingsruimte aan de Groenmarkt
(te bezichtigen tot 28 oktober 2010).
De SCEZ gaf met een nieuw ontworpen spandoek en
een boekentafel ook acte de présence op de bedrijfs- en
informatiemarkt. Bij de uitreiking van de tweejaarlijkse
Ym van der Werffprijs voor een bijzondere prestatie op
het gebied van archeologische monumentenzorg kreeg
Staatsbosbeheer een eervolle vermelding met oorkonde
voor de herinrichting van de Karolingische ringwalburg
te Burgh.
Zeeuws Erfgoed 3 maart 2010/01 • ARCHEOLOGIE
Archeologie
Vuistbijl van de Schelphoek.
Hans Jongepier (SCEZ)
tijdens zijn lezing op
de Reuvensdagen in
Middelburg
(foto Erfgoed Nederland).
Vondstmeldingen
en archeologisch spreekuur
Melding van archeologische
vondsten dient te geschieden
bij de SCEZ. Het materiaal
wordt wanneer nodig geregistreerd
en gedocumenteerd,
maar blijft altijd in het bezit
van de melder, tenzij deze het
zelf wil afstaan. Uw melding
van vondst(en) of waarneming(en)
kan ook schriftelijk
of telefonisch geschieden bij:
SCEZ
Postbus 49
4330 AA
Middelburg
T 0118-670870
E j.jongepier@scez.nl
Daarnaast houdt de SCEZ
op elke eerste dinsdagmiddag
van de maand een archeologisch
spreekuur. U kunt het
spreekuur in gebouw
De Burg
Groenmarkt 13
te Middelburg
bezoeken om voorwerpen te
laten determineren (geldwaarde
wordt niet getaxeerd),
vondstmeldingen te doen, of
allerlei vragen op het gebied
van de Zeeuwse archeologie
voor te leggen.
De eerstvolgende archeologische
spreekuren vinden
plaats op de dinsdagmiddagen
6 april, 4 mei en 1 juni
van 15.30 tot 16.30 uur.
Dank voor uw medewerking!

Houten wiel,
vermoedelijk onderdeel
van een katrol,
uit De Hompels
bij Vrouwenpolder.
ZUID-BEVELAND
Presentatie karrenwiel in Goes
Wethouder Joost Adriaanse overhandigde op 30 november
2009 een gerestaureerd karrenwiel aan directeur
Hans Oomen van Historisch Museum De Bevelanden
en archeoloog Jan Wattenberghe van SOB Research.
De vondst is gedaan in de Elvis Presleylaan bij het graven
van een watergang voor bedrijventerrein Poel II.
Het volledig intacte zestiende-eeuwse houten karrenwiel
lag op de bodem van een tonput. Het is geconserveerd en
gerestaureerd met financiële steun van de Provincie
Zeeland, onder begeleiding van de SCEZ. Het karrenwiel
is de komende maanden te zien in het Goese museum.
WALCHEREN
Vondsten van De Hompels,
Vrouwenpolder
Najaar 2008 voerde
Rijkswaterstaat een
zandsuppletie uit op
de stranden bij de
Veersedam.
Amateurarcheoloog
Jan Meulmeester uit
Middelburg verzamelde
toen veel archeologisch
materiaal op de
stranden van de
aanpalende Banjaard en
Oranjezon. Navraag
leerde dat het zand
afkomstig was van een baggerlocatie
in de Hompels, circa 2
kilometer ten noorden van de
Veersedam.
De variatie in de vondsten is groot:
stukken bewerkt hout, waaronder een aangepunt
paaltje en waarschijnlijk een wiel van een katrol (zie foto);
dierlijk bot ‘in situ’ in een brok veen; bewerkt dierlijk bot,
onder andere een schedelfragment van een hert met
afgezaagde geweistang; visresten; dennenappels en
perzikpitten. Goed dateerbaar zijn twee fragmenten
van Romeins aardewerk.
De herkomst van het materiaal wijst er in ieder geval
op dat deze baggerlocatie in de Romeinse tijd tot het
Zeeuwse vasteland behoorde. Het is voor het eerst in
dit gebied dat dergelijke strandvondsten gekoppeld
kunnen worden aan een oorspronkelijke vondstlocatie.
Zeeuws Erfgoed 4 maart 2010/01 • ARCHEOLOGIE
ZEEUWS-VLAANDEREN
Wallen Aardenburg: Noordstraat en Smedekensbrugge
Stichting Het Zeeuwse Landschap wil op twee locaties bij
de wallen van Aardenburg poelen aanleggen om leefgebied
te creëren voor de boomkikker. Dit idee kon gepaard gaan
met cultuurhistorische doeleinden, namelijk reconstructie
van vestinggrachten uit de nieuwe tijd die nog deels in het
landschap herkenbaar zijn. Een terrein aan de Noordstraat
in het noorden van Aardenburg en één ten oosten van
de Rijksweg bij Smedekensbrugge zijn eerst onderzocht
door de Universiteit van Leiden (bureauonderzoek en
boringen). Op basis van de resultaten voerde SOB
Research najaar 2009 op beide locaties een proefsleuvenonderzoek
uit. De vestinggrachten, met een breedte van
19 meter, bleken de onderliggende lagen nauwelijks te
hebben verstoord. In het noordelijk deel is ook de
middeleeuwse wal aangetroffen, enkele vondsten uit de
Romeinse tijd, maar ook resten van bommen (en bomkraters)
en handgeschut uit de Tweede Wereldoorlog.
Blijkbaar is dit deel van Aardenburg gebombardeerd
en hebben de Duitsers zich hier in de wallen verschanst.
Sommige bewoners konden hier meer over vertellen
tijdens de succesvolle open dag op 14 november. In het
oostelijke terrein kwam een groot aantal sporen aan het
licht: in een Romeinse watergang pennen van tenten,
Romeinse leren schoenzolen, houten planken, slakmateriaal
(resten van ambachten), aardewerk en dakpannen.
De onderzoekers leidden daaruit af dat de
Romeinse ambachtelijke zone die net ten noorden van dit
terrein is aangetroffen, zich ook naar het zuiden uitstrekte.
In het zuiden van het terrein zijn mogelijk resten van een
middeleeuwse hutkom aangetroffen. Aangezien deze
‘in situ’ zijn bewaard en niet verstoord worden door
de beoogde natuurontwikkeling worden ze niet verder
onderzocht. Conclusie is dat de ondergrond van
Aardenburg niet veel verstoord is door de vestingwerken
uit de late middeleeuwen of nieuwe tijd, zoals wel is
aangenomen.
Een bijzondere ‘vondst’ door depotbeheerder Henk
Hendrikse in het Zeeuws Archeologisch Archief (SCEZ)
is een aantal foto’s van sleuven door de wallen van
Aardenburg. Eind jaren zeventig van de vorige eeuw wilde
de toenmalige burgemeester van Aardenburg de wallen
reconstrueren. Daartoe trok de Grontmij deze sleuven.
Bijbehorende informatie ligt in het archief van de
Grontmij te Middelburg en was een complete ontdekking
voor velen! De resultaten worden opgenomen in het
onderzoeksrapport van SOB Research, dat voorjaar 2010
gereed is.
Profielopname doorsnede ravelijnsgracht in het noorden
van Aardenburg. Te zien is de onderliggende veenlaag
met Romeinse sporen en het onderliggend dekzand.

Kloostermuur in Kloosterzande
Op 18 november 2009 verrichtte de SCEZ archeologische waarnemingen
aan een middeleeuwse kloostermuur naast de Hof te Zande Kerk te
Kloosterzande. De kerk deed vanaf circa 1200 dienst als kapel voor
Cisterciënzer monniken. De muur was jarenlang door klimop aan het
zicht onttrokken. Hij is aan de zuidzijde van de kerk ruim 50 meter lang
en 2 meter hoog en deels opgebouwd uit grote kloostermoppen (28,5 x
14,5 x 8 centimeter), deels uit ijsselstenen (16,5 x 8 x 4 centimeter).
Aan de westzijde van de kerk bleef een muurdeel van bijna 10 meter
bewaard. De kerk is na verwoesting tijdens de Tachtigjarige Oorlog in
1609 weer opgebouwd. De aanwezigheid van ijsselstenen, die pas vanaf
begin zeventiende eeuw worden gebruikt, leert dat de muur eveneens rond
die tijd is heropgemetseld. Gezien de uit kloostermoppen opgebouwde
onderste lagen is het aannemelijk dat deze de originele fundering
vormden. De muur verkeert in vrij slechte staat en is over een lengte van
8 meter zelfs ingestort. Het is de enige (deels) originele Cisterciënzermuur
in Nederland.
De na 1609 heropgebouwde Cisterciënzer kloostermuur
van Kloosterzande.
Een spiegeldoos uit Sluis
De heer M. Krijgsman meldde een tin/loden deksel van een spiegeldoos.
Hij vond deze in stortgrond, afkomstig uit het traject Kloosterstraat-
Sint-Janstraat te Sluis, waar rioleringswerkzaamheden plaatsvonden.
Het deksel toont een ridder te paard; achter de metalen buitenkant was
de spiegel nog aanwezig. Het voorwerp, een voorloper van de poederdoos,
heeft een diameter van ongeveer 4 centimeter. Het dateert waarschijnlijk
uit de veertiende eeuw. Er zijn inmiddels vier exemplaren van laatmiddeleeuwse
spiegeldozen bij de SCEZ bekend. Toevallig of niet, ze komen
alle uit Sluis!
Laatmiddeleeuwse spiegeldoos (deksel) uit Sluis.
Zeeuws Erfgoed 5 maart 2010/01 • ARCHEOLOGIE
Plangebied ‘Onder de Toren’ te Hulst
In april-oktober 2005 vonden een archeologische opgraving en begeleiding
plaats in een gebied, gevormd door Korte Nieuwstraat 13-21, Lange
Nieuwstraat 1-3, Pierssenstraat 14-16 en Basiliekstraatje in Hulst. Omdat
het plangebied, waar inmiddels een nieuw appartementencomplex staat,
direct naast de kerk lag stond het project bekend als ‘Onder de Toren’.
Het onderzoek door ArcheoMedia BV leverde een omvangrijk rapport op.
Voorafgaand deden A. Prinsen (Gemeentearchief Hulst) en D. de Koning-
Kastelijn (AWN Zeeland) archiefonderzoek naar de bewoningsgeschiedenis
van de Nieuwstraat. De eerste vermelding van de Nieuwstraat dateert
uit 1337. Pas vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw kennen we
eigenaren en bewoners. In sommige gevallen kon de aard van de
bebouwing worden achterhaald. Zo was ter plaatse van Korte Nieuwstraat
13-17 in de tweede helft van de zeventiende eeuw brouwerij Swarten
Arend, later Den Dobbelen Arent, gevestigd. In 1752 is sprake van
herberg Den Swarten Dobbelen Arend. In 1832 blijkt het pand nog altijd
een herberg te zijn, Den Zwarten Arend. De overige panden aan de
Nieuwstraat werden vermoedelijk bewoond door de middenklasse van
de burgerij.
De historische gegevens zijn door ArcheoMedia gekoppeld aan de
uitkomsten van het archeologisch onderzoek. De oudste archeologische
sporen dateren vanaf het laat-paleolithicum tot de dertiende eeuw na Chr.
Het betreft drie ronde kuilen, geïnterpreteerd als drenkplaatsen, en
twee paalkuilen. In de directe nabijheid zijn in dezelfde laag al eerder
prehistorische resten blootgelegd.
Van de vroegstedelijke nederzetting zijn enkele perceelsgreppels als sporen
bewaard gebleven. Later werden ze gebruikt als afvalkuilen, waarvan
de vulling van aardewerk, leer en botmateriaal dateert tussen circa
1225-1275. Tijdens deze periode is de onderzoekslocatie opgehoogd
voor bewoning. Aanwezigheid van mestkuilen duidt op agrarisch gebruik.
Daarnaast zijn sporen, met name zelas, teruggevonden van zoutraffinage
die in Hulst vanaf circa 1240 plaatsvond. Vanaf circa 1325 dateert de
eerste stenen bebouwing, met meerdere huizen en erven in de
Nieuwstraat. Ter plaatse van Korte Nieuwstraat 13 is begin vijftiende
eeuw een opvallend grote structuur gebouwd: een zaalhuis met stookvloer
en een voor- en achterkamer. Achter het huis bevond zich een bakstenen
waterput. De beerbak bij dit gebouw bevatte luxueus glaswerk uit 1450-
1550. De historische bronnen melden onder meer een schepen van Hulst
en een burgemeester als eigenaren van het pand.
Alle panden aan de Korte Nieuwstraat bevatten beerputten en afvalkuilen,
gevuld met materiaal dat duidt op behoorlijke welstand in de zeventiende
en achttiende eeuw. Vanaf de negentiende eeuw bleven de structuren van
de panden nagenoeg ongewijzigd.
Resten begraafplaats Sint-Eligiuskerk?
Sloop Nieuwstraat, Oostburg
Bij de sloop van twee panden aan Nieuwstraat 5-7 in Oostburg vond
najaar 2009 een Archeologische Begeleiding plaats. Oranjewoud BV
trof in eerste instantie drie waterputten aan, waarvan twee dateren uit
de zeventiende/achttiende en één uit de negentiende/twintigste eeuw.
De oudste waterput blijft bewaard omdat de nieuwbouwplannen deze
niet verstoren. In het oosten van het terrein zijn op een diepte van circa
1,25 meter beneden maaiveld drie menselijke skeletten aangetroffen.
Niet onverwacht, aangezien ten oosten van de Nieuwstraat de
Sint-Eligiuskerk lag. De vondst van deze skeletten toont waarschijnlijk
aan dat het bijbehorende kerkhof tot de Nieuwstraat reikte. De skeletten
zijn ingemeten, ingetekend en gefotografeerd; één ervan wordt ter nadere
datering onderzocht. Twee skeletten zijn geborgen, het derde en mogelijk
andere die dieper liggen zijn ‘in situ’ behouden. Het grafveld ligt diep
verscholen onder een toekomstig parkeerterrein.
Bij het archeologisch onderzoek op de locatie van het voormalig bejaardentehuis
De Burght werden ook resten van deze begraafplaats verwacht.
Deze zijn daar echter niet aangetroffen.

