De Situatie Homeopathie | MA Thesis J.T.H.J. Dekkers - NVKH

De Situatie
Homeopathie
Een vergelijkend onderzoek naar de oorzaken van populariteit en
impopulariteit van homeopathie in de Verenigde Staten, het Verenigd
Koninkrijk, India en Nederland.
Dulcia non meruit qui non gustavit amara
____________________________
Cum Laude Thesis - MA Comparative History | drs. J.T.H.J. Dekkers
Vertaald uit het Engels, door Jurriaan Ritzer.
1

De Situatie Homeopathie
Een vergelijkend onderzoek naar de oorzaken van de populariteit en impopulariteit van
homeopathie in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, India en Nederland.
Originele Titel: What about Homeopathy? A comparative investigation into the causes of
popularity of homeopathy in The USA, The UK, India and The Netherlands
Deze Master of Arts Thesis Comparative History is geschreven namens de Universiteit van
Utrecht
Eerste Supervisor: dr. Fia Dieteren
Tweede Supervisor: dr. Joost Vijselaar
Derde Supervisor: prof. dr. Martin Dinges
Overall Supervisor en coördinator Master Programma: Prof. dr. Maarten Prak
Geschreven door: Joris Theodorus Hubertus Johannes Dekkers
Eerste editie (Engelstalig): juli 2009 (Nuenen)
Copyshop Rooijmans Nuenen
© 2009
Niets uit deze uitgave mag worden gekopieërd, verveelvoudigd of aan groot publiek vertoond. Online
publicatierechten zijn verstrekt aan www.homeopathienetwerk.nl. Het overnemen van tekst voor online
doeleinden werkt daarmee slechts duplicatie in de hand, waar uw site voor wordt bestraft in de rankings.
Wanneer delen van deze publicatie toch graag gebruikt willen worden, voor wat voor doeleinden dan ook,
neemt u contact op met de auteur.
2

Inhoud
Voorwoord en dankwoord………..………………………………………………………………………………………… 4
Introductie………………………………………………………………………………………………………………………….. 6
Hoofdstuk 1 | De Verenigde Staten.……………………………………………………………………………….…… 21
Hoofdstuk 2 | Het Verenigd Koninkrijk..………………………………………………………………………….…… 30
Hoofdstuk 3 | India...……………………………………………………………………………………………….…………… 38
Hoofdstuk 4 | Nederland…..……………………………..………………………………………………………….……… 44
Conclusie.………………………….………………………………..………………………………………………………….…… 52
Appendix | De Wereld der Samenlevingen en De Wereld van Eén Man………………………...... 63
Bijlage: Grafieken en tabellen..….……………………………………………………………………………………….. 66
Gebruikte afkortingen………………………………………………………………………………………………………… 67
Bibliografie………………………………………………………………………………………………………………………….. 68
3

Voorwoord en dankwoord
Waarom is homeopathie vandaag de dag populair in sommige landen, maar minder populair
in andere landen? Deze vraag, die centraal staat in dit onderzoek, greep mij vanaf het begin aan en
liet mij niet meer los. Was het de cultuur, de geschiedenis, de tradities van een land die ervoor
zorgden dat homeopathie populair of juist niet werd, of speelden andere factoren een beslissende
rol? Toen de mogelijkheid zich aandeed om een onderwerp voor mijn MA scriptie te kiezen, was het
deze vraag, deze interesse, die ik wilde uitzoeken.
Ik kwam er al snel achter dat er niet veel onderzoek is gedaan naar de geschiedenis van
homeopathie, zeker niet naar oorzaken van populariteit en impopulariteit. Aan de ene kant leek het
een grote en ook moeilijke uitdaging om een van de weinige ontdekkingsreizigers te zijn op dit
gebied, aan de andere kant werkte die gedachte ook zeer motiverend. Wat brengt immers meer
voldoening dan een wetenschappelijke bijdrage te leveren aan een onderwerp dat door zijn enorme
groei zeer interessant maar grotendeels onverkend is? Door de groei is de vraag welke factoren
hebben bijgedragen of afgedaan aan de populariteit van homeopathie in bepaalde landen de laatste
decennia steeds belangrijker geworden. Het is de huidige, existentiële situatie die om een verklaring
vraagt. Hoe trots ik ook ben om de eerste te zijn die een diepgaand en onderbouwd antwoord
formuleert, ik realiseer me ook dat dit pionierswerk, in combinatie met een vrij unieke methode, veel
vragen, onvolledigheden en kritiek met zich mee kan brengen. En dat stemt mij juist tevreden. Als
deze thesis een academisch, of in ieder geval een bepaalde vorm van debat teweeg kan brengen
tussen historici, sociologen of mensen binnen homeopathie of reguliere geneeskunde, dan heeft
deze thesis zijn doel meer dan voorbij gestreefd.
Deze thesis is het resultaat van het werk van vele mensen, niet alleen de auteur. Natuurlijk,
het idee was van mij, evenals de opzet, maar zonder de inspiratie en hulp van een hoop mensen was
het veel moeilijker voor mij geweest om de juiste bronnen te vinden en toegang te krijgen tot de
juiste gegevens. Ten eerste is professor Maarten Prak methodologisch een grote inspiratie voor me
geweest. Hij is de ontwikkelaar van het MA programma Comparative History. Zonder dit initiatief
zouden veel studenten (inclusief mijzelf) niet in aanraking gekomen zijn met deze vruchtbare en
interessante onderzoeksmethode. Naast de individuele gesprekken die ik de laatste maanden met
hem voerde , organiseerde Professor Prak ook regelmatig bijeenkomsten voor alle Masterstudenten:
boeiende discussies en uitwisselingen tussen alle deelnemers waren het gevolg. Meteen vanaf het
begin was Professor Prak zeer enthousiast over mijn onderzoeksonderwerp en later ook over mijn
voortgang. Ten tweede wil ik mijn directe begeleider, Fia Dieteren, bedanken, alsmede mijn cobegeleider
Joost Vijselaar. Zij hebben vanaf het begin van mijn onderzoek mij de juiste wegen
getoond en kritische feedback gegeven, alsmede me geadviseerd over mogelijke literatuur en mijn
voortgang bijgehouden terwijl ze me de vrijheid gaven om mijn eigen weg te vinden voor dit
onderzoek. Fia verdient verdere erkenning voor het grondig doorlezen en corrigeren van
verschillende versies van deze scriptie. Haar commentaar was van onmisbaar belang voor de
ontwikkeling van mijn gedachten in het bijzonder en de scriptie in het geheel. Een geweldige
samenwerking ontwikkelde zich, waar ik met plezier aan terugdenk.
Er zijn vele andere personen die ik ook graag wil noemen. In april bezocht ik de Robert Bosch
Stiftung in Stuttgart, een onderzoeksinstituut beroemd om de veelheid aan beschikbare bronnen
over homeopathie. Veel dank gaan met name naar Professor Martin Dinges, adjunt-directeur van het
Institute for the History of Medicine van de Robert Bosch Stiftung Stuttgart en beroemd onderzoeker
naar de geschiedenis van homeopathie en reguliere geneeskunde. Vanaf het eerste moment dat ik
hem om hulp vroeg voor mijn onderzoek, was hij positief en ontving me met open armen. Hij hielp
me tijdens mijn bezoek en we hebben die dagen uren gesproken over mijn onderzoek. De Stiftung is
een heerlijk en charmant instituut met zeer behulpzame en vindingrijke personen en ik moet
toegeven dat ik de meeste vorderingen heb gemaakt tijdens mijn bezoek daar. Later nam Professor
Dinges zelfs de tijd om mijn thesis door te nemen. Ik was zeer blij dat de beroemdste expert wat
4

etreft de geschiedenis van homeopathie mij zijn commentaar en complimenten verschafte. Voorts,
in mijn eigen land waren Anne Hilde van Baal van het Huizinga Instituut en Marijke Gijswijt-Hofstra
(voormalig professor aan de UvA) zo aardig om me te ontmoeten. Deze bijeenkomsten droegen op
verschillende wijze bij aan mijn scriptie; zo openden zij onder meer deuren voor mij die anders
gesloten waren gebleven.
Ik wil ook graag de vele medische en homeopathische instituten bedanken die me toegang
hebben verschaft tot belangrijke gegevens. Via email ontving ik veel informatie, hoewel ik graag nog
meer had gezien, alsmede antwoorden en hulp van vele onderzoekers en organisaties in de VS, het
VK, Nederland en India. Met extra dank aan het ECCH en de medewerkers van de verschillende
homeopathische vakbewegingen.
Een verdere erkenning gaat naar Jurriaan Ritzer en zijn medestudenten die de Engelse versie
van deze scriptie hebben gecorrigeerd en de Nederlandse vertaling hebben verzorgd. Natuurlijk gaat
er ook dank uit naar mijn ouders: ze waren er altijd voor me en zonder hun steun had ik nooit dit
onderzoek kunnen voltooien. Mijn laatste dank gaat naar mijn beste vriend Peter van Bokhoven en
mijn vriendin Nicole Westerterp. Zij hebben verzekerd dat ik ook nog wat van het leven genoot naast
alle tijd die ik werkend aan deze scriptie achter de computer besteedde.
Joris Dekkers | Nuenen, 17 juli 2009
5

Introductie
Deze introductie is wat breed van stof vergeleken met de meeste andere onderzoeken. Dit is
noodzakelijk om verschillende redenen. Ten eerste is het van vitaal belang dat de lezer bekend raakt
met homeopathie, het ontstaan ervan en de ideeën erachter. Homeopathie is immers een zeer
unieke therapie. Ten tweede is het ook belangrijk om het doel van dit onderzoek te presenteren aan
de lezer. Dit doel is samengevat in de onderzoeksvraag voor deze scriptie: Waarom is homeopathie,
vandaag de dag, populair in sommige landen maar niet in andere landen? Deze insteek is uniek. Ten
derde is het ook nodig om de vrij unieke en redelijk onbekende onderzoeksmethode uit te leggen
aan de lezer, The Comparative Method.
Algemene introductie in homeopathie en de geschiedenis ervan
Homeopathie is een geneeskunst die in 1795 werd uitgevonden door de Duitser Dr. Samuel
Hahnemann (1755-1843). Hahnemann was een dokter (hij haalde zijn doctoraal aan de Universiteit
van Erlangen), een vertaler en een huisarts van beroep. Tijdens een vertaling van A Treatise of the
Materia Medica geschreven door de Schotse professor William Cullen (1710-1790), stuitte
Hahnemann op een paradoxale verklaring over het effect van Peruviaanse Kirinebomen (Kinabast).
Cullen stelde dat Kinabast koortsen kon genezen wanneer deze werd geconsumeerd door mensen.
Hij baseerde dit op de samentrekkende en gastrische eigenschappen van de kinabast. Hahnemann
was niet tevreden over deze verklaring en besloot de effecten op zichzelf te testen. Door zijn eigen
ervaringen wist Hahnemann dat kinabast wisselende koortsen en bijkomende symptomen kon
genezen. Geheel onverwachts produceerde Hahnemann precies deze wisselende koorts en
symptomen nadat hij kleine porties Kinine tot zich had genomen. In een voetnoot schreef hij:
“Kirine, dat gebruikt wordt als een geneesmiddel voor wisselende koortsen, is effectief doordat het juist
dergelijke symptomen opwekt in gezonde personen.”
Deze notitie leidde uiteindelijk, na meerdere andere experimenten met andere medicijnen, tot de
formulering van de meest belangrijke basis van homeopathie: Het similia principe: het gelijke wordt
met het gelijksoortige genezen. Tijdens zijn tests ontwikkelden Hahnemann en zijn proefpersonen
ernstige, soms zelfs gevaarlijke symptomen. Om het risico te minimaliseren koos Hahnemann ervoor
de tincturen te verdunnen. Tot zijn eigen verbazing leidde dit niet alleen tot minder leed, het
verhoogde ook de geneeskracht van het medicijn. Hahnemann besloot door te gaan met het
verdunnen van medicijnen, ver voorbij het punt waar men het getal van Avogadro 1 bereikt.
Hahnemann schreef deze verdunde medicijnen voor aan zieke mensen, in overeenstemming met het
het similia principe, en analyseerde dat zijn patiënten van zowel lichamelijke als geestelijke
aandoeningen genazen. Dit bracht hem ertoe het tweede principe van homeopathie te formuleren:
De wet van infinitesimale verdunningen: Hoog verdunde (en geschudde) homeopathische middelen
zijn in staat de levenskracht van mensen te herstellen. Hahnemann concludeerde dat grote
doseringen destructief zijn, middelgrote en kleine doseringen zijn giftig, maar dat juist infinitesimale
doseringen zijn genezend. De kleinste doseringen zijn niet kwantitatief, maar kwalitatief en hebben
directe invloed op de levenskracht (Lebenskraft, Dynamis), welke vervolgens respectievelijk de geest,
1 Het getal van Avogadro (6.023 x 10 23 ) is een getal dat de grens aangeeft tussen meetbare aanwezigheid van moleculen en pure energie.
Wanneer een stof (tinctuur) verdund wordt in water of alcohol, neemt de waarneembare dosis, uitgedrukt in moleculen, van de tinctuur af.
Wanneer de tinctuur verdund is voorbij het getal van Avogadro, betekent dat dat er geen enkel molecuul van de oorspronkelijke tinctuur in
de oplossing aanwezig is. Homeopathische medicijnen, met uitzonderingen van de laag verdunde, worden ver voorbij dit punt verdund en
hierdoor is er veel discussie tussen de voorstanders en tegenstanders van de behandeling: juist omdat de homeopathische
geneesmiddelen geen molecuul meer van de originele stof bevatten bestaat de stof volgens de medische gemeenschap dus niet en kan het
middel geen geneeskrachtige werking, anders dan het placebo-effect, hebben. Het getal van Avogrado bestond overigens nog niet in de tijd
van Hahnemann.
6

emoties en fysieke symptomen geneest. Het concept van de levenskracht, welke volgens Hahnemann
elk mens drijft, kan beschouwd worden als het derde principe van homeopathie. 2
Samuel Hahnemann schreef alle regels en principes voor homeopathie op in zijn Organon der
rationellen Heilkunde (1810). Tot op heden blijft dit boek de leidraad voor homeopaten over de hele
wereld. Dit boek verklaard ook de scheuring tussen Hahnemann en zijn volgelingen, en de Duitse
geneeskundigen, die Hahnemann allopaten noemt. Hahnemann heeft het regelmatig over wat hij
beschouwd als cruciale fouten, gemaakt door kwakzalvers en dokters bij de behandeling van hun
patiënten. Hahnemann veroorzaakte flink wat opschudding in de medische wereld, wat ongetwijfeld
positieve effecten had voor homeopathie.
Samuel Hahnemann (1755-1843)
In eerste instantie wist Hahnemann veel artsen nieuwsgierig te maken die simpelweg wilden weten
waar zijn argumenten om draaiden. Velen leken onder de indruk van de resultaten toen ze
homeopathische medicijnen testten op hun eigen patiënten. Vooral jonge dokters reisden af naar
Hahnemann om persoonlijk opgeleid te worden in de nieuwe therapie. Ze kwamen uit heel Europa,
en namen de rudimenten van homeopathie mee terug naar huis. Na de dood van Hahnemann
verspreidde homeopathie zich vrij snel dankzij haar volgelingen. Ze zetten meerdere praktijken en
klinieken op en gaven ook les in homeopathie aan collega's. 3 Deze nationale pioniers kregen te
maken met flinke kritiek en woede vanuit de gevestigde orde van de geneeskunde. Ondanks dat wist
homeopathie in de 19e eeuw zich een plaats te verwerven in het medische spectrum.
Huidige status van homeopathie wereldwijd
De scheuring tussen homeopaten en de reguliere geneeskunde die begon in de 19e eeuw bestaat
vandaag de dag nog steeds. Hoewel homeopathie nu wereldwijd verspreid is – met meer dan
150.000 homeopaten en 450 miljoen patiënten, blijft er zware kritiek bestaan op haar methode (van
verdunning) waardoor het nog steeds als een niet-geaccepteerde behandelmethode wordt gezien
door de (dominante) Westerse wetenschappelijke en medische gemeenschap. 4 Toch is homeopathie
vandaag de dag samen met acupunctuur de meest gebruikte alternatieve behandelmethode. 5
Wereldwijd is de rol en populariteit van homeopathie sinds 1970 enorm toegenomen, als onderdeel
van een globale renaissance van complementaire en alternatieve behandelwijzen (CAM).
Voordat we ingaan op de onderzoeksvraag is het verstandig om de belangrijkste en unieke
concepten waar homeopathie op is gebaseerd samen te vatten. Ook is het relevant om te weten hoe
het verschilt van reguliere geneeskunde.
2 De Levenskracht is een concept dat al stamt uit de Oudheid en werd hervonden in de 18e eeuwse (Romantische) geneeskundige
literatuur. Het is een concept dat Hahnemann gebruikte om zijn theorie over de effecten van homeopathie te structureren.
3 Peter Morrell, A History of homeopathy in Britain, Staffordshire University, (Verenigd Koninkrijk, 2004), p.24
4 Christian Boiron, Waarom ik vertrouwen heb in homeopathie, 1e ed. Standaard Uitgeverij Antwerpen, (Antwerpen 2007), omslag. Voor
definities en uitleg over homeopathie en verwante definities en concepten, zie hoofdstuk 1. In een ander artikel wordt gesuggereerd dat er
rond de 500 miljoen patiënten zijn, zie: http://www.crystalinks.com/homeopathy.html
5 Alle therapieën die niet direct als orthodoxe, reguliere geneeskunde te bestempelen zijn en een alternatieve, aanvullende behandeling
bieden. De alternatieve en aanvullende aspecten worden geboden in zowel de theorie achter deze aanpakken (holistisch/systematisch vs
mechanisch/organisch, natuurlijk vs synthetisch, etc.) en in hun praktijk (diagnostische methoden, type consulten, etc)
7

Wat zijn de eigenschappen van homeopathie en hoe verschilt het van reguliere geneeskunde?
Naast de drie fundamentele principes van homeopathie: Het similia principe, infinitetestimale verdunningen
en het idee van de levenskracht; zijn er verschillende andere typificaties die gemaakt kunnen worden om
homeopathie te onderscheiden van reguliere geneeskunde.
Afkomst medicijnen
Homeopathische medicijnen zijn geen synthetisch gefabriceerde medicijnen zoals de meeste orthodoxe geneesmiddelen
dat zijn. Homeopathische medicijnen worden gemaakt van tincturen en ‘samples’ van mineralen, planten, dieren en
ziekten. Dit komt voor een deel door het uitgangspunt van de homeopathie dat alles in deze wereld zowel ziek kan maken
als genezen. Alles dat bestond voor de mensheid is verantwoordelijk voor het ontstaan van de mens en en zal derhalve
ook altijd invloed blijven hebben op ziekte, genezing, leven en dood van mensen.
De Anamnese
Homeopaten willen graag alles weten van hun patiënt: het karakter, de leefomgeving, de medische voorgeschiedenis, de
symptomen (fysieke, emotionele en spirituele), de leefwijze, de familie en vrienden, etc. Om hierachter te komen luistert
de homeopaat minstens een uur naar zijn patiënt bij de eerste ontmoeting, en minstens een half uur bij volgende
ontmoetingen. Dit staat in contrast met de relatie tussen arts en patiënt in het reguliere circuit. Daar zien de dokters hun
patiënten ongeveer 10-20 minuten per consult. De reguliere arts is minder geïnteresseerd in het karakter en de
emotionele en mentale achtergrond van de patiënt en richt zich voornamelijk op de lichamelijke symptomen.
Diagnose
In homeopathie zijn de symptomen die door de patiënt worden verteld en de manier waarop hij deze meedeelt van het
grootste belang. Homeopaten voeren over het algemeen geen (of weinig) diagnostische testen uit. Homeopaten geloven
dat alleen de patiënt echt weet wat hij ervaart en hoe hij deze ervaringen moet communiceren naar anderen, dat doet hij
op zijn eigen, unieke en individuele manier. Juist dat individuele brengt de homeopaat tot het similimum. De homeopaat
houdt de patiënt wel nauwlettend in de gaten (hoe hij communiceert, eruit ziet, ruikt, etc.), maar het verhaal van de
patiënt is de basis, waar een reguliere arts leert dat vooral diagnostische testen en lichamelijke observaties, naast het
aanhoren van de klachten, de basis zijn.
Holisme
Holisme is een theorie die stelt dat alles in deze wereld, in deze kosmos, een geheel vormt. Niets in deze wereld is
individueel of onafhankelijk, alles staat in verband met elkaar. Deze theorie kent brede acceptatie onder homeopaten. De
holisme theorie is te herkennen in de visie dat het lichaam een hele entiteit is en als een eenheid behandeld moet worden.
In tegenstelling tot artsen die per symptoom en vooral lichamelijk behandelen, behandelt een homeopaat de hele mens.
Het Immateriële Paradigma
Het paradigma van westerse geneeskunde is materialistisch: dit paradigma stelt dat iets alleen kan bestaan als het
waargenomen en structureel gecategoriseerd kan worden (de structuur van atomen en moleculen). Alles dat niet gezien,
geroken, aangeraakt of gehoord kan worden, zelfs met de hulp van microscopen, bestaat niet en kan niet gemeten
worden: er is geen 'wetenschappelijk bewijs'. Het paradigma van homeopathie – en van vele andere alternatieve
geneeswijzen – is immaterieel (energetisch): dit paradigma stelt dat niet alle krachten in deze kosmos begrepen kunnen
worden door mensen, dat ze niet allemaal gevoeld kunnen worden, maar dat ze er toch echt zijn en bestaan. Sommige
krachten hebben geen stoffelijke vorm en gaan veel verder dan moleculen en atomen. Het bewijs van hun bestaan, hun
wezen, is hun effect op organismen en de natuur. Homeopathie is daardoor dus meer pragmatisch en hecht weinig waarde
aan de rationaliteit van de wetenschappelijke geneeskundige gemeenschap (paradigma). 6
Deze verschillende principes, denkwijzen, en methodes van genezing, ziekte, leven en dood vormen het beginpunt van de
alsmaar voortdurende strijd tussen homeopathie en reguliere geneeskunde en de strijd voor acceptatie van de eerste.
Onderzoeksvraag en Case- (land) selectie
Hoewel het zeer interessant zou zijn om de wereldwijde populariteit of de concepten die
homeopathie onderscheiden van reguliere geneeskunde te onderzoeken, richt deze scriptie zich op
het onderzoeken en verklaren van de verschillen in de huidige populariteit van homeopathie in een
aantal landen om op basis van de conclusies in deze landen een geëxtrapoleerde, uit twee delen
6 Dit contrast tussen de visies van wetenschap en homeopathie is lichtelijk overdreven, maar principieel gezien bestaat een dergelijke
tegenstelling wel. Overigens is het interessant om te discussiëren of de reguliere geneeskunde nu als rationeel of empirisch te betitelen
valt.
8

(formules) bestaande slotconclusie te formuleren. De onderzoeksvraag, zoals eerder vermeld, is:
Waarom is homeopathie, vandaag de dag, populair in sommige landen maar niet in andere landen?
Alvorens deze vraag verder te bespreken, is het waarschijnlijk passend om eerst uit te leggen
waarom uiteindelijk de VS, het Verenigd Koninkrijk, India en Nederland zijn gekozen voor dit
onderzoek, en niet bijvoorbeeld Duitsland, België, Brazilië of Ivoorkust.
De selectieprocedure nam behoorlijk wat tijd in beslag omdat de huidige status van
homeopathie in veel landen niet of nauwelijks onderzocht is, of op zijn minst zeer onduidelijk is. Toch
hebben bepaalde inzichten meegespeeld bij het maken van een voorselectie, ondanks de
onduidelijkheden. Methodologisch gezien was het veruit het efficiënste om een onderzoek te doen
naar vier landen (daar zal ik later dieper op ingaan). Echter, een kwantiteit vaststellen is gemakkelijk,
de kwaliteit van elk land bepalen was complexer, vooral door praktische obstakels.
Verhoudingsgewijs was het ideaal om ten minste een land te kiezen met een hoog
populariteitsniveau, en een met een laag populariteitsniveau. De twee andere landen zouden op zijn
minst een iets afwijkend niveau moeten hebben wat betreft populariteit.
Wellicht nog belangrijker waren de praktische overwegingen. Voor elk land was het
belangrijk dat er genoeg gegevens en secundaire literatuur gevonden zou kunnen worden, zowel via
de traditionele zoekwegen als via het internet. Vanwege de grote populariteit van homeopathie in
India is er daar relatief meer over geschreven. In geval van de VS, het Verenigd Koninkrijk en
Nederland is er minder materiaal gepubliceerd over dit onderwerp. Alle landen hebben een gebrek
aan data en statistieken, dat was een groot nadeel voor dit onderzoek. Vergelijkingen zijn uiteraard
betrouwbaarder wanneer ze onderbouwd kunnen worden met velerlei statistieken. Tijdens de
maanden die ik had voor dit project heb ik zoveel mogelijk gegevens en informatie gezocht en heb de
meest prominente landen gekozen waarin homeopathie tenminste zichtbaar was. Gebrek aan tijd en
gegevens konden niet altijd overwonnen worden, waardoor de keuze voor deze landen de beste
oplossing was wat betreft de directe beschikbaarheid van gegevens in een toegankelijke taal.
De vier landen die in deze scriptie besproken worden zijn dus pas na zorgvuldige overweging
gekozen. In de eerste twee maanden van mijn onderzoek wendde ik mijn blik ook naar twee andere
landen: Duitsland en België. Het idee hierachter was dat, mocht er niet genoeg literatuur te vinden
zijn voor een bepaald land of wanneer de situatie in twee landen bijvoorbeeld te weinig bleek te
verschillen, dan kon Duitsland of België als vervanger dienen. Deze voorzorgsmaatregel was nodig
omdat de huidige situatie (populariteitsniveau) in veel landen nog niet is vastgesteld en dus ook
moest worden onderzocht. De vergelijkende methode gebiedt een onderzoeker eerst de actuele
status vast te stellen alvorens hij onderzoek doet naar de oorzaken. Naast het feit dat de vier landen
in eerste instantie passend genoeg leken, werden Duitsland en België uiteindelijk ook weggelaten om
andere redenen. In Duitsland kende homeopathie haar oorsprong en omdat de traditie van
homeopathie daar dus zo sterk is, leek het minder relevant om naderhand andere factoren te
onderzoeken. België bleek niet verschillend genoeg van Nederland om echt relevant te zijn. Vanaf
het begin leken de vier gekozen landen de juiste voor deze scriptie, en dat zou later alleen maar
bevestig worden.
Het bepalen van het populariteitsniveau van homeopathie in de VS, het Verenigd Koninkrijk, India,
en Nederland
Bepalen of homeopathie al dan niet populair is in een bepaald land is een moeizaam proces. Het
komt allemaal neer op welke definities men hanteert en het is daarom een subjectief proces. Wat is
'populariteit'? Hoe definieert men 'het volk'? Dit zijn vragen die soms bijna niet te beantwoorden
zijn. Toch heb ik dat geprobeerd te doen door me op de verbanden tussen de definities te richten. 7
7 De term populariteit en de betekenis ervan: “De eigenschap of toestand van populair zijn; met name de toestand van het gewaardeerd
worden door de bevolking in het algemeen; welwillendheid of waardering vanuit het volk” (Oxford Dictionary, vertaling). Zowel de huidige
definitie als de Latijnse oorsprong van het werkwoord refereren aan 'het volk'. Het debat over wat nou eigenlijk bedoeld wordt met 'het
volk', of beter gezegd wie, is het afdoende om in te gaan op de relatie tussen populariteit en het volk puur in de etymologische context. Het
volk, de gewone man, staat centraal. Hun beslissingen vertegenwoordigen het huidige populariteitsniveau.
9

Als men de populariteit van homeopathie onder het volk wil onderzoeken, naar welke
verschijnselen moet men dan kijken? In gedachten houdend dat homeopathie nog steeds ver
achterloopt op orthodoxe geneeskunde, richtte ik me op drie zaken. Uitgangspunt is daarbij altijd de
gewone man als vertegenwoordiger van het volk, en daarmee het populariteitsniveau van
homeopathie. Ongeacht de vraag of men in een bepaald land bekend is met homeopathie, hebben
alle landen wel een aantal homeopaten, patiënten die homeopaten bezoeken, en een markt voor
homeopathische geneesmiddelen. Het gaat om het niveau van manifestatie (presentie): des te meer
present de indicatoren zijn, des te populairderder homeopathie in land x wordt gedetermineerd. De
volgende drie indicatoren werden gekozen om het populariteitsniveau te bepalen:
1. Het aantal homeopaten (in verhouding met de totale bevolking van een land): Als er veel homeopaten
zijn in een land betekent dat, dat de penetratie van homeopathie hoog is. Men wordt niet zomaar
homeopaat, men moet:
a. enige kennis hebben over homeopathie;
b. een redelijke kans hebben rond te komen werkend als homeopaat;
c. mogelijk een vorm van erkenning genieten door familie, patiënten, overheid, etc.
2. Het aantal patiënten dat een homeopaat consulteert (in verhouding tot de totale bevolking van een
land): Dit geeft een idee over hoeveel mensen daadwerkelijk homeopathisch advies inwinnen, wat
natuurlijk een indicator voor populariteit is.
3. Het gebruik van homeopathische geneesmiddelen: Wanneer homeopathie niet populair is zullen
mensen de homeopathische geneesmiddelen niet kopen. Dit is een duidelijke indicator die helpt bij
het bepalen van de populariteit van homeopathie omdat mensen die wel dergelijke middelen kopen
kennelijk overtuigd zijn van de positieve effecten (op de trial-aankopen na). De medicijnen dienen dan
ook beschikbaar te zijn. 8
Deze drie indicatoren, waarmee de huidige populariteit van homeopathie in land X wordt bepaald,
zijn in theorie (d.w.z. in deze thesis) allen even belangrijk. Desalniettemin was het niet altijd mogelijk
om alle relevante gegevens die perfect de werkelijkheid weergaven, te bemachtigen. Wanneer het
niet mogelijk bleek om een van de indicatoren vast te stellen, is het populariteitsniveau bepaald aan
de hand van wat wel beschikbaar was. De uitslag van elk land refereert aan de huidige status (d.w.z.
dat de gegevens van na 1990 zijn). De oorzaken zijn a priori-historisch. Dit mag voor zich spreken,
maar het is van cruciaal belang om de uitkomsten van de oorzaken te onderscheiden. Naast het
onderscheid tussen verleden en heden, is ook een onderscheid tussen de omstandigheden (metingen
van populariteit) en de causale factoren noodzakelijk. Daarom zijn bij de oorzaken geen van de
statistieken betrokken die de gevolgen vertegenwoordigen. De oorzaken betrekken wel alles wat
deze statistieken heeft beïnvloed (met andere woorden, ze geven een beeld van de ontwikkelingen
die tot de uiteindelijke uitkomsten hebben geleid). Voor we doorgaan met de oorzaken, is eerst het
uiteindelijke uitkomst van de vier landen vastgesteld aan de hand van de drie indicatoren.
Er zijn slechts twee mogelijke uitkomsten voor elk van de vier landen in dit vergelijkend onderzoek
(Dit is hoe de Comparative Method werkt):
− Een land heeft of een hoog niveau van populariteit (1)
− of een land heeft een laag niveau van populariteit (0)
Ook wanneer het populariteitsniveau van een land gemiddeld is, zal er toch een keuze gemaakt
moeten worden. 9
8 Gegevens in deze kwestie worden echter niet altijd openbaar gemaakt door de farmaceutische industrie.
9 Ik ben ervan bewust dat dit verdere specialisering en individualisering per land onmogelijk maakt, en daarom moeten de termen 'laag' en
'hoog' niet te strikt genomen worden. Men moet zich ervan bewust zijn dat het een moeilijke opgave is om de uitkomsten te bepalen. Een
uitkomst in deze is niet per se een uitkomst waar alle wetenschappers het over eens zullen zijn. In dit onderzoek heb ik niet de luxe om te
werken met vaste uitkomsten zoals bijvoorbeeld het percentage alcoholisten in een land. Desondanks is er een onderscheid gemaakt, dit is
hoe de vergelijkende methode werkt.
10

Teneinde het mogelijk te maken de resultaten te baseren op de statistieken zijn niveaus voor elk van
de indicatoren bepaald. Daarbij zijn definities gegeven voor wat een hoge, en wat een lage
populariteit vertegenwoordigt.
Het bepalen van hoge en lage populariteit voor land X.
Categorisering voor indicator 1 – Het aantal homeopaten in verhouding met de bevolking van een land 10
1 homeopaat beschikbaar per minder dan 10.000 mensen: hoge populariteit van homeopathie
1 homeopaat beschikbaar per meer dan 10.000 mensen: lage populariteit van homeopathie
Toelichting: De grens is subjectief maar als er 1 homeopaat beschikbaar is per minder dan 10.000 mensen betekent dat
over het algemeen dat er minimaal 1 homeopaat per gemeente is, wat een degelijke penetratie aangeeft, en dus een
indicator voor hoge populariteit is.
Categorisering van indicator 2 – Het aantal patiënten in verhouding met de bevolking van een land
Meer dan 5% van de totale bevolking: hoge populariteit van homeopathie
Minder dan 5% van de totale bevolking: lage populariteit van homeopathie
Toelichting: Het bezoeken van een homeopaat is een flinke stap over het algemeen omdat in de meeste landen de arts de
voornaamste aanbieder is van gezondheidszorg. Bezoek van artsen is meestal gedekt door zorgverzekeraars, maar het
bezoeken van homeopaten niet altijd. Dit is waarom het grenspercentage lager is dan men zou verwachten in een
onderzoek over artsbezoeken.
Categorisering van indicator 3 – Het percentage mensen dat homeopathische middelen gebruikt 11
Meer dan 20% van de totale bevolking: hoge populariteit van homeopathie
Minder dan 20% van de totale bevolking: lage populariteit van homeopathie
Toelichting: Het is een minder grote stap, alsmede minder duur om medicijnen te kopen dan een arts te bezoeken. Dat is
waarom de grens hier op 20% is gezet.
De resultaten van het populariteitsonderzoek zijn hieronder weergegeven. Onthoud dat de nummers
1, 2 en 3 corresponderen met de respectievelijke indicatoren.
Huidig populariteitsniveau van homeopathie onder de bevolkingen van de VS, India, het Verenigd
Koninkrijk en Nederland.
Verenigde Staten
1. Het aantal homeopaten in de VS is ongeveer 4000 in het nieuwe millennium. 12 Ongeveer 3000 reguliere artsen
schrijven homeopathische geneesmiddelen voor. 13 Er zijn dus ongeveer 7000 artsen en homeopaten die geheel
of gedeeltelijk homeopathische geneeskunde bedrijven. Er leven 303.824.646 (2008 telling) in de VS, dus dat
betekent dat er 1 homeopaat is per 43.404 mensen (laag)
2. Elk jaar bezoeken in de VS 5 miljoen mensen homeopaten. 14 Dit is 1,65% van de bevolking. 15 (laag)
10 Het aantal homeopaten omvat ook niet-opgeleide homeopaten (klassiek of niet), reguliere artsen die homeopathie voorschrijven, en
homeopathische artsen. De meeste dokters en homeopathische artsen schrijven wel verdunde medicijnen voor, maar volgen niet altijd de
principes van Samuel Hahnemann, wat ook de reden is dat veel klassieke homeopaten deze vormen van complexe en klinische
homeopathie bekritiseren en afdoen. Ik heb ervoor gekozen om ook niet-klassieke homeopaten te betrekken bij de uitkomsten omdat dit
debat nog gaande is. Zolang er voor- en tegenstanders van de klassieke homeopathie zijn, zal ik als onderzoeker objectief blijven. Daarbij,
als ik de mening van de klassieke homeopaat volg en artsen uitsluit die complexe en homeopathie bedrijven zou het onmogelijk zijn om
een onderscheid te maken tussen welke artsen dat nou wel of niet doen. Het aantal homeopaten in vergelijking met het aantal reguliere
artsen zou sterker zijn geweest, maar die laatste aantallen konden niet voor elk land vastgesteld worden.
11 Dit schat zowel de aanschaf van homeopathische als fytotherapeutische middelen in. Fytotherapeutische middelen zijn niet gebaseerd op
het similia principe en zijn niet zover verdund als homeopathische middelen (dus niet volgens het homeopathische principe van
potentiëring gemaakt). Toch zijn deze medicijnen die ook de titel ‘homeopathisch’ dragen, meegenomen in de cijfers.
12 Microsoft Encarta Encyclopedia 2009, 200., Martin Schmitz (ed.), Strömungen der Homöopathie, KVC Verlag Essen, (Essen 2002), 168.
13 Eswara Das, History and Status of Homoeopathy Around the World, (New Dehli 2005) B. Jain Publishers (P) Ltd., 266
14 Microsoft Encarta Encyclopedia 2009. Zoekwoord: homeopathy. In dit wikipedia-artikel, wat verschillende onderzoeken samenvat is het
gebruik nog lager: http://wiki4cam.org/wiki/Homeopathy. Michael Castleman, ‘The Strange Case of Homeopathy: Miracle cure, placebo or
11

3. Een onderzoek naar het gebruik van homeopathische geneesmiddelen toont aan dat 3% van de Amerikaanse
bevolking gebruik van de middelen aangeeft. 16 (laag)
Populariteitsniveau onder de Amerikaanse bevolking: laag (0)
Verenigd Koninkrijk
1. In het Verenigd Koninkrijk zijn er momenteel ongeveer 1500 geregistreerde professionele homeopaten en leden
van de Faculty of Homeopathy, en ongeveer 1600 niet-professionele homeopaten die geregistreerd zijn bij de
Society of Homeopaths. Verder zijn er nog ongeveer 1000 medische doktoren die een bepaalde vorm van
homeopathie bedrijven. Dit betekent in totaal ongeveer 4000 homeopathische behandelaren in het hele
Verenigd Koninkrijk. 17 Het bedrijven van homeopathie zonder vorm van registratie is vrij zeldzaam in het
Verenigd Koninkrijk, maar aantallen zijn niet beschikbaar. 18 Ongeveer 4100 homeopaten op een bevolking van
61,6 miljoen (2008 telling) betekent 1 homeopaat per ongeveer 15.000 mensen. (laag)
2. 10% van de bevolking bezoekt een homeopaat, aldus een onderzoek door Boiron. 19 Een artikel uit de Lancet in
2007 concludeert dat 14,5% van de bevolking vertrouwen heeft in homeopathie. 20 Er wordt vanuit gegaan dat
homeopathie de derde alternatieve geneeswijze is, na chiropraxie en osteopathie. 21 (hoog)
3. Een onderzoek (Fisher en Ward, 1994) naar het gebruik van homeopathische middelen liet zien dat 16% van de
bevolking gebruik toegaf. 22 De cijfers van Kayne zijn lager: 500.000 Britten zouden homeopathische
geneesmiddelen kopen, wat neerkomt op ongeveer 8,1% van de bevolking. (laag)
Populariteitsniveau onder de Britse bevolking: laag (0)
India
1. Er is geschat dat er ongeveer 140.000 homeopathische artsen (17% van alle artsen) en nog eens 375.000 andere
genezers homeopathie bedrijven in India. Dit komt neer op een totaal van 515.000. 23 India heeft momenteel
(2008) 1.147.995.898 inwoners, wat betekent dat er 1 homeopaat is per ongeveer 2229 mensen. (hoog)
2. Volgens de Indiase overheid zijn meer dan 100 miljoen burgers aangewezen op homeopathie als hun enige vorm
van gezondheidszorg. Dit aantal bevat niet de patiënten die een homeopaat naast een andere arts bezoeken. 24
(hoog)
3. India was niet meegenomen in het onderzoek door Fischer en Ward (1994). (?)
Populariteitsniveau onder de Indiase bevolking: hoog (1)
Nederland
1. In Nederland zijn er 306 geregistreerde homeopathische artsen en 670 geregistreerde klassieke homeopaten.
Het wordt geschat dat er meer dan 1000 ongeregistreerde homeopaten zijn, wat het totaal tot ongeveer 2000
brengt. 25 Met een totale bevolking van 16.424.360 (2008 telling) betekent dat elke 8218 Nederlanders 1
homeopaat tot hun beschikking hebben. (hoog)
2. Ongeveer één tot anderhalf miljoen Nederlanders bezoeken jaarlijks een homeopaat, wat neerkomt op 8-10%
van de bevolking. 26 27 (hoog)
3. Een onderzoek (Fischer en Ward, 1994) naar het gebruik van homeopathische geneesmiddelen toonde aan dat
31% van de Nederlandse bevolking aangaf deze te gebruiken. 28 Volgens cijfers van het CBS is homeopathie
nothing at all?’ in: Natural Health, Vol. 12 (11-2002), stelt zelfs dat van de in totaal 600 miljoen bezoeken aan alternatieve genezers, 0,5%
een homeopaat bezoekt, maar 3 miljoen dus. Dit bevestigt de lage populariteit van homeopathie. Daarbij bevestigt Carol Holtz de lage
populariteit en acceptatie van homeopathie in de VS door te zeggen dat homeopathie vooral bedreven wordt door behandelaars die
opgeleid zijn in andere alternatieve geneeswijzen of door reguliere artsen. Dus zijn er maar weinig onafhankelijke homeopaten wat een
lage interesse aangeeft. Zie: Carol Holtz, Global Health Care: Issues and Policies, Jones and Bartlett Publishers (New York 2007), 207
15
Een telefonisch onderzoek uit 1992 bevestigt dit aantal aangezien maar 1% van de ondervraagden toegaf een bepaalde vorm van
homeopathie gebruikt te hebben, terwijl 99% aangaf geen homeopathie gebruikt te hebben in het voorafgaande jaar. Zie Lynn Payer,
Medicine and Culture, Henry Holt and Company LLC (New York 1996), xiii
16
Kayne, Homeopathic Pharmacy, 25
17
Bevestigd door een Wikipedia-artikel: http://en.wikipedia.org/wiki/Regulation_and_prevalence_of_homeopathy
18
Morrell , A History of Homeopathy in Britain, 4
19
Boiron Website, http://www.boiron.com/en/htm/01_homeo_aujourdhui/homeo_monde.htm#fixe
20
‘Homeopathy’, Patient UK Website, http://www.patient.co.uk/showdoc/40025316/
21
http://www.cmf.org.uk/literature/content.asp?context=article&id=1147
22
Homeopathic Pharmacy, 25
23 Dana Ullman, Discovering Homeopathy: medicine for the 21 st century, North Atlantic Books, Berkeley 1991. Martin Dinges,
’Homöopathie in Indien: Ein Absteiger im indischen Gesundheitssystem?’ in ZKH 2008; 52 (2) 60, telden ook alle homeopaten op en
kwamen tot een aantal van tegen de 450.000
24
Raekha Praesad, ‘Homeopathy booming in India’, in: The Lancet, Vol. 370 (17-11 2007), 1679
25
De NVKH en KVHN aantallen zijn bevestigd via email uitwisselingen. Voor ongeregistreerde aantallen en behandelaars die homeopathie
als specialisatie gebruiken, zie C.W. Kramers, Klinische Toetsing van de Homeopathie – Een leidraad voor onderzoekers, Nearchus C.V.
Hemrik (Zeist 1998), 25
26
Schmitz (ed.), Strömungen der Homöopathie, 151
27
Statistieken van het CBS (1990 en 1994). Zie Kramers, Klinische Toetsing van de Homeopathie – Een leidraad voor onderzoekers, 25
12

momenteel de meest populaire alternatieve geneeswijze, met 4 miljoen gebruikers. 29 (hoog)
Populariteitsniveau van homeopathie onder de Nederlandse bevolking: hoog (1)
Denk eraan dat het populariteitsniveau refereert aan een niveau dat altijd relatief ten opzichte van de andere drie landen
moet worden beschouwd. Dit niveau correspondeert mogelijk niet met alle andere landen in de wereld. Voor een meer
omvattend overzicht, zie de bijlage Grafieken en Tabellen.
Status Questionis en bijdrage
Zoals eerder aangegeven is dit een pioniersonderzoek aangezien er niet eerder systematisch en
vergelijkend onderzoek is gedaan naar de oorzaken van populariteit van homeopathie, behalve
standaard historisch onderzoek zonder diepere betekenis. 30 Dat gezegd hebbende, is het passend om
de lezer een raamwerk te geven waarin hij dit onderzoek kan plaatsen. Historici noemen dit de status
questionis (stand van de wetenschap, met betrekking tot het onderwerp waar het onderzoek op is
gericht. M.a.w. wat is er tot nu toe gezegd over de vraag die deze scriptie behandelt?) Omdat dit
onderzoek de eerste in zijn soort is, is een echte status questionis niet vast te stellen, maar het is wel
mogelijk naar andere, nauw verbonden onderzoeken te kijken. En ook de opmerkingen van historici
en invloedrijke homeopaten over dit onderwerp dienen in acht genomen te worden. 31 Hopelijk
maakt dit de positie en de bijdrage van dit onderzoek duidelijk. 32
Hoewel homeopathie wereldwijd aan populariteit blijft winnen, is het nog steeds veel minder
geaccepteerd dan orthodoxe geneeskunde. De meeste onderzoekers die proberen de huidige
hegemonie van de orthodoxe geneeskunde en de zwakkere positie van homeopathie te verklaren,
wijzen naar de dominante positie van de reguliere geneeskunde om de – in hun ogen- lage acceptatie
en populariteit van homeopathie te verklaren. 33 Ze wijzen daarbij specifiek op de aanvallen die door
de geschiedenis heen vanuit de reguliere geneeskunde zijn gedaan jegens alternatieve geneeswijzen
zoals homeopathie. In deze context is het gebruik van het woord ‘alternatief’ al veelzeggend genoeg
voor de aanhangers van deze mening. Voor veel onderzoekers is deze conflict-benaderingswijze heel
gebruikelijk. Een voorvechter van dit uitgangspunt is bijvoorbeeld een zeer bekende homeopaat, de
Griek George Vithoulkas. Hij legt uit dat het gevecht voor hegemonie tussen orthodoxe geneeskunde
en homeopathie niet gewonnen kan worden door homeopaten in deze moderne, gewelddadige
wereld. 34 Hij ziet homeopathie als een milde therapie die nooit zal kunnen overleven in een
gewelddadige wereld omdat de gewelddadige omgeving mensen zo diep en ernstig ziek maakt dat
zelfs al worden ze genezen door homeopathie, ze weer ziek zullen worden wanneer ze naar hun
sociaal gewelddadige wereld zullen terugkeren. 35 De aanhangers van dit gevechtsuitgangspunt
28
Homeopathic Pharmacy, 25. Verder onderzoek bevestigt deze aantallen. In een consumentenonderzoek uit 1995 door het NIPO onder
1800 mensen, gaf 33% aan geïnteresseerd te zijn in homeopathie. Ongeveer 40% gebruikte de middelen of had die in de voorafgaande
maanden gebruikt.
29
Klinische Toetsing van de Homeopathie, 18
30
Het feit dat dit onderzoek een pioniersonderzoek is heeft wat druk en verantwoordelijkheid gelegd op mij in de zin dat ik erg
vindingrijk moest zijn. Ik moest zelf zoeken en vragen naar de meeste cruciale gegevens en informatie en deze soms ook bestellen.
Dit moest allemaal gebeuren in een relatief kort tijdsbestek. Meer dan de helft van de beschikbare tijd werd gebruikt voor het
vinden van, toegang verkrijgen tot, en verzamelen van gegevens.
31 Dit onderzoek is uniek vanwege de categorische, causale aanpak, specifiek gericht op homeopathie. Historisch onderzoek werd eerder
gedaan door bijvoorbeeld Dinges (Dinges, Martin (ed.), Weltgeschichte der Homöopathie – Länder, Schulden, Heilkunde, Verlag C.H. Beck
(München 1996). Het verschil zit hem niet alleen in hoe de informatie gepresenteerd wordt (categorisch versus niet-categorisch) maar ook
in hoe intrinsieke en expliciete vergelijkingen worgen gemaakt. Dat laatste is wat deze scriptie doet.
32
Dit onderzoek is niet alleen de eerste in zijn soort wat betreft de sociologie van homeopathie (dat vakgebied bestaat formeel niet eens),
maar ook in nauwe verbonden vakgebieden is weinig gepubliceerd hierover. Dit maakt het onderzoek niet alleen nieuw, maar ook vrij
geïsoleerd. Een aantal gepubliceerde werken kunnen in de categorie sociologie van alternatieve geneeswijzen worden geplaatst, maar deze
werken zijn klein of verouderd.
33 st
Zie bijvoorbeeld: Keith A. Scott and Linda A. McCourt., Homeopathie – Geschiedenis, Methode en Geneesmiddelen, 1 ed., Uitgeverij het
Spectrum B.V. (Utrecht/Antwerpen 1986) , 106
34
Hoewel Vithoulkas eigenlijk een homeopaat is, maakt hij ook veel bijdragen aan wetenschappelijke bladen en homeopathische
tijdschriften als schrijver en onderzoeker. Let wel op het feit dat hij dus geen echte historicus is.
35
George Vithoulkas, ‘Can Homeopathy, a Non-Violent System of Medicine, Survive in our Contemporary Violent World?’ In The
Homeopathic Heritage International (2009) pp. 34-35
13