Monumenten
2009 een succesvol jaar voor
Meldpunt Erfgoed Zeeland
Het interieur van
de weegbrug is nog volledig
intact (foto’s J. de Visser).
De weegbrug in de
Zaagmolenpolder in
Nieuw- en Sint-Joosland is
nog steeds in gebruik.
Voor het Meldpunt Erfgoed Zeeland is het eerste jaar
succesvol geweest. Vanaf de start op 13 februari 2009
tot het einde van het jaar kwamen bij het voorportaal
91 meldingen binnen. Deze meldingen hadden betrekking
op 89 verschillende objecten en structuren, waarvan
de meeste op Walcheren zijn gelegen. Ook viel
het grote aantal meldingen uit Zeeuws-Vlaanderen op.
Het Zeeuwse publiek wist de website van het Meldpunt,
www.meldpunterfgoedzeeland.nl, dan ook goed te vinden.
Vooral rondom de presentatie van het Meldpunt in
februari 2009 en direct na publicaties over het Meldpunt
in pers en media waren de bezoekersaantallen van de
website hoog. Veel media-aandacht kregen (de verplaatsing
van) het weeghuisje aan de Westhavendijk in Goes,
de (sloop van de) monumentale panden in de
Nassaustraat in IJzendijke en (het voorkomen van
de sloop van) het watergebouw in Vlissingen.
Weegbrug Zaagmolenpolder
Hoewel een aanzienlijk gedeelte van de meldingen
betrekking had op erfgoed dat met sloop bedreigd wordt,
zijn ook veel meldingen binnengekomen van onbekend en
ondergewaardeerd erfgoed. Hiertussen bevonden zich veel
kleine cultuurhistorisch waardevolle elementen, waaronder
opvallend veel duikers, grenspalen en weegbruggen. Zo
ook de weegbrug in de Zaagmolenpolder in Nieuw- en
Sint-Joosland. Nog steeds is deze weegbrug uit 1894 in
gebruik, voornamelijk voor het wegen van hooi en stro.
Dit wordt gedaan door de zoon van de huidige eigenaar.
Deze zoon heeft echter geen specifieke belangstelling voor
de cultuurhistorische waarde van de weegbrug.
De eigenaar zelf is al op leeftijd en het plegen van onderhoud
aan de weegbrug wordt voor hem steeds moeilijker.
De melder heeft hierop besloten de weegbrug door middel
van een melding bij het Meldpunt Erfgoed Zeeland onder
de aandacht te brengen. Het voorportaal van het
Meldpunt heeft deze melding bij twee deelnemende
organisaties uitgezet. De Werkgroep Industrieel Erfgoed
Zeeland deed onderzoek in het archief en ter plaatse,
terwijl Stichting Landschapsbeheer Zeeland is nagegaan
of het object kon deelnemen aan het project ‘Herstel
kleine cultuurhistorische elementen in Zeeland’.
Dit laatste bleek het geval te zijn, waardoor het verkrijgen
Zeeuws Erfgoed 6 maart 2010/01 • MONUMENTEN
van een subsidie tot restauratie en de daadwerkelijke
uitvoering hiervan tot de mogelijkheden behoort.
Doordat ook de gemeente Middelburg van de melding op
de hoogte is gebracht, is de weegbrug ook op de agenda
van de vergadering van de gemeentelijke monumentencommissie
gekomen. De uitkomst van de vergadering is
met het schrijven van dit artikel nog niet bekend.
Meer oog voor monumenten
Bovenstaand voorbeeld is een goede illustratie van
het belang van een meldpunt voor (gebouwd) erfgoed
in de provincie Zeeland. Bij behoudenswaardige objecten
waarvan bekend is dat ze in hun voortbestaan bedreigd
worden, is het van belang dat nog eens kan worden
nagegaan of alle wegen tot behoud bewandeld zijn.
Daarnaast blijkt het Meldpunt een ideaal centraal
informatiepunt om melding te doen van erfgoed dat
(nog) onvoldoende op waarde wordt geschat of dat
minder zichtbaar in het landschap gesitueerd is. Juist
deze meldingen kunnen ervoor zorgen dat deze objecten
en structuren niet ongemerkt uit het landschap
verdwijnen, maar daarentegen kunnen worden ingepast
in nieuwe ruimtelijke plannen.

Provincie ziet geen mogelijkheden om erfgoed bij minister aan te melden
Voorlopig geen Werelderfgoed voor Zeeland
De komende decennia zal er geen enkel Zeeuws
erfgoed worden voorgedragen voor de Werelderfgoedlijst
van UNESCO, de VN-organisatie voor onder meer
cultuur. De Provincie Zeeland heeft namelijk besloten
geen gebruik te maken van de mogelijkheid om zaken
aan te dragen bij minister Plasterk. Deze wil in 2010
de lijst met toekomstige nominaties opstellen, de lijst
van waaruit de Staat der Nederlanden voordrachten
doet voor de prestigieuze Werelderfgoedlijst. De SCEZ
heeft uitvoerig de kansen verkend. De gemeente
Borsele en de gemeente Sluis gaan nog wel een poging
wagen.
Iedereen kent wel de Chinese muur, de Egyptische
pyramides of de binnenstad van Praag, allemaal sites die
al vele jaren pronken op de Werelderfgoedlijst van
UNESCO. Ook Nederland heeft inmiddels al een aantal
locaties op deze lijst staan. Toen Nederland betrekkelijk
laat in 1992 het Werelderfgoedverdrag dat aan de basis
van deze lijst staat tekende, heeft het Rijk een viertal
thema’s geïdentificeerd die mondiaal als betrekkelijk uniek
en specifiek voor Nederland gelden. Deze thema’s zijn: de
omgang met het water, Nederland in de zeventiende eeuw,
de Nederlandse bijdrage aan de modern movement - ofwel
de moderne architectuur - en tenslotte de archeologie.
Op grond van deze thema’s heeft Nederland een
zogeheten tentatieve lijst gemaakt, een groslijst van zaken
die men zou kunnen gaan voordragen. De afgelopen
vijftien jaar zijn acht Nederlandse voordrachten van
deze groslijst daadwerkelijk voorgedragen en op de
Werelderfgoedlijst geplaatst. Dit zijn het voormalige
eiland Schokland, de molens van Kinderdijk, de Stelling
van Amsterdam, het Woudagemaal te Lemmer, het
Rietveld-Schröderhuis te Utrecht, de Beemster als
renaissancepolder, de binnenstad van Willemstad-Curaçao
en - verleden jaar - de Waddenzee. In de komende jaarvergadering
van UNESCO medio juli zal de binnenstad
van Amsterdam worden voorgedragen en waarschijnlijk
ook worden geplaatst. Daarmee is de aanvankelijke lijst
met toekomstige nominaties van Nederland flink
uitgedund. Bovendien verplichten de ondertekenaars
van het Werelderfgoedverdrag zich periodiek deze
tentatieve lijst te actualiseren en tegen het licht te houden.
Bottom-up
Reden voor minister Plasterk om een commissie van
‘wijzen’ aan te stellen die hem medio zomer 2010 moet
gaan adviseren welke sites de Staat der Nederlanden in de
toekomst wellicht kan gaan voordragen. De minister heeft
daarbij aangegeven dat er wat hem betreft een drietal
aanvullende criteria zullen gelden, te weten: transnationaal
en grensoverschrijdend erfgoed, natuurlijk erfgoed en
erfgoed op de Nederlandse Antillen en Aruba. Daarbij
wenst het Rijk, in tegenstelling tot vorige keer, een
bottom-up proces te volgen waarbij lokale overheden zélf
zaken bij het Rijk kunnen aandragen. De eerdergenoemde
commissie zal dan de eerste selectie verrichten: passen de
aangemelde zaken binnen de thema’s die Nederland
hanteert en passen ze binnen de criteria die UNESCO
stelt voor de plaatsing van Werelderfgoed? Veel andere
overheden doen een enthousiast beroep op de minister om
hun erfgoed op de tentatieve lijst en uiteindelijk mondiaal
erkend te krijgen. Voorbeelden van reeds aangemelde
zaken zijn de Utrechtse grachten als zeldzaam middeleeuws
havencomplex, het gevangenisdorp Veenhuizen,
de Friese Elf Steden en het (transnationale) erfgoed van
de Evangelische Broedergemeente in onder meer Zeist,
Denemarken en Zuid-Afrika. De SCEZ meende dat
- wat Zeeland betreft - zowel de Deltawerken als de
Staats-Spaanse Linies in Zeeuws-Vlaanderen een goede
kans zouden maken om in de toekomst op de
Werelderfgoedlijst geplaatst te kunnen worden.
Komst Republiek op wereldtoneel
De Staats-Spaanse Linies voeren terug tot de Tachtigjarige
Oorlog en het ontstaan van de Republiek op de Europese
(en wereld)kaart. Het is een oud en zeldzaam stelsel van
verdedigingswerken die in tegenstelling tot de Stelling
van Amsterdam ook daadwerkelijk krijgshandelingen
hebben gekend. De afgelopen jaren heeft de Provincie
Zeeland veel geïnvesteerd in het beter zichtbaar maken
en ontsluiten van linies, in nauwe samenwerking met
de Zeeuws-Vlaamse gemeenten en de Belgische buurprovincies.
Uit gesprekken die de SCEZ heeft gevoerd
met overheden blijkt ook dat er veel draagvlak bestaat
voor een gang richting UNESCO, waarbij men wel
verwachtte dat de provincie daarbij als (logische) trekker
fungeert. Naast de omgang met het water hebben de
Staats-Spaanse Linies als voordeel dat het ook een grensoverschrijdend
militair landschap is. Als zodanig ‘scoort’
het extra punten op de door de minister geformuleerde
thema’s van grensoverschrijdend en natuurlijk erfgoed.
De Provincie Zeeland heeft echter gekozen voor een
nieuw initiatief van de Europese Unie, het European
Heritage Label. Gedeputeerde Van Waveren heeft
aangegeven de Staats-Spaanse Linies meer van Europees
dan van mondiaal belang te vinden. Een complicerende
factor is bovendien de weerstand bij sommige delen van
de bevolking in Zeeuws-Vlaanderen ten aanzien van de
reconstructie van forten en het mogelijkerwijs terugbrengen
van water.
Het aanvragen van het Europese label zal ongetwijfeld
succesvol zijn: het is immers nog onbekend en in
ontwikkeling; de waarde moet nog bewezen worden en
concurrentie is er ook nog niet. Het profijt is echter
navenant. De (toekomstige) Europese lijst mist het
formaat en prestige die de inmiddels veertig jaar bestaande
Werelderfgoedlijst van UNESCO wél heeft. De mondiale
aandacht die met erkenning door UNESCO gepaard gaat
is groot en de structurele stijging van bezoekersaantallen
en toerisme is enorm (minimaal een verdubbeling).
Reisgidsen maken steevast melding van deze status, de
toeristische branche hanteert het bijna als keurmerk voor
te bezoeken sites en er zijn inmiddels veel mensen die
vakanties inrichten en selecteren op basis van aanwezig
werelderfgoed.
Wereldvermaard icoon
De Deltawerken zijn immers een wereldvermaard icoon
van de strijd tegen het water en vormen daarbij een grootschalige
fysieke getuigenis van de bijzondere Nederlandse
expertise op het gebied van watermanagement.
De Deltawerken zijn uiteindelijk niet bij de minister aangemeld
omdat Rijkswaterstaat-Zeeland geen voordracht
wenste. Mede gelet op de klimaatsveranderingen wenst
Rijkswaterstaat de handen vrij te houden. De impact
Zeeuws Erfgoed 7 maart 2010/01 • MONUMENTEN
>

De Stormvloedkering
Oosterschelde:
geen kanshebber als
toekomstig Werelderfgoed
(foto Mechteld Jansen).
van de klimaatsverandering op de bestaande kustverdediging
is immers fors. Zelfs de Stormvloedkering
Oosterschelde zal binnen het bestek van een eeuw geheel
komen te vervallen. Rijkswaterstaat wil niet gebonden
zijn aan overwegingen van cultuurhistorie bij het
voortdurend transformeren en aanpassen van de kustverdediging
aan de nieuwe eisen die worden gesteld.
De Provincie Zeeland heeft hieruit haar conclusies
getrokken en besloten de Deltawerken niet bij de
minister aan te melden. Hiermee lijken er de komende
Zeeuws Erfgoed 8 maart 2010/01 • MONUMENTEN
decennia geen Zeeuwse voordrachten te komen, want
alvorens er weer een herziening te verwachten valt, zal
het al gauw vijftien jaar later zijn. Maar er gloort nog een
klein sprankje hoop: de gemeente Borsele heeft separaat
een brief geschreven om de bijzondere waarden van het
Borselse cultuurlandschap onder de aandacht te brengen.
Daarnaast heeft de gemeente Sluis zich uitgesproken
om het Belfort toe te voegen aan de reeds bestaande site
‘de Belforten van België en Frankrijk’. Wij houden u
op de hoogte van de voortgang van dit dossier!
Bijna alle overheden in Zeeland doen mee; meer dan veertig deelnemers
Hoge waardering voor cursus Buitenkansen!
De samen met Stichting Landschapsbeheer Zeeland (SLZ)
ontwikkelde cursus ‘Buitenkansen!’ (zie ook Zeeuws Erfgoed juni
2009) is eind vorig jaar afgerond. Buitenkansen was bedoeld om
de Belvederegedachte en een goede omgang met het buitengebied
op basis van de cultuurhistorie breed onder de aandacht te brengen.
Projectbureau Belvedere en de Provincie Zeeland hebben de cursus
mogelijk gemaakt, evenals de bereidwillige medewerking van de
gemeenten die locaties en faciliteiten beschikbaar hebben gesteld.
Meer dan veertig mensen hebben de cursus gevolgd, afkomstig uit een
brede waaier van alle Zeeuwse overheden: gemeenten, waterschappen,
provincie, Dienst Landelijk Gebied, Rijkswaterstaat, Staatsbosbeheer
en enkele particuliere bureaus. SCEZ-adviseur cultuurhistorie en
monumenten David Koren: “Het is erg leuk dat er zoveel belangstelling
is voor de cursus, zeker van de kant van de ruimtelijke ordenaars waar
we als cultuurhistorici traditioneel minder connecties mee hebben.
Juist in het kader van de modernisering van de monumentenzorg is
het van belang dat beide groepen goed met elkaar samenwerken.”
Cultuurhistorie zal immers na de wetswijziging integraal moeten worden
afgewogen zoals dat nu ook al met de archeologie gebeurt. Anderzijds
kan de cultuurhistorie voor de ruimtelijke ordening ook een belangrijke
inspiratiebron vormen die de kwaliteit van ruimtelijke plannen positief
kan beïnvloeden. Een tweetal excursies onder de bezielende leiding van
landschapsarchitect Jan Willem Bosch (Bosch en Slabbers) maakte ook
duidelijk hoe dit in de praktijk kan uitpakken. Gezien de positieve
reacties zal er in het voorjaar door SCEZ en SLZ een aanvullende
cursusdag worden georganiseerd om de opgedane kennis en contacten
op te frissen.
Carolien Sinke van de gemeente Reimerswaal leidt cursusdeelnemers rond
op de oesterputten. (foto’s Stichting Landschapsbeheer Zeeland).
Deelnemers buigen zich over een fictieve ruimtelijke casus op Schouwen-
Duiveland. Roy van de Voort (Rijkswaterstaat) geeft aanwijzingen aan
collega Marius Vrijlandt (Dienst Landelijk Gebied).

Vaardigheden door kennis
In de middeleeuwen bestonden er gildes, beroepsverenigingen van professionals
die een bepaald beroep uitoefenden. Leerlingen kregen de kneepjes van het vak onderwezen
door een meester. Bij Restauratie Opleidingsprojecten (ROP) verloopt dit vandaag niet anders.
In een gilde werden leerlingen opgeleid tot gezel en
vervolgens tot meester ofwel vakman. Het opleiden tot
het ambacht gebeurde door de gildeleden die kennis en
ervaring uitwisselden met de leerlingen. Een gilde had
het alleenrecht op het uitoefenen van een vak, wat de
kwaliteit ten goede kwam. Een leerling kon de titel ‘gezel’
krijgen na een gedegen opleiding. Wilde de leerling de
titel ‘meester’ verkrijgen dan moest deze de gilde- of
meesterproef afleggen.
In grote lijnen is er in de opleiding van de huidige
leerlingen niet zoveel veranderd. Komt een leerling op
een restauratieproject, dan staat hij onder de begeleiding
van een leermeester. Leermeester en begeleidend vakman
brengen hem de fijne kneepjes van het vak bij.
Met voldoende ervaring en kennis van de theorie kan
de leerling een praktijktentamen afleggen. Deze praktijktentamens
worden beoordeeld door de leermeesters.
Tentamens worden steekproefsgewijs gecontroleerd
door Fundeon, Kenniscentrum Beroepsonderwijs voor de
bouw. Na alle voor de opleiding noodzakelijke tentamens
te hebben afgelegd, komt de leerling in aanmerking voor
een diploma.
Sinds kort is het ROP Zuid-West bezig om ook leerlingen
voor kleine specialistische beroepen als schilder, stukadoor,
steenhouwer en smid op de restauratieprojecten te krijgen.
Op het project van de NH Kerk in Groede heeft al een
leerling-stukadoor meegewerkt. Momenteel is
Steenhouwerij Zederik uit Tienhoven bezig met de
restauratie van het beeldhouwwerk van de kerk in
Driewegen. Dit is het eerste restauratieopleidingsproject
in Zeeland waar ook een leerling-steenhouwer opgeleid
wordt.
Van de NH Kerk in Groede zijn de steigers inmiddels
verwijderd. De werkzaamheden omvatten de conservering
van de kapconstructie, herstel van de kerkbanken en
metselwerkherstel aan de binnenzijde.
De restauratiewerkzaamheden aan de Verlaetbrug in
IJzendijke hebben stagnatie opgelopen door het winterse
weer. Herstelwerkzaamheden van het metselwerk vinden
ook plaats aan de molen Windlust in Hoek. In de molen
worden ook sanitaire voorzieningen aangebracht, uiteraard
met een historische uitstraling.
De restauratie van Hofstede Cranesteijn in Oostkapelle
vordert gestaag, nadat men begonnen is met het woonhuis.
In een later stadium volgt de boerenschuur. Met
de bouw van steigers bij zowel de NH Kerk van
Oost-Souburg als die van Nisse zijn de eerste tekenen
van de naderende restauratiewerken van deze prachtige
dorpskerken zichtbaar. Ook de restauratie van een
landbouwschuur in Kamperland vordert volgens planning.
In algemene zin heeft de winter wel voor enige stagnatie
gezorgd, maar dit was niet onoverkomelijk. Sommige
restauratiewerkzaamheden lagen tijdelijk stil, zoals die
aan de molen van Scherpenisse.
Genoemde projecten bieden veel aanknopingspunten
voor leerlingen van uiteenlopende disciplines om
ervaring op te doen in de restauratiesector.
Zeeuws Erfgoed 9 maart 2010/01 • MONUMENTEN
Restauratieleerling
Edemon van Poppel bezig
met herstelmetselwerk aan
molen Windlust in Hoek.
In Zierikzee vinden nog
steeds restauratiewerkzaamheden
plaats aan
het Stadhuismuseum.