elateren de populariteit/impopulariteit van homeopathie aan de gevolgen van de aanvallen (via de
overheid, media, etc.) van de tegenstander.
Er is meer literatuur en onderzoek te vinden over de plek die alternatieve/complementaire
geneeswijzen innemen en over de oorzaken van hun (im)populariteit. Wanneer onderzoeken over
alternatieve geneeswijzen spreken, vatten ze alle behandelwijzen, inclusief homeopathie, samen. 36
Zoals te verwachten zijn deze onderzoekers meer geneigd te generaliseren dan onderzoekers die zich
voornamelijk richten op homeopathie en de geschiedenis ervan. Over het algemeen is hun mening
dat er een renaissance of opleving van alternatieve geneeswijzen is waar te nemen na 1970, welke
nog steeds voortduurt. Sommige gaan zelfs zover om te beweren dat de hergeboorte van
alternatieve geneeswijzen gezien moet worden in het licht van een wereld die meer spiritueel
bewust is geworden (‘De komst van het Spirituele Tijdperk’). Ik plaats deze onderzoekers onder wat
ik het ‘Integratieve CAM benaderingswijze’ noem.
De Nederlandse medische socioloog Aakster, die een prominente rol speelde in het verklaren
van de toename van alternatieve geneeswijzen tussen 1970 en nu, heeft vijf vlakken voorgesteld
waarop alternatieve behandelmethoden geloofwaardigheid moeten genereren als ze willen
overleven: Een cultureel-filosofisch vlak; wetenschappelijk bewijsvlak; maatschappelijke
acceptatievlak; niveau van organisatievlak; en professionaliteitvlak. 37 Dit noem ik de
‘Structuralistische benaderingswijze’, omdat het, volgens Aakster, de maatschappelijke invloed is die
bepaalt of de therapieën populair worden of niet.
De Amerikaanse socioloog Wardwell deed eveneens onderzoek naar de acceptatie van
complementaire/alternatieve geneeswijzen: hij kwam tot de conclusie dat er verschillende factoren
zijn die CAM therapieën al dan niet geaccepteerd maken: de houding van reguliere geneeskunde, de
aanwezigheid van invloedrijke leiders, het succes van het beïnvloeden van de maatschappelijke
houding en het in staat zijn om zowel organisatorische als financiële fundamenten te leggen. 38 Ik
noem dit de ‘Organisationele benaderingswijze’. Volgens dit uitgangspunt is het populariteitsniveau
gebaseerd op de mate van organisatorisch succes en initiatieven vanuit de homeopathische
gemeenschap zelf.
Martin Dinges en zijn onderzoeksteam kunnen beschouwd worden als voorstanders van een
oprechte Historische benaderingswijze. In zijn Weltgeschichte der Homöopathie (1996) bekijkt Dinges
de geschiedenis van homeopathie in de voornaamste landen. Hij richt zich daarbij op zowel de 19 e als
20 e eeuw, maar feitelijk krijgt de 19 e eeuw daarbij de meeste aandacht. Vergelijkingen worden
slechts impliciet gemaakt, en er worden geen daadwerkelijke conclusies getrokken ten aanzien van
de verklaring voor de huidige status van homeopathie in de verschillende landen, simpelweg omdat
zijn doel met dit werk was om een algemeen (analytisch) overzicht te verschaffen.
Dan is er nog een compleet andere aanpak voor het verklaren (en meten!) van de
populariteit van homeopathie: het onderzoeken van de motieven van individuele patiënten om
homeopathische hulp te zoeken. Deze methode wordt toegepast in de werken van Hilde-van Baal en
Gijswijt-Hofstra. 39 Ook hier is Dinges weer relevant (hij is dus niet een exponent van slechts één
uitgangspunt) met zijn werk: Patients in the History of Homeopathy. De populariteit wordt in deze
onderzoeken verklaard als een gevolg van de motivatie (en dus de wil) van consumenten. Volgens
hen zijn het dus niet de maatschappij en homeopathie die voornamelijk de populariteit bepalen,
maar de patiënten. Dit noem ik de Intentionele-benaderingswijze. In de appendix wordt hier nog wat
dieper op ingegaan.
36
Zie bijvoorbeeld: James Le Fanu, The Rise and Fall of Modern Medicine, Little Brown Book Group (New York 2000); Walt Larimore en
Donal A Mathuna, Alternative Medicine, Revisited Ed. (Boston 2007)
37
Cor Aakster, Alternatieve Geneeswijzen – Maatschappelijke aanvaarding en verwerping, Van Loghum Slaterus (Deventer 1982) pp. 16-17
38
W.I. Wardwell, Toward a conceptualization of the process of emergence and disappearance of health-related professions (Sociological
Congress Uppsala; 1978)
39
Anne Hilde van Baal, In search of a cure – The patients of the Ghent Homoeopathic Physician Gustave A. van den Berghe (1837-1902)
Promotion – doctorate (Amsterdam 2004); Marijke Gijswijt-Hofstra, ‘The Haverhoeks and their Patients: the Popularity of Unqualified
Homoeopaths in the Netherlands in the Early Twentieth Century’, in: Martin Dinges, (ed.) Patients in the History of Homeopathy, EAHMHP
(Sheffield 2002) pp.217-236
14

Ten aanzien van deze studie kan men de facto poneren dat het methodologisch uitgangspunt
nog het dichtst bij het historische uitgangspunt van Dinges en het sociologische uitgangspunt van
Aakster staat. Ze is er feitelijk een mix van. Men kan evenwel stellen dat de andere benaderingswijze
willens en wetens terzijde zijn geschoven. De strijd tussen reguliere en alternatieve behandelwijzen
kan zeker het populariteitsniveau beïnvloeden, maar is niet de voornaamste factor. En hoewel er
inderdaad een algemene opleving is van complementaire en alternatieve geneeswijzen die
ongetwijfeld de populariteit van homeopathie beïnvloedt, moeten ook factoren die alleen van
invloed zijn op homeopathie in acht genomen worden. Het is vruchtbaar om homeopathie als het
ware te isoleren, zodat alleen die factoren die de homeopathie beïnvloeden ook aan bod komen. Dit
wil geenszins zeggen dat factoren die een bredere uitwerking hebben in dit onderzoek niet aan bod
komen. Voorts ben ik ook niet van mening dat de populariteit of impopulariteit van homeopathie
slechts aan de hand van de motieven der patiënten verklaard kan worden. De motieven van een
patiënt zijn natuurlijk een belangrijke factor, maar de populariteit van homeopathie in een heel land
vraagt om een bredere uitleg. Daarbij zouden er veel enquêtes en verder onderzoek nodig zijn om
persoonlijke motieven per land te bepalen. 40
Dit brengt me bij datgene wat ik hoop dat dit onderzoek zal toevoegen, wat het uniek maakt,
wat het onderscheidt van de status questionis:
• Ten eerste richt dit onderzoek zich, meer dan andere, op causaliteit. Het legt een verband
tussen verleden en heden, omdat het een verklaring vraagt voor het heden door te kijken
naar het verleden.
• Ten tweede neemt dit onderzoek afstand van onderzoeken die homeopathie slechts zien als
onderdeel van de herleving van complementaire en alternatieve geneeswijzen. Door
homeopathie gedeeltelijk te isoleren is dit onderzoek in staat om zich te richten op de
oorzaken die alleen invloed hebben op de populariteit van homeopathie. Bredere patronen
worden echter ook in acht genomen. Maar met dit proces van gedeeltelijke ‘isolering’ hoopt
dit onderzoek meer specifieke en relevante inzichten te verkrijgen die alleen van toepassing
zijn op de populariteit van homeopathie in plaats van homeopathie te zien in het licht van
een bredere stroming waarmee alleen algemene conclusies gedaan kunnen worden.
• Ten derde, zonder aantijgingen te maken richting voorgaande onderzoeken binnen het
vakgebied sociologie van de geneeskunde (sociology of medicine), hoopt dit onderzoek in
ieder geval zoveel mogelijk objectief te zijn, zonder dus een positie te kiezen t.a.v.
homeopathie of reguliere geneeskunde. 41 Academische nieuwsgierigheid is wat me
gemotiveerd heeft.
• Ten vierde is de Comparative Method en de bijbehorende manier van structureren en
informatie presenteren een unieke eigenschap van deze scriptie, omdat dit nooit eerder is
gedaan bij een historisch onderzoek naar homeopathie. Dit komt naar voren in het belang
van causaliteit (zoals eerder vermeld), de lichte nadruk op recente (post-1970) geschiedenis,
de categorische aanpak (variabelen, zie volgende deel) en het feit dat historische
gebeurtenissen in acht genomen worden. Dit vierde unieke element is zeer belangrijk voor
het doorgronden van de essentie van deze scriptie, omdat het unieke aspect ervan voor een
groot deel voortkomt uit de Comparative Method.
Methodologie: De Comparative Method
40 Echter zal deze strategie wel een plaats hebben in mijn aanpak. Dit zal ik in de appendix verder behandelen.
41 De vraag is in welke mate men objectief kan blijven in een vakgebied vol met vooroordelen een vooringenomenheden. Omdat
homeopathie an sich zelden academisch bestudeerd wordt, komen de meeste bronnen van de gevestigde medische wetenschap of de
homeopathie. Dit is waarom de meeste gegevens niet zonder meer geaccepteerd en verwerkt konden worden. Veel literatuur in dit
onderzoeksgebied is vooral geschreven teneinde de ene methode te prijzen ten koste van de andere. Statistieken worden vooraf
geselecteerd om het vooringenomen beeld te bevestigen in plaats dat gegevens worden aangewend om juist zaken te falsificeren. Het is
dus niet verwonderlijk dat een scriptie schrijven in dit bevochten vakgebied een flinke opgave is.
15

Dit onderzoek gebruikt de Comparative Method, in het Nederlands vrij te vertalen als de
vergelijkende methode. De Comparative Method is een onderzoeksmethode die succesvol is
toegepast in kwantitatieve economische en sociologische onderzoeken. De overdracht van deze
methode naar de geschiedkundige gemeenschap is begonnen in de Verenigde Staten. 42 De
toepassing van de Comparative Method op kwalitatief, historisch onderzoek is, hoewel
controversieel, valide gebleken, en dit onderzoek hoopt daar ook een voorbeeld van te zijn.
Binnen de Comparative Method zijn er verschillende submethoden. De methode die ik
toepas is de ‘Booleaanse Algebra methode’. Deze methode wekt de laatste jaren steeds meer
interesse in de wetenschappelijke gemeenschap van historici en sociologen als een manier om
relatief relevante en waardevolle algebraïsche vergelijkingen tussen gemeenschappen te maken,
ongeacht de exacte focus van een bepaald onderzoek. Het staat erom bekend om complex materiaal
terug te brengen tot niet-complexe nullen en enen. Deze Booleaanse methode is in deze scriptie
reeds toegepast om het populariteitsniveau van homeopathie in de vier landen vast te stellen. In
tegenstelling tot orthodoxe historici, die geschiedenis onderzoeken en uitkomsten formuleren in de
conclusie, stellen vergelijkende historici van te voren de uitkomst vast en gebruiken die als focus voor
het onderzoek. Vervolgens worden potentiële oorzaken voor de uitkomst geanalyseerd. In de
conclusie is het niet het resultaat dat aandacht krijgt, maar causaliteit.
Het kan dus gezegd worden dat onderzoekers die de vergelijkende methode toepassen,
inclusief de Booleaanse methodologie, niet zozeer geïnteresseerd zijn in de uitkomst; het gaat hen
om de causale processen die tot de uitkomst leiden. Het was zeer interessant om het huidige
populariteitsniveau van homeopathie te bepalen in India, het Verenigd Koninkrijk, de VS en
Nederland, maar ik ben het eens met de vergelijkende methodologen: het is nog interessanter om
erachter te komen welke mogelijke factoren het meest invloedrijk zijn voor het proces dat de
populariteitsniveaus heeft bepaald. 43
Omdat de populariteit van homeopathie in de vier landen reeds is vastgesteld, is het tijd om
de Booleaanse methode een horde verder te nemen: de tijd is aangebroken om de oorzaken, of in
methodologische termen, de variabelen te determineren.
Variabelen: De gekozen potentiële factoren
Er zijn ontelbare factoren die van invloed zijn op de populariteit van homeopathie. Om valide
vergelijkingen te maken tussen de landen, moesten alleen de belangrijkste factoren geselecteerd en
gegroepeerd worden. Dit proces van categorisering van de factoren was vermoeiend en complex,
maar na veel wijzigingen en aanpassingen, zijn er vijf potentiële variabelen geïdentificeerd.
Variabelen zijn dus sets van factoren, samen genomen op basis van hun overeenkomst. Met andere
woorden, variabelen zijn gecategoriseerde potentiële oorzaken, omdat het nog bewezen moet
worden in welke mate ze hebben bijgedragen aan de uitkomst.
De eerst variabele richt zich volledig op de vroege geschiedenis van homeopathie in elk land
(19 e eeuw en vroege 20 e eeuw): het richt zich op de introductie van homeopathie, de oprichters en
de diaspora. De andere vier variabelen richten zich voornamelijk op de meer recente geschiedenis
(20 e eeuw): de huidige situatie en ontwikkelingen. Ze kunnen echter ook nog oudere historische
ontwikkelingen meenemen.
Zoals eerder aangegeven werd homeopathie belangrijker na 1970 als onderdeel van een
wereldwijde herleving van complementaire en alternatieve geneeswijzen. Er is weinig gedaan om
homeopathie populairder te maken tussen 1920-1970, een periode die bestempeld kan worden als
het ‘lege tijdperk van homeopathie’. Er kan dus a-priori aangenomen worden dat er meer
42 Voor meer informatie, zie: Charles C. Ragin, The Comparative Method – Moving beyond qualitative and quantitative strategies, University
of California Press (Berkeley and Los Angeles 1987) and James Mahoney and Dietrich Rueschemeyer (Ed.), Comparative Historical Analysis
in the Social Sciences, Cambridge University Press (New York 2003)
43 Omdat ik echter opgeleid ben als orthodoxe historicus, voelde ik me gevangen tussen de textuele historische aanpak en de
methodologische criteria. Ik wilde zeker weten dat relevante vergelijkingen gemaakt konden worden tussen landen, maar ik wilde ook niet
te analytisch worden. Daarom kost het tijd, moeite en toewijding om de vergelijkende methode te omarmen, maar het bleek het waard te
zijn.
16

ontwikkelingen post-1970 te vinden zijn. Daarbij kan het over het algemeen gezegd worden dat
gebeurtenissen uit de recente geschiedenis op zichzelf meer aandacht krijgen omdat ze nu eenmaal
meer verband houden met het heden dan gebeurtenissen uit de 19 e eeuw. Hun invloed is directer en
meer voelbaar in het nu. 44
In de volgende hoofdstukken zullen de variabelen voor elk land geanalyseerd worden. Op die
manier kunnen we inschatten hoe de huidige populariteit van homeopathie in een bepaald land tot
stand is gekomen. In de conclusie worden de landen (en de variabelen) vergeleken en krijgen ze de
waarde present of absent. Over het algemeen betekent absent geen of een negatieve invloed op de
populariteit van homeopathie. Present betekent een bestaande of positieve invloed op de
populariteit van homeopathie. 45 Net als bij de uitkomsten zullen de nullen en enen toegepast worden
op elke variabele. Als een variabele present is krijgt deze een 1, is hij absent een 0. Uiteindelijk zal
duidelijk worden welke (combinatie) van deze variabelen daadwerkelijk de uitkomst heeft bepaald.
Dit onderzoek is gericht op een resultaat waaruit iedereen kan afleiden wat van beslissend belang is
geweest in de geschiedenis van homeopathie in India, de VS, Nederland en het Verenigd Koninkrijk;
centraal staan de causale processen die tot de huidige nationale status van homeopathie in de
landen hebben geleid. 46
Hieronder zullen de variabelen in detail besproken worden.
De Variabelen 47
Alle vijf variabelen (behalve de titels) zijn positief geconnoteerd, alsof het uitgangspunt dus is dat de variabele present is.
Daarom zijn alle elementen die geen hinder vormen maar over het algemeen in meer of mindere mate positief zijn voor de
populariteit van homeopathie gerangschikt onder elke variabele. Dit betekent dat later in de conclusie, wanneer de
variabelen overwogen worden, er vanuit wordt gegaan dat wanneer er in een land gelijkwaardige positieve factoren
gevonden kunnen worden, en er weinig tot geen andere gebeurtenissen hebben plaatsgevonden die de populariteit van
homeopathie mogelijk beschadigd hebben, dat de variabele dan gewaardeerd wordt als present (1) voor dat bepaalde
land. Als het land weinig overeenkomst vertoont met dit potentieel aan positieve factoren, en/of vooral andere
ontwikkelingen heeft gekend die negatief zijn voor de populariteit van homeopathie, dan wordt de variabele als absent (0)
beoordeeld. Nogmaals, de uiteindelijke waarden der variabelen worden toegekend en gepresenteerd in de conclusie, deze
tabel heeft slechts één doel: de variabelen bekend maken.
A. Vroege geschiedenis van homeopathie: oprichters, fundamenten en diaspora.
Bestaan uit:
- Introductie en snelle verspreiding van homeopathie
- Aanwezigheid van vaderfiguren (leiders) van homeopathie: diegenen die de beginselen der homeopathie in hun land
introduceerden, invloed hadden, en eventuele fundamenten (instituties) hebben gebouwd.
- Positieve of tolerante ontvangst van homeopathie door het volk, de elite en medische gevestigde orde.
Waarom is dit van mogelijke invloed op de populariteit van homeopathie?
Historische beginselen en invloedrijke leiders geven bepalende vorm aan de opbouw van een traditie, wat zeer belangrijk
is omdat zonder een fundament er meestal niets gebouwd kan worden. Maar zijn die fundamenten nog net zo sterk als ze
waren in de 19 e eeuw?
B. Medische Cultuur.
Bestaat uit:
- Verscheidenheid aan geneeskundige tradities.
- Open klimaat en tolerantie van het volk en mensen die werken in de medische sector na de 19 e eeuw, ten aanzien van de
44
Dit betekent niet dat relevante historische gebeurtenissen van voor 1970 niet behandeld zullen worden. Zolang de invloed op het heden
er is worden ze besproken.
45
‘Geen’ is een beetje overdreven, er is altijd wel een beetje invloed, maar als die invloed zeer klein is wordt er een 0 gegeven. Dit is hoe de
methode werkt, door af te ronden in twijfelgevallen.
46
Ik realiseer me volledig wat een uitdaging dit doel is, omdat het zeer moeilijk is om objectief te blijven wanneer we betekenis proberen
te geven aan geschiedenis.
47
De variabelen zijn onderdeel van de categorische aanpak. Een dergelijke aanpak is altijd problematisch omdat veel factoren binnen de
verschillende variabelen (soms heel veel) invloed op elkaar hebben. Zo kan de wet de houding van het volk beïnvloeden (variabele B
beïnvloedt variabele C, en misschien zelfs andersom op de lange termijn). Dit is echter hoe de methode werkt, maar ik voel me wel
verplicht om af en toe wat opmerkingen te maken. Geen enkele methode is perfect.
17

concepten energie/materie, leven/dood, gezondheid/ziekte, verhoudingen tussen patiënten en artsen, enz.
- Positie van de arts / reguliere geneeskunde is niet extreem onaantastbaar / drukt geen monopolie uit.
Waarom is dit van mogelijke invloed op de populariteit van homeopathie?
Het is belangrijk om de algemene concepten en ideeën ten aanzien van ziekte en gezondheid die mensen in een bepaald
land hebben te onderzoeken omdat hun meningen over de bovengenoemde concepten van invloed zijn op de acceptatie
of afkeuring van homeopathie. De gevolgen van een bepaald soort positie van de arts / reguliere geneeskunde zijn
eveneens van groot belang. Alleen algemene opmerkingen zullen gemaakt worden, en deze zullen niet altijd alle
concepten in de verhandeling betrekken.
C. Overheidsbeleid, wetten en regels voor homeopathie in een land
Bestaat uit:
- Of een strikte en duidelijke wetgeving voor homeopathie die positieve invloed heeft, of helemaal geen regelgeving en
dus meer vrijheid voor homeopathie.
- Tolerant overheidsbeleid: positieve of op zijn minst tolerante houding van de overheid, politici, en mogelijk de Koninklijke
familie (of andere personen met een dergelijke status) richting homeopathie.
- Alle relevante historische ontwikkelen op dit gebied.
Waarom is dit van mogelijke invloed op de populariteit van homeopathie?
Het succes van homeopathie kan in belangrijke mate afhangen van de tolerantie van en acceptatie door de overheid, haar
instituten, de wetgeving, en invloedrijke personen (wetenschappers, politici, beroemde mensen, etc.).
D. Mate van organisatie en institutionele integratie van homeopathie in een land
Bestaat uit:
- Aanwezigheid van vakbonden, organisaties, clubs, etc.
- Aanwezigheid van leiders en leiderschap (invloedrijke homeopaten).
- Integratie in universiteiten, andere opleidingsmogelijkheden voor homeopathie.
- Integratie en gebruik van homeopathie in medische instellingen zoals ziekenhuizen, klinieken, dokterspraktijken, etc.
- Alle relevante historische ontwikkelen op dit gebied.
Waarom is dit van mogelijke invloed op de populariteit van homeopathie?
Om een homeopaat te worden moet men mogelijkerwijs de beschikking hebben over opleidingsmogelijkheden, men moet
een vakbond hebben die het beroep erkent en homeopaten helpt met hun praktijken. Is er werk voor homeopaten
beschikbaar in ziekenhuizen en klinieken? Voor de patiënt: integratie van homeopathie in ziekenhuizen helpt mensen
wennen en helpt bij de erkenning en populariteit.
E. Toegankelijkheid, markt, en prijs van homeopathie in een land
Bestaat uit:
- De existentie van markten en mogelijkheden tot marktpenetratie voor apotheken en kleine bedrijven ten aanzien van de
verkoop van homeopathische middelen.
- Toegankelijkheid van homeopathie voor patiënten (tijdschriften, boeken, etc.). Lage prijzen voor homeopathische
consults en middelen. Vergoedingsmogelijkheden (door particuliere of collectieve zorgverzekeringen).
- Tolerante/positieve aandacht door de media.
- Alle relevante historische ontwikkelen op dit gebied.
Waarom is dit van mogelijke invloed op de populariteit van homeopathie?
Is het bezoeken van een homeopaat duur of niet, kun je een vergoeding krijgen van je zorgverzekering? Zijn
homeopathische geneesmiddelen duur? Is het aantrekkelijk voor apotheken of winkels om homeopathische producten
aan te bieden? In hoeverre is homeopathie geïntegreerd in de maatschappij via boekhandels, bibliotheken,
informatiecentra, etc.? Is homeopathie toegankelijk of verborgen? Uiteindelijk is populariteit onmogelijk als mensen zich
niet bewust zijn van homeopathie.
Over de categorisering
In een ideale situatie zouden alle factoren met mogelijke invloed individueel behandeld worden, maar aangezien deze
methode vraagt om een beperkt aantal variabelen zijn factoren gecategoriseerd. Daardoor was het onvermijdelijk dat
enkele ongemakkelijke keuzes gemaakt worden. Misschien stelt men zich de vraag of de factoren, geschakeerd onder de
verschillende variabelen, daadwerkelijk allemaal invloed hebben op de populariteit. Soms hebben ze alleen invloed op de
cognitie van mensen of de manier van denken zonder dat daarbij ook daadwerkelijk de populariteit wordt beïnvloed. De
markt voor homeopathische geneesmiddelen kan bijvoorbeeld wat zeggen over de mogelijke bekendheid met deze
medicijnen, maar dat betekent niet automatisch dat mensen ze als ‘goede, krachtige medicijnen’ beschouwen, en dat
mensen ze ook daadwerkelijk kopen. Dit is een van de problemen waar deze scriptie mee werd geconfronteerd. Soms zijn
acceptatie, populariteit en bekendheid hetzelfde. Ik heb zoveel mogelijk geprobeerd potentieel bewijs te selecteren op
basis van of het invloed heeft op de populariteit, maar ik kan niet voorkomen dat er mogelijk wat verwarring ontstaat.
Over de beschikbaarheid van bronnen en gegevens
Als bepaalde informatie om wat voor reden dan ook niet toegankelijk of beschikbaar is, zal dit duidelijk gemaakt worden in
de betreffende hoofdstukken. Over het algemeen is het op zijn zachtst gezegd zeer moeilijk om historische gegevens (zelfs
18

ecente) te vinden in dit vakgebied omdat er simpelweg weinig academische interesse is getoond. Neem bijvoorbeeld het
marktaandeel van homeopathische geneesmiddelen in de farmaceutische industrie, groei van opleidingsmogelijkheden,
etc. Goede historische vergelijkingen en grafieken over dit onderwerp zijn, in de meeste gevallen, onbeschikbaar, wat het
onderzoek soms onnodig complex maakt. Gegevens kunnen niet gevonden worden, er is geen toegang, of het wordt niet
gedeeld door bedrijven en instanties vanwege voorschriften en dergelijke. Tegelijkertijd richt dit onderzoek zich minder op
gegevens vergeleken bij andere vergelijkende onderzoeken, omdat algemene trends en ontwikkelingen ook duidelijk
kunnen worden aan de hand van tekstuele representatie. Toch zijn er meer gegevens nodig, vooral om historische
ontwikkelingen aan te geven. Het is mijn vurige wens dat er uiteindelijk meer gegevens beschikbaar komen. Dat ideaal is
momenteel echter nog ver weg, en dat heeft dit onderzoek in zekere mate beperkt.
Aantekeningen over de opzet
Dit document is onderverdeeld in vier hoofdstukken, een conclusie, en een appendix. Hoofdstukken
1-4 concentreren zich op de vier landen. Elk hoofdstuk analyseert de variabelen voor elk land, en
verschaft daarmee een basis waarop veronderstellingen kunnen worden gedaan over het verband
tussen het heden en verleden. Aan het eind van elk hoofdstuk zullen enkele slotopmerkingen worden
gegeven om de situatie in een land duidelijker te maken. In de conclusie zullen we vervolgens alle
resultaten en variabelen van alle vier landen samen in aanmerking nemen. Vervolgens zullen alle
variabelen bij elk land gewaardeerd worden en zullen terstond wezenlijke vergelijkingen worden
getrokken. Tot slot verkrijgen we via het gebruik van de formules van de Booleaanse methode inzicht
in de combinatie van variabelen die het populariteitsniveau binnen een land teweegbrengen. In de
appendix zullen we een ander perspectief behandelen, namelijk hoe we dit onderwerp aanvullend
kunnen benaderen. We zullen ons ook wenden tot wat er verder nog aan onderzoek gedaan kan
worden.
Aantekeningen over de gebruikte definities
Voor degenen die niet bekend zijn met sommige definities die worden gebruikt in de homeopathie
zal nu een definitielijst worden gegeven. De meesten van deze definities keren terug in de tekst.
Allopathie: een term gegeven aan de reguliere medische gemeenschap door Hahnemann (de grondlegger van
de homeopathie). 48 Aangezien het een subjectieve term is met een lichtelijk negatieve connotatie, zal het
alleen worden gebruikt wanneer de context daar om vraagt. Tegenwoordig gebruiken we de definities
orthodox, regulier, of conventioneel.
Verdunning (hoog en laag): hiervan is sprake wanneer een substantie wordt opgelost in een oplosmiddel
(water). Bijvoorbeeld: in het homeopathische geneesmiddel Apis (bijengif) wordt de substantie (tinctuur)
bijengif een x aantal keer opgelost (verdund) in water. Laag verdunde geneesmiddelen houden in de oplossing
nog enkele moleculen over van de oorspronkelijke substantie, maar hoog verdunde geneesmiddelen niet (ze
worden ‘energiek’, volgens homeopaten). De hoog verdunde geneesmiddelen zijn de basis van scepsis en
kritiek die voortkomen uit de reguliere medische gemeenschap, die niet gelooft dat een oplossing nog enige
medische werking kan hebben zonder overgebleven moleculen. 49
Potentiatie: dit is het homeopathische proces van het verdunnen en schudden van de medische substantie om
zo, volgens homeopaten, therapeutische kracht te schenken aan het middel.
Similia: De similia (het similum) is dat ene geneesmiddel dat een zieke persoon kan genezen op basis van
symptomen die vergelijkbaar zijn met de symptomen die worden geproduceerd wanneer het geneesmiddel
door een gezonde persoon in onverdunde vorm wordt genomen. Het similia-principe was in meer of mindere
mate al uitgevonden door Hippocrates en wordt later genoteerd door Paracelsus. Hahnemann heeft het echter
48
Strikt genomen hing Hahnemann dit etiket aan al die therapieën die middelen voorschreven die tegenovergestelde effecten hebben op
de symptomen. Zie: Kayne, Homeopathic Pharmacy, 13
49
Zie bijvoorbeeld de samenvatting van de kritiek op reguliere medicijnen op het gebruik van hoge potenties in Gudrun Bornhöft, en
anderen, ‘Effectiveness, Safety and Cost-effectiveness of Homeopathy in General Practice – Summarized Health Technology Assessment’,
in: Forsch Komplementärmed (2006: 13, Suppl. 2) , 19
19

heruitgevonden en maakte er zijn kernprincipe van; de kernfundering waarop hij de homeopathie bouwde. De
wet van Similia is de overtuiging dat, in de natuur, een substantie de kracht heeft om zowel te genezen als ziek
te maken. Het is de persoon op wie het wordt toegediend en de hoogte van de doses die de grenslijn afbakent
tussen genezen en ziek maken.
Complexe, Klinische en Klassieke Homeopathie. 50 Na Hahnemanns dood hielden zijn volgelingen niet allemaal
vast aan de principes die door Hahnemann zijn vastgelegd. Er kwamen enkele stromingen tevoorschijn die de
homeopathie op een andere wijze beoefenen. Drie types homeopathie kunnen hierin worden onderscheiden:
-Klassieke Homeopathie: Over het algemeen volgen homeopaten die tot deze groep behoren de principes van
Hahnemann nauwgezet. Meestal schrijven zij hoog verdunde homeopathische geneesmiddelen voor; zij
schrijven slechts één medicijn per keer voor en volgen het similia principe met uiterste nauwkeurigheid.
-Complexe Homeopathie: Enkele homeopaten schrijven hoofdzakelijk complexe geneesmiddelen voor. Dat
houdt in dat een aantal homeopathische medicijnen samen in water worden opgelost, waardoor er een
combinatorisch medicijn ontstaat. De complexe geneesmiddelen worden gegeven wanneer de homeopaat er
niet zeker van is of een enkele medicijn ‘het werk doet’. De meeste van deze homeopaten werken meer
symptomatisch (d.w.z. per symptoom), wat tegen Hahnemanns leer ingaat.
-Klinische Homeopathie: Deze vorm van homeopathie wordt meestal toegepast door artsen die soms
homeopathische geneesmiddelen voorschrijven (of in sommige gevallen een postacademisch vak of opleiding
in de homeopathie hebben gevolgd), of homeopaten die niet geloven in de werking van hoog verdunde
geneesmiddelen en het principe van een geneeswijze voor het hele lichaam. Klinische homeopathie houdt in
dat een homeopaat of arts ziektes organisch behandelt (d.w.z. middelen voorschrijven per individueel
symptoom). Deze homeopaten schrijven meestal laag verdunde homeopathische medicijnen voor. Dat gaat
tegen de principes van Hahnemann in. Klinische en complexe homeopathie worden vaak door dezelfde
beoefenaars aangeboden.
Reguliere Geneeskunde: Dit is het dominante medische systeem, zeer vaak het systeem dat wordt beoefend
door artsen geschoold in de westerse geneeskunde en steunt op rationeel, wetenschappelijk, en medisch
bewijs. De termen orthodoxe geneeskunde of conventionele geneeskunde zijn vervangingen en worden ook
door de gehele tekst heen gebruikt. 51
CAM Therapieën: CAM is een afkorting van Complementary and Alternative Medicine (Complementaire en
Alternatieve Geneeskunde), beter bekend als Alternatieve geneeswijzen. Het omvat alle niet-orthodoxe
therapieën, inclusief homeopathie.
Mechanisch en Materialistisch Wereldbeeld: Sinds de industriële revolutie hebben het mechanische en
materialistische paradigma hun intrede gedaan in de gedachten van veel mensen in de Westerse
gemeenschappen, gesteund door de opvattingen van hun moderne wetenschappers. 52 Het materialistische en
mechanische wereldbeeld bestaat uit de wereld als een machine zien, als een geheel bestaande uit kleine
delen die allemaal zijn gevormd uit materie. Deze waarnemingen worden niet louter op de wereld
geprojecteerd, maar ook op mensen en hun lichaam. Deze opvatting is overgenomen door de reguliere
medische gemeenschap: het menselijk lichaam wordt gezien in termen van haar chemische samenstelling. 53
50 Referenties van deze definities, zie Homeopathic Pharmacy, 20
51 Beide termen en definities staan ter discussie, maar ik hoop dat het duidelijk is wat ik bedoel met de definitie. Teven zullen al deze
vormen van homeopathie niet terugkeren in de hierop volgende tekst (anders dan noodzakelijk wordt geacht). In alle metingen worden
alle typen homeopathie samen opgeteld, niet een wordt buitengesloten (bijvoorbeeld afgewezen als niet tot de homeopathie behorend).
Het valt buiten het doel van deze thesis om te bepalen wat wel of geen homeopathie is.
52 Piet Vroon, Wolfsklem – De Evolutie van het Menselijk Gedrag, Uitgeverij AMBO (Baarn 1992), 23
53 Angelike Wolf en Viola Hörbst, Medizin und Globalisierung – Universelle Ansprüche, lokalle Antworten, LIT Verlag (Berlin-Hamburg-
Münster, 2006), 19
20

Hoofdstuk 1 | De Verenigde Staten
Huidige Populariteitsgraad van Homeopathie: Laag
Vraag: Waarom is de populariteit van homeopathie in de VS momenteel laag?
1.1. Vroege Geschiedenis van Homeopathie: Stichters, Fundamenten, en Diaspora (Variabel A)
Op het moment dat homeopathie in de VS werd geïntroduceerd (in de jaren ’20 van de 19 de eeuw),
was de Amerikaanse medische situatie erg pluralistisch en onsamenhangend. 54 Dit decor kwam erg
overeen met de decors in Europa waar medische praktijken in toenemende mate (publiekelijk)
werden bekritiseerd en waar oude medische tradities concurrentie kregen van de nieuwgeïntroduceerde
therapieën zoals homeopathie. Vanuit deze mengelmoes was het de homeopathie
die binnen de 19 e eeuwse medische cultuur in de VS een zeer voorname positie zou verwerven.
Homeopathie begon in de Nieuwe Wereld tot groei te komen, kort nadat Hans Gram, een
Deense homeopaat, in 1825 naar de VS verhuisde. Vele Duitse homeopaten introduceerden de
homeopathie in de verschillende Staten in Amerika waar zij hun eigen klinieken begonnen op te
richten. Een van die Duitse homeopaten werd, zoals velen hem noemen, de ‘Vader van de
Homeopathie in Amerika’: Constantine Hering (1800-1880). Hering, die in 1831 naar Philadelphia
verhuisde, kreeg het in 1833 voor elkaar om een cholera epidemie met succes homeopathisch te
behandelen. In datzelfde jaar, in dezelfde stad, werd de Homeopathic Society met behulp van Hering
opgericht. In 1835 stichtte dezelfde Hering, samen met een aantal homeopathische collega’s, de
North American Homeopathic Health Society, die echter snel weer gesloten zou worden.
Niet veel later werd het American Institute of Homeopathy in 1844 opgericht, wat de oudste
nationale medische professionele organisatie in de VS is. In 1846 werd een concurrerende medische
groep gevormd die de American Medical Association (AMA) werd genoemd, deels als reactie op de
groei van de homeopathie met als doel om de ontwikkeling van de homeopathie te vertragen. 55
Leden van de AMA hadden een lang aanhoudende vijandigheid ten opzichte van de homeopathie,
die hen er uiteindelijk toe leidde om alle lokale medische gemeenschappen te zuiveren van
homeopaten. Alle homeopathische artsen verloren dientengevolge hun lidmaatschap. Andere
restrictieve beslissingen volgden, die allemaal erop gericht waren om de homeopathie te bedwingen.
Dit AMA beleid oogstte aanvankelijk wel wat succes, maar het kon de homeopathie in de 19 de eeuw
nooit helemaal structureel vernietigen. Integendeel, de homeopathie overleefde en werd elk
decennium groter.
Tijdens de jaren ‘60 van de 19 de eeuw zette Constantine Hering de verspreiding van de
homeopathie voort. Hij werd de medeoprichter van het Homoeopathic Medical College en een aantal
ziekenhuizen en klinieken. Homeopathische ziekenhuizen in Amerika boekten gedurende deze jaren
opmerkelijke resultaten, in het bijzonder bij de behandeling van epidemische ziektes zoals cholera en
gele koorts. Het sterftecijfer in homeopathische ziekenhuizen lag vele malen lager dan in de reguliere
ziekenhuizen. In deze periode begonnen ook de eerste homeopathische scholen op te duiken. Ook
op het gebied van onderwijs oogstte de homeopathie lof. Journalisten waren verbaasd over het hoge
opleidingsniveau van deze homeopathische scholen, de indrukwekkende geleerdheid van haar
studenten, en de reusachtige bibliotheken waarin men kon studeren. 56
54 Harris L Coulter, Divided Legacy (3 rd volume) - Science and Ethics in American Medicine 1800-1914, North Atlantic Books (Berkeley 1982),
5, 101
55 Ullman, Discovering Homeopathy, 37
56 Ibidem, 43
21

Constantine Hering (1800-1880) James Tyler Kent (1849-1916)
Al snel na Herings dood verscheen een andere belangrijke figuur op het toneel: James Tyler
Kent (1849-1916). Hoewel hij minder institutionele vooruitgang in gang zette, zou Kent al snel de
grootste homeopaat worden na Hahnemann, en tussen 1880 en 1910 meer dan 30.000 patiënten
behandelen in zijn privé-kliniek. Kents invloed werd hoofdzakelijk gevestigd via zijn boeken en zijn
lezingen, die werden bezocht door mensen vanuit de hele wereld. Voornamelijk door Herings en
Kents werk kwam de homeopathie in de VS tot bloei door een breder wordende acceptatie van de
Amerikanen en toegenomen verdraagzaamheid van de orthodoxe artsen en de kerk. 57 Behalve Kent,
waren de meeste homeopaten in Amerika leden van de New Jerusalem Church, een
Swedenborgiaanse kerk met een spirituele filosofie die de homeopathie ondersteunt.
De VS was rond het einde van de 19 e eeuw het middelpunt geworden van de homeopathie in
de wereld. Bovendien was het positieve effect van de behandeling van epidemische ziekten in de late
19 e eeuw een grote bron van groeiende populariteit onder Amerikanen. In 1898 had de VS 140
homeopathische ziekenhuizen(!), 20 homeopathische hogescholen, en 31 homeopathische
tijdschriften. 58 Tussen 1825 en 1900 was het aantal Amerikaanse homeopaten gestegen tot 15.000. 59
Op de drempel van de nieuwe eeuw beoefende circa 25% van alle artsen in de VS min of meer
homeopathie. 60 De twintigste eeuw zou desondanks een kentering voor de homeopathie blijken,
aangezien de AMA zich prepareerde voor alweer een nieuwe aanval. Ditmaal bleek die veel
effectiever.
1.2 Geneeskundige cultuur (Variabele B)
Volgens de medische antropologen Cecile Helman en Lynn Payer, hebben artsen in de VS, door de
20 e eeuw heen, altijd meer diagnostische testen en operaties uitgevoerd dan artsen in Engeland en
andere Europese landen. 61 Daarbij komt nog dat de doses van sommige drugs die worden gebruikt in
de VS over het algemeen tot tien keer hoger zijn dan die elders worden gebruikt. In de VS worden
vaak agressievere vormen van therapie ingezet. 62 De redenen voor deze benadering zijn divers van
aard. Amerikaanse artsen krijgen bijvoorbeeld voor hun diensten betaald. Het belangrijkste is dat een
behandeling in de VS snel moet gebeuren. Artsen verwelkomen iedere dag aanzienlijk meer
patiënten in hun praktijk dan Nederlandse en Engelse artsen dat doen. Helman brengt het als volgt
onder woorden: ‘Amerikaanse artsen willen altijd iets ‘doen’’. Zelfs als ze er niet zeker van waren
welke behandelweg ze moesten volgen, zouden ze toch iets voorschrijven; ze zien ziekte als een
agressor die ‘aangevallen’ moet worden.’ 63 Het mechanische, materialistische wereldbeeld dat
aanwezig is in de Westerse orthodoxe geneeskunde wordt in de VS aangevuld door een bijna
militaristische neiging. 64
57
Das, History and Status of Homoeopathy Around the World, 260
58
Schmitz (ed.), Strömungen der Homöopathie, 165
59
Wikpedia Artikel Homeopathie http://en.wikipedia.org/wiki/Homeopathy
60 rd
Een zesde deel van alle orthodoxe medische doctorandi bekeerden zich tot de homeopathie. Zie Coulter, Divided Legacy (3 volume) -
Science and Ethics in American Medicine 1800-1914, 103
61 rd
Cecile G. Helman, Culture, Health and Illness, Butterworth Heinemann, 3 ed. (Oxford 1994), 80
62
Deze agressiviteit botst met de vredige, zachte benadering van de homeopathie, zoals uitgelegd door Vithoulkas. Zie George Vithoulkas,
‘Can Homeopathy, a Non-Violent System of Medicine, Survive in our Contemporary Violent World?’ In The Homeopathic Heritage
International (2009) pp. 34-35
63
Ibidem, 80, Payer bevestigt deze opvatting: Lynn Payer, Medicine and Culture, Henry Holt and Company LLC (New York 1996), 124
64 Ibidem, 65
22