Monumentenwacht meet
onderhoudsstaat rijksmonumenten
81% van de rijksmonumenten die door alle
provinciale monumentenwachten op hun bouwkundige
staat zijn geïnspecteerd, verkeert in redelijke
tot goede staat. Alleen de categorie verdedigingswerken
vormt hierop een uitzondering. Van slechts de helft
van de geïnspecteerde verdedigingswerken blijkt de
bouwkundige staat redelijk tot goed.
Dit is de uitkomst van de eerste Monitor inzake de staat
van het gebouwd erfgoed 2009 waarover minister Plasterk
op 14 december 2009 de Tweede Kamer heeft
geïnformeerd. De monitor is een nulmeting en maakt
de staat van onderhoud van rijksmonumenten meetbaar.
In vervolg hierop geeft de minister opdracht aan de
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed tot uitbreiding
van deze monitor voor het totale rijksmonumentenbestand.
De monitor bestrijkt met zo’n 11.500 monumenten bijna
19% van het totale monumentenbestand van het Rijk.
Deze monitor is een vervolg op de eerste Erfgoedbalans
die in april 2009 verschenen is.
Minister Plasterk zet aanvullend onderzoek uit voor
de groep rijksmonumenten die niet structureel wordt
geïnspecteerd door de monumentenwacht. Verder wil hij
een vergelijking maken van de staat van rijksmonumenten
die wel en die geen (rijks)subsidie ontvangen. De monitor
moet tevens de staat van het groene erfgoed, zoals tuinen
en parken, in kaart gaan brengen. Met deze eerste
monitor en de geplande vervolgonderzoeken kan de
Zeeuws potdekselwerk
Op zijn fietstochten door de polders van Zeeland,
springen de karakteristieke zwartgeteerde houten
boerenschuren monumentenwachter Wim Jakobsen
regelmatig in het oog. Hun opvallende verschijningsvorm
en de toegepaste techniek van het potdekselen
zijn onlosmakelijk verbonden met de historie en
identiteit van onze provincie, merkt hij op.
De duurzaamheid van gepotdekselde gebouwen heeft
zich door de eeuwen heen wel bewezen. Houten
gebouwen die op deze manier zijn geconstrueerd, kunnen
jaren standhouden. Bij de Zeeuwse landbouwschuren is
dit ook te danken aan de vernuftige constructie van
spanten en staanders, die de krachten op de juiste wijze
opvangt. De indeling van deze schuren kan per regio
verschillen. Ook de omvang, met vaak de mendeuren in
de lange gevel, kan van boerderij tot boerderij variëren.
Daarentegen is de afwerking van de buitenwanden vaak
dezelfde: horizontale, zwartgeteerde houten planken
(zie de omslag). Er zijn voorbeelden van andere kleurstellingen
zoals blauwgrijs (omgeving Zaamslag) en geel
(omgeving Biggekerke), maar zwart is toch de meest
voorkomende kleur.
De monumentenwacht wil het zogenaamde potdekselwerk
bij schuren onder de aandacht brengen. Vooral omdat
het gebruik van koolteer, maar ook van carbolineum en
andere producten waarin dit verwerkt is, tegenwoordig
Zeeuws Erfgoed 10 maart 2010/01 • MONUMENTEN
minister de instandhoudingseffecten van zijn (rijks)monumentenbeleid
beter inzichtelijk maken voor
de Tweede Kamer.
niet meer toegestaan is. Voor veel eigenaren van gepotdekselde
schuren levert dit een probleem op.
De karakteristieke zwarte kleur werd juist verkregen door
de planken te behandelen met koolteer. Dit gebeurde
overigens alleen aan de buitenzijde, om houtverstikking te
voorkomen. Door regelmatig de planken te teren werd er
een afsluitende robuuste laag verkregen. Voor boeren was
koolteer een goedkoop en afdoende product om schuren
te conserveren. Koolteer bevat echter veel giftige bestanddelen.
Enerzijds zorgt dit voor een goede bescherming van
het hout tegen insecten, anderzijds geeft het een milieuprobleem.
Vanwege dit laatste is de toepassing ervan sinds
1996 in Nederland verboden.
Alternatieven voor koolteer zijn er te over en fabrikanten
prijzen hun product vaak aan als dé vervanger van koolteer.
De basis van zo’n nieuw product is dikwijls houtteer,
dat een bruinere kleur geeft dan het diepzwarte koolteer.
De hechting van alternatieve producten op koolteer kan
echter voor problemen zorgen. Bladderen, afschilferen en
craquelé komen meer dan eens voor. Mocht u met
koolteer behandeld potdekselwerk opnieuw willen gaan
behandelen, dan luidt het advies van de monumentenwacht
om u eerst goed door de fabrikant te laten
voorlichten. Neem vooral ook de tijd om een proefstuk
op te zetten en bekijk na enige tijd het resultaat. Alleen
op deze manier is een verantwoorde keuze mogelijk.

Eigenaren van historische boerderijen
weten BoerderijEnZeeland te vinden
Op de informatieve website www.boerderijenzeeland.nl kunnen
eigenaren van historische boerderijen in Zeeland informatie
vinden die het behoud van hun erfgoed ten goede komt.
De aangeboden informatie omvat onder andere de aandachtsgebieden
bouwhistorie, cultuurhistorie, planologie en financiën.
Praktijkvoorbeeld Kapelle
De deels bakstenen, deels gepotdekselde schuur van de geïnventariseerde
boerderij aan de Lurpseweg in Kapelle.
De boerderij van de familie Pot bleek bij de provinciale boerderijinventarisatie
van 2004-2005 over het hoofd gezien. Inventarisatie is
echter een voorwaarde om in aanmerking te komen voor een provinciale
subsidie en/of een laagrentende lening bij restauratie van een historisch
erfonderdeel. Aangezien de familie Pot binnen afzienbare tijd het rieten
Praktijkvoorbeeld Stavenisse
Het woonhuis van Den Roosentuyll in Stavenisse heeft kenmerken
van de achttiende, negentiende en twintigste eeuw.
De familie Buijs wil op korte termijn overgaan tot restauratie van haar
historische boerderij Den Roosentuyll. Vijf jaar geleden kocht zij de
boerderij van een familie, die in de voorafgaande vijftig jaar nauwelijks
iets aan het pand had veranderd. De familie Buijs is zeer enthousiast
over haar boerderij en de daarbij behorende geschiedenis.
Zij wil dit graag met zoveel mogelijk mensen delen, onder andere door
mee te doen aan de jaarlijkse Open Monumentendag. Intussen heeft
Den Roosentuyll wel ‘een likje verf’ nodig. De familie Buijs wil de
restauratie echter deskundig en (historisch) verantwoord laten uitvoeren
Zeeuws Erfgoed 11 maart 2010/01 • MONUMENTEN
Voor specifieke vragen kan een eigenaar het vragenformulier op de
website van BoerderijEnZeeland invullen. Een van de aangesloten
organisaties of personen neemt vervolgens met de vragensteller contact
op. Sinds de start van BoerderijEnZeeland maakten verscheidene
boerderijeigenaren van deze gratis dienstverlening gebruik,
waaronder de familie Pot uit Kapelle en de familie Buijs uit Stavenisse.
dakgedeelte van de schuur wil vervangen,
kwam bij BoerderijEnZeeland het verzoek
binnen de boerderij alsnog te inventariseren.
Intussen heeft deze (verlate) inventarisatie
plaatsgevonden en kan de eigenaar in de toekomst
zijn aanvraag voor een provinciale
financiële bijdrage in de kosten indienen.
Overigens bleek tijdens de inventarisatie met
name het bedrijfsgedeelte van de boerderij
een nadere studie waard. Bouwsporen doen
namelijk vermoeden dat deze aangebouwde,
van oorsprong volledig gepotdekselde schuur
uit circa 1800 bij een verbouwing in 1889
verlengd en gedeeltelijk versteend is.
Opmerkelijk hierbij is de smalle uitbreiding
tegen de zuidelijke lange gevel van de schuur,
dit met het oog op de veranderde
bedrijfsactiviteiten (groei veestapel).
De smalle uitbreiding tegen de zuidelijke
lange gevel van de schuur in Kapelle
is vrij zeldzaam.
en is daarbij benieuwd naar de mogelijkheden
van het verkrijgen van een financiële
bijdrage in de te maken restauratiekosten.
Voor de familie Buijs was de informatie op
de nieuwe website www.boerderijenzeeland.nl
verhelderend.
Om meer in te gaan op haar specifieke
vragen nam zij via het aanvraagformulier
contact op met BoerderijEnZeeland.
In januari heeft een tweetal deskundigen uit
het werkveld een bezoek aan de boerderij
gebracht en daarbij aanvullende tips gegeven
met betrekking tot een eventuele restauratie.
Tijdens het bezoek werd duidelijk dat met
name het woonhuis een hoge cultuurhistorische
waarde heeft, zowel het interieur
als het exterieur. Vooralsnog wordt het uit
ijsselsteentjes opgebouwde woonhuis, met
de ingang in de lange gevel en een centrale
gang daarachter, door de coördinator van
BoerderijEnZeeland gedateerd op de eerste
helft van de achttiende eeuw.
De achtergevel van het woonhuis
van Den Roosentuyll is zeer authentiek.

Cultuurhistorie
> De eerste nieuwe
kousentuun, pronkend als
een pauw.
>> Ontwerptekeningen
voor de nieuwe
kousentuinen.
Kousen drogen op de kousentuun
Bij historische boerderijen op de Bevelanden en ook wel
op Walcheren stond vroeger vaak een kousentuun op het
erf. Dit is een rek waarop de boerin haar gebreide lange
kousen droogde. De kousentuin had de vorm van een half
wagenwiel met spaken - een opgaande zon met stralen -
op een staander. Hier overheen werden de kousen met de
opening naar beneden geschoven, zodat ze niet uitrekten
bij het drogen. Met het verdwijnen van de streekdracht
zijn deze rekken praktisch uit het landschap verdwenen.
Om dit Zeeuws cultureel erfgoed te behouden wordt op
11 maart door Sophia van ’t Westeinde aan de eigenaren
van vier boerderijen een sierlijke kousentuin aangeboden.
Het is de bedoeling dat deze eigenaren deze kousentuin
op hun eigen erf plaatsen.
Het gaat om de volgende boerderijen:
• Arendshoeve in ’s-Heer Arendskerke
• Tien Gemeten in Oudelande
• Nieuwlands Rust in Nieuw- en Sint-Joosland
• Hoeve Van der Meulen in ’s-Heer Abtskerke
Het vervaardigen en aanbieden van de vier nieuwe
kousentuinen is een initiatief van de Soroptimistclub
De Bevelanden. De wereldwijde serviceorganisatie
waartoe deze club behoort bestaat uit vakvrouwen en kent
een netwerk van 95.000 leden, verspreid over 125 landen.
De Bevelandse club werkte voor dit project samen met de
Boerderijenstichting Zeeland en Emergis. Cliënten van
Emergis maakten de nieuwe kousentuinen. De gelden
voor het vervaardigen ervan werden verkregen door de
verkoop van wafels en wenskaarten.
De wenskaarten zijn nog steeds verkrijgbaar. Door uw
aankoop draagt u een steentje bij. Er zijn twee sets
verkrijgbaar: dahlia’s en broeksknopen.
Zeeuws Erfgoed 12 maart 2010/01 • CULTUURHISTORIE
• Set A: vier dubbele kaarten
(formaat 10,5 x 15 centimeter)
met kleurenfoto’s van Zeeuwse dahlia’s
en bijbehorende enveloppen
• Set B: vier dubbele kaarten
(formaat 10,5 x 15 centimeter) met kleurenfoto’s
van Zeeuwse zilveren broeksknopen
en bijbehorende enveloppen.
De kosten bedragen € 5 per set + verzendkosten à € 1. Bij
vijf sets bedragen de verzendkosten slechts € 2.
U kunt de wenskaarten via mail bestellen:
middelmeet@zeelandnet.nl. Geef daarbij aan welke set(s)
u wenst en het adres waarnaar de bestelling kan worden
verzonden. Gelieve het verschuldigde bedrag over te
maken op rekeningnummer 320505030 t.n.v. Edy Poot.
Na ontvangst van uw betaling worden de kaarten
toegezonden.
Oorspronkelijke betekenis ‘tuun’
Het woord tuun is hetzelfde woord als tuin in het
hedendaagse ABN. Overigens was de oorspronkelijke
betekenis van tuin niet wat wij tegenwoordig
onder een tuin verstaan, maar een omheining
rond de tuin. Dit kon ook een heg of een hekwerk
zijn. In kousentuun, dat gebruikt wordt in
Midden-Zeeland waar de ui als uu werd
uitgesproken, heeft tuun nog een betekenisverenging
ondergaan. Het betekent niet meer een
omheining of het volledige hekwerk, maar het
stukje omheining waar oorspronkelijk kousen op
werden gedroogd. Van daaruit is het maar een
kleine stap naar het kousenrek.
Werkgroep Industrieel Erfgoed Zeeland zoekt nieuwe voorzitter
Hoewel de industrialisatie in Zeeland laat op gang kwam, zijn in het Zeeuwse landschap nog veel sporen van dit industriële verleden terug te vinden.
Om in de toekomst voor dit industriële erfgoed zorg te dragen, werd in 1982 door de Zeeuwse Culturele Raad de Werkgroep Industriële Archeologie
opgericht. In 1996 werd de naam van deze werkgroep veranderd in Werkgroep Industrieel Erfgoed Zeeland (WIEZ). De WIEZ stelt zich ten doel het
industrieel erfgoed voor Zeeland zoveel mogelijk te behouden. Dit kan zowel in de vorm van fysiek behoud, als door middel van documentatie.
De WIEZ maakt onderdeel uit van de SCEZ. Door vertrek van de huidige voorzitter is de werkgroep op zoek naar een nieuwe voorzitter.
Belangstellenden voor deze functie kunnen informatie inwinnen bij Marinus van Dintel, adviseur cultuurhistorie en monumenten bij de SCEZ:
0118-670616 (ma, di, do), mp.van.dintel@scez.nl. Aanmeldingen graag vóór 1 april bij de WIEZ, Postbus 49, 4330 AA Middelburg.