Payer legt uit dat de Amerikaanse frontiergedachte van ontdekken, progressief zijn en vlug handelen
weerspiegeld wordt in haar medische cultuur. 65 Tot overmaat van ramp staan artsen onder druk van
allerlei soorten organisaties en vrezen vervolgd te worden als ze niet handelen. De medische
socioloog Pfifferling somt de volgende vooronderstellingen en waarden van Amerikaanse patiënten
op, d.w.z. wat zij belangrijk vinden: 66
-De arts is de expert, niet de patiënt;
-Specialisten worden beschouwd als de beste medische experts;
-Symptomatisch handelen meer dan geaccepteerd: patiënten willen een geneesmiddel voor elk deel
van hun lichaam waar zij pijn voelen of symptomen te zien zijn.
Patiënten in de VS zijn altijd al gewend aan het feit dat een arts hun klacht onmiddellijk zal
verhelpen. Zoals Payer opmerkt, “Amerikaanse artsen hebben het altijd belangrijk gevonden om
actie te ondernemen ten aanzien van patiënten, bij voorkeur zoveel mogelijk.” 67
De holistische, zachte benadering van homeopathie, waarin geduld van een patiënt wordt
gevraagd, past niet binnen dit plaatje. Het principe van ‘een geneesmiddel ter genezing van de hele
persoon’ heeft vooralsnog weinig begrip opgeleverd. Het botst met de agressieve medische cultuur
in de VS en de door deze cultuur geconditioneerde patiënten. 68 Daarnaast, merkt Payer op, is er de
afgelopen decennia in de VS een diepgeworteld wantrouwen ontstaan ten opzichte van de krachten
der natuur. 69 Dat zou daarom weleens de zoveelste aanwijzing kunnen zijn waarom homeopathie in
de VS niet populair is. Het begin van de opkomst van alternatieve therapieën deed zich voor rond
1970. 70 Hiervoor bestonden alternatieve therapieën, met uitzondering van de homeopathie,
nauwelijks in de VS. 71 Terwijl homeopathie een onderdeel vormt van deze renaissance van
alternatieve therapieën in de VS, overheerst de reguliere geneeskunde, afkomstig uit de jaren ’20
van de 20 e eeuw, nog steeds sterk. Haar reputatie is enorm.
Amerikaanse artsen uit de 20 e eeuw zeggen dat indien homeopathie ‘werkt’, het alleen met
het placebo-effect is te verklaren; de meest liberale artsen onder hen bevestigen deze zienswijze en
voegen hier aan toe dat het enige goede effect van de therapie haar ineffectiviteit is; het zou daarom
de patiënt in elk geval niet schaden. 72 Niet meer dan ongeveer 3000 artsen en andere beoefenaars
van de gezondheidszorg passen tegenwoordig enige vorm van homeopathie toe. 73
1.3 Overheidsbeleid, wet- en regelgeving met betrekking tot Homeopathie (Variabele C)
Door de 20 e eeuw heen werden de ontwikkelingen rond homeopathie, zeker tussen 1900 en 1970,
vaak belemmerd door de overheid, die homeopathische instellingen, homeopathisch onderwijs en de
beoefening van homeopathie de kop indrukte en reguleerde. 74 Op de drempel van de twintigste
eeuw werd de AMA in toenemende mate effectiever in het onderdrukken van de homeopathie. 75 In
1910 bracht de Carnegie Foundation, voorgezeten door Alexander Flexner in samenwerking met
65
Lynn Payer cited in Ibidem, 80
66
J.H. Pfifferling, ‘A cultural prescription for medicocentrism in’: Eisenberg and Kelinman (ed.), Relevance of Social Science for Medicine,
Reidel (Dordrecht 1980) pp. 197-222 . Merk op dat alles tussen de ‘()’ Joris Dekkers’ commentaar is
67
Payer, Medicine and Culture, xv. Payer schreef haar boek in 1996. Ze heeft het dus hoofdzakelijk over na de jaren ‘70
68
Ibidem, xxv
69
Ibidem, 129
70
Het moet gezegd worden dat hoewel dit waar is, Payer juist opmerkt dat de alternatieve geneeskunde nog steeds minder vaak voorkomt
dan in West-Europa. Ibidem, xiii
71
Deborah Lupton, Medicine as Culture - Illness, disease and the body in Western Societies, SAGE Publications (London and New Delhi
1994), 125
72
Payer, Medicine and Culture, 98
73
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine A Worldwide Review, 65
74
Ibidem
75
Tegenwoordig is de AMA officieel een onafhankelijke organisatie, de voornaamste en grootste vereniging van artsen en
geneeskundestudenten. Het is officieel bekend dat het sterke banden heeft met de overheid. Door haar eigen geschiedenis heen, is de
AMA actief betrokken geweest bij verscheidene medisch beleidskwesties. De AMA kan daarom worden gezien als een tak van de overheid
en wordt, in deze thesis, ook als zodanig beschouwd. Zie het Wikipedia artikel http://en.wikipedia.org/wiki/American_Medical_Association
23

vooraanstaande leden van de AMA, het Flexner Rapport uit, een evaluatie van Amerikaanse
geneeskunde scholen. Het rapport stelde richtlijnen vast om orthodoxe geneeskunde scholen wettig
te verklaren en de homeopathische te veroordelen. Volgens de Amerikaanse historicus Kirschmann
werden vele scholen voor homeopathie bekritiseerd om diverse, voornamelijk subjectieve redenen. 76
Als gevolg van dit rapport was het voor de scholen voor homeopathie niet langer toegestaan om
examens te verstrekken. Van de tweeëntwintig scholen voor homeopathie in 1900 bleven er slechts
twee over in 1923. In een poging hun positie te herwinnen, wijzigden de scholen hun onderwijsbeleid
zodat dit dichter bij de doelstellingen van de AMA. Dat betekende uiteindelijk dat studenten niet
langer zuivere, klassieke homeopathie konden studeren maar dat de studie homeopathie een
mengelmoes van homeopathische uitgangspunten en reguliere uitgangspunten bevatte.
Juist op het moment dat een tegenwoord het hardst nodig was, verloor de oppositie van
homeopaten allengs aan kracht na de uitkomsten van het Flexner rapport. De ontdekking van
antibiotica en andere moderne drugs versterkte voorts de positie van de conventionele geneeskunde
nog meer ten koste van de homeopathie. 77 Aan het begin van de jaren ’20 was er een einde gekomen
aan de glorietijd van de homeopathie als een professioneel medisch alternatief in de VS. 78 De artsen
van die tijd waren minder holistisch geworden en meer symptomatisch georiënteerd, wat hen in alle
opzichten minder geïnteresseerd maakte in de homeopathie. 79 Globaal gezien kon de
homeopathische gemeenschap niet opboksen tegen de reusachtige golf van aanvallen die geïnitieerd
werden door de AMA, en tussen 1925 en 1960 zou de homeopathie volledig onder de oppervlakte
verdwijnen. Van fundamenten, geïnstalleerd in de tweede helft van de 19 e eeuw, bleef er nauwelijks
iets over.
Opeenvolgende Amerikaanse regeringen hebben zeer weinig gedaan om de homeopathie
enigszins levend te houden. Deze uitspraak kan perfect geïllustreerd worden met de houding van de
overheid met betrekking tot het farmaceutisch beleid ten aanzien van de homeopathie. De FDA
(Food and Drug Administration) heeft de Homeopathische Farmacopee van de VS (HPUS) en
homeopathische geneesmiddelen sinds 1938 erkend als officiële drugs. Als een officiële referentie
voor het onderwerp stelt het homeopathische middelen in staat om geregistreerd te worden. Tot
dusver kan er geen commentaar worden gegeven. Een nadere blik brengt echter aan het licht dat
homeopathische geneesmiddelen nauwelijks serieus genomen worden door de Amerikaanse
regeringen. Pas vanaf 1998 moest de homeopathische geneeskunde voldoen aan de door de FDA
vastgestelde voorwaarden om op de markt te kunnen komen. 80 Dat betekent dat voor een periode
van ruim zestig jaar nauwelijks enig initiatief werd genomen door de overheid of door haar
instellingen en onderzoeksstichtingen om de werkzaamheid van homeopathie te onderzoeken of om
de homeopathie op een positieve, structurele manier te reguleren. 81 Volgens de Amerikaanse expert
op het gebied van de geschiedenis van de geneeskunde, Harris L. Coulter, speelde dat gebrek aan
interesse een zeer grote rol in het losmaken van de homeopathie uit de medische gevestigde orde. 82
76
Anne Taylor Kirschmann, ‘Struggle for Survival: the American Foundation for Homeopathy and the Preservation of Homoeopathy in the
USA, 1920-30’, in: Dinges, Marting (ed.) Patients in the History of Homeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002), 373
77
Michael Castleman, ‘The Strange Case of Homeopathy: Miracle cure, placebo or nothing at all?’ in: Natural Health, Vol. 12 (11-2002), 15
78
Kirschmann, ‘Struggle for Survival: the American Foundation for Homeopathy and the Preservation of Homoeopathy in the USA, 1920-
30’, 373
79
Guenter B. Risse in: Jütte, Robert, Guenter B. Risse and John Woodward (ed.), Culture, Knowledge and Healing – Historical Perspectives of
Homeopathic Medicine in Europe and North America, EAHMHP (Sheffield 1998), 2
80
Homeopathy Today (Boiron Group Site), http://www.boiron.com/en/htm/homeopathy-today/homeopathy-regulation.htm Zie ook:
http://findarticles.com/p/articles/mi_m3374/is_n13_v19/ai_19700605/
81
Coulter, Divided Legacy, 466
82
Ibidem, 466. Strijdig met deze bewering is de conclusie van een recent verslag van het toezicht op homeopathische geneesmiddelen. In
dit onderzoek, geïnitieerd door Borneman en Field (2004) kwamen ze tot de conclusie dat “homeopathische drugs in de VS onderworpen
zijn aan duidelijk omlijnde reglementaire processen die een sterkere gelijkenis hebben met allopathische geneesmiddelen dan met
voedingssupplementen.” Deze conclusie geeft aan dat de overheid de aanwezigheid van de homeopathische geneeskunde tot op zekere
hoogte serieus neemt en haar invloed op een groeiend aantal Amerikaanse burgers niet negeert. John. P Borneman en Robert I. Field,
‘Regulation of homeopathic drug products’ , gepubliceerd op de Hylands Newsletter Website (2004),
http://www.hylands.com/news/regulation.php
24

Bijkans honderd jaar bleef het erg stil rond homeopathie binnen de muren van Amerikaanse
overheidsgebouwen. Pas rond 1991 stichtte het Amerikaanse Congres het National Center of
Complementary and Alternative Medicine (NCCAM) als onderdeel van het National Institute of Health
om wetenschappelijk onderzoek in de praktijk aan te moedigen, inclusief de homeopathie. De
National Institute Health Revitalization Act van juni 1993 was een mijlpaal. Het breidde het NCCAM
uit van zes naar twaalf man personeel. De doelstellingen van de NCCAM bevatten de facilitatie en
evaluatie van alternatieve medische behandelingswijzen, inclusief de homeopathie. 83 De National
Institute of Health financiert haar afdeling voor Alternatieve Geneeswijzen met een jaarlijks (relatief
zeer smal) budget van 2 miljoen dollar. 84 Hoeveel van dit bedrag specifiek wordt besteed aan
homeopathie is echter niet bekend. Deze recente, geringe beleidswijziging van de overheid ten
aanzie van alternatieve geneeswijzen, inclusief homeopathie, kan wellicht worden beschouwd als de
eerste stap om de mogelijkheden van deze therapieën te erkennen. 85
Afgezien van (of misschien wel dankzij) de geringe aandacht van de overheid, is een belangrijk
probleem waar de homeopaten in de Verenigde Staten gedurende de 20e eeuw mee werden
geconfronteerd het gebrek aan regelgeving van de homeopathische praktijk. 86 Wetgeving op het
gebied van homeopathie is altijd tegenstrijdig geweest. 87 In de VS verschilt de regelgeving en
wetgeving met betrekking tot de beoefening van homeopathie per staat. Regelgevend toezicht
rondom alternatieve geneeswijzen, inclusief homeopathie, betrekken zes aanverwante
rechtsgebieden: vergunningen, het draagvlak van de praktijk, nalatigheid, tuchtrecht, vergoeding van
derden, en toegang tot behandelingen. Staatswetten domineren de eerste vijf gebieden. Federale
wetten, in het bijzonder de voedsel- en drugswetgeving, besturen grotendeels de zesde. 88 De wet in
de meeste staten staat reguliere artsen toe om homeopathische geneesmiddelen voor te schrijven.
Maar na een zorgvuldige evaluatie van de regels over nalatigheid wordt het duidelijk dat therapeuten
aansprakelijk zijn indien hun professionele praktijken afwijken van de normen van de zorg die van
toepassing zijn op hun plaats van handeling en specialisme. Zulke juridische uitspraken zijn natuurlijk
problematisch aangezien de alternatieve geneeswijzen per definitie afwijken van orthodoxe normen
van de zorg. Kennelijk worden professionele tuchtzaken vaak aangespannen tegen orthodoxe
aanbieders die alternatieve geneeswijzen integreren, vaak in combinatie met de civiele rechtszaken
over nalatigheid. 89 In 1997 werd enige vooruitgang geboekt toen een federaal wetsontwerp werd
gepresenteerd in het Huis van Afgevaardigden, dat zou garanderen dat individuen ervoor kunnen
kiezen te worden behandeld door ‘any kind of therapist’ in de gezondheidszorg. Aanzienlijke stappen
zijn gemaakt richting het aanstellen van een bekwaamheidscertificaat in de
eerstelijnsgezondheidszorg voor homeopathie, maar zonder succes. 90
1.4 Organisatorisch niveau en Institutionele Integratie van Homeopathie (Variabele D)
In 1929 vond een negatieve gebeurtenis plaats voor de ontwikkeling van homeopathie op de
zogenaamde ‘Zwarte Vrijdag’. Op deze dag werden de laatste homeopathische klinieken gesloten.
Sindsdien wordt homeopathie niet langer aangeboden in klinieken of ziekenhuizen in de VS. In 1923
hadden op twee na alle geneeskundige scholen hun homeopathische predicaten verwijderd of hun
deuren gesloten. 91 Tussen 1930 en 1970 waren de meeste homeopaten die de homeopathie nog
levend hielden afgestudeerd van de American Foundation for Homeopathy. Een van de prominentere
83
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, World Health Organization 2001,
65
84
Kayne, Homeopathic Pharmacy, 76
85
Men zou kunnen verwachten dat het aandeel voor homeopathie klein is aangezien andere alternatieve therapieën zoals acupunctuur de
afgelopen decennia veel meer terrein hebben gewonnen in de VS.
86
Dr. Dean Crothers, NVP, in LIGA Letter (October 99), http://www.lmhint.net/LigaLetter/October99/
87
Zie bijvoorbeeld de behoefte die wordt geuit in dit verslag: Karen Allen,, e.a. , ‘Towards an Inclusive Legislative Model for the
Homeopathic Profession’ in: http://www.amcofh.org/documents/AppendixD4.pdf
88
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 66
89
Ibidem, 67
90
Dr. Dean Crothers, NVP, in LIGA Letter (October 97), http://www.lmhint.net/LigaLetter/October97/
91
Anne Taylor Kirschmann, A Vital Force, Women in the History of Homeopathy, Rutgers University Press (New Jersey 2003), 123
25

scholen, het Hahnemann Medical College in Philadelphia (opgericht door Hering) was de andere
school die open bleef en gedurende de vroege jaren ’40 verder ging met het onderwijzen van
homeopaten, maar die uiteindelijk onder enorme invloed zou komen van de reguliere geneeskunde
en de bijbehorende protocollen. In 1948 viel homeopathie in de meeste hogescholen en
universiteiten weg als verplicht vak, 92 en in 1963 werd de laatste academische leerstoel voor het
onderwijs in homeopathie eveneens opgedoekt. Vervolgens bleven er slechts een paar honderd
homeopaten in de VS over.
Sedert de kolossale neergang van de homeopathie in de jaren ‘20, keerde de homeopathie
nooit meer terug naar haar 19 de eeuwse positie. 93 Behalve de significante invloed van de AMA op het
verval van de homeopathie, geeft de historicus John H. Warner een andere verklaring. Volgens hem
was een sleutelfactor het vervagen van de homeopathische kenmerkendheid of autonomie (deels
veroorzaakt door het AMA rapport, om te overleven), welke nu juist een van de grootste pluspunten
en oorzaken van populariteit in de 19 de eeuw was geweest. 94 De historicus Anne Taylor Kirschmann
bevestigt deze zienswijze: ‘terwijl homeopaten in de 19 de eeuw zichzelf als een aparte geneeskunde
school hebben voorgesteld, zijn de verschillen tussen homeopaten en regulieren vanaf de jaren ‘30
grotendeels geëvaporeerd uit het publieke geheugen.’ 95
De periode tussen 1970 en vandaag ziet er heel anders uit. Het aantal beoefenaars van
homeopathie steeg van minder dan 100 in de jaren ‘70 naar circa 3.000 in 1996. Homeopaten
begonnen terug te keren naar hun oude principes, en maakten zich weer los van de orthodoxe
geneeskunde. Tegen 1970 werden er langzaam nieuwe ontwikkelingen geïntroduceerd. Enkele
homeopathische scholen werden opgericht, en er werd een nieuwe leider geïntroduceerd. De
Griekse homeopaat George Vithoulkas, wereldberoemd binnen de homeopathie gemeenschap, was
hoofdzakelijk verantwoordelijk voor het geven van een nieuwe impuls aan de homeopathie in de VS.
In 1978 organiseerde Vithoulkas een congres voor homeopaten die deelnamen aan de California
Academy of Sciences. Hierna werd de International Foundation of Homoeopathy (IFH) opgericht,
voornamelijk om de normen van de homeopathische praktijk te verhogen en om de homeopathie
overal in de VS te stimuleren. Nieuwe homeopathische hogescholen zagen het licht, en oude scholen
heropenden in de jaren ‘80 hun deuren. In 1993 werd het Institute of Classical Homeopathy
opgericht in Californië, dat later een belangrijke rol zou spelen in de registratie, integratie, en
organisatie van de homeopathie en homeopaten. Zo’n 10 homeopathische scholen zagen in de jaren
‘90 het licht.
Tegenwoordig biedt de meerderheid van de geneeskunde scholen cursussen aan over
alternatieve geneeswijzen, inclusief homeopathie. Vanaf 1997 zijn artsen in de eerstelijnszorg in
staat om cursussen in homeopathie te volgen om zodoende de optie te hebben om homeopathie in
hun praktijken op te nemen. 96 Twee postdoctorale cursussen worden aangeboden aan de
Universiteiten van New York en Virginia. Een inleidende cursus in de Homeopathie wordt
aangeboden aan de Universiteit van Californië en aan de San Francisco School of Medicine.
Homeopathie wordt ook inbegrepen in lessen over de complementaire geneeskunde aan 17
universiteiten, alleen is dit onderwijs erg elementair. 97 Er bestaan vandaag de dag in de VS ongeveer
32 homeopathische hogescholen (die zowel online als offline onderwijs bieden) en er zijn zeven
Homeopathische Onderwijsraden die diploma’s aanbieden en het onderwijsniveau controleren,
evalueren en handhaven. 98 Toch zijn de meeste van deze hogescholen gericht op het afstandsleren,
92 Zie Homeopathy Timeline History, Website WholeHealthNow
http://www.wholehealthnow.com/homeopathy_pro/homeopathy_1925_1949.html
93 Boiron, Waarom ik vertrouwen heb in homeopathie, 73
94 John Warner Harley, ‘Orthodoxy and Otherness: Homeopathy and Regular Medicine in Nineteenth century America’, in: Jütte, Robert,
Guenter B. Risse and John Woodward (ed.), Culture, Knowledge and Healing – Historical Perspectives of Homeopathic Medicine in Europe
and North America, EAHMHP (Sheffield 1998), pp. 5-30
95 Kirschmann, A Vital Force, 145
96 Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine A Worldwide Review, World Health Organization 2001, 70
97 Dr. Dean Crothers, NVP, in LIGA Letter (October 97), http://www.lmhint.net/LigaLetter/October97/
98 Zie voor lijsten Das, History and Status of Homoeopathy Around the World, 267-273
26

terwijl het onderwijsniveau lager is vergeleken met dat van de Amerikaanse Universiteiten. 99 In
totaal 17 organisaties en verenigingen voor homeopathie zitten nu verspreid over 50 staten, gericht
op onderwijsprogramma’s, accreditatie, counseling, het verrichten van onderzoek, en de distributie
van farmaceutische informatie. 100 Het is onbekend hoeveel professionele (werkgevers-) organisaties
er precies bestaan in de VS. Twee van de bekendste zijn de North American Society of Homeopaths
(NASH) en het National Center of Homeopathy (NCH). 101 Het lijkt erop dat in de afgelopen 10-15 jaar
de homeopathie langzaam weer aan de oppervlakte komt met betrekking tot onderwijs en
institutionalisering.
1.5 Toegankelijkheid, Markt en Kosteneffectiviteit van de Homeopathie (Variabele E)
Er zijn circa 10 farmaceutische bedrijven die zijn gefocust op de homeopathische markt in de VS. 102
Homeopathische geneesmiddelen worden erkend en gereguleerd door de Food and Drug
Administration (sinds 1938) en worden door farmaceutische bedrijven onder strenge richtlijnen
vervaardigd. 103 De FDA staat de verkoop van homeopathische producten toe zolang er op de
productetiketten geen specifieke gezondheidsclaims worden gemaakt. In tegenstelling tot de
conventionele drugs, hoeven de homeopathische geneesmiddelen hun actieve ingrediënten niet te
identificeren op grond van het feit dat ze niet of nauwelijks actieve ingrediënten bevatten. 104 In de
VS mogen alleen homeopathische geneesmiddelen over de toonbank worden verkocht waarop
aangegeven staat dat die zelfbeperkende condities behandelen; homeopathische geneesmiddelen
waarop staat aangegeven dat die voor de behandeling van een ernstige ziekte bestemd zijn, kunnen
alleen op recept verkocht worden. 105
Dr. Jennifer Jacobs, een Klinisch Assistent Professor, onderzocht de afgelopen tien jaar het
gebruik van homeopathische geneesmiddelen. 106 Ze concludeerde dat gebruik van homeopathische
geneesmiddelen tussen 1990 en 2000 is vervijfvoudigd. 107 In de VS zijn complexe homeopathische
geneesmiddelen erg populair. Circa 90% van de winkels verkopen ze. 108 Het aanbod homeopathische
geneesmiddelenvoorziening breed maar eveneens mager. 50% van de onafhankelijke apotheken,
95% van de apotheekketens en de meeste massadetailhandelaars en kruideniersketens bieden
klanten homeopathische geneesmiddelen, maar niet op grote schaal. 109 In 1995 werd de
detailhandelsverkoop van homeopathische geneesmiddelen geschat op 201 miljoen dollar, met een
jaarlijkse groei van 20%, volgens de American Homeopathic Pharmaceutical Association. 110 De
begroting van de American Homeopathic Pharmaceutical Association van 2002 liet een verkoop in de
VS zien van circa 400 miljoen dollar. 111 Het marktpotentieel van de homeopathie is zeker niet klein en
is aan het groeien. Niettemin zijn onlangs door de FDA een aantal vijandige regelgevende acties
geïntroduceerd tegen homeopathische producten. In een artikel in Quakwatch, wordt er
gesuggereerd dat ‘het te verwachten is dat de FDA misschien alle homeopathische substanties als
‘nieuwe drugs’ zou proberen te classificeren die een premarkt-vergunning vereisen’. Dit zou een
vrijwel onoverkomelijk obstakel vormen voor homeopathische fabrikanten en distributeurs. 112
99 Ibidem, 188
100 WholeHealthNow Website, Homeopathy in the USA, http://www.wholehealthnow.com/homeopathy_pro/uslinks.html
101 ABC Homeopathy Website, Homeopathy Associations and Societies, http://abchomeopathy.com/l.php/11
102
Ibidem
103
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 67
104
’ Legal Status of Homeopathy in the USA of America’, American Institute of Homeopathy, www.homeopathyusa.org
105
‘Homeopathy’ on Crystallinks, http://www.crystalinks.com/homeopathy.html
106
Zie voor een volledige biografie en lijst van publicaties en onderzoeken:
http://depts.washington.edu/epidem/fac/facBio.shtml?Jacobs_Jennifer
107
Dr. Richard Hiltner, NVP, in LIGA Letter (Summer 2001), http://www.lmhint.net/LigaLetter/Summer01/
108
Kayne, Homeopathic Pharmacy, 11
109
Ibidem, 30
110
‘Homeopathy’ on Crystallinks, http://www.crystalinks.com/homeopathy.html
111
Homeopathic Pharmacy, 26
112
‘Status of Homeopathy in the USA: Important Ominous Developments’ on Quakwatch,
http://www.quackwatch.org/01QuackeryRelatedTopics/homeopetition/pinco.html
27

De hoge kosten van een homeopathische behandeling zou eveneens een verklaring kunnen
zijn voor waarom homeopathie niet de meest populaire alternatieve therapie in de VS is.
Onderzoekers van de Universiteit van Maryland nam zes zorgverzekeraars onder de loep – geen
ervan dekt homeopathie. 113 Alternatieve geneeswijzen worden zelden opgenomen in standaard
pakketten, hoewel het aantal verzekeraars dat dekking biedt aan het toenemen is. Wanneer
alternatieve geneeswijzen wel worden gedekt hebben ze meestal hoge eigen risico’s en eigen
bijdragen die zijn onderworpen aan strenge grenzen aan het aantal bezoeken of volledige
dollardekking. 114 De ziektekostenverzekering dekt bezoeken voor de meeste beoefenaars van de
homeopathie op grond van hun zorgvergunningen. 115 Het is onbekend hoeveel homeopathische
consulten gemiddeld kosten. Er wordt echter gesuggereerd dat de kosten veel hoger zijn dan in
Europa of India. Een studie verricht door Vital Force Consulting heeft laten zien dat de gemiddelde
consult kosten tussen de 1000 en 2000 dollar per jaar zijn. 116 Zelf als een patiënt jaarlijks 5 consulten
nodig zou hebben (wat veel is in de homeopathische wereld), zou de gemiddelde kosten per consult
rond de 300 dollar (200 euro) zijn, en dat is tweemaal zoveel als de kosten voor een doorsnee
Europees consult. 117
Amerikaanse homeopaten hebben de afgelopen 30 jaar patiënten weten te vinden via
natuurlijke voedselmarkten, geneesmiddelen voor holistisch welzijn, en alternatieve boekhandels.
Homeopathie heeft in de afgelopen twee jaar meer publiciteit gekregen (zowel positieve als
negatieve) dan de afgelopen 50 jaar het geval is geweest, wat zowel de recente groei als de voorheen
enorm lage belangstelling voor de homeopathie bevestigt. 118 Er zijn circa zes homeopathische
tijdschriften en een aantal bladen dat consumenten informeert over het nieuws en de laatste
ontwikkelingen op het gebied van homeopathie. 119
1.6 Afsluitende Opmerkingen
De homeopathie werd in een stroomversnelling geïntroduceerd in de VS. Dankzij het pluralistische
geneeskundige klimaat was het voor de homeopathie aanvankelijk niet noodzakelijk om het op te
nemen tegen een zekere gevestigde medische orde, hoewel dit te zijner tijd zou veranderen. Na het
werk van Gram, Hering, en later Kent, en zeker na de succesvolle behandeling van epidemieën, vond
de homeopathie, zelfs te midden van de geestelijkheid en de media van toen, veel steun. Vele
fundamenten en instituties werden opgericht en aan het einde van de 19de eeuw was Amerika het
middelpunt geworden van de wereld der homeopathie.
Niettemin zou in de 20 e eeuw alles wat verworven en opgebouwd werd uiteen vallen. Als
gevolg van repressieve maatregelen geïnitieerd door de AMA en dankzij moderne medische
uitvindingen werd homeopathie op het randje van de afgrond gebracht en was het nooit in staat om
haar negentiende-eeuwse positie te herstellen. Pas tegen de jaren ’70 vond er een langzame
wederopbloei plaats en pas in de laatste 10 jaar heeft de homeopathie weer veel terrein gewonnen.
Toch heeft de huidige agressieve en overheersende medische cultuur, waaraan de meeste
Amerikaanse burgers gewend zijn, zonder twijfel de heropleving van de homeopathie vertraagd.
De wet, de overheid en haar instellingen staan aan de kant van de orthodoxe, gevestigde
medische orde. Er wordt weinig onderzoek verricht en weinig financiering toegekend om de
ontwikkeling van de homeopathie te stimuleren.
113
Michael Castleman, ‘The Strange Case of Homeopathy: Miracle cure, placebo or nothing at all?’ in: Natural Health, Vol. 12 (11-2002), 17
114
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 71
115
Dr. Dean Crothers, NVP, in LIGA Letter (October 97), http://www.lmhint.net/LigaLetter/October97/
116
Vital Force Consulting Website http://www.vitalforceconsulting.com/faq.html
117
Volgens Martin Dinges, de kosten voor de gezondheidszorg zijn over het algemeen hoger in de VS dan in India en Europa. De
homeopathie verschaft ons hier niet met een alternatief geval, maar bevestigt slechts deze ‘regel’.
118
Dana Ullman, ‘The Present Status of Homeopathy Internationally, in: Homeopathic Educational Services,
http://www.homeopathic.com/articles/view,22
119
WholeHealthNow, Homeopathy in the USA, http://www.wholehealthnow.com/homeopathy_pro/uslinks.html. Zie ook de Vital Force
Consulting Website http://www.vitalforceconsulting.com/faq.html
28

Homeopathie wordt niet geïntegreerd in ziekenhuizen en slechts in enkele universiteiten. De
meeste homeopathische scholen en onderwijsprogramma’s werden na 1980 en 1990 opgericht; voor
die tijd waren er geen onderwijsmogelijkheden.
De regelgeving voor de homeopathische geneesmiddelenindustrie is momenteel in gevaar. Er
zijn nauwelijks of geen vergoedingsmogelijkheden, terwijl de consultkosten hoog zijn. Het
marktaandeel (potentieel) van de homeopathie voor apotheken en winkels is desalniettemin redelijk,
en homeopathie is weer onderwerp van discussie aan het worden in de pers.
Het moge vooralsnog duidelijk zijn waarom de homeopathie niet populair is in de VS. Zo goed
als dood gedurende meer dan zeven decennia, kwam het in de twintigste eeuw te veel repressieve
factoren tegen die oorzaak en verklaring zijn voor haar huidige impopulaire status.
29

Hoofdstuk 2 | Het Verenigd Koninkrijk
Huidige Populariteitsgraad van de Homeopathie: Laag
Vraag: Waarom is de populariteit van de Homeopathie in het Verenigd Koninkrijk
momenteel laag?
2.1 Vroege Geschiedenis van Homeopathie: Stichters, Fundamenten, en Diaspora (Variabele A)
Toen koningin Adelaide – de vrouw van koning William IV – in 1820 door de Duitse homeopaat dr.
Stapf werd genezen, was de homeopathie officieel beland in het Verenigd Koninkrijk. De
homeopathie werd al gauw verder geïntroduceerd door Dr. F.H.F. Quin (1799-1878) in de jaren ’30
van de 19 e eeuw. Na een ontmoeting met Hahnemann introduceerde hij de homeopathie op de
allerhoogste niveaus van de Engelse samenleving. Quin concentreerde zich uitsluitend op het
introduceren van de homeopathie aan medisch gekwalificeerde artsen en hun klantenkring die
overwegend uit de bovenste klassen afkomstig was. Quin ontlokte daarmee steun van de
aristocratische klasse voor de homeopathie, zowel financieel als institutioneel wat uiteraard enorm
in haar voordeel werkte. Zo effende het de doorvoer van homeopathie en bevorderde het
tegelijkertijd de introductie van homeopathie in medische markt. Bovendien werd de homeopathie
volgens de Britse historicus Bernard Leary sowieso reeds zeer goed ontvangen in Engeland dankzij de
duidelijke vraag van patiënten naar bekwame zorg, wat in het Verenigd Koninkrijk in die tijd geen
zekerheid was. 120
In 1835 dook de eerste homeopathische kliniek op. Negen jaar later werd de British
Homeopathic Society opgericht. De Faculty of Homeopathy, die in 1843 is gesticht, is een van de
oudste homeopathische organisaties in Europa, en is wettelijk erkend sinds 1950. Bovendien werd in
1843 het eerste British Homeopathic Journal gepubliceerd. In 1850 werd het London Homoeopathic
Hospital opgericht; in 1870 werden bijna 8000 patiënten daar behandeld. Gedurende de jaren ’50
van de 19 e eeuw, tijdens de uitbraak van een cholera epidemie, begon dat ziekenhuis bovendien
onmiddellijk patiënten te behandelen, met veel succes. In 1854 publiceerde de General Board of
Health statistieken over de homeopathische behandeling van cholera in vergelijking met de
behandeling van de orthodoxe geneeskunde. De resultaten: 16.9% sterfgevallen na een
homeopathische behandeling en 59.2% sterfgevallen na een orthodoxe behandeling. 121
Dr. F.H.F. Quin (1799-1878)
Quin was voornamelijk dankzij het positieve bericht rondom cholera in staat om een amendement op
de Medische Wet uit 1858 te bemachtigen. Als gevolg van deze bekwame tactiek werd homeopathie
indirect zonder weerstand getolereerd en werd daarom nooit bekritiseerd door het Parlement als
een onacceptabele of afwijkende vorm van geneeskundige beoefening. In 1870 werden
verschillende congressen opgericht en jaarlijkse vergaderingen gehouden. In 1901 waren er meer
dan 300 homeopathische artsen in het Verenigd Koninkrijk.
120 Bernard Leary, ‘The Influence of Patients in the Provision of Homoeopathy in Great Britain: Nineteenth and Twentieth Centuries’, in:
Dinges, Martin (ed.) Patients in the History of Homeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002), pp. 350
121 Kayne, Homeopathic Pharmacy, 60
30

Tussen 1870 en 1900 vond een geleidelijke verschuiving plaats in het conceptuele denken
over de klassieke ideeën van Hahnemann. Vele homeopaten, beïnvloed door hedendaagse
wetenschappelijke inzichten, gingen in toenemende mate mee met de orthodoxe geneeskunde en
wensten niet langer het principe van het voorschrijven van hoog verdunde medicijnen na te leven.
Over het algemeen duwde deze ontwikkeling vele homeopaten in de richting van de
conventionele geneeskunde en weg van de homeopathie. Hoogstwaarschijnlijk was het geringe
verval van de homeopathie tenminste ook gedeeltelijk geworteld in de overidentificatie van de Britse
homeopathie in de hogere sociale groeperingen. Als gevolg van de voortdurende overheersing door
de medisch gekwalificeerden en door de klandizie uit de bovenklasse, kon de Britse homeopathie
haar aristocratische glans namelijk nooit volledig van zich afschudden, en zo had het zich gedurende
de 19 e eeuw nog niet op een populair niveau gevestigd onder de lagere klassen. 122 In de 19 e en
vroege 20 e eeuw werd homeopathie daarom altijd beschouwd als de 'rijkeluistherapie', en
uitsluitend voorbehouden aan de rijken, de bevoorrechten en degenen met een adellijke titel.
Historicus Peter A. Nicholls neemt aan dat (..) ’Voor die van rijkdom en rang, was het (homeopathie,
red.) een teken van sociale eer en exclusiviteit, voor de arme zieken was het een gebaar van
liefdadigheid’. 123
Omdat de homeopathie in de richting werd geduwd van de reguliere geneeskunde – mede
onder invloed van de grote wetenschappelijk-geneeskundige uitvindingen, een ontwikkeling die we
ook waarnamen in de VS, gingen de klassieke, Hahnemansiaanse principes a forteriori verloren. De
Amerikaanse homeopaat James Tyler Kent was rond 1890 grotendeels verantwoordelijk voor de
heropkomst van deze klassieke homeopathische principes in het Verenigd Koninkrijk. Met behulp van
de vermaarde Britse homeopate Margaret Tyler (1857-1943) die hem bekend had gemaakt in het
Verenigd Koninkrijk, en die studiebeurzen financierde voor Engelse homeopaten die graag zijn
lezingen in de Verenigde Staten wilden bijwonen, zette Kent de homeopathie weer op de kaart in
Engeland, door die ‘oude’ principes nieuw leven in te blazen.
2.2. Geneeskundige cultuur (Variabele B)
Medisch historicus Deborah Lupton merkt op dat in Engeland tussen 1660 en 1850 zowel artsen als
leken de goede gezondheid beschouwden als een resultaat van de goede werking van de individuele
constitutie. 124 Zulke zienswijzen verklaren mogelijk de aanpassing en de positieve ontvangst van
homeopathie, die dit begrip van de constitutie erkent en centraliseert. Helman bevestigt deze
zienswijze van Lupton door te beweren dat er in Engeland altijd al een traditionele ‘volkssector’ was
geweest, een medische sector buiten de gevestigde medische orde waarin alternatieve therapieën
de ruimte vonden om mensen aan te trekken, onder meer op basis van deze zienswijze. 125 Sinds 1900
wordt deze ruimte vooral opgevuld door de homeopathische lekenbeweging; in het verleden werd
deze arena bevolkt door traditionele gebedsgenezers, zigeunerwaarzeggers en helderzienden. 126
Het Verenigd Koninkrijk heeft een tamelijk unieke medische cultuur die vele verschillen
vertoont met de Amerikaanse medische cultuur. Engelse patiënten bezoeken hun artsen gemiddeld
slechts 6 minuten. Artsen onderzoeken de patiënten nauwelijks en schrijven veel minder voor dan
hun Amerikaanse tegenhangers. Over het geheel genomen zijn Britse aanbevelingen meer
voorzichtig dan genereus. 127 Dit wordt deels veroorzaakt door het gebrek aan financiering aan de
kant van de National Health Service (NHS). De medische economie in Engeland is ook veel kleiner en
medicijnen zijn duurder dan bijvoorbeeld in Amerika. 128 Artsen worden gedeeltelijk per patiënt
122
Alexander Kotok, The history of homeopathy in the Russian Empire until World War I, as compared with other European countries and
the USA: similarities and discrepancies, Thesis Hebrew University of Jerusalem (1999), http://homeoint.org/books4/kotok/index.htm
123
Philip A. Nicholls, ‘Class, Status and Gender: Toward a Sociology of the Homoeopathic Patient in Nineteenth-Century Britain’ in: Dinges,
Marting (ed.) Patients in the History of Homeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002), 350
124
Lupton, Medicine as Culture, 81. Deze opmerking van Lupton lijkt toendertijd voor vele landen in Europa waar te zijn.
125
Het is onbekend wanneer de authentieke medische gevestigde orde – hoogstwaarschijnlijk de orthodoxe geneeskunde – ontstond.
126 rd
Cecile G. Helman, Culture, Health and Illness, Butterworth Heinemann, 3 ed. (Oxford 1994), 88-89
127
Ibidem, 102-3
128
Het zorgbudget in Amerika is 11% van het bruto nationaal inkomen, in Engeland is het 6%.
31

etaald. Zodoende kan een arts alleen zijn salaris verhogen door zoveel mogelijk patiënten op zijn
lijst te krijgen en ze snel te behandelen. Bijgevolg is een artsentekort een groter gevaar dan een
artsenoverschot in het Verenigd Koninkrijk. De positie van de orthodoxe geneeskunde is desondanks
onaantastbaar in het Verenigd Koninkrijk en het blijft zeer dominant.
De medisch-wetenschappelijke gevestigde orde is altijd al ietwat negatief geweest ten
opzichte van de homeopathie, ondanks het feit dat homeopathie vrij goed geïntegreerd is in
ziekenhuizen en klinische zorg. 129 Er zijn geen belangrijke indicaties dat deze houding ten opzichte
van homeopathie aan het veranderen is. 130 Toch lijkt dit de opinie en praktijken van Britse artsen niet
te hebben beïnvloed, die homeopathie verrassend sterk verdedigen. Het British Medical Journal
publiceerde onlangs een overzicht van de houding van Britse artsen ten opzichte van beoefenaars
van de aanvullende geneeskunde. 131 Het overzicht liet zien dat 42% van de artsen aangaven
patiënten naar homeopaten te hebben doorverwezen. Een andere studie gepubliceerd in The Times
staafde dit getal: het vertoonde een verwijzingspercentage van 48%. 132
2.3 Overheidsbeleid, wet- en regelgeving met betrekking tot Homeopathie (Variabele C)
In Engeland is het legaal om te werken als een homeopaat zonder een medische graad te hebben
behaald. Het beoefenen van homeopathie is zodoende formeel niet gereguleerd in Engeland. 133 Als
gevolg daarvan zijn er meer ongeregistreerde homeopaten (leek-homeopaten) dan geregistreerde,
professioneel getrainde homeopaten. Homeopathie wordt echter officieel erkend door de overheid,
als gevolg van een Act of Parliament (1950). De kosten voor homeopathische behandelingen worden
gecompenseerd door de National Health Service. De wet staat artsen toe om homeopathische
geneesmiddelen voor te schrijven. Zelfmedicatie en -prescriptie door homeopathische leken wordt
getolereerd en de beoefening van homeopathie is helemaal niet gebonden aan regels. Zowat elk
persoon in Engeland kan zichzelf een homeopaat noemen en homeopathie gaan beoefenen zolang
hij of zij de patiënt geen schade toebrengt. Opeenvolgende regeringen hebben gegarandeerd dat
zolang patiënten een alternatieve geneeswijze nodig hebben, de toegang daartoe zal worden
verleend. 134
Hoewel alternatieve genezers (homeopaten inbegrepen) zonder een medische graad door de
wet worden gedogen, worden slechts medische aanbieders die een academische graad in de
geneeskunde hebben formeel erkend: om geneeskunde te beoefenen als een arts, moet een persoon
een graad of kwalificatie hebben uit de geneeskunde faculteit van een universiteit en één jaar
klinische training volbracht hebben. Gedurende de klinische trainingsperiode heeft een aspirant arts
een voorlopige registratiestatus. Na een bevredigende voltooiing van de training kan de aspirant een
volledige registratie verkrijgen. 135
Onder de voorwaarden van de Veneral Disease Act uit 1917 en Sectie 4 van de Cancer Act uit
1939, zijn er enkele beperkingen op de rechten van niet-orthodoxe beoefenaars. Niet-orthodoxe
beoefenaars zijn niet toegestaan om bepaalde medische toepassingen uit te voeren, specifieke
beroepen te beoefenen, of bepaalde titels te gebruiken. Indien wetten medische fouten tot gevolg
hebben, mogen niet-orthodoxe beoefenaars vervolgd worden onder het strafrecht en de op de
onrechtmatige daad gebaseerde common law voor nalatigheid. Wanneer een patiënt sterft, kunnen
129
Met deze ‘medisch-wetenschappelijke gevestigde orde’ wordt verwezen naar de mensen met gezag en hoge posities binnen de
gevestigde orde. De gevestigde orde heft hier gen betrekking op huisartsen (artsen).
130
Zie bijvoorbeeld het artikel ‘Hostility breeds against Homeopathy in England’, Bio Medicine Website, http://www.biomedicine.org/medicine-news/Hostility-breeds-against-Homeopathy-in-England-following-new-regulations-15389-1/
131
Ullman, A Condensed History of Homeopathy, 123
132
Ibidem, 123
133
Peter Fischer, ‘Homeopathy and Mainstream Medicine: a dialogue of the deaf?’ in: Wiener Medizinische Wochenschrift, (2005-155
21/22) pp. 476
134
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 124
135
Ibidem, 125. Hoewel de registratie, waarvoor een specifieke opleiding is vereist, ook homeopaten van bepaalde privileges voorziet, is
het recht om geneeskunde te beoefenen zonder formele erkenning vastgesteld in de British Common Law. Als gevolg daarvan kunnen
homeopaten geneeskunde beoefenen ongeacht hun opleiding, given some restrictions en onder voorwaarde dat zij de Medical Act uit
1983 niet overtreden.
32

de beoefenaars vervolgd worden voor onvrijwillig overlijden. Geregistreerde artsen kunnen niet op
deze manier worden vervolgd.
De Britse overheid heeft met betrekking tot medicijnen en producten geen eigen beleid. In
plaats daarvan baseren ze hun beleid op de Europese Richtlijn voor homeopathische producten die
als zodanig de productie en verkoop van homeopathische geneesmiddelen in het Verenigd Koninkrijk
reguleert. Het verlenen van vergunningen aan andere geneesmiddelen wordt gereguleerd door de
Medicines Act uit 1968. 136 In reactie op het toegenomen gebruik van alternatieve geneeswijzen door
het publiek en de bezorgdheid van de regering over de doeltreffendheid ervan, werd de British
Research Council on Complementary Medicines opgericht in 1982. Het merkte de voorname rol op
van alternatieve geneeswijzen in het verlagen van de kosten van het zorgsysteem. Over het
algemeen, om lid te worden van een professionele organisatie, moeten niet-orthodoxe artsen gedekt
worden door de verzekering en zijn ze verplicht zich te houden aan de Code of Professional Ethics. 137
Steun komt soms vanuit onverwachte hoek. De Royal Family is altijd al een gewillige
voorstander geweest van homeopathie. Vooral prins Charles’ steun voor de homeopathie is goed
gedocumenteerd en er wordt gedacht dat dit vele mensen heeft aangemoedigd om de
geneesmiddelen uit te proberen. 138 Zijn grootmoeder de Koninging was vele jaren een voorstandster
van de British Homeopathic Association. De huidige koningin Elizabeth II heeft zelfs haar eigen
homeopathische hofarts. De populariteit van de Royal Family in Engeland is ongeëvenaard en de
homeopathie ontvangt daardoor een structurele stimulans uit het feit dat leden van de British Royal
Family uitgesproken voorstanders zijn. Veel beroemde mensen zoals David Beckham hebben ook
publiekelijk toegegeven homeopathie te gebruiken en daarvoor een voorkeur te hebben. 139
Globaal kan er gerust gezegd worden dat er sinds 1980 een sterke groei lijkt te zijn van
homeopathie in Engeland. 140 De groeiende vraag naar homeopathie over de afgelopen 20 jaar is
voortgekomen uit het groeiende aantal artsen uit de reguliere geneeskunde welke erin faalt
verwachtingen te bevredigen, en iatrogene ziekten en vele bijwerkingen veroorzaakt in plaats van
patiënten permanent te genezen en vooruit te helpen. 141 Het onderzoek ontwikkelt ook op een
dusdanige manier dat het in de toekomst moeilijker zou worden om homeopathie af te doen als
ongefundeerd, zoals gedaan is door de meerderheid van de wetenschappelijke gemeenschap. 142
2.4 Organisatorisch niveau en Institutionele Integratie van Homeopathie (Variabele D)
De ondergang van de aristocratie zorgde voor een kleine neergang voor de homeopathie in de eerste
decennia van de 20 e eeuw en zorgde ervoor dat sommige homeopathische artsen somber gestemd
waren over de toekomst van de homeopathie in Engeland. Het effect van deze vrees was dat een
kleine minderheid van homeopathische artsen een aantal leken de grondbeginselen van de
homeopathie begonnen te leren. Dit leidde ertoe dat een nieuwe, internationaal gezien vrij unieke
traditie van lekenhomeopathie werd opgericht in Groot-Brittannië. De overweldigende historische
trend tussen 1930 en 1990 was voor artsen afstand te doen van homeopathie, en voor de
homeopathische beweging langzamerhand overgenomen en beheerst te worden door de
lekenbeweging die altijd naast professionele homeopaten heeft gewerkt. Het genoot desondanks
grote populariteit, en breidde zich flink uit in de jaren ‘70 en ‘80. Tegenwoordig is de lekenbeweging
een semi-gelegitimeerde beroepsgroep met haar eigen registratiemethos, opleidingprocedures en
zelfregulering.
136
Aanvragen voor een drugsregistratie moeten gepaard gaan met details uit relevant onderzoek en klinisch onderzoek. De vereisten zijn
minder strikt indien de geneesmiddelen geen nieuwe chemische substanties bevatten of indien het kruidenpreparaten zijn. Ibidem, 127
137
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 124-5
138
Kayne, Homeopathic Pharmacy, 23
139
Who uses homeopathy, how popular is it? Artikel op de website Allswell Homeopathy Website
http://www.allswellhomeo.com/services.html
140
Das, History and Status of Homoeopathy Around the World, 248
141
Bernard Leary, ‘The Influence of Patients in the Provision of Homoeopathy in Great Britain: Nineteenth and Twentieth Centuries’, in:
Marting Dinges (ed.) Patients in the History of Homeopathy, 350
142
The Case for Homoeopathy in Faculty of Homoeopathy Resource Pack, http://www.trusthomeopathy.org (2000)
33