‘Verwalling’: bijdrage aan verfraaiing
of verrommeling van het landschap?
Veel Zeeuwen zullen het vanuit hun auto wel eens
hebben gezien: het ‘majestueuze Loirekasteel’ in de
oksel van een kruising vlakbij het Zuid-Bevelandse
’s-Heer Arendskerke. Veel meer dan een glimp word
je als voorbijganger echter niet gegund, want het
gebouw gaat voor het grootste deel schuil achter een
imposante wal.
Een dergelijke wal lijkt een fenomeen dat hand over hand
toeneemt, vooral op Walcheren. Zo ligt in Sint-Laurens
al een tijdje een brede omwalling rondom een kwekerij
annex kassencomplex. Ook verschillende woningen in
het Walcherse buitengebied hebben zich verschanst achter
een wal, terwijl ook steeds meer (mini)campings met deze
trend meedoen. Een ontwikkeling om toe te juichen of
juist af te keuren?
Historisch gezien is deze uiting van individualisering
- want daar lijkt het in het geval van het buiten wonen
op - niet nieuw. De buitenplaatseigenaren konden er in
de zeventiende en achttiende eeuw ook wat van, waarbij
ze het overigens niet zozeer zochten in omwalling als wel
in beplanting rondom hun bezit. Daar zaten dan meestal
wel twee kanten aan. Enerzijds wilde men zich beschut
weten tegen de wind en in zichzelf gekeerd voelen uit
overwegingen van privacy. Anderzijds wilde men toch ook
gezien worden en zelf kunnen genieten van het uitzicht
over de omgeving. Deze overwegingen blijken uit enkele
voorbeelden, zoals de vorstelijke buitenplaats Sint-Jan ten
Heere. Nadat er in 1752 rigoureus was gesnoeid in de
wegbeplanting voorlangs dit buiten, voelde de bewoner
zich aan die zijde geheel “ondeckt en onvrij gemaakt”.
De veel kleinere buitenplaats Landlust onder Middelburg
lag aan drie kanten binnen “schutsels en heyninge”, maar
de vierde zijde moest daarvan vrij blijven vanwege het
uitzicht. Tenslotte Schorenburg bij Souburg; dat ging in
de achttiende eeuw schuil achter “eene zeer hooge
manteling” van geboomte die primair diende als
windkering.
Terug naar nu en terug naar de wallen: hun variatie is
groot, zoals ook hun doel veelzijdig lijkt te zijn. Voor het
gemak laten we even buiten beschouwing de geluidswallen
en de kennelijk semipermanente wallen die als gronddepot
dienen of waarbinnen grond wordt opgeslagen.
In het oog springen juist die wallen die kennelijk iets
aan het oog moeten onttrekken. Die - gewichtig
geformuleerd - blijkbaar moeten bijdragen aan
landschappelijke inpassing. Dat klinkt positief, want
verrommeling wordt ermee verdoezeld. Wie wel eens in
de omgeving van Ouddorp op Goeree rondkijkt, ziet dat
daar inderdaad heel wat minder fraais aan het oog wordt
onttrokken door de zogeheten hoagten, in de negentiende
eeuw hoog opgeworpen zandwallen. En ook in de
Schouwse Westhoek is heel wat recreatieve en andere
bebouwing - gelukkig - verstopt in (voormalige)
boomgaarden. Echter, de verrommeling zelf wordt
daarmee niet gekeerd. De wallen zijn dus, negatief
geformuleerd en naar analogie van schaamgroen, te
bestempelen als ‘schaamwallen’. Maar, eigenlijk zouden
we ons niet moeten hoeven te schamen.
Daarbij komt dat niet elke wal door vorm en vooral
ligging en oriëntatie een aanwinst voor het landschap
lijkt te zijn. Toegegeven, voor een deel is dat een kwestie
van smaak en kan men menen dat een recent opgeworpen
wal eerst moet rijpen en begroeid moet raken.
Maar wanneer bijvoorbeeld de blik vanaf de kreekrug
niet meer vrij over het lagere poelgebied kan dwalen, is
er toch iets aan de hand. Dan is zo’n wal zelf een vorm
van verrommeling. Ze verstoort namelijk logische en
historische vergezichten en ze grijpt in in vanouds
bestaande hoogteverschillen.
Het is dan ook duidelijk: over wallen is het laatste
woord nog niet gezegd.
Aad de Klerk,
adviseur cultuurhistorie en landschap
Zeeuws Erfgoed 13 maart 2010/01 • CULTUURHISTORIE
Medio 2009 nieuw
opgeworpen wal rond
(de uitbreiding van)
een minicamping bij
Koudekerke (Walcheren).

Streektalen
Cd met Zeeuwse verhaaltjes voor goed doel
Een volle zaal voor het
symposium ‘In ’t Zeeuws
kan ’t ok’. Kees Martens
verwelkomt het publiek.
Eind 2009 verscheen een cd met vijftien verhaaltjes
in het Zeeuwse dialect. Ze zijn verzameld door
Engel Reinhoudt. Verschillende van deze verhalen
zijn van zijn hand en werden eerder al gepubliceerd
in de PZC in de rubriek ‘Onze Streektaal’.
De verhalen worden voorgelezen door Erna Ramstijn.
Rond kerstdag kregen alle leden van de Nierpatiënten
Vereniging Oosterschelde de cd als kerstattentie.
De opbrengst van de verkoop van de cd is integraal
bedoeld voor de Stichting Sri Lanka Support
(www.srilankasupport.nl). Deze stichting ondersteunt via
sponsoring ruim 130 kinderen uit de meest arme families
op Sri Lanka. Ook tientallen scholen krijgen via deze
stichting ondersteuning door de bouw van toiletunits
en waterputten, de aanleg van elektriciteit en dergelijke.
De cd Luisterverhalen van Zeeuwschen Huize koopt u voor
€ 9,95 bij De Drvkkery in Middelburg, of door €11,95
(incl. verzendkosten) over te maken op rekening
50.75.14.262 t.n.v. Sri Lanka Support, onder vermelding
van uw naam en adres. De cd werd officieel gepresenteerd
in De Drvkkery in Middelburg op 30 januari.
Zêêuwse Dialect Verênigieng 80!
De tachtigjarige verjaardag van de Zeeuwse
Dialectvereniging ging niet onopgemerkt voorbij.
Op 21 november 2009 organiseerde de vereniging
voor de tweede keer het symposium
‘In ’t Zeeuws kan ’t ok’.
Acht lezingen van bekende Zeeuwse Nederlanders, elk
over hun eigen (vak)gebied, dat is wat dit symposium te
bieden had. De gastsprekers zijn allen opgegroeid met het
Zeeuwse dialect en hielden hun lezing dan ook in het
Zeeuws. Om de variëteit van Zeeuwse dialecten aan bod
te laten komen, kwamen de sprekers uit de verschillende
regio’s in Zeeland en vertegenwoordigden ze de meest
uiteenlopende vakgebieden. Nelleke van der Krogt
(Zuid-Beveland), bekend van ‘Tussen Kunst en Kitsch’,
vertelde over haar jeugd in Zeeland. Kees Slager (Tholen)
ging in zijn lezing aan het werk met ‘Even Dienke’ en
vertelde hiermee ook zijn levensverhaal om uiteraard te
eindigen met het bordspel dat hij samen met zijn zoon
maakte. Officier van Justitie André Flikweert (Schouwen-
Duiveland) had het over misdaad in Zeeland. Er waren
ook drie Rinussen: Rinus Sommeijer, Rinus de Regt of
Rinus Platschorre? De eerste Rinus (uit Zuid-Beveland
en bioloog) vertelde over zijn onderzoek naar bijen,
de tweede Rinus (commissaris van politie uit Schouwen-
Duiveland) had het over zijn politiewerkzaamheden en
de laatste Rinus (Noord-Beveland) over leven met water.
Tiny Geelhoed, Zuid-Bevelandse virologe, had het
actueelste thema, het griepvirus, en de West-Zeeuws-
Vlaamse Frank Leenhouts had het over kunst. Voor
het muzikale intermezzo zorgde ook zijn groep
‘Soep is ook sause’.
Het doel van het symposium was het bredere publiek in
Zeeland kennis te laten maken met de Zeeuwse streektaal,
te laten zien dat het spreken van dialect geen enkele
handicap hoeft te zijn om maatschappelijk carrière te
maken en om aan te geven dat je ook in je eigen streektaal
Zeeuws Erfgoed 14 maart 2010/01 • STREEKTALEN
over actuele onderwerpen uitstekend kunt discussiëren.
Na de lezingen was er een paneldiscussie onder leiding
van de dagvoorzitter Cees van Liere. Het panel bestond
uit de gastsprekers, die een stelling over de Zeeuwse
streektaal poneerden die dan in interactie met de
aanwezigen in de zaal besproken werd.
De oud-voorzitter van de Zeeuwse Dialectvereniging,
Kees Martens, werd verrast met een koninklijke
onderscheiding. Die werd hem uitgereikt door de
burgemeester van Middelburg, Koos Schouwenaar.
Burgemeester Koos Schouwenaar huldigt
oud-voorzitter Kees Martens.
De dag bleek weer eens een succes te zijn. Publiek, sprekers
en organisatoren waren dan ook zeer verheugd dat
alles goed verliep. Op naar het volgende lustrum? We
wensen de vereniging het allerbeste de volgende jaren.

•
STREEKTAAL VARIA
• Inaugurele rede Jos Swanenberg
Op 20 november 2009 hield Jos Swanenberg, de adviseur
streektaal van Noord-Brabant, zijn inaugurele rede als
bijzonder hoogleraar Diversiteit in taal en cultuur in
Brabant, een leerstoel opgericht door de Toon Weijnen
Stichting. In zijn rede behandelde Jos taal zoals die
vandaag in Brabant wordt gesproken, het Brabants tussen
dialect en standaardtaal. De titel van zijn rede was dan
ook ‘Van alterande sorte. Brabants tussen dialect en
standaardtaal’. Jos vertelde onder andere dat het dialect
achteruitboert, en dat daardoor de belangstelling
toeneemt. Er ontstaat een regiolect dat ook door jongeren
wordt gesproken, waardoor nieuwe variëteiten ontstaan
in het Brabants, een nieuw Brabants, dus. Jos lichtte dit
toe met allerlei voorbeelden uit het Brabants. Voor de
inaugurele rede was er ook een minisymposium over
Brabantse dialecten.
• Colloquium Taal en Tongval in Gent
Op dezelfde dag (20 november 2009) werd in de
Koninklijke Academie voor Taal- en Letterkunde in Gent
het jaarlijkse Taal en Tongval-colloquium gehouden. Op
het programma stonden lezingen over regiolecten in het
Nederlandse taalgebied en in aanpalende landen. De dag
bestond uit een goedgevuld programma met verschillende
boeiende lezingen. Ook Wilbert Heeringa was er te gast.
• Honderd jaar Weijnen
Op 28 december 2009 zou prof. dr. Toon Weijnen
honderd jaar zijn geworden. Naar aanleiding van die
gebeurtenis heeft de Letterenfaculteit van de Radboud
Universiteit Nijmegen een symposium georganiseerd om
de taalkundige en dialectoloog Weijnen te gedenken.
Het symposium vond plaats op 11 december 2009 in
het studiecentrum Soeterbeeck van de Radboud
Universiteit in Ravenstein. Vooraanstaande professoren en
dialectologen (ex-studenten en oud-collega’s van Weijnen)
• Cursus over het Zeeuws
De Provincie Zeeland en de SCEZ overwegen om in het
najaar of begin volgend jaar een cursus over het Zeeuws
aan te bieden. In andere provincies is er al langer een
traditie van cursussen. In eerste instantie denken we aan
een cursus waarin vooral de geschiedenis van het Zeeuws
en de kenmerken van de verschillende dialecten in
Zing Zeeuws 2010
Het is weer zover. Voor de derde keer
organiseert Stichting De Zeeuwse Taele in samenwerking
met de SCEZ de liedjeswedstrijd ‘Zing
Zeeuws’.
Vanaf 1 maart nodigen wij iedereen die kan
zingen of schrijven of muziek maken in het
Zeeuws uit om zich in te schrijven voor ‘Zing
Zeeuws 2010’. Liedjes moeten op cd of usb-stick
aangeleverd worden vóór 1 september. De finale
vindt plaats op 6 november 2010 in De Klomp in
Ovezande. Meer nieuws volgt na 1 maart op
www.zingzeeuws.nl en op www.scez.nl.
Hij onderzoekt op dit ogenblik de regiolecten in
Nederland en Vlaanderen. In Zeeland bezocht hij
drie plaatsen (Axel, Zierikzee en Westkapelle) waar
hij twee oudere mannen tussen de zestig en tachtig jaar
interviewde en twee jongere vrouwen tussen twintig en
veertig. Resultaten van dit onderzoek zijn er nog niet.
brachten met diverse lezingen die een bepaald aspect van
Weijnen belichtten, hulde aan de overleden professor:
Weijnen als lexicograaf, de betekenis van Weijnen in
interlinguaal perspectief, Weijnen en zijn nalatenschap
enzovoort waren onder andere de thema’s die aan bod
kwamen. Weijnen was jarenlang erelid van de Zeeuwse
Dialectvereniging. Weijnen schreef ook nu en dan
interessante stukjes over het Zeeuws. Zo schreef hij
bijvoorbeeld over het woord strao/strange/strand.
Zeeland aan bod komen. Zou u overwegen om zo’n
cursus te volgen? En welke thema’s mogen er volgens
u niet ontbreken in het aanbod?
Uw reacties zijn welkom bij de adviseur streektalen van
de SCEZ, Veronique De Tier: v.de.tier@scez.nl, postbus
49, 4330 AA Middelburg.
Fietsen in het Zêêuws
Zoals u ook in het vorige nummer hebt kunnen
lezen, wordt 2010 in Zeeland een fietsjaar. Ook
met taal willen we daar wat aandacht aan
besteden. We zijn dus nog altijd op zoek naar
leuke verhalen over fietsen in Zeeland, en de daarbij
behorende Zeeuwse woordenschat. Spreekt u
nog Zeeuws en kent u wat onderdelen van de fiets,
dan vragen wij u om een vragenlijst over de fiets in
te vullen die u kunt vinden op de website van de
SCEZ. U kunt een Wordversie via mail aanvragen
(v.de.tier@scez.nl) of de pdf downloaden en
uitprinten (www.scez.nl) en terugsturen.
Zeeuws Erfgoed 15 maart 2010/01 • STREEKTALEN
Bijzonder hoogleraar
Diversiteit in taal en
cultuur in Brabant
Jos Swanenberg, tevens
adviseur streektaal bij
Erfgoed Brabant.