Er zijn dus in het Verenigd Koninkrijk twee stromen te onderscheiden: de medisch
gekwalificeerden homeopaten, en de lekenhomeopaten. De toenemende professionalisering van de
lekenhomeopaten is een feit. Het is daarom niet verwonderlijk dat de lekenbeweging aan het randje
staat van volledige wettige erkenning. De aanname dat dit vandaag de dag zou leiden tot veel meer
samenwerking tussen artsen en homeopaten is echter verkeerd, hoewel de dialoog tussen de twee
groepen steeds beter aan het worden is. 143 Organisatorisch heeft deze tweedeling ertoe geleid dat
beide bewegingen hun eigen verenigingen hebben gevormd. De Lekenhomeopaten richtten de
Homeopathy Expert Advisory League (HEAL) organisatie in 1953, die tot vandaag verantwoordelijk is
voor het aanbieden van onderwijsmogelijkheden voor leken. Desondanks is de Society of
Homeopaths de belangrijkste organisatie geweest die lekenhomeopaten registreerde en onderzoek
en steun voor de lekenbeweging in Engeland initieerde. Het is opgericht in 1978, en haar doel is om
de homeopathie te begunstigen en haar professionele ontwikkeling te ondersteunen.
De hoofdorganisatie van de professionele beweging is de Faculty of Homeopathy. Gesticht in
1939 met 219 studenten, ontwikkelde het zich tot een voorname organisatie met meer dan 1600
geregistreerde studenten in het jaar 2000. 144 Al in 1950 werd de Faculty of Homeopathy Act
ingevoerd. De Act stelt de Faculty of Homeopathy in staat om te onderrichten, examineren, en
diploma’s in de homeopathie aan artsen uit te reiken en andere wettelijk erkende zorgverleners. 145
De Faculty is nog steeds hoofdzakelijk verantwoordelijk voor het aanbod van professioneel
homeopathisch onderwijs in het Verenigd Koninkrijk. 146 Het is het enige officieel door de staat
erkende onderwijsinstituut voor homeopathie in Europa. Traditioneel was het medisch georiënteerd,
met alleen artsen en dierenartsen die in aanmerking kwamen voor lidmaatschap. In de laatste jaren
hebben andere beroepen een gelijke status en dus ook toegang bemachtigd. 147
Vandaag de dag zijn er 44 klassieke homeopathische hogescholen die allemaal diepgaand
onderwijs van 3-4 jaar in Engeland bieden. 148 Er zijn 54 professionele verenigingen die
aanvullende/alternatieve artsen vertegenwoordigen en uitgebreide fulltime cursussen in de
homeopathie aanbieden. Daarnaast hebben twee universiteiten sinds 2000 onderwijs en diploma’s
(Dip Hom’s en BHom’s) aangeboden: de Universiteit van Westminster en de Universiteit van Exeter.
Vier geaccrediteerde Bacheloropleidingen en een Master-opleiding in de homeopathie worden
momenteel aangeboden op deze universiteiten. 149 Opleidingen voor (medisch gekwalificeerde)
artsen vinden plaats aan het Royal London Homeopathic ziekenhuis (dat ook nauwe banden heeft
met de Universiteit van London) en worden gevolgd door studiegroepen over het hele land waar
lezingen en werkgroepen worden geregeld als aanvulling op hun opleiding. Dit leidt allemaal tot de
examinering voor het postdoctorale diploma, Member of the Faculty of Homeopathy [MFHom].
MFHoms kunnen dan solliciteren naar betrekkingen bij de Engelse homeopathische ziekenhuizen of
werk krijgen in privépraktijken, klinieken, enz.
Voor degenen die zich wensen aan te sluiten bij de lekenbeweging, zijn er twee andere
manieren. Ten eerste is er nog altijd de autodidactische weg of via het delen van kennis met anderen
en het leren door te doen, studie, en reflectie. Ten tweede zijn er twee andere bestaande registers
met elk circa 200 aangesloten lekenartsen waar men zich bij aan kan sluiten. Een is van de UKHMA
(United Kingdom Homeopathic Medicine Associatio) gevestigd in Kent met kantoren in de VS,
143
Martin Dinges (ed.), Weltgeschichte der Homöopathie, 209. Deze zienswijze wordt bevestigd door een onderzoek uitgevoerd door de
New York Times dat tot de ontdekking kwam dat in 2002 42% van de artsen patiënten naar homeopathische artsen verwees. Een andere
studie gepubliceerd in het British Medical Journal die opmerkte dat in een overzicht van 100 pas afgestudeerde Britse artsen, 80%
belangstelling vertoonde om opgeleid te worden in de homeopathie, acupunctuur of hypnose. Dana Ullman, Discovering Homeopathy:
Medicine of the Twentieth Century, North Atlantic Books (California 2003), 273
144
Morrell , A History of Homeopathy in Britain, 211
145
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 127-8
146
Er is ook een organisatie genaamd HEAL (opgericht in 1953) die onderwijs aanbiedt aan lekenhomeopaten, maar gedurende de 20ste
eeuw bleef haar invloed minimaal, behalve dan om enkele onderwijsmogelijkheden toe te voegen, terwijl de leiderschapsrol wordt
overgelaten aan de Faculty of Homeopathy.
147
Kayne, Homeopathic Pharmacy, 62
148
Das, History and Status of Homoeopathy Around the World, 250-2
149 th
European Council for Classical Homeopathy (6 ed. June 2007), ‘The Recognition and Regulation of Homeopathy in Europe’
34

Canada, India, enz. Dan is er ook nog eens het ICM (Institute of Complementary Medicine) Register
van Homeopaten. The UKHMA heeft haar eigen hogescholen, haar eigen krachtige en uitbreidende
onderwijsprogramma's, en haar eigen registratieprocedures. Het ICM heeft slechts één register.
Beide accepteren afgestudeerden van de lekenhogescholen in hun registers.
De Homeopathic Trust was, met betrekking tot het homeopathisch onderzoek, de
hoofdorganisatie die zich al vele jaren actief bezighoudt met onderzoek. Het financiert onderwijs en
onderzoek en initieert verschillden projecten over homeopathie. Het speelde een sleutelrol in de
bevordering van de homeopathie en het waarborgen van haar algemene beschikbaarheid. In 2000
fuseerde de Trust met de British Homeopathic Association (BHA, opgericht in 1902) en bestond
sindsdien niet langer als aparte entiteit. Hetzelfde lot wachtte de Homeopathic Society (opgericht als
de Hahnemann Society in 1958). Dit genootschap richtte zich op meervoudige progressieve taken om
de homeopathie verder te verspreiden, maar al haar activiteiten zijn eveneens opgenomen in de
BHA. Ironisch genoeg is de BHA tegenwoordig zelf gefuseerd met de Faculty of Homeopathy. Het
bestaan van de Blackie Foundation Trust moet hier ook genoemd worden, opgericht door Dr.
Margery Blackie (1898-1991) om onderwijs en onderzoek in de homeopathische wetenschap te
promoten. In de jaren ‘80 en ’90 was het erg actief, maar momenteel blijft het grotendeels stil. 150
Het Verenigd Koninkrijk is het enige land in de Europese Unie met ziekenhuizen in de
publieke sector die (uitsluitend) homeopathische behandelingen aanbieden. Er zijn inderdaad
homeopathische National Health Service ziekenhuizen in London, Liverpool, Bristol, Glasgow, en
Tunbridge Wells. 151 Er zijn ongeveer 383 bedden beschikbaar in Britse homeopathische ziekenhuizen
en 51037 bezoeken aan homeopathische medische poliklinieken. De ziekenhuizen worden bemand
met artsen die gekwalificeerd zijn in de orthodoxe geneeskunde, die een postdoctorale opleiding
homeopathie op zich gaan nemen. 152 Het grootste ziekenhuis, het Royal London Homoeopathic
Hospital (RLHH), streeft klinische integratie en wetenschappelijke samenwerking na. Het maakt
onderdeel uit van de National Health Service (d.w.z. een openbaar ziekenhuis), en is sinds 2002 een
deel van de University College London Hospitals (UCLH). UCLH is een groot academisch medisch
centrum met een medische school en nauwe banden met een universiteit en diverse grote
specialistische medische instituten.
De National Health Society (NHS) besteedt circa 6 miljoen pond aan doorverwijzingen naar en
contracten met de vier homeopathische ziekenhuizen die onderdeel zijn geweest van de NHS sinds
haar oprichting in 1948. De vier homeopathische NHS ziekenhuizen behandelen momenteel 55,000
patiënten per jaar. 153 Toch is de situatie voor de homeopathie niet zo rooskleurig als het lijkt. 154
Slechts 0,1% van het totale overheidsbudget voor ziekenhuizen gaat naar homeopathische
ziekenhuizen. Drie van de vier ziekenhuizen wachten een onzekere toekomst, aangezien zij op de
rand van sluiting staan. 155 De ziekenhuizen in Bristol en Liverpool functioneren nog steeds, zij het
zodanig significant in omvang afgenomen dat zij liever als poliklinieken beschouwd zouden willen
worden.
2.5 Toegankelijkheid, Markt en Kosteneffectiviteit van Homeopathie (Variabele E)
Homeopathische en andere natuurlijke geneesmiddelen worden verkocht in vele onafhankelijke
apotheken. Aanvullende/alternatieve medicamenten, homeopathische producten en andere
natuurlijke geneesmiddelen zijn op grote schaal verkrijgbaar in gezondheidswinkels, supermarkten
150
‘Blue Plaque for Homeopathic Pioneer Dr. Margery Blacky’, English Heritage Website, http://www.englishheritage.org.uk/server/show/ConWebDoc.4573
151
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 124
152
Helman, Culture, Health and Illness, 90
153
‘NHS Referrals to Homeopathy’ British Homeopathic Association Website,
http://www.trusthomeopathy.org/media_centre/facts_about_homeopathy/nhs_referrals.html
154
Carol Boyce, ‘Homeopathy in the UK’ Hpathy Website, http://www.hpathy.com/papersnew/boyce-homeopathy-uk.asp
155
Ibidem. Zie ook het Wikipedia artikel: http://en.wikipedia.org/wiki/Regulation_and_prevalence_of_homeopathy dat suggereert dat de
sluiting van het Turnbridge Wells ziekenhuis nabij is.
35

en apotheken. 156 Homeopathische geneesmiddelen worden als geneesmiddelen geacht onder de
Britse wetgeving. 157 De bruto-omzet van homeopathische en plantaardige medicijnen is jaarlijks 33
miljoen euro, afkomstig van ongeveer 500. 000 mensen. 158 De totale farmaceutische markt was twee
miljard euro (2002) waard. Het marktaandeel van homeopathie is dus 1,67%, wat veel kleiner is dan
in de meeste andere Europese landen. 159 Het Verenigd Koninkrijk is een van de achterlopers van
Europe in het gebruik van homeopathische medicijnen. Waarom er minder homeopathische
medicijnen worden verkocht in het Verenigd Koninkrijk t.o.v. andere Europese landen is niet bekend.
Er wordt echter aangenomen dat de kleinhandelmarkt voor homeopathische medicamenten maar
slechts een zeer kleine, gestage groei doormaakt van 6-7% per jaar sinds de jaren negentig, waar
andere landen een grotere groei zagen.
Het kan in elk geval niet liggen aan de prijs van de medicijnen. In het Verenigd Koninkrijk zijn
de netto ingrediëntkosten van homeopathische geneesmiddelen gemiddeld aanzienlijk kleiner dan
de kosten van nieuwere, orthodoxe geneesmiddelen voor een gelijksoortige behandeling. Een
bijkomend voordeel is dat alle homeopathische geneesmiddelen in het Verenigd Koninkrijk €2,50
kosten en dat is minder dan de belasting voor een recept. 160 Ze zijn daarom uiterst goedkoop voor de
klanten. 161 Het ligt dus blijkbaar niet aan het aanbod, maar aan de vraag.
Een onderzoek uitgevoerd door Jeremy Swayne (1992), toonde aan dat homeopaten niet
alleen minder vaak voorschreven, maar ook dat ze minder vragen voor consulten vergeleken met
conventionele dokters. 162 De kosten voor een homeopathisch consult in het Verenigd Koninkrijk
worden op gemiddeld €68,40 geschat en deze prijs daalt bij vervolgconsulten. 163 De kosten voor
homeopathische behandelingen worden vergoed door zowel de NHS als particuliere
zorgverzekeringen. Echter, het blijkt dat doorgaans de meerderheid (90%!) van de kopers van
homeopathische behandelingen dat buiten de NHS om doen waardoor praktisch gezien iedereen
toch de volle pond betaalt. 164 Sommige particuliere zorgverzekeringen dekken de vijf meest populaire
vormen van complementaire/alternatieve therapie, waaronder homeopathie. 165 Er is ook een
beperkte subsidie mogelijk voor homeopathische behandeling via plaatselijke Primary Care Trusts
(wat een deel is van de NHS).
Het debat over homeopathie is levendiger dan ooit. The Lancet, één van het meest
toonaangevende en meest gelezen Britse medische tijdschriften, heeft vele onderzoeken, klinische
testen en proeven gepubliceerd over de effecten van homeopathie. De conclusies van deze studies
zijn grotendeels negatief. Sinds 2005 is het een trend om homeopathie aan te vallen; die werd
geïnitieerd door The Lancet en vervolgens overgenomen door grotere nationale kranten zoals The
Guardian en The Sun. 166 Er zijn ook meerdere BBC-uitzendingen geweest van de documentaire
"Homeopathie: de Test”, waarin de werkzaamheid van homeopathie in verband werd gebracht met
156
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 124, 127. Zie ook Schmitz (ed. ),
Strömungen der Homöopathie, 153
157
Kayne, Homeopathic Pharmacy, 17
158 nd
Homeopathic and Anthroposophic Medicine in Europe – Facts and Figures, ECHAMP E. E. I. G. , Brussel 2 ed. 2007, 85, 90. Dit nummer
wordt bevestigd in een report van Mintel (2003), hij schatte dat de jaarlijkse marktwaarde rond 29 miljoen pond lag. Geciteerd in Kayne,
Homeopathic Pharmacy, 26. Een andere bron postuleerde een marktaandeel van £38 miljoen: Medical News Today, http://www.
medicalnewstoday. com/articles/88959. php
159
Homeopathic Pharmacy, 26. Er werd geschat dat de marktaandeel 1% was (OTC Number), wat de schatting van 1. 67% bevestigt.
160
OTC is een afkorting van ‘Over the Counter’ en betekent dat ze zonder recept kan worden gekocht.
161
Ibidem, 22
162
Ibidem, 21
163
‘Homeopathy’, Cancer Research UK Website, http://www. cancerhelp. org. uk/help/default. asp?page=251
164
‘Homeopathy’, Patient UK Website, http://www. patient. co. uk/showdoc/40025316/
165
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 128. Zie ook Homeopathic and
Anthroposophic Medicine in Europe – Facts and Figures, ECHAMP E. E. I. G. , Brussel 2 nd ed. 2007, 86
166
Carol Boyce, ‘Homeopathy in the UK’ Hpathy Website, http://www. hpathy. com/papersnew/boyce-homeopathy-uk. asp. Zie ook
bijvoorbeeld: The Guardian results on homeopathy http://browse. guardian. co. uk/search?search=homeopathy&publication=BMJ+Group ,
The Sun results on homeopathy: http://www. thesun. co. uk/search/searchAction.
do?view=internal&searchType=internal&searchmode=adsandresults&pageNum=1&resultsPerPage=10&similarlink=false&pubName=sol&q
uery=homeopathy. De druk die The Lancet legt op homeopathie wordt bevestigd in dit artikel: ‘While Homeopathy Faces Enemies in the
UK, it Booms in India’, Medical News Today, http://www. medicalnewstoday. com/articles/88959. php
36

het placebo-effect. 167 In reactie op de negatieve mediaberichten over homeopathie werd een
liefdadigheidsinstelling, inclusief een internetcampagne, opgericht ter verdediging van
homeopathie. 168
2.6 Afsluitende Opmerkingen
De invoering van homeopathie in het Verenigd Koninkrijk is in vele opzichten analoog aan de
invoering van homeopathie in de VS: vroeg, probleemloos en zonder veel weerstand. Terwijl Hering
een centrale rol speelde in de VS, was het Quin die verantwoordelijk was voor de verspreiding van
homeopathie in het Verenigd Koninkrijk en ook voor het creëren van een draagvlak, voornamelijk uit
de aristocratische klasse. Dit heeft echter ook een negatief effect gehad voor homeopathie in de 19 e
eeuw. Omdat de hogere niveaus van de samenleving de doelgroep was, heeft homeopathie nooit
veel populariteit ondervonden bij de gewone mens.
In het Verenigd Koninkrijk is er altijd een traditioneel segment geweest waarin natuurlijke
therapieën de ruimte hebben gehad om zich te ontwikkelen en de verschillende klassen van de
samenleving te penetreren. De moderne geneeskunde van de twintigste eeuw is in vele opzichten
onschadelijk gebleken voor de ontwikkeling van de homeopathie, ondanks het feit dat de orthodoxe
medische wereld een tegenstander is van homeopathie. Toch is het interessant dat de helft van de
Britse artsen hierdoor niet wordt beïnvloed. Over het algemeen zijn ze tolerant ten aanzien van
homeopathie en schrijven ze zelfs homeopathische middelen voor. Hoewel de artsen positief zijn,
hebben de pers en de wetenschappelijke gevestigde orde homeopathie structureel aangevallen in de
afgelopen jaren via televisie en kranten.
De regering en de wet hebben homeopathie nooit bedreigd of onderdrukt. Hiermee verstaan
we niet dat de regering aan de kant van homeopathie is, maar homeopathie wordt wel erkend en
geaccepteerd als één van de legitieme alternatieve geneeswijzen.
Het is vrij uniek, wereldwijd gezien, dat homeopathie in het Verenigd Koninkrijk opgenomen
is in de National Health Service, universiteiten en ziekenhuizen (poliklinieken), hoewel er op het
ogenblik van dit schrijven een aantal ontwikkelingen plaatshebben die deze institutionele integratie
trachten terug te dringen. Er zijn vele mogelijkheden om homeopathie te studeren. De registratie en
organisatie van homeopaten wordt gedaan door twee professionele verenigingen. Er bestaat voorts
een aantal onderzoeksstichtingen.
Toch, ondanks de lage kosten van homeopathische geneesmiddelen, is de vraag (en dus het
marktaandeel) klein. Homeopathische consultaties zijn niet enorm duur. Vergoeding is beschikbaar
(via de NHS), hoewel de meeste mensen voor consultaties en medicijnen daar geen gebruik van
maken.
Afgezien van de invloed van negatieve pers, is het redelijk om te concluderen dat het zeer
moeilijk is om uit te leggen waarom homeopathie niet populairder is in het Verenigd Koninkrijk. Het
lijkt erop dat er ondersteuning is van bijna alle kanten en dat de relatief lage populariteit niet wordt
veroorzaakt door de aanbodzijde, maar door de algemene vraag naar homeopathie. Dit maakt het
Verenigd Koninkrijk interessant om te bestuderen en daar komen we nog op terug in de conclusie.
167 BBC Website, http://www. bbc. co. uk/science/horizon/2002/homeopathy. shtml
168 ‘Homeopathy, Medicine for the 21 st century’, HMC Website, http://www. hmc21. org/
37

Hoofdstuk 3 | India
Huidige Mate van Populariteit van Homeopathie: Hoog
Vraag: Waarom is de populariteit van homeopathie in India op dit moment hoog?
3.1. Vroege Geschiedenis van Homeopathie: Stichters, fundamenten, en Diaspora (Variabele A)
De geschiedenis van de homeopathie in India is enigszins versluierd en verborgen. 169 Volgens de
historicus Eswara Das is het echter duidelijk dat de homeopathie spontane aanvaarding vond bij de
inboorlingen. 170 Dit was niet altijd het geval bij de Indiase heersers, aangezien ze niet vaak Europese
innovaties wilden accepteren. Aan de andere kant oefende homeopathie ook aantrekkingskracht uit
op deze heersers omdat het modern was en werd uitgevonden door de Duitsers (de vijand van de
Britten).
Europese artsen en missionarissen waren degenen die homeopathie naar India brachten.
Men zou misschien verwachten dat de Britse kolonisten daarvoor verantwoordelijk waren, maar het
tegendeel is waar. In de 19e eeuw was de orthodoxe geneeskunde voor de Engelse kolonisten het
dominante medische systeem; van homeopathie was weinig over komen waaien. 171 De inheemse
beoefenaars van geneeskunde werden door Britse artsen genegeerd of belachelijk gemaakt. 172
Uiteindelijk waren het de zendelingen uit Duitsland en Zwitserland die homeopathische apotheken
zouden oprichten en boeken van Hahnemann verspreidden. Al in 1834 werden de eerste patiënten in
Zuid-India behandeld met homeopathie. Een paar jaar later spreidden de militaire artsen zich uit naar
het noorden. Na de introductie speelden de Europeanen echter geen rol meer. Bengaalse artsen
namen de bal over en de Indiase bevolking bracht de homeopathie zelf van de grond af. 173
Twee Indiërs hielpen bij het vestigen van homeopathie in India. Ze wijdden hun leven aan het
navolgen van de lessen van Hahnemann: Babu Rajendra Lal Dutt (1818-1890) en Mahandrae Lal
Sircar (1833-1904). Sircar stichtte een homeopathisch tijdschrift in 1868, de eerste in India, en de
homeopathie kreeg daarmee acceptatie onder Indiase artsen. 174 Tussen 1847 en 1848 werd een
cholera-epidemie in India met succes behandeld met homeopathie, dit droeg in grote mate bij tot de
acceptatie. In 1862 deed zich een soortgelijke gebeurtenis voor: dit keer werd malaria met succes
behandeld, wat nog meer roem bracht voor het homeopathische systeem.
Calcutta was de belangrijkste plaats waar vanuit homeopathie zich ontwikkelde in India. 175 In
1875 werd hier het eerste homeopathische college gebouwd. Homeopathie ontving geen kritiek of
afwijzing van de medische gevestigde order in India zoals het geval was in de meeste Europese
landen. 176 Het Westerse wetenschappelijke geneeskundige systeem waarmee het werd vergeleken
169
Dinges (ed.), Weltgeschichte der Homöopathie, 355. Op het moment dat deze scriptie is geschreven kon het volgende promotieschrift
nog niet worden verwerkt, maar het is zeker een aanrader om dat te bestuderen: Samuel Vijaya, Geschichte der Homöopathiein Indien von
ihrer Einfürung bis zur ersten offiziellen Anerkennung 1937, Inaugural Dissertation (Ludwig Maximilians Universität München)
170
Das, History and Status of Homoeopathy Around the World, 103. Vele verklaringen aangetoond door Das kunnen worden gevonden in
de paragraaf in ‘culture of medicine’. Zie ook: Rudolf Höhn, Indien und die Homöopathie, Medical Dissertation University of Freiburg (1983),
31. Voor verdere discussie hierover, zie Culture of Medicine paragraaf (4. 2)
171
Charles Leslie, Pluralism and Integration in the Indian and Chinese Medical Systems, Bossman Publishers (Washington 1994), 236. Het is
niet bekend waarom de Britse elite niet op de hoogte was van de ontwikkelingen van homeopathie in het thuisland, maar waarschijnlijk
waren deze ontwikkelingen niet belangrijk genoeg om zich te verspreiden naar de koloniën.
172
Ibidem, 237. Neem ook Bala Poonan in overweging. Hij merkt op dat de Britten zwaar werden beïnvloedt door de rationaliteit en
uitvindingen van wetenschappelijk geneeskunde, Bala Poonam, Medicine and medical policies in India: Social and Historical Perspectives,
Lexington Books (Plymouth 2007), 110. Friedrich bevestigt het standpunt van Leslie: “Zu keinem Zeitpunkt wurde die Homöopathie in
Indien mit der britischen Kolonialmacht in Verbindung gebracht. ” Boris Friedrich, Homöopathie und Ayurveda in Indien und Deutschland,
GRIN Verlag (Leipzig 2003), 88
173
Bhardwaj (1980:214) cited in Anja Hümmer, Homöopathie – eine Indiase Tradition?, GRIN Verlag (Leipzig 2007), 37, 42. Zie ook Robert
Frank, Globalisierung und Kontextualisierung heterodoxer Medizin: Homöopathie und Ayurveda in Deutschland und Indien, Bielefeld Verlag
(Bielefeld 2002)
174
Anja Hümmer, Homöopathie – eine Indiase Tradition?, GRIN Verlag (Leipzig 2007), 12. Sircar wordt gezien als één van de ‘wegbereiters
der homöopathie in Indien’.
175
Boris Friedrich, Homöopathie und Ayurveda in Indien und Deutschland, GRIN Verlag (Leipzig 2003), 89
176
Ute Schumann, ‘Vom “lärmenden Herzen” und anderen volksmedizinischen Ansichten in der Indiasen Homöopathie’ in: Homöopatisch
Gesprach, Vol. 12; 5 (May 2002) 68
38