MUSEA
Musea, verleidelijk boeiend en ook in de eigen woonomgeving
Nationaal Museumweekend 10 en 11 april
Zeeuwse musea sluiten aan bij landelijk succesjaar
De 45 Zeeuwse musea hebben in 2009 zo’n 25.000
bezoekers meer ontvangen dan in 2008. Totaal
passeerden 409.708 bezoekers de entree van een
museum in Zeeland. Dat is een toename van 6,5%
t.o.v. de 384.712 bezoekers in het jaar daarvoor.
Bij veel musea bleven de bezoekcijfers gelijk, een
beetje hoger of een beetje lager dan in 2008.
Een echte uitschieter was het in 2009 heropende
Watersnoodmuseum met 53.117 bezoekers, dat daarmee
net onder de begin januari gepresenteerde Top 55 van
Nederlandse musea bleef. Het Watersnoodmuseum staat
hiermee wel op nummer 1 in Zeeland, gevolgd door het
Spoorwegmuseum Stoomtrein Goes-Borsele dat 2009
afsloot met 45.352 bezoekers, een winst van 3.000 ten
opzichte van 2008. De vanouds grootste musea in
Zeeland, het Zeeuws Museum in Middelburg en het
Zeeuws maritiem muZEEum in Vlissingen, sloten 2009
beide af met ruim 40.000 bezoekers. Opvallend is ook de
stijging bij de Zeeuwse oorlogsmusea, zoals Switchback
en Gdynia, gevolg van de herdenking van de Slag om de
Schelde. Bevrijdingsmuseum Zeeland ontving in de eerste
twee maanden na opening een kleine 4.000 bezoekers.
Afgelopen week publiceerde de Nederlandse Museumvereniging
een overzicht van de bezoekcijfers bij de
grootste musea in Nederland. Daaruit bleek dat ook
Zeeuws Erfgoed 16 maart 2010/01 • MUSEA
Wegens groot succes, zowel van de campagne
als van de reacties van publiek en musea,
is ook dit jaar het thema van
het Nationale Museumweekend ‘Verleiden’.
“Laat je verleiden door een museumstuk”. Met deze tekst
wist de pakkende postercampagne van vorig jaar vele
enthousiaste reacties en bezoekers op te roepen voor het
Museumweekend. Op de posters waren modellen te zien
die verleidelijk een museumstuk presenteerden:
• een oude kraag (als verwijzing naar de textiel-
en historische musea);
• een radio (musea voor communicatie en techniek);
• een leeuw (natuurhistorische musea).
Voor de alweer 29ste editie van het Museumweekend
binnenkort in april zijn ditmaal als verleidende
voorwerpen gekozen:
• een reddingboot uit het Nationaal Reddingsmuseum
in Den Helder;
• een stel terracotta paarden uit het Tropenmuseum
te Amsterdam.
Op naar de maritieme en volkenkundige musea dus!
Het Nationaal Museumweekend is vooral een regionaal
en lokaal evenement. Het is bedoeld om omwonenden
van musea te prikkelen om eens bij een museum in de
directe omgeving naar binnen te gaan en dus niet alleen
tijdens een vakantie in het buitenland. Voor de diverse
programma’s tijdens het Museumweekend op 10 en
11 april, zie de landelijke site www.museumweekend.nl;
voor Zeeland zie www.zeelandmuseumland.nl.
landelijk het bezoek aanmusea in 2009 licht is gestegen
ten opzichte van 2008. Uit een rondgang langs de 55
grootste musea bleek dat zij rond 11 miljoen bezoeken
hebben ontvangen. Die Nederlandse Museumvereniging
stelt vast dat de stijging werd veroorzaakt door meer
Nederlandse bezoekers.
Dit ten opzichte van een dalend aantal buitenlandse
toeristen, als gevolg van de wereldwijde recessie.
Dat correspondeert ook met het feit dat in 2009 meer
Nederlanders vakantie in eigen land vierden. Ook de
toename in gebruik van de Museumkaart leverde een
bijdrage aan de groei van het museumpubliek. Datzelfde
beeld geldt voor de Zeeuwse musea. Ook bleek in enkele
Zeeuwse musea een sterke toename van het publiek tot en
met 18 jaar, mede als gevolg van nieuw educatief aanbod.
In het Zeeuws Museum vormde dit publiek zelfs 19% van
het totaal.
In 2009 werd in bijna twintig musea voor de tweede keer
de Zeeuwse museumpeiling gehouden, een provinciebreed
onderzoek onder museumpubliek. De resultaten hiervan
zijn in een rapport gepubliceerd op de website
www.zeelandmuseumland.nl. Daar is ook de agenda van
de Zeeuwse musea voor dit jaar te vinden. Veel Zeeuwse
musea haken met hun activiteiten in op het Zeeuws jaar
van de fiets, door het samenstellen van fietstochten ter
verkenning van het cultureel erfgoed in de regio.

DE ARCHIEFRONDE VAN ZEELAND
Gemeentearchief Borsele
Op 1 januari 1970 verenigden zich de gemeenten Baarland,
Borssele, Driewegen, Ellewoutsdijk, ’s-Gravenpolder, Heinkenszand,
’s-Heer Abtskerke, ’s-Heerenhoek, Hoedekenskerke, Nisse, Oudelande
en Ovezande in de Zak van Zuid-Beveland tot de nieuwe gemeente
Borsele. Dat was zo geregeld in de herindelingwet, die alle vroegere
gemeenten op Zuid-Beveland onderbracht in vier nieuwe gemeenten.
Van twaalf tot één teruggebracht
Twaalf archieven van twaalf doorgaans kleine Bevelandse gemeenten
kwamen in het gemeentehuis van de nieuwe gemeente terecht. Dat
betekende toentertijd zo’n grote aanwas, dat het nieuwe gemeentebestuur
met de handen in het haar zat. Hoe moest men die berg papier gaan
beheersen? Het bestuur koos voor de oplossing om twee in het vak
vergrijsde gemeentesecretarissen,
die van een welverdiend
pensioen zouden gaan genieten,
de opdracht te geven het aantal
meters archief drastisch terug te
brengen. Zij slaagden erin die
opdracht naar behoren uit te
voeren, zij het dat niet alles
conform de toen geldende
voorschriften geschiedde. Er is
ook materiaal verloren gegaan in
de jaren vijftig en zestig van de
vorige eeuw, toen enkele
gemeenten zonder na te denken
en met voorbijgaan aan de
wettelijke regeltjes stukken
vernietigden, die we nu nog
graag hadden willen hebben. En
dat is jammer. Vandaag de dag
worden de wettelijke regelingen
nauwkeurig nageleefd.
Samenwerking
met archief Goes
Tien jaar later, in 1980, had de
gemeente een in het archivarissenvak
opgeleide ambtenaar. Deze zorgde voor de zo noodzakelijke aanwas
van andere, voor de lokale geschiedenis van belang zijnde archieven,
zoals die van Hervormde en Gereformeerde Kerken. De afdeling
Interne Zaken maakte bovendien werk van een fotoverzameling,
die er nu zijn mag. Een handbibliotheek ontbreekt evenmin.
In 1999 koos de gemeente ervoor om een samenwerkingsverband aan
te gaan met het gemeentearchief van Goes. Sinds dat jaar voert het
personeel van het Goese archief de wettelijke taken uit. Het kon daarbij
het door de Borselse ambtenaar, die inmiddels met pensioen was,
geschapen raamwerk goed gebruiken. Nu, anno 2009, beschikt het
gemeentearchief van Borsele over een uitgebreide verzameling archieven,
die alle op hun manier een bijdrage leveren aan onze kennis van
de geschiedenis van dat mooie stuk Zuid-Beveland. Voor een klein
gedeelte van de geschiedenis moet u naar het gemeentearchief van Goes.
De gegevens over Lewedorp en Nieuwdorp liggen verankerd in het archief
van de vroegere gemeente ’s-Heer Arendskerke en dat bevindt zich in de
archiefbewaarplaats van de Ganzestad.
Studiezaal en dorpsarchieven
De studiezaal bevindt zich in het gemeentehuis te Heinkenszand.
Het beste kunt u even bellen voor een afspraak op telefoonnummer
0113-238337. De gemeentearchivaris is niet de gehele week aanwezig.
Zeventiende-eeuwse toneelrollen van rederijkerskamer
De Fiolieren uit ’s-Gravenpolder.
Zeeuws Erfgoed 17 maart 2010/01 • ALGEMEEN
Bij zijn afwezigheid wordt u geholpen door de collega’s van de afdeling
Interne Zaken. Sinds enige tijd kan vooral de genealogische onderzoeker
gebruik maken van de internetsite van de gemeente, waarop een deel
van de fotoverzameling te bekijken is en een deel van de indexen op
de burgerlijke stand.
De meeste dorpsarchieven beginnen zo rond de tijd van de Bataafse
Republiek. Die van ’s-Gravenpolder en Nisse bevatten belangrijke
oudere papieren. Het archief van Baarland daarentegen is al eind
negentiende eeuw grotendeels verloren gegaan door brand. De meeste
archieven van de Hervormde Gemeenten beginnen doorgaans in de
zeventiende eeuw.
Topstukken
uit zeventiende eeuw
Tot de topstukken van het
gemeentearchief behoren
de zeventiende-eeuwse
toneelrollen van rederijkerskamer
De Fiolieren uit
’s-Gravenpolder. Ze zijn er
zowel in rolvorm, als in
boekvorm. De rollen zijn in
tere staat, maar worden onder
zware garanties wel uitgeleend
voor tentoonstellingen, zoals
enige jaren geleden in Brussel
en in Amsterdam. Zij zijn een
voorbeeld van overgeleverde
archivalia, die het lokale,
regionale en provinciale belang
verre overstijgen. Ze zijn nu al
weer enige jaren onderwerp
van een belangrijke studie door
de Universiteit van Tilburg.
In een vroegere fase was het
de Universiteit van Nijmegen,
die zich met de rollen heeft
beziggehouden.
Het gemeentearchief van Borsele is volop doende met het plaatsen van
gegevens uit de akten van de burgerlijke stand en de bevolkingsregisters
op de internetsite van de gemeente. Aan de digitalisering van de
fotoverzameling wordt hard gewerkt en ook deze is al voor een deel
op de site geplaatst.
Gemeentearchief Borsele
Stenevate 10, 4451 KB Heinkenszand
T 0113-238337 | E info@borsele | www.borsele.nl
Openingstijden
Maandag t/m vrijdag van 8.30 tot 12.30 uur

Vondst voor het voetlicht
Pelgrimsinsigne
Sint-Job van Wezemaal (B) uit Scherpenisse
In het voorjaar van 2007 voerde SOB Research een archeologisch
onderzoek door middel van proefsleuven uit wegens uitbreiding van
de kerk van de gereformeerde gemeente in de dorpskern van
Scherpenisse op Tholen. Het onderzoek bracht tal van archeologische
sporen aan het licht. Opvallend onder de vondsten was een grote
hoeveelheid leerafval. Het gaat om leerafsnijdsels die voornamelijk
van schoenen afkomstig zijn. Daarnaast is er het gebruikelijke aardewerk
dat eveneens voornamelijk in de late middeleeuwen (vijftiende eeuw)
te dateren is. Onder de inmiddels aan het Provinciaal Archeologisch
Depot (PAD) aangeleverde vondsten is ook een kleine hoeveelheid
metalen voorwerpen.
De verreweg interessantste en fraaiste vondst is een pelgrimsinsigne
van de Heilige Job, te dateren in de tweede helft van de vijftiende eeuw.
Het insigne, we kunnen het een reissouvenir noemen, is vervaardigd uit
een tin/loodlegering. Job wordt in het naar hem vernoemde bijbelboek
voorgesteld als een rechtvaardig man. Door beproevingen en uiteindelijk
de overwinning op zijn lijden wordt hij gezien als een voorafbeelding
van Christus.
De afbeelding toont in een gotische omkadering de heilige man Job
zittend op een mestvaalt. Zijn lichaam is overdekt met puisten en
zweren. Aan weerszijden van hem zijn twee muzikanten te zien. Dit
is de verbeelding van een apocriefe legende over Job. Hij overhandigde
de met een potscherf afgekrabde korsten van zijn zweren aan de
muzikanten waarop deze relicten spontaan veranderden in goudstukken.
Op andere insignes zien we nog een bel boven het hoofd van Job
(op ons insigne verdwenen), wat aangeeft dat hij als een melaatse is
voorgesteld. Pestlijders moesten hun aanwezigheid bekend maken door
met een bel of ratel te zwaaien. Job werd daarom vooral aangeroepen als
beschermheilige tegen de pest of besmettelijke ziekten.
De spreuk op de tekstband luidt: S.Job van Wesemale.
De plaats Wezemaal ligt in de provincie Brabant (België) en was
een bekend bedevaartsoord ter ere van Sint-Job. Op de tekstband die
rond het hoofd van Job gedrapeerd ligt lezen we: God gaf God nam.
Dit is een directe verwijzing naar het Bijbelverhaal waarin God steeds
weer terugnam wat hij eerder gaf.
Deze vondst past goed in de reeks tot nu toe gevonden pelgrimsinsignes
van Job uit Wezemaal in Zeeland. Vrijwel alle bekende vondsten komen
van dorpen van het verdronken land van Zuid-Beveland, met name
Nieuwlande. Maar ook van het aan de Westerschelde gelegen Valkenisse
kennen we een exemplaar. Het afgebeelde exemplaar is in de depotcollectie
opgenomen onder het inventarisnr. 0041-71.
Henk Hendrikse,
depotbeheerder
Zeeuws Erfgoed 18 maart 2010/01 • ALGEMEEN
Literatuur
- H.J.E. van Beuningen, A.M. Koldeweij, Heilig en profaan. 1000 laatmiddeleeuwse
insignes uit de collectie H.J.E. van Beuningen. Rotterdam Papers vol. 8,
1993.
- H.J.E. van Beuningen, A.M. Koldeweij, D. Kicken, Heilig en profaan 2.
1200 laatmiddeleeuwse insignes uit openbare en particuliere collecties.
Rotterdam Papers vol. 12, 2001.
- J.E.M. Wattenberghe, Inventariserend Veldonderzoek door middel van
proefsleuven Uitbreiding kerk Gereformeerde Gemeente, Schoolstraat 4,
Scherpenisse, Gemeente Tholen. SOB Research, Heinenoord 2007.

ErfgoedAllerlei opgave en bronnenlijst en scheeps- en
persoonsnamenregister.
PUBLICATIES
SCEZ kan geen aanvullende
informatie verstrekken over de
verkoop van verschenen publicaties.
• Boeken en
eenmalige uitgaven
Johnny Beerens, Johnny Beerens
(Zutphen: Walburg Pers, 2009) 128
pag.; ill., foto’s; ISBN 978-90-5730-
552-6. Dit boek biedt een overzicht
van het werk van Johnny Beerens,
bij menigeen bekend om zijn werk
aan de Oostburgse watertoren met de
denkbeeldige scheur en druppels. Het
boek werd door Lo van Driel voorzien
van een inleidende tekst en bevat de
hoofdstukindeling ‘op de grens van
land en zee’, schilderijen, werk op
locatie, werk op papier, papier
scheppen en muurschilderingen.
Wout Bareman, Adria van de Wege
en Aector Dooms (teksten), Het mysterie
van de s.s. Cornelis en de geschiedenis
van rederij Lensen (Terneuzen:
W.H. Broekhuysen, 2009) 128 pag.;
ill., foto’s; ISBN 978-90-803089-8-5.
In 1922 verging de s.s. Cornelis van
rederij Lensen en kwamen 12 van de
23 opvarenden om het leven. In 24
hoofdstukken van diverse inbreng en
3 bijlagen wordt het mysterie rond de
ondergang van dit schip beschreven.
Peter Blom, Peter Henderikx,
Aad de Klerk, Peter Sijnke & Ad
Tramper, Historische atlas van
Walcheren (Nijmegen: Vantilt, 2009)
79 pag.; ill., foto’s, krt., tek.; ISBN
978-90-6004033-7. In dit boek wordt
op tal van aspecten in de historische
ontwikkeling van het eiland gewezen,
waarbij niet alleen oorlogshandelingen,
cartografische en landschapsontwikkelingen
aan bod komen maar ook de
toeristische, stadsplanologische,
infrastructurele, scheepvaartkundige en
andere ontwikkelingen. Het goed
geïllustreerde boek - met uiteraard veel
kaarten - telt een 35-tal korte hoofdstukken.
Met bronnen en literatuurverwijzing
en illustratieverantwoording.
Lia Geelhoed-Tournois en Anke
Ramondt-van der Slikke, Getroffen :
herinneringen uit Schoondijke ’40-’45
(Schoondijke: Comité 4-5 mei, 2009)
103 pag.; foto’s, tek. Boekje met een
twintigtal verhalen van ooggetuigen
en betrokkenen die over de Tweede
Wereldoorlog en Schoondijke vertellen.
Met lijst van oorlogsslachtoffers,
epiloog en het Zeeuws-Vlaams
volkslied.
Cor Heijkoop, De duvel zit in het
water. Scheepsrampen in het Nauw
van Bath (Vlissingen: ADZ, 2009)
127 pag., ill., foto’s, krt.; ISBN 978-
90-72838-46-9. In tien hoofdstukken
leidt de auteur de lezer door middel
van veel fotomateriaal langs tien
decennia scheepsrampen in het Nauw
van Bath; tevens gaat hij in op de
achtergronden van de calamiteiten en
besteedt hij aandacht aan de sleepvaart
en het bergingswezen. Met literatuur
Cor Heijkoop, Klein venijn.
Kleinkampfmittel en de konvooivaart op
Antwerpen 1944-1945 (Vlissingen:
ADZ, 2009) 127 pag.; ill., foto’s, krt.;
ISBN 978-90-72838-47-6. Onderwerp
van deze studie zijn de dwergonderzeeboten
(Molch, Seehund, Biber) en snelle
motorboten (Linsen) die door de
Duitse bezetter werden ingezet om de
konvooivaart op de Westerschelde te
vernietigen in de winter van
1944/1945. De auteur beschrijft in
dertien hoofdstukken de oorsprong,
uitrusting en opleiding van de dwergonderzeeboten,
de inzet van de diverse
types en de oorlogshandelingen en
bestrijding van het gevaar door de
geallieerden. Diverse dwergonderzeeërs
zijn als museumstuk nog steeds te zien.
Met literatuuropgave en index.
M.A. Hemminga (red.), Hoeve Van der
Meulen. Van bouwval tot boerenlanderfgoed
(Wilhelminadorp: Stichting
Het Zeeuwse Landschap, 2009) 93
pag.; ill., foto’s, krt., tek.; ISBN 978-
90-806370-9-2. In 2006 verwierf
Stichting Het Zeeuwse Landschap bij
’s-Heer Abtskerke de boerderij ‘d’Oeve
Van der Meulen’ met ommelanden. In
dit boek wordt de geschiedenis van de
boerderij beschreven, het herstel van
de boerderij en het erf in hun oude
glorie en de veiligstelling van boerenlanderfgoed.
Arend-Jan van der Horst ... [et al.];
fotogr.: Eddy Westveer, Vlissingsestraat
Middelburg : heden & verleden ([S.l.]:
[s.n.], 2009) 74 pag.; ill., foto’s; ISBN
978-90-814821-1-0. Klein boekje voor
en door bewoners van de Vlissingsestraat
met hoofdstukken over de
geschiedenis van de straat, de Vlissingse
poort, bedrijvigheid en enkele stukken
over verdwenen huizen en bewoners.
Met veel fotomateriaal.
Frank de Klerk (samenst. archiefonderz.
en foto’s), De oorlog in stukken.
De beleving van de jaren 1940-1945
op de Bevelanden (Goes: Paard van
Troje, cop. 2009) 135 p.; ill., foto’s,
krt., tek.; ISBN 978-90-809531-7-8.
Het boek vol anekdotes en vertellingen
is samengesteld op basis van interviews,
archiefonderzoek, brieven en dagboeken.
Het is verdeeld in drie hoofdstukken.
Het eerste omvat chronologisch
de meidagen van 1940, het
tweede hoofdstuk bevat onderwerpsgewijs
de bezettingstijd en het derde
hoofdstuk beschrijft vanaf Dolle Dinsdag
tot en met 6 november en verder
de bevrijding van de Bevelanden. Met
eindnoten, beeldverantwoording,
literatuurlijst en bronnenvermelding.
H. Nieuwenhuize, Hulp in benauwdheden.
Een waargebeurde geschiedenis
uit de bange oorlogsjaren 1940-1945
(Goes: De Ramshoorn, 2009) 320
pag.; ill., foto’s, tek.; ISBN 978-90-
76466-70-5. Het waargebeurde verhaal
van een inwoner uit Yerseke die voor
de arbeidsinzet in het Ruhrgebied in
Duitsland wordt opgeroepen om te
werken in de oorlogsindustrie. Na
meerdere jaren weg te zijn geweest
komt hij in mei 1945 weer thuis,
maar daar blijkt alles anders dan hij
had verwacht.
Lawrence Paterson, Weapons of
Desperation. German Frogmen and
Midget Submarines of World War II
(London: Chatham Publishing, 2006)
256 pag.; ill., foto’s, krt., tek.; ISBN 1-
86176-279-8. Boek over een specifiek
onderdeel van de maritieme oorlogvoering
van de Kriegsmarine in de
Tweede Wereldoorlog. Bevat een
uitgebreid hoofdstuk (pag. 126-152)
over de inzet van minionderzeeboten
in 1944 tijdens de slag om de Schelde
en daarna. Met lijst van bijlagen,
beknopte bibliografie en index.
Cordula Rooijendijk, Waterwolven.
Een geschiedenis van stormvloeden,
dijkenbouwers en droogmakers (Atlas:
Amsterdam/Antwerpen, 2009) 408
pag.; ill., foto’s, krt., tek.; ISBN 978-
90-450-0481-5. Bevat negen
thematische hoofdstukken, waaronder
diverse met Zeeuwse thema’s: Zeeland
en Vlaanderen, Willem van Saeftinghe
(2), Groningen en Zeeland. Johan van
Veen (8) en Geef ons heden ons
dagelijks brood, en af en toe een
watersnood (9). Met register,
beredeneerde literatuurlijst en
verklarende woordenlijst.
Piet Rijk en Ad Schenk, Een baken
van het Roomse leven. 150 jaar
katholieke kerk in Ovezande
(Heinkenszand: Avensant, 2009) 134
pag.; ill., foto’s, tek., krt.; ISBN 978-
90-814457-1-9. In dit jubileumboek
is veel plaats ingeruimd voor een
biografische schets van alle pastoors
en hun gemeenten, de kerkelijke
gebruiken en de vele medewerkers
uit het dorp die de kerk altijd hebben
geholpen.
The Scheldt = L’Escaut=de Schelde
(Ottawa [Ontario]: Veterans Affairs
Canada, 2005) 32 pag.; ill., foto’s, krt.,
tek. In dit boek wordt in drie talen en
in kort bestek het verhaal verteld van
de Slag om de Schelde in 1944. Bij
elke versie worden de plaatjes herhaald.
Achterin bevindt zich een kaart van
Zeeland in het Frans en het Engels.
A.J. Smits, In Godes bewaring sterk.
Uit het geestelijk leven op en rond het
Thoolse land (Houten: Den Hertog,
2009) 189 pag.; ill., foto’s; ISBN 978-
90-331-2209-5. Bevat een biografische
beschrijving uit het leven van bekende
en minder bekende personen die in de
achttiende, negentiende en twintigste
eeuw op en rond het eiland Tholen
woonden. Ook zijn in dit boek
persoonlijke herinnering aan de
oorlogsjaren opgeschreven. De dertien
hoofdstukken kunnen los van elkaar
worden gelezen.
Ed Steijns, Op marrode. Korte verhalen
uit het Land van Hulst (Almere: Van
den Berg, 2009) 133 pag.; ill., foto’s;
ISBN 978-90-5512-318-6. Bevat een
dertigtal verhaaltjes van de hand van
Ed Steijns die handelen in en over het
Land van Hulst. De streekverhalen zijn
in dialect geschreven.
Het tij keert… (Vlissingen: Stichting
Aldegonde, 2009) 319 pag.; ill., foto’s,
Zeeuws Erfgoed 19 maart 2010/01 • ERFGOED ALLERLEI
tek., krt.; ISBN 978-90-814771-1-6.
Door een 25-tal schrijvers verzamelde
hoeveelheid dagboekaantekeningen,
(korte) verhalen en vertellingen over
de oorlogsjaren en de bevrijding van
Souburg heeft geleid tot een boekwerk
propvol wetenswaardigheden en feitjes.
Joop Visser, Matthijs Dicke en
Annelies van der Zouwen,
Nederlandse ondernemers 1850-1950.
Deel 1: Noord-Brabant, Limburg,
Zeeland (Zutphen: Walburg Pers, 2009)
408 pag.; ill., tek., foto’s; ISBN 978-
90-5730-649-5. Bevat vijftig biografieën
van ondernemers die werkzaam
waren in of vanuit genoemde
provincies. De Zeeuwse ondernemers
worden beschreven door Willem van
den Broeke (inleiding, Johan
Doeleman - Zeelandia en Izaak van
Melle - Van Melle), Paul Brusse (Daan
van der Have - D.J. van der Have),
Ernst Homburg (Johan Hendrik
Ochtman - Ochtman, Van der Vliet
& comp.), Toon Franken (Cornelis
Boudewijnse - The Vitrite Works) en
Johan Francke (Arie Smit, Koninklijke
scheepswerf De Schelde).
Dirk de Vries, ‘Aardenburg anno 1662’.
Een gevelsteen thuisgebracht. Artikel,
verschenen in Doopsgezinde Bijdragen,
nieuwe reeks 34 (2008) 21-32, dat
verslag doet van de omzwervingen van
een gevelsteen met een afbeelding van
Aardenburg anno 1662. Van de gevel
van Amstel 344, Amsterdams woonhuis
van A.W. van Eeghen, via de haard van
Laan Copes van Cattenburgh 101 in
Den Haag, naar de voorhal van de
doopsgezinde kerk ‘Het Lam’ in
Aardenburg.
Hans Warren, Er staat een huis aan
Schelde. Slibreeks GROOT nr. 129.
(Middelburg: Stichting CBK Zeeland,
2009) 44 pag.; ill., tek.; ISBN 978-90-
6354-133-0. Dit deel uit de Slibreeks
bevat door Mario Molegraaf
geselecteerde nog niet eerder uitgegeven
gedichten van Hans Warren. Veelal
geschreven in de jaren veertig en
voorzien van Warrens eigen tekeningen,
ook uit die tijd.
• Tijdschriften
Archief. Mededelingen van het
Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen (2008) 189 pag. In dit
Archiefdeel zijn enkele (omgewerkte)
scripties van Gentse studenten
opgenomen. Behandelde onderwerpen
zijn een vergelijking tussen de Vlaamse
en Zeeuwse kaapvaart tijdens de
Negenjarige Oorlog, de Middelburgse
Commercie Compagnie en de Zeeuwse
arbeidsmarkt voor zeelieden in de
achttiende eeuw en de equipagemeesters
van de Zeeuwse Admiraliteit
in de achttiende eeuw. Wietse Veenstra
schreef over de financiën van de
Zeeuwse Admiraliteit in de achttiende
eeuw en Gerrie Wisse schreef een
uitgebreid artikel over Carolus
Tuinman (1659-1728).
Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken
62 (2009) 1-20. G.J. Lepoeter geeft
een overzicht van de bouwgeschiedenis
van de Nicolauskerk in Wolphaartsdijk,
Leendert M. van der Gouwe schreef
over Jacqueline de Smidt, Vrouw van

Baarland (die in de zestiende eeuw
leefde) en F.G.C. Rothuizen houdt
een inleiding op zijn driedelige artikel
over trappen.
Nehalennia. Archeologie, cultuurhistorie,
streektaal en volkscultuur van Zeeland en
Goeree-Overflakkee 166 (2009) 1-48.
Don Duco schrijft over de Zeeuwse
tabakspijpen in ‘de geboorte van het
Zeeuwse pijpmodel’, Doeke Roos
verhaalt over Cornelis Evertsen de
Jongste en diens verovering van New
York op de Engelsen in 1673 en Aad
de Klerk levert een bijdrage over het
oudland van Schouwen en Walcheren
in ‘het platte en het lage.’ Voor de rest
staan er talloze kleinere bijdragen en
de vaste rubrieken in dit nummer.
Tradities. Tijdschrift over alledaagse
dingen, tradities en rituelen van het
Nederlands Centrum voor Volkscultuur
besteedde de afgelopen jaargangen
aandacht aan diverse Zeeuwse onderwerpen.
Nr. 4 van 2008 bevatte
‘Het Vrouweputje van Baarsdorp.
Zoetwaterput als ‘bron van eenheid’’.
In jaargang 2009 nr. 2 is opgenomen
‘Tradities in IJzendijke. Vestingstadje
viert streekgebonden erfgoed’, in het
laatste nummer van dezelfde jaargang
‘Het drijvende wiegje. De literaire
traditie van verdronken geschiedenis’.
Alle drie de bijdragen zijn geschreven
door Jan J.B. Kuipers.
Zeeland. Tijdschrift van het Koninklijk
Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen, 18/nr.4 (2009) 121-
160. Een nummer dat grotendeels aan
Schouwen-Duveland is gewijd. Martin
van den Broeke schreef ‘Zeer bevallige
wandelingen’ over de aanleg van de
Wandeling en het Slingerbos in
Zierikzee (1828-1839), A. van Boven
en M. Hollestelle bundelden hun
krachten in een reeks gedichten
voorzien van fraaie foto’s onder de kop
‘poëzie en fotografie’. F.F.X. Smulders
schreef een in memoriam over Leen de
Broekert: ‘een leven ter vertolking van
de taal der engelen’, over deze musicus
en pedagoog.
Zeeuws Tijdschrift 59/ 5/6 (2009) 1-98.
Dit themanummer van Zeeuws
Tijdschrift is bijna in zijn geheel gewijd
aan de viering van het 150-jarige
bestaan van de Provinciale Bibliotheek
- nu Zeeuwse Bibliotheek. Willem van
de Broeke schreef een artikel over de
bibliothecarissen en vele andere auteurs
belichten een verzameling of aspect van
de collectie zoals de handschriften,
bladmuziek, collecties, boekbanden,
pamfletten, rederijkerskamers, kaarten,
etc. Andere bijdagen gaan over Film by
the Sea, de Zeeuwse Boekenprijs 2009
en Samuel Coronel en natuurlijk de
Zeeuwse Boeken Top 10.
• Heem- en
oudheidkundige bladen
Schouwen-Duiveland
In Stad en Lande. Historische bijdragen
en mededelingen van de Vereniging Stad
en Lande van Schouwen-Duiveland
(oktober 2009) schrijft B. Blikman-
Ruiterkamp het artikel ‘Belgische
vluchtelingen in Zierikzee: een
bijzonder schilderij’. Het schilderij
stamt uit het eerste kwart van de
twintigste eeuw en is geschilderd door
de Vlaming Alfons Blomme. Hij
maakte het schilderij ter herinnering
aan de vele Belgische vluchtelingen die
tijdens de Eerste Wereldoorlog hun
heil op Schouwen-Duiveland zochten.
‘Leven in het Burgerweeshuis van
Zierikzee’ is geschreven door
J.B. Kerpestein, en hij brengt vooral
de sociale zorg voor de wezen onder de
aandacht.
In ‘Praet’ wordt het scheidende
bestuurslid Joop van Loo geïnterviewd,
die nog lang niet van plan is op zijn
lauweren te gaan rusten.
De streekdrachtvereniging De Arke
leverde een verslag van haar activiteiten.
Verder de vraag wie er op een foto
uit 1949 staat, de vermelding van een
cursus oud schrift en een verslag van
de voorjaarsvergadering voor leden op
17 april 2009.
Walcheren
De Wete, kwartaalblad van de Heemkundige
Kring Walcheren (2010, 1),
opent met een artikel van R. de Groot:
‘Heerlijke rechten. De ambachtsheerlijkheid
Melis- en Mariekerke’.
Hij beschrijft het ontstaan van de
ambachten op Walcheren en de rechten
die verbonden waren aan het bezit van
een heerlijkheid.
De afdeling Vlissingen-Middelburg
(Walcheren), plaatselijke afdeling van
de Protestants-Christelijke Bond van
Spoor- en Tramwegpersoneel (opgericht
1903), wordt behandeld door J. Braat.
Hij laat zien dat de afdeling de belangen
van de werknemers behartigde,
waarbij de bijbel een belangrijk houvast
vormde. Toch kwam er in de loop van
de tijd ruimte voor ontspannende
activiteiten.
F. van den Driest schrijft over het
verbouwen van peulvruchten en het
lezen van witte bonen. Peulvruchten
speelden tot in de twintigste eeuw een
belangrijke rol in de landbouw op
Walcheren, maar in die tijd verdween
wel de witte boon uit het zaaiplan. In
zijn ‘Vadertje’ vertelt Van den Driest
over het harde werken in het rasphuis,
de oude gevangenis van Middelburg.
Behalve hard werken werd er ook flink
gedronken J. Simons beschrijft weer
een boerderij in Koudekerke: Westerwijk
aan de Dishoekseweg. De boerderij
was oorspronkelijk een lusthof
voor rijke en aanzienlijke families.
Den Spiegel, kwartaalblad van de
Vrienden van het muZEEum en het
Gemeentearchief Vlissingen (2010, 1),
gaat voor een groot deel over de weerstations
te Vlissingen van het KNMI.
Op de omslag een prachtige aquarel
van J.F. Schütz uit 1876, aangekocht
met geld van de Stichting Hervormde
Jeugdgebouwen. Het eerste weerstation
van Vlissingen is op de aquarel afgebeeld.
In ‘Een kathedraal voor de meteorologie
in Vlissingen’ bespreekt W.
Weber dit werk.
J. Braat laat ons kennismaken met het
KNMI-observatorium te Vlissingen.
Het begin van de officiële waarnemingen
op het weerstation kan gesteld
worden op eind 1854. Bij velen was
dit weerstation een belangrijk begrip.
Het bestaan ervan zal zeker te danken
zijn geweest aan alle bedrijvigheid
door de havens, de spoorlijn en de
Zeeuwse luchtlijn.
Ook P. van Drunen haalt herinnerin-
gen op aan een weerstation, en wel
dat in West-Souburg, dat van 1947 tot
1963 gevestigd was in een zogenaamde
nissenhut. De auteur knoopt daar zijn
herinneringen aan het oude
Ambonezenkamp aan vast, een belangrijk
stukje lokale geschiedenis. Daarna
beschrijft Van Drunen de vergeten
geschiedenis van een zeevaartschoolklasje
tijdens de Tweede Wereldoorlog,
een verhaal dat in de jubileumuitgave
van de zeevaartschool niet opgenomen
was.
Het Polderhuis Blad, informatieblad
over Westkapelle (januari 2010),
schenkt aandacht aan The Royal
Marines en aan de poging een
herdenkingsbrug te bouwen in
Westkapelle. Als schakel tussen zee
en land geeft deze brug essentie aan
het motto van de Royal Marines:
‘Ter Zee en ter Land’.
Er wordt uitgebreid stilgestaan bij de
wisselexposities in het Polderhuis, die
gezien de grote bezoekersaantallen een
groot succes geworden zijn.
E. Grim uit Westkapelle is de winnaar
van de ‘Jury Schildersvakprijs 2009’
geworden; hij versloeg concurrerende
schilderprojecten in heel Nederland.
De Bevelanden
De Spuije, tijdschrift van de
Heemkundige Kring De Bevelanden
en de Vereniging Vrienden van het
Historisch Museum De Bevelanden
(winter 2009), opent met drie artikelen
van A. Kort over Wilhelminadorp.
Hij beschrijft een van de markante
directeuren die de Wilhelminapolder
heeft bestuurd, Henri Adriaan Hanken,
die 42 jaar als directeur in functie was.
Vervolgens de perikelen rond de
verplaatsing van het gemeentehuis van
Kattendijke naar Wilhelminadorp, een
verplaatsing die de gemoederen danig
verhitte. Het derde artikel gaat over de
eerste school uit 1823 tot de huidige
school uit 1968, de Stamperiusschool,
genoemd naar de jeugdboekenschrijver
Jacob Stamperius. Over de laatstgenoemde
is er een bijdrage van
T. de Jong, naar aanleiding van het
feit dat de bakkerszoon Stamperius
150 jaar geleden geboren werd.
H. van Dam beschrijft zijn zoektocht
naar de plaats van de seinpost
‘Blikken Jan’, die eind 1807 in de
Zuid-Kraaijert stond. Hij vertelt over
Claude Chappe, de vader van de
moderne communicatie, de werking
van de optische telegraaf en diverse
andere typen telegrafen.
‘Geuzenterreur op Zuid-Beveland’ is
van de hand van F. de Klerk. In de
jaren 1572-1576 zijn er nogal eens
ongeregelde benden Geuzen op het
Bevelandse platteland rondgetrokken
die een ware terreur uitoefenden. De
auteur volgt een groepje dat in 1572
op West-Zuid-Beveland onrust
veroorzaakte. Verder nieuws over de
tentoonstelling ‘De Zeeuwse Kraal
Centraal’, een rechtszaak uit 1809 en
verschillende boekbesprekingen.
Zeeuws-Vlaanderen
In Tijdschrift, bulletin van de
Heemkundige Kring West-Zeeuws-
Vlaanderen (2009, 4), vinden we
het artikel ‘Een grimmig grensgeval.
Overwegingen over een overval in
Oostburg in1845’, door P. Ippel.
Naar aanleiding van een veroordeling
van achttien personen tot de doodstraf
Zeeuws Erfgoed 20 maart 2010/01 • ERFGOED ALLERLEI
wegens een overval op een boer in
Oostburg - een straf die door de
koning werd omgezet in langdurige
tuchthuisstraf - behandelt de auteur
drie vragen: de plaats van dit geval in
het stramien van de negentiendeeeuwse
strafrechtsgeschiedenis, het
functioneren van het strafrecht in
deze periode en de oorzaken van deze
collectieve criminaliteit.
I. van Damme schrijft over de kerken
en kloosters in de Delta van de Schelde
in de dertiende-veertiende eeuw,
W. Dierick over het voormalige
stadhuis van Aardenburg, dat als
monument uit de wederopbouwperiode
het bewaren meer dan waard is.
Onder de titel ‘Het Sluis van weleer’
worden herinneringen geplaatst die
door G.E. Albregts genoteerd werden.
Nout fietst in dit nummer over
Boerenhol naar het Zwarte Gat, over
de duinen naar de Zwarte Polder,
Cadzand en Retranchement,
Aardenburg en Sint-Kruis; onderweg
ziet en bedenkt hij heel veel waar de
heemkundigen baat bij kunnen
hebben.
De Nieuwsbrief, uitgave van de
Heemkundige Vereniging Terneuzen
(winter 2009), begint met de
geschiedenis van het Zeeuwsch-
Vlaamsche rolluik- en -timmerbedrijf,
geschreven door J.A. Oosterdijk. Het
bedrijf bestond van 1911 tot 1962.
E. Hamelink belicht het tegeltableau
dat op de buitenmuur van de RK
lagere jongensschool was aangebracht,
en dat 27 november 2009 op een
nieuwe bestemming onthuld werd,
op de gevel van de Willibrordustoren
in de Korte Kerkstraat. Hamelink
verstrekt ook de gegevens van de in
november aangebrachte plaquette in
de bestrating bij het nieuwe woon-
en winkelcentrum Schuttershof, en
in een volgend stukje gaat hij in op
de commanderij van de tempeliers,
gevolgd door de plannen en de
verwezenlijking van een gedenkteken
voor de ramp met de s.s Cornelis.
Van J.L. Platteeuw zijn de artikelen
‘Registratie van kentekenbewijzen in
Zeeland van het begin tot 1956’, en
‘Ziekenhuizen in Terneuzen en
Sluiskil’. In dat laatste begint de
auteur met een overzicht van de - vaak
kwalijke - praktijken van vroegere
genezers, en vertelt dat pas sinds de
negentiende eeuw meer vooruitgang
in de geneeskunde werd bereikt. In
1868 werd een oude school ingericht
als ziekenhuis, in 1903 werd een
nieuw ziekenhuis gebouwd. Na veel
voorbereidend werk kwam er in 1951
een moderner voor in de plaats, dat
geopend werd door koningin Juliana.
Het huidige ziekenhuis werd in 1989
geopend, weer door Juliana, nu echter
als prinses. Ook in Sluiskil was men
druk doende geweest een ziekenhuisbouw
te realiseren, dat in gebruik
genomen werd in 1915, het Sint-
Elisabeth Ziekenhuis.
P.W. Stuij tenslotte maakt de lezer
warm voor een bezoek aan de
Zwartenhoekse Zeesluis. Een belangrijk
man was bij de bouw van de fortificaties
directeur De Freytag. De benarde
positie van De Freytag - die wegens
onenigheid met prins Frederik van
Nassau was gearresteerd - wordt
verklaard, evenals het onvermogen van
de prins om weloverwogen besluiten