was nog niet volledig overgenomen door de Indiase bevolking, en de inheemse medische tradities
waren qua uitgangspunten en beginselen vergelijkbaar met homeopathie. Rond het begin van de
twintigste eeuw, toen homeopathie een zware tegenslag ondervond in andere delen van de wereld,
bleek India een uitzondering te zijn. India ontwikkelde zich daarom geleidelijk als één van de
mondiale leiders van de homeopathie. Het was echter duidelijk dat, om officiële erkenning te krijgen
en echte institutionele vooruitgang te maken, het absoluut noodzakelijk was om te streven naar een
onafhankelijke regering die homeopathie zou gaan accepteren. 177
3.2 Geneeskundige cultuur (Variabele B)
Volgens de cultuurfilosoof Friedrich heeft de Indiase medische cultuur veel gemeen met de klassieke
Hahnemanniaanse homeopathie. Het concept van de levenskracht, bijvoorbeeld, vindt veel
erkenning en herkenning in India, meer dan in Europa, waar – volgens de wetenschappelijke
gevestigde orde - deze begrippen slechts de overtuigingen zijn van pseudowetenschappers. 178 Het
geloof in de levenskracht, en in de effecten van immateriële krachten en energetische genezing, ligt
geworteld in de denkwijze en de cultuur van de Indiase bevolking. Dit is onweerlegbaar ten goede
gekomen aan de acceptatie van homeopathie. 179 De medisch antropoloog Cecile Helman bevestigt
deze zienswijze: "De culturele en filosofische fundamenten van de Indiase samenleving waren en zijn
nog steeds zeer behulpzaam en bijna noodzakelijk voor de aanvaarding van homeopathie." 180
Over het algemeen verschillen de Indiase opvattingen van gezondheid, ziekte, leven, dood,
spiritualiteit en geneeskunde enorm met die van het Westen. Indiase mensen zijn door de
geschiedenis heen meer spiritueel georiënteerd; ze zijn vooral ook energetischer gepercipieerd.
Chinese therapieën, de populaire inheemse therapie ayurveda en homeopathie passen in dit plaatje,
omdat hun methode van genezing is gebaseerd op energie en op het balanceren van het leven in
plaats van het concentreren op specifieke symptomen en het gebruik van agressievere vormen van
ziektebehandeling. Eeuwenlang hebben Ayurveda, Siddha en unani-systemen naast elkaar bestaan
met yoga, natuurgeneeswijze en homeopathie. 181 De Duitse arts Martin Schmitz heeft de populariteit
van de homeopathie in India gecorreleerd met de filosofische overeenkomsten met het
Hindoeïsme. 182 Het is bekend dat Bengaalse artsen in de 19e eeuw grote inspanningen hebben
verricht om de fundamentele beginselen van de homeopathie met die van het hindoeïsme te
harmoniseren. 183
Vooral onder de armere meerderheid van de Indiërs, en dan met name degene die op het
platteland leven, hebben de traditionele en energetische geneeswijzen zeker zoveel autoriteit als de
moderne, Westerse geneeswijzen. Westerse geneeskunde is geïntegreerd in India, maar haar
standpunten worden niet unaniem goedgekeurd door de traditionele Indiase gemeenschap. Helman
bevestigt deze lezing: "(...) In landen zoals India, ondervinden sterke inheemse geneeswijzen bijna
dezelfde legitimiteit en populariteit als de Westerse geneeskunde. " 184 Westerse geneeskunde is
gebaseerd op rationaliteit en meetbaarheid, terwijl homeopathie een therapie is waarbij het enige
bewijs dat van belang is rechtstreeks uit de ervaringen van patiënten komt. Indiërs hebben de
neiging om in mindere mate te rekenen op wetenschappelijke inzichten. Zij zoeken specifiek naar
geneeswijzen die hun levenskracht weer in balans brengen en een equilibrium creëren in het
lichaam, zoals bij de ayurveda therapie en homeopathie. De Duitse medisch historicus Borghardt
merkt op dat we niet alleen veel overeenkomsten vinden tussen de principes en de filosofie van
Ayurveda en homeopathie, maar dat ayurveda ook moet worden gezien als een "Wesentliche
177
Dinges (ed. ), Weltgeschichte der Homöopathie, 361
178
Boris Friedrich, Homöopathie und Ayurveda in Indien und Deutschland, (Leipzig 2003), 89
179
T. Borghardt, Homöopathie in Indien. Feldstudie zur Theorie, Praxis und Verbreitung homöopathischen Gesundheitsversorgung in Indien,
(Dissertation University Freiburg, 1990), 23
180
Helman, Culture, Health and Illness, pp. 23-24
181
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 131
182
Schmitz (ed. ), Strömungen der Homöopathie, 173
183
Bhardwaj (1980: 214) cited in: Anja Hümmer, Homöopathie – eine Indiase Tradition?, GRIN Verlag (Leipzig 2007), 33
184 Ibidem, p. 74
39

Vorbedingung für die Integration in der Homöopathie Indien". 185 Ute Schumann, een Duits medische
historicus, voegt hieraan toe dat in India de homeopathie in de medische arena haar goede positie
behaalde en handhaaft vanwege haar interculturele dimensie. Uitgevonden en geaard in Europa,
maar met beginselen en standpunten die begrepen worden en omarmd door het Indiase volk, past
het bij inheemse geneesmiddelen zoals ayurveda. 186
In India heeft orthodoxe westerse geneeskunde natuurlijk minder wortels dan in het Westen.
Het won terrein in de 20e eeuw, maar bereikte nooit een dominante positie zoals in het Westen.
Vooral buiten de steden, waar traditionelere therapieën en homeopathie populairder bleven, kon de
westerse geneeskunde nooit een stevig houvast vinden.
3.3 Overheidsbeleid, wet- en regelgeving met betrekking tot Homeopathie (Variabele C)
In 1937 ontving de homeopathie gelijke rechten (gelijk ten aanzien van derechten van orthodoxe
artsen) en werd het opgenomen in ziekenhuizen. Dit was de erkenning die Indiase homeopaten niet
hadden durven dromen aangezien ze nog onder koloniale overheersing leefden. In 1941, als gevolg
van de toevloed van kwakzalverij in de homeopathie, zette een aantal opgeleide homeopaten zich in
voor een officiële erkenning van homeopathische opleidingen en beoefening. Het lukte ze om de
Algemene Raad en Staatsfaculteit voor Homeopathische Geneeskunde op te zetten in de juni van
1941. Via een onderzoek van de regering naar de status van de homeopathie in India, werd in 1948
geteld hoeveel homeopaten er waren. Het aantal homeopaten was 3000.
In 1952 werd door de regering van India een Homeopathische Raadgevend Comité benoemd en door
de aanbevelingen van deze commissies werden een reeks wetten aangenomen voor de erkenning
van homeopathie. De eerste stap in de erkenningsprocedure was de invoering van de Central Council
of Indian Medicine Act in 1970. Homeopathie werd gebonden aan het gezondheidszorgsysteem van
de staat in 1973 als gevolg van deze wet. 187 Vanaf dat moment werd homeopathie door de regering
officieel op hetzelfde niveau erkend als andere medische systemen, zoals de reguliere geneeskunde,
ayurveda, enz. Homeopathie kreeg zelfs overheidsondersteuning en subsidie om de integratie te
bevorderen enom de effecten van homeopathie beter te onderzoeken. India is uniek in deze
context; het is het enige land waar homeopathie niet alleen wordt erkend, maar ook wordt
gestimuleerd door de regering. 188 De Indiase regering stichtte het Department of Indian Systems
of Medicine & Homeopathy in maart, 1995. 189 Er is een aparte Directeur van Homeopathie in het
Ministerie van Volksgezondheid. 190 De voornaamste werkterreinen van de afdeling zijn onderwijs,
standaardisatie van geneesmiddelen, de verbetering van de beschikbaarheid van grondstoffen,
onderzoek en ontwikkeling, verspreiding van informatie, communicatie en de betrokkenheid van de
traditionele geneeskunde en homeopathie in de nationale gezondheidszorg. Meer dan 4000 mensen
werken in deze gebieden. 191
Een artikel in de World Health Forum erkent dat “In het Indiase subcontinent de juridische
positie van de beoefenaars van homeopathie is verheven tot een professioneel niveau vergelijkbaar
met dat van een arts”. 192 Het is legaal om werkzaam te zijn als een homeopaat in India zonder
gediplomeerd te zijn. India heeft veruit de grootste (legale) vrijheid om alternatieve therapieën te
beoefenen. De professionele organisatie van orthodoxe artsen in India heeft zich verzet tegen
overheidserkenning en steun van inheemse medische instellingen, maar dit beleid is nooit volledig
succesvol geweest, noch werd het volledig gesteund door alle leden van de organisatie. 193 Het
185
Borghardt cited in Anja Hümmer, Homöopathie – eine Indiase Tradition?, GRIN Verlag (Leipzig 2007), 32
186
Ute Schumann, ‘Vom “lärmenden Herzen” und anderen volksmedizinischen Ansichten in der Indiasen Homöopathie’ in: Homöopatisch
Gesprach, Vol. 12; 5 (May 2002) 84
187
Anja Hümmer, Homöopathie – eine Indiase Tradition?, GRIN Verlag (Leipzig 2007), 11
188
G. Ruthven Mitchell, Homeopathy – The first authorative study of its place in medicine today, W. H. Allen (London 1975), 86
189
Das, History and Status of Homoeopathy Around the World, 108
190
Dr. Diwan Vijay Chand, NVP, in the LIGA Letter (October 2001) http://www. lmhint. net/LigaLetter/October01/
191
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 132
192
Ullman, Discovering Homeopathy, 120
193
Charles Leslie, Pluralism and Integration in the Indian and Chinese Medical Systems, Bossman Publishers (Washington 1994), 237
40

nationale gezondheidsbeleid, zoals aanvaard door het Indiase parlement, geeft de Indiase Systemen
van Geneeskunde en Homeopathie een belangrijke rol in de primaire gezondheidszorg en wil daarom
graag de integratie ervan in het gehele gezondheidszorgsysteem zien, vooral in de preventieve en
promotionele aspecten van de gezondheidszorg in het kader van de nationale doelstelling voor het
bereiken van "Gezondheid voor iedereen in 2000". 194
India is wereldwijd gezien dus uniek in de mate waarin zij homeopathie erkent als een
legitiem systeem van geneeskunde. De Indiase regering heeft homeopathie, ondanks haar Europese
afkomst, de status van een nationaal medisch erkend systeem toegekend. India is ook ongewoon in
dat zij zeven nationale medische systemen heeft waarbij de moderne geneeskunde in theorie niet als
beter wordt geacht dan de andere therapieën. 195
3.4 Organisatorisch niveau en Institutionele Integratie van Homeopathie (Variabele D)
In de jaren dertig werden de eerste organisaties van werkgevers van de homeopathie gesticht in
India. 196 In 1936 uitte Mahatma Gandhi zijn uiterste dankbaarheid voor homeopathie. Door deze
aanbeveling werd het makkelijker voor het volk om homeopathie te accepteren. 197 Zelfs Moeder
Theresa, die tientallen jaren de armste burgers van India medische zorg heeft verleend, heeft ervoor
gezorgd dat homeopathische zorg deel uit ging maken van de diensten aangeboden in haar
zendingsposten. Moeder Theresa heeft altijd een bijzondere interesse gehad in homeopathische
geneeskunde, vanwege de effectiviteit en lage kosten van homeopathie. De Zusters van Moeder
Theresa hebben op dit moment vier homeopathische apotheken. Één van deze apotheken bestaat
voornamelijk om arme en zieke kinderen in Calcutta te voorzien van homeopathische
geneesmiddelen, terwijl de andere drie homeopathische geneesmiddelen verstrekken aan iedereen
die daar behoefte aan heeft. 198 Vanzelfsprekend was de steun van deze invloedrijke leiders een
drijfveer om homeopathie op een bredere en meer structurele schaal te organiseren. In 1967 werd
de eerste Internationale Homeopathie Conferentie gehouden in India en dat benadrukte de
groeiende status van India in de wereld van homeopathie.
In 1987 vestigde de regering klinieken voor homeopathische drugsontwenningskuren in zes
verschillende politiebureaus in New Delhi. Een recente conferentie in India beschreef de
indrukwekkende resultaten van homeopathische behandelingen bij drugsverslavingen en ontving
daardoor lofbetuigingen van de Indiase minister van Volksgezondheid en Gezin, de minister van
Financiën en de opperrechter. Naast de steun die klinieken voor homeopathische
drugsontwenningskuren kreeg, steunde de Indiase overheid ook diverse onderzoeksprojecten en
homeopathische ziekenhuizen en klinieken. 199 In 1990 had de Indiase regering meer dan 11.000
homeopathische ziekenhuisbedden en waren driekwart van alle geregistreerde beoefenaars getraind
door de staat. Medische studenten, of ze homeopaten of moderne artsen wilden worden, doen de
eerste drie jaar dezelfde opleiding. Het resultaat is dat de krakende openbare gezondheidszorg van
India niet alleen geconfronteerd wordt met concurrentie van een goed gefinancierde particuliere
sector van conventionele geneeskunde, maar ook een goedkoper, op grote schaal beschikbare
homeopathische tak. 200 In India zijn nu 2.860 ziekenhuizen, met een totaal van 45.720 bedden, die de
bevolking voorzien van traditionele Indiase systemen van geneeskunde en homeopathie, en 307
194
‘Homeopathy: Development and Status’, op de EmaxHealth Website, http://www. emaxhealth. com/60/632. html
195
Raekha Praesad, ‘Homeopathy booming in India’, in: The Lancet, Vol. 370 (17-11 2007), 1679
196
Anja Hümmer, Homöopathie – eine Indiase Tradition?, GRIN Verlag (Leipzig 2007), 12
197
“Homeopathy is the most modern and finest people’s medicine in the world which heals non-violent. Our government should do
everything to spread homeopathy (…)” Ghandi cited in Martin Schmitz (ed. ), Strömungen der Homöopathie, KVC Verlag Essen, Essen 2002,
171 (translated by Joris Dekkers)
198
Dana Ullman, ‘The Present Status of Homeopathy Internationally, in: Homeopathic Educational Services, http://www. homeopathic.
com/articles/view,22
199
Ibidem
200
Raekha Praesad, ‘Homeopathy booming in India’, in: The Lancet, Vol. 370 (17-11 2007), 1679
41

daarvan doen exclusief aan homeopathie. 201 Vandaag zijn er meer dan 2.500 homeopathische
poliklinieken die patiënten gratis behandelen. Er zijn tussen 1.400 en 1.500 homeopathische
apotheken in India. 202 Ongeveer 7% van alle ambulances worden bemand door homeopathisch
personeel. 203
Via de Centrale Raad van Indiase Geneeskunde en de Centrale Raad van Homeopathie, werkt
de Indiase overheid aan de standaardisering van de opleiding van homeopaten en artsen van
traditionele geneeskunde. Ter ondersteuning zijn zeven nationale instituten nu onder controle van
het Departement van Indiase Systemen van Geneeskunde & Homeopathie komen te staan. Het
Nationaal Instituut voor Homeopathie, opgericht in 1975 en gevestigd in Calcutta, biedt bijvoorbeeld
bachelor- en MD diploma’s aan in de homeopathie. 204 In de decennia die hierop volgen, verschenen
honderden Homeopathische colleges. In 1978 werd de Centrale Raad van Onderzoek opgericht in
New Dehli. Na deze belangrijke gebeurtenissen groeide homeopathie enorm snel in India, waardoor
het totale aantal homeopaten steeg tot meer dan 85.000 (1984), een groei van meer dan 80.000
homeopaten in 37 jaar. De jaren tachtig waren belangrijk in verband met het opzetten van regels
voor onderwijs in de homeopathie. In 1984 werden gestandaardiseerde regels gemaakt voor
homeopathische bacheloropleiding en in 1989 voor homeopathische masteropleiding. Standaard
Onderwijs in Homeopathie werd in het land toegepast op bachelorniveau in het jaar 1983. In 1978
werd een aparte Centrale Raad voor Onderzoek in de homeopathie opgericht.
Op dit moment zijn er bijna 186 homeopathische medische colleges in India. Ongeveer 35
daarvan zijn colleges van de regering, waarvan de meeste zijn aangesloten bij universiteiten. De
andere instellingen werden beheerd door particuliere instanties. 205 Tel daarbij op nog 70
hogescholen die gespecialiseerde opleidingen voor homeopathie bieden en nog zo’n 80
onafhankelijke scholen en men komt op het totaal uit. 206 Naast deze nationale instituten zijn er een
aantal faciliteiten voor medisch onderwijs onder het Departement van Indiase Systemen van
Geneeskunde & Homeopathie die momenteel 118 Homeopathie predoctorale opleidingen en
trainingen en 10 homeopathische postdoctorale opleidingen en trainingen bieden. 207
In India bestaan er momenteel 24 kamers voor de registratie van gekwalificeerde
beoefenaars van homeopathie. 208 Het is onbekend hoeveel werknemersorganisaties India heeft. Dit
wereldwijd ongeëvenaard niveau van integratie en organisatie heeft geleid tot veel wereldwijd
bekende leiders van homeopathie, zoals Rajan Sankaran (1960 -. .), en geeft India de centrale en
machtige positie in de wereld van de homeopathie.
3.5 Toegankelijkheid, Markt en Kosteneffectiviteit van Homeopathie (Variabele E)
India heeft al tientallen jaren een relatief grote binnenlandse homeopathie markt. Dit heeft geleid
tot de komst van diverse bedrijven die homeopathische diensten bieden. Het Homeopathische
Farmacopee Laboratorium, Ghaziabad (HPL), is opgericht in september 1975. Er zijn 700
homeopathische apotheken in India. 209 De markt van homeopathie groeit met 25% per jaar en wordt
dit jaar geschat op een waarde van 26 miljard roepies (€373 miljoen). 210 "De hogere middenklasse en
rijke klassen in India beschouwen homeopathie alszijnde modieus. Dit heeft geleid tot
201 Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine A Worldwide Review, 132, Zie ook: Een artikel in de
World Health Forum erkent dat, "In the Indian subcontinent the legal position of the practitioners of homeopathy has been elevated to a
professional level similar to that of a medical practitioner. “
202 Helman, Culture, Health and Illness, 74
203 Martin Dinges, ’Homöopathie in Indien: Ein Absteiger im Indiasen Gesundheitssystem?’ in ZKH 2008; 52 (2) 60
204 Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 133
205 Dr. Manish Bhatia, ‘Homeopathy in India’, http://www. hpathy. com/Status/homeopathy-India. asp
206 Martin Dinges, ’Homöopathie in Indien: Ein Absteiger im Indiasen Gesundheitssystem?’ in ZKH 2008; 52 (2) 60
207 Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine A Worldwide Review, 133 (De statistieken zijn uit 2002)
208 Raj Kumar Manchanda and Mthe UKul Kulashreshta, ‘Cost Effectiveness and Efficacy of Homeopathy in Primary Health Care Units of
Government of Dehli, 60 th International Homeopathic Congress LIGA Congress (Berlin ; May 2005) 2
209 Geen titel, http://home. concepts. nl/~lexrtn/nieuws/nwsfeit/azie. htm
210 Wallstreet Journal – Livemint (Dec. 2007) by Assocham, http://www. livemint. com/2007/12/09124324/Homeopathy-braces-to-be-
Rs26bn. html
42

verzelfstandiging ", aldus Ravi Duggal, een onafhankelijke gezondheidsconsultant in Mumbai. 211
Bovendien is een budget van €298 miljoen van de Departement van AYUSH voor homeopathie
beschikbaar en een groot deel daarvan wordt besteed aan homeopathisch onderzoek, onderwijs en
gezondheidszorg. 212 Volgens een onderzoek met 5000 homeopathische patiënten, door Assocham, 213
is de algemene verdeling van homeopathische geneesmiddelen zeer slecht, vooral in vergelijking met
de conventionele geneeskunde. Homeopathische geneesmiddelen zijn niet direct beschikbaar in
India. 214 mensen naast overheidsmedewerkers hebben medische verzekering, hoewel deze
verzekering traditionele geneeskunde wel dekt. 215
Homeopathie in India is desondanks toch zeer kosteneffectief. Een onderzoek in New Delhi
(met meer dan 1 miljoen homeopathische patiënten) heeft aangetoond dat bijna 50%
homeopathische behandeling koos vanwege de lage kosten. 216 Homeopathische artsen hebben een
zeer laag salaris (meestal tussen 1000 en 2000 roepies). Veel patiënten worden gratis behandeld in
staatspoliklinieken, die dan ook meestal worden bezocht door de armen. 217 Een bezoek aan een
betaald homeopathisch arts kost minder dan de helft van de prijs gevraagd door een conventionele
arts in India. 218 Vergeleken met de meeste Europese landen vragen Indiase homeopaten veel
minder, en vele homeopaten bieden zelfs kosteloos homeopathische advies. Homeopathie wordt op
deze manier in vele sloppenwijken beoefend.
Deze studie vond geen bewijsmateriaal om een representatief beeld te vormen van
persactiviteit met betrekking tot homeopathie. Het is echter bekend dat de Indiërs wereldwijd de
meest actieve schrijvers zijn van homeopathische artikelen en boeken. De meeste websites over
homeopathie op het internet stammen uit India. Er bestaan ook veel tijdschriften over homeopathie.
Naast het bieden van bewijs voor homeopathie en het schrijven over de status van de homeopathie
in India, houden de meeste van de auteurs ook een oogje op wereldwijde ontwikkelingen. Dit
suggereert dat de Indiërs zich terdege bewust zijn van hun centrale, leidende rol in de wereld van de
homeopathie.
3.6 Afsluitende Opmerkingen
India had In de 19 e eeuw geen invloedrijk persoon die de homeopaten kon leiden en homeopathie
naar alle niveaus van de samenleving kon brengen. Maar de vraag is of een dergelijk persoon zelfs
noodzakelijk was, aangezien de homeopathie spontaan veel goedkeuring en steun kreeg in India. De
principes en filosofie van de homeopathie hebben fundamentele parallellen en verbindingspunten
gevonden bij de Indiase cultuur van de geneeskunde en de bestaande inheemse therapieën, zoals
Ayurveda. Het werd onmogelijk voor de Indiase regering om de enorme populariteit van
homeopathie onder het volk te negeren. Sinds de jaren zestig was de regering een sterke
voorstander van homeopathie. Al bijna 50 jaar nu wordt homeopathie volledig erkend, gefinancierd,
politiek omarmd en voor een groot deel gelijkgesteld met de andere medische systemen. Dat maakt
de positie van homeopathie in India uniek in de medische wereld. Deze ondersteuning komt tot
uiting in de grootschalige integratie van homeopathie in staatinstellingen (gezondheidszorg,
ziekenhuizen, onderwijs, enz. ). Daarbij komen nog de lage kosten van de homeopathie (consulten en
medicijnen), het grote marktpotentieel en de wereldwijde invloed (via het internet en de beroemde
leiders). Er kan slechts één conclusie worden getrokken uit de variabelen, en dit is dat het feit dat
homeopathie zeer populair is in India, een feit is dat voor zich spreekt.
211
Raekha Praesad, ‘Homeopathy booming in India’, in: The Lancet, Vol. 370 (17-11 2007), 1680
212
Ibidem, 1680
213
Assocham: The Associated Chambers of Commerce and Industry of India. Zie http://en. wikipedia. org/wiki/ASSOCHAM
214
Wallstreet Journal – Livemint (Dec. 2007) by Assocham, http://www. livemint. com/2007/12/09124324/Homeopathy-braces-to-be-
Rs26bn. html
215
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine A Worldwide Review, 134
216
Raj Kumar Manchanda and Mthe UKul Kulashreshta, ‘Cost Effectiveness and Efficacy of Homeopathy in Primary Health Care Units of
Government of Dehli, 60 th International Homeopathic Congress LIGA Congress (Berlin ; May 2005) 12.
217
Dinges (ed. ), Weltgeschichte der Homöopathie, 361
218 Praesad, ‘Homeopathy booming in India’, 1679
43

Hoofdstuk 4 | Nederland
Huidige mate van Populariteit van Homeopathie: Hoog
Vraag: Waarom is de populariteit van de homeopathie in Nederland op dit moment
groot?
4.1 Vroege Geschiedenis van Homeopathie: Stichters, fundamenten, en Diaspora (Variabele A)
In Nederland kreeg homeopathie zeer langzaam grond. Homeopathie had maar een paar studenten
in het begin en kreeg niet veel aandacht of ondersteuning. 