te nemen. De Zwartenhoekse Zeesluis
was in de eerste plaats een inundatiesluis;
het is zeker de moeite waard dit
historisch erfgoed te waarderen en te
bewaren.
De Vereniging tot Behoud van de
Historie van Philippine heeft haar 21 ste
jaarboek uitgegeven (2009).
‘De herinneringen van Pieter Jan
Poulusse, brigadier der marechaussee te
Philippine van 1879 tot 1882’, kwam
in handen van L. van Driel tijdens zijn
zoektocht naar materiaal voor een
studie over de zoon van deze Poulusse.
Na een inleiding door Van Driel volgen
de memoires van Pieter Jan Poulusse
vanaf zijn overplaatsing naar Sas van
Gent in 1879.
D. van der Zalm meldt de vondst
van een oude dijkpaal in een tuin in
de oude kern van Philippine, die een
plaatsje heeft gekregen aan het wandelpad
op de dijk langs het kanaal. Van
der Zalm schrijft ook over een café
Philippine, in de wijk Het Patershol
in Gent, vervolgens over Dolf den
Brusselaer, een van de oudste en
markantste figuren van Philippine,
en over de dorpsomroeper R. de Bock,
overleden in 1983.
Er volgen nog meer artikelen in dit
jaarboek, zoals ‘De restauratie van de
PI 77’ en ‘De Bakkemannen’ beide van
S. Ploegaert, ‘De ware geschiedenis van
de hengst D’n Bruinen’, met prachtig
gekleurde illustraties door P. Hamer,
en ‘Venster op het landschap’ van
W. Wintein.
W. Neyt geeft ‘Een verhaal van enkele
dagen uit het leven van een verzetsstrijdster
tijdens de eerste wereldoorlog’,
gekopieerde bladzijden uit een
niet achterhaald boek, die door de heer
A.M. Schieman geschonken werden.
Deze verzetsstrijdster, Gabrielle Petit,
die tijdens de oorlogsjaren als spionne
fungeerde, heeft een ‘open’ duiker als
geheime vluchtweg gebruikt om
Nederland te bereiken. Deze duiker
was de 175 jaar oude duiker onder de
Vrijendijk, waarover M. De Smet veel
interessants weet te vertellen.
‘Louise de Bettignies (1880-1918): een
moderne Jeanne d’Arc’ is een stuk van
professor A. Vanneste. Louise is slechts
een jaar actief geweest in de inlichtingendiensten,
vanaf het begin van de
oorlog tot haar arrestatie in 1915. Toch
heeft zij een indrukwekkende staat van
dienst opgebouwd. Zij werd wel de
Jeanne d ‘Arc van het noorden genoemd.
Van de Stichting Heemkundige Kring
Sas van Gent is de Kroniek 2009
(nr. 42) binnengekomen.
H. Waldeck vertelt over een van de
eerste automobilisten van Zeeuws-
Vlaanderen, de suikerfabrikant Pierre
Malotaux, die samen met een investeerder
in 1901 een vergunning kreeg van
Gedeputeerde Staten van Zeeland voor
een vermoedelijk nieuwe F.N.
(Fabrique Nationale). Deze vroege
automobiel met het kenteken Z 203
wordt uitvoerig beschreven in het
artikel.
H.A. van de Vijver geeft de geschiedenis
van een familie Van de Vijver in
Sas van Gent, te beginnen met
Jan van de Vijvere die in 1639 in het
Landtchijnsboek voorkomt.
Vervolgens behandelt E. de Hoo het
rijke molenverleden van Sas van Gent,
waarna J. van Hecke verklaart dat,
volgens H. Puylaert, Karel V de stichter
is van het huidige Sas van Gent.
In april 2009 werd gevierd dat de
luidklok in de kerk van Philippine
terugkwam, de klok die in 1648 voor
het eerst in de toren werd gehangen.
Zeeland in Japan, Japan in Zeeland
De merklap ‘Door Ons Gedaen’
was van 19 september tot en met
11 december 2009 tentoongesteld
in Huis ten Bosch Art Museum.
Het museum trok in die periode
een kwart miljoen bezoekers, voornamelijk
Japanners. Niet iedereen
zal de Zeeuwse merklap van begin
tot het eind (na 125,62 meter!)
hebben bekeken, maar aangenomen
mag worden dat heel veel Japanners
met bewondering en mogelijk zelfs
met enige verbazing hebben gekeken
naar de vele fraaie afbeeldingen in
kruissteek van Zeeland anno 2000.
In diezelfde periode, meer precies op
15 november, keken enige honderden
archeologen in de Schouwburg in
Middelburg met evenveel
bewondering naar een fraai staaltje
van Japanse kunstnijverheid:
een zeventiende-eeuws bordje in
ko-kutani stijl, opgegraven aan de
Dokkershaven, op het Scheldeterrein
in Vlissingen.
Op verzoek van het stadsbestuur van
Nagasaki was Door Ons Gedaen
(DOG) tot 12 januari 2010 ook nog
te zien in het Museum for History and
Culture in Nagasaki. Binnen twintig
uur na de sluiting van de tentoonstelling
in Huis ten Bosch werd de
tentoonstelling in het museum in
Nagasaki geopend. Een enorme
prestatie die alleen kon lukken
dankzij een goede voorbereiding,
veel enthousiasme en een uitstekende
samenwerking tussen enerzijds de
mensen van het museum en de stad
Nagasaki en anderzijds de mensen van
de SCEZ. Een centrale positie nam
het DOG-team in, dat deze keer
bestond uit Mia Elmont en Eef en Jaap
de Jonge. De opening van de tentoonstelling
in het museum was op 14
december en voltrok zich met groot
ceremonieel. Niet minder dan vijf
hoogwaardigheidsbekleders verrichtten
de officiële openingshandeling, te weten
het gezamenlijk en op hetzelfde
moment doorknippen van een lint.
Een centrale positie nam staatssecretaris
van Europese Zaken Frans
Timmermans in. Hij werd geflankeerd
door de gouverneur van de provincie
Nagasaki Genjiro Kaneko, de locoburgemeester
van Nagasaki Masanobu
Chita, de directeur van het museum
Ohori Satoshi en door Mia Elmont als
vertegenwoordigster van de provincie
en de SCEZ. Eef de Jonge vertelde in
haar openingstoespraakje iets over het
ontstaan van Door Ons Gedaen en
bedankte alle betrokken partijen
namens de provincie en de SCEZ
voor de goede samenwerking.
Het bijzondere Japanse bordje dat op
15 november aan enige honderden
archeologen werd gepresenteerd is
gevonden in een Vlissingse beerput
tussen duizenden andere scherven en
botjes. De beerput hoorde bij een pand
dat in de eerste helft van de zeventiende
eeuw in bezit was van Cornelis
Lampsins, op dat ogenblik de eigenaar
van de grootste rederij van Nederland
en de rijkste inwoner van Vlissingen.
Hoewel het niet zeker is dat Lampsins
ooit het pand zelf bewoonde, wijst de
inhoud van de beerput in ieder geval
richting een zeer elitaire levensstatus
van de toenmalige bewoners. De
beerput is op basis van het aanwezige
aardewerk, glas en kleipijpen gedateerd
in de periode 1610-1660. Het bordje
is te dateren in de jaren 1640-1660 en
behoort tot de oudste voorbeelden van
keramiek in de ko-kutani (oude kutani)
stijl binnen Europese archeologische
contexten. De oorsprong van deze stijl
is nog in nevelen gehuld. Tot op heden
is onbekend welke plaats de bakermat
is van dit type aardewerk.
In de zeventiende eeuw kreeg
Nederland het alleenrecht binnen
Europa om handel te drijven met Japan.
In het begin van de zeventiende eeuw
werden de Portugezen met geweld uit
Japan verjaagd, nadat ze te drieste
pogingen hadden ondernomen om de
lokale bevolking te kerstenen. De
nuchtere Nederlandse handelsgeest
werd door de Japanners duidelijk meer
gewaardeerd, maar er golden zeer
strenge regels. De Nederlanders
‘Vijf man sterk’ (v.l.n.r.): museumdirecteur, gouverneur, staatssecretaris, loco-burgemeester
en merklapambassadeur knippen tegelijkertijd het openingslint door (foto Jaap de Jonge).
Zeeuws Erfgoed 21 maart 2010/01 • ERFGOED ALLERLEI
De geschiedenis van de klok wordt
geschreven door F. Cappaert en
W. Westbroek.
Verhalen over ‘De Geuzenhoek te
Korsele, St. Maria Horebeke’,
‘Canisvliet en het landschappelijk
deficit’, en het ‘Industrieel Museum’
volgen.
Tijdens de feesten ter viering van
het 400-jarig bestaan van Sas van Gent
is in 1947 een toneelspel opgevoerd.
Naast de bewaarde tekst bood
E.A. Colpaert de redactie foto’s aan
van de originele tekeningen van de
decorstukken. Zowel de volledige tekst
als de afdrukken van de foto’s zijn in
dit jaarboek geplaatst.
Het Bulletin van de Oudheidkundige
Kring De Vier Ambachten (2009, 3)
bevat naast de huishoudelijke
mededelingen een artikel van P. van
de Velde over de jeugdjaren van
Willem Imandt, onderwijzer in
Sint-Jansteen, later schilder van
‘mooi-Indië’. A.L. Kort geeft als
aanvulling op zijn eerdere publicaties
een artikel over de sjampetters in Axel,
die het vaak moeilijk hadden om de
orde te bewaren.
Zeventiende-eeuws Japans aardewerk in
ko-kutani stijl, opgegraven in Vlissingen
in de winter van 2007-2008.
mochten het land zelf niet binnen;
ze opereerden vanaf 1641 vanuit het
kunstmatige eiland Deshima voor de
kust van Nagasaki. In 1646-1647 was
Willem Verstegen, afkomstig uit
Vlissingen, een van de eerste opperhoofden
van deze handelsnederzetting.
Het bewuste bordje dateert wellicht uit
deze tijd. Het is verleidelijk om het
bordje te zien in het licht van de jaarlijkse
processie die de Nederlanders
ondernamen naar de Japanse shogun (de
militaire commandant) in Edo. Dit was
de enige gelegenheid waarbij de
Nederlanders het land binnenmochten
en een hoogtepunt van hun verblijf
aldaar. Op het hof van de shogun werden
exotische relatiegeschenken uitgewisseld
tussen de Japanners en de
Nederlanders.
De opgraving op het Scheldeterrein is
in de winter van 2007-2008 uitgevoerd
door ADC ArcheoProjecten, onder
begeleiding van de Walcherse
Archeologische Dienst in opdracht van
de gemeente Vlissingen. Het archiefonderzoek
werd verricht door het
Gemeentearchief Vlissingen. Met dank
aan Bernard Meijlink (Walcherse
Archeologische Dienst) en Johan Claeys
(ADC ArcheoProjecten).

Stichting De Zeeuwse Streekdrachten:
nieuwe voorzitter en afscheid adviseur
Speld voor Buitengewone Diensten, opgespeld
bij Aad de Klerk tijdens zijn laatste vergadering
als adviseur van de stichting.
In een vergadering op 25 november 2009
droeg Adrie Quaak de voorzittershamer over
aan Siebe Kramer. Sinds het overlijden van
voorzitter Riet Daamen in 2006 was Adrie
Quaak waarnemend voorzitter.
Hij karakteriseerde de functie van de nieuwe
voorzitter als die van: oppertimmerman aan
de weg. De stichting - een samenwerkingsverband
van zes streekdrachtorganisaties:
De Arke, Het Walcherse Costuum,
Cultuur-behoud Westkapelle, Ons Boeregoed,
Mooi Zeeland en de Axelse Klederdrachtgroep
- wil nadrukkelijk aanwezig zijn bij
allerlei provinciale gebeurtenissen, en Kramer
wil daar zijn steentje aan bijdragen.
Als burgemeester (van Kapelle) en als
voorzitter van de Zeeuwse burgemeesterskring
lijkt hij de geëigende persoon hiervoor.
Tot het einde van de negentiende eeuw liepen
de meeste mensen in Zeeland, zeker op het
platteland, in streekdracht. Dat gold ook voor
West-Zeeuws-Vlaanderen, het Eiland van
Cadzand. Na 1900 is het aantal dragers van
Cadzandse dracht echter snel verminderd.
De meeste rokken, schorten, karkasjes,
mantelines, mutsen en dergelijke zijn
weggegooid of verdwenen. In samenhang
daarmee is ook de kennis van de dracht
achteruitgegaan.
Toch is er nog heel wat van de Cadzandse
dracht bewaard gebleven, zowel bij particulieren
als in bewaarinstellingen, zoals musea.
Bovendien is er nog een aantal mensen die
zeer veel over de kostuums en accessoires
weten.
Op 8 januari werd te IJzendijke de Stichting
tot Behoud van de Cadzandse Dracht
Hoogtepunt in de promotionele sfeer waaraan
de stichting haar medewerking verleende
waren de Senior Games 2009. Komend jaar
zijn er onder meer mogelijkheden bij de
viering van Koninginnedag, bij de uitreiking
van de Four Freedoms Awards, en bij de grote
wielermanifestaties als de Tour de France en
de Giro d’Italia. In de loop van 2010 wordt
het thema streekdrachten operationeel op de
website www.geschiedeniszeeland.nl.
Hierop komt een uitvoerig uittreksel van het
in 2005 verschenen standaardwerk van de
stichting: De Zeeuwse Streekdrachten 1800-
2000. Daarnaast komt er informatie op te
staan over de stichting en de zes aangesloten
organisaties.
Op dezelfde vergadering werd afscheid
genomen van Aad de Klerk. Hij was vanaf het
begin van de stichting, ruim elf jaar geleden,
bij de bestuursvergaderingen aanwezig als
adviseur vanuit de SCEZ. Kernwoorden uit
de speech van Adrie Quaak die hem
karakteriseren: bescheiden, integer,
organisatorisch netwerker om trots op te zijn.
Uit handen van de nieuwe voorzitter ontving
hij als dank namens de stichting als eerste de
Speld voor Buitengewone Diensten, een
originele facetspeld die ook het logo van de
stichting siert. In zijn dankwoord verklaarde
Aad niets met kleren te hebben, maar - als
geograaf - alles met streekdracht. Hij adviseerde
nog veel meer naar buiten te treden met
deze vorm van erfgoed. SCEZ-directeur Wim
Scholten prees Aad om het kunnen leggen van
waardevolle verbindingen.
Stichting tot Behoud
van de Cadzandse dracht opgericht
opgericht. De stichting heeft tot doel:
- bij te dragen aan de instandhouding van
een representatieve collectie Cadzandse
dracht;
- het vergroten en overdragen van de kennis
over de Cadzandse dracht;
- het meer bekendheid geven aan de
oorsprong en ontwikkeling van de
Cadzandse dracht.
De stichting wordt geleid door een bestuur,
bijgestaan door een aantal adviseurs.
De stichtingsvoorzitter is mw. Jenny
Rosendaal-Dees, t 0117-452850
06-20424554, e adri_jenny@kpnplanet.nl.
Het correspondentieadres van de stichting is:
Lange Strinkweg 1, 4506 JG Cadzand,
telefoon 0117-391234 en 06-12821445,
e-mail adkeuninck@kpnplanet.nl.
Zeeuws Erfgoed 22 maart 2010/01 • ERFGOED ALLERLEI
Stichting Het Werkend
Trekpaard Zeeland
zoekt bestuursleden
(foto Rianne Francke)
Stichting Het Werkend Trekpaard Zeeland zet zich in voor de
instandhouding van het werkende trekpaard als natuurlijke
krachtbron in de landbouw en voor het behoud van oude werktuigen
en vaardigheden. De stichting organiseert jaarlijks allerlei
publieksactiviteiten. Om dit te kunnen blijven doen, zijn er
broodnodig twee nieuwe bestuursleden nodig. Eén voor het bijhouden
van de financiën en één voor het werven van nieuwe
sponsors.
De werkzaamheden van de penningmeester zullen bestaan uit
het afhandelen van de betalingen en het opstellen van de jaarrekening.
De ‘sponsormarketeer’ gaat zich bezighouden met het
werven van sponsorgelden ten behoeve van de uit te voeren
activiteiten, zoals het onderhouden van de werktuigen en
machines van de stichting.
Aan de stichting zijn een tiental trekpaardenhouders en 450
donateurs verbonden. Samen met de trekpaardenhouders en een
aantal vrijwilligers organiseert zij activiteiten op diverse locaties
in Zeeland. Vaste items zijn de open dagen bij trekpaardenhouders
en bij de boerderij van de stichting. Andere activiteiten
zijn routes met authentieke wagens, rijtuigen en gerijen,
oogst-demonstraties en ploegkampioenschappen, landbouwgrond
bewerken bij Natuurmonumenten, donateuravonden
organiseren en oude landbouwwerktuigen onderhouden.
Wilt u ook tijd vrijmaken voor de stichting, meldt u dan aan
bij het secretariaat van de stichting: Piet Hannewijk, Burg.
Hackstraat 12, Wolphaartsdijk, 0113-581561,
hannewijk24@zonnet.nl. Uw inzet loont de moeite, want bezig
zijn met en voor dit levende culturele erfgoed is zeer leuk!
Afsluiting Jaar van de Tradities
2009 was in heel Nederland het Jaar van de Tradities. Ook
vanuit Zeeland werd veel bijgedragen aan het succes van dit
jaar. De activiteiten werden (en worden nog steeds) bekend
gemaakt via de website traditieszeeland.nl. Het Zeeuwse Jaar
van de Tradities wordt op zaterdag 12 juni in Goes afgesloten
met het symposium ‘Echt Zeeuws?!’ Het programma biedt
een terugblik op het afgelopen jaar, dat liet zien hoe bijzonder
vele tradities in Zeeland zijn en hoezeer velen in Zeeland hier
nog waarde aan hechten. Enkele tradities worden ‘ten tonele
gevoerd’. Tijdens deze dag wordt ook nader ingegaan op de
resultaten van het onderzoeksrapport Volkscultuur in Zeeland:
voor jong en oud! dat recentelijk verscheen.
Voor meer informatie over programma en aanmelding:
www.traditieszeeland.nl.
‘De smaak van de 19 e eeuw’
Open Monumentendag 2010 vindt dit jaar plaats in het
weekend van 11 en 12 september en heeft als landelijke thema
‘De smaak van de 19 e eeuw’.
De negentiende eeuw heeft qua bouwstijlen een rijke verzameling
gebouwen opgeleverd. Door de groeiende industrie en de
toe-nemende macht van lokale overheden, maar ook door de
toenemende kennis van de bouwtechniek en de technische toepassingsmogelijkheden
van ‘nieuwe bouwmaterialen’, ontstonden
er allerlei nieuwe typen gebouwen, vaak in verrassende vormen.
Er werd daarbij teruggegrepen op verschillende historische
bouwstijlen die door elkaar werden gebruikt, of in een
nieuw jasje werden gestoken. Er wordt dan ook gesproken van
stijlen als neogotiek, neorenaissance, neoclassicisme of eclecticisme.
Zeeland heeft over de hele provincie verspreid vele bouwwerken
die volgens deze neostijlen gebouwd zijn. Welke daarvan
tijdens de OMD te bezichtigen zijn, wordt in de zomer van
2010 bekendgemaakt via onder meer de landelijke website
www.openmonumentendag.nl.

Colofon
Zeeuws Erfgoed is een uitgave van Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
en verschijnt vier keer per jaar. Deze nieuwsbrief informeert over
archeologie, cultuurhistorie, erfgoededucatie, monumenten,
musea en streektalen in Zeeland.
Abonnementen en adreswijzigingen alleen schriftelijk
via postbus 49 o.v.v. Zeeuws Erfgoed.
redactie Marinus van Dintel, Aad de Klerk, David Koren,
Jan Kuipers, Veronique De Tier, Tony Veenstra en Janneke de Wit
eindredactie Saskia Buitenkamp, Marinus van Dintel, Aad de Klerk,
en Jan Kuipers
foto’s Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, tenzij anders vermeld.
De SCEZ streeft er met de uiterste zorgvuldigheid naar om
voorafgaand aan het moment van publicatie contact op te nemen
met de rechthebbenden.
De SCEZ kan op geen enkele wijze aansprakelijk worden gesteld voor
beeldmateriaal, door derden aangeleverd, waarop auteursrecht berust.
opmaak decreet, Ramon de Nennie, Middelburg
druk Verhage & Zoon, Middelburg
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
Postbus 49 4330 AA Middelburg
Bezoekadres Gebouw De Burg, Groenmarkt 13
Telefoon 0118-670870 | Fax 0118-670880 | E-mail info@scez.nl
Internet www.scez.nl
KORTelings uit dienst
Bram Dees is begin 2010 teruggetreden als coördinator van de door de
SCEZ ondersteunde Werkgroep Industrieel Erfgoed Zeeland (WIEZ).
Meer dan tien jaar heeft Bram zich met hart en ziel ingezet voor het
industrieel erfgoed in Zeeland. Als boegbeeld van de werkgroep heeft
hij vele dingen opgepakt, waarbij de stoommachine in Sluiskil wel het
grootste project is geweest. Met zijn grote inzet voor het behoud van dit
unieke stuk erfgoed heeft Bram mede de geesten rijp gemaakt voor de
vestiging van een volwaardig industrieel museum in Sas van Gent.
Een mooi moment was de jubileumbijeenkomst die Bram in 2007
organiseerde naar aanleiding van het 25-jarige bestaan van de WIEZ.
De bijeenkomst werd gehouden in de voormalige goederenloods uit 1872,
afkomstig van het spoorwegemplacement van Middelburg en nu deel
uitmakend van het complex van de Stoomtrein Goes-Borsele. Diverse
sprekers benadrukten het belang van de werkgroep en de noodzaak van
verdere documentatie van het industrieel erfgoed in Zeeland. Hoewel
teruggetreden als coördinator blijft Bram actief binnen de werkgroep,
zij het als ‘gewoon’ lid.
Zeeuws Erfgoed 23 maart 2010/01
Zeeuws Erfgoed
jaargang 9 nr. 1 • maart 2010
Meegezonden
- Zeeuws Archief Nieuws nr. 45
Aan dit nummer droegen bij:
• ARCHEOLOGIE Robert van Dierendonck, Henk Hendrikse,
Nathalie van Jole, Hans Jongepier, Jan Kuipers
en Ilona van der Weide-Haas
• CULTUURHISTORIE Marinus van Dintel, Aad de Klerk
en Iris Laboyrie
• MONUMENTEN Marinus van Dintel, Wim Jakobsen, David Koren,
Tony Veenstra en Jan van Zon
• MUSEA Leo Adriaanse en Janneke de Wit
• STREEKTALEN Veronique De Tier
• MONUMENTAAL Tony Veenstra
• ALGEMEEN Allie Barth en Henk Hendrikse
• ALLERLEI Johan Francke, Piet Hannewijk, Wim van der Heijden,
Wim Scholten, Truus Trimpe Burger-Mekking en Arco Willeboordse
Aanlevering van kopij
Voor het volgende nummer en/of reacties op deze nieuwsbrief bij
voorkeur digitaal tot 12 april 2010, zeeuwserfgoed@scez.nl of
via postbus 49, 4330 AA Middelburg o.v.v. kopij Zeeuws Erfgoed.
Bij de omslag
De Arendshoeve is een typisch Zeeuwse boerderij gelegen aan de
rand van ’s-Heer Arendskerke. Het complex bestaat uit drie delen:
een woonhuis, een schuur en een bakkeet. Het zijn drie rijksmonumenten
op één erf. De oude bakkeet dateert van vóór 1600.
Waarschijnlijk maakte het deel uit van een vroegere hoeve uit de
vijftiende-zestiende eeuw. Omstreeks 1610 werd op het terrein een
nieuwe boerderij gebouwd, een huis met daaraan vast in L-vorm
een boerenschuur. Toen deze laatste circa 1870 geheel afbrandde,
kwam er verderop op het terrein een grote, geheel gepotdekselde
schuur te staan met drie mendeuren. Opmerkelijk is het raampje
rechtsboven op de foto, een zogenaamde trompe l’oeil (gezichtsbedrog).
Het dak is afgedekt met riet en de wolfseinden aan de
kopse kant zijn versierd met decoratieve houten windveren met wit
kantmotief. Nog tot 2005 functioneerde deze bijzonder mooie
boerderij als agrarisch bedrijf. Een uitvoering op schaal is sinds 26
november 2009 in Madurodam te bekijken.

MOnuMENTaal
Lamswaarde is een dorp in Zeeuws-Vlaanderen,
en telt momenteel 820 inwoners (2010). Sinds
1 januari 2003 maakt het deel uit van de
gemeente Hulst. Oud-Lamswaarde ontstond
als uithof van de Vlaamse Abdij van Boudelo,
een Cisterciënzer abdij. Deze uithof is
gedurende de Tachtigjarige Oorlog verwoest.
Na 1615 ontwikkelde zich nabij deze locatie
het huidige Lamswaarde. In 1871 begon men
met de bouw van de huidige rooms-katholieke
Heilige Corneliuskerk, naar een ontwerp van
architect P. Stoffers. Deze zeer productieve
architect was ook verantwoordelijk voor
de RK Kerken in Aardenburg, Graauw,
Biervliet, Nieuw-Namen, Hoofdplaat, Axel,
Groede, Kloosterzande, Vogelwaarde en Clinge.
In 1873 werd de Heilige Corneliuskerk
door de Deken van Hulst ingewijd.
(foto Jan Wijnacker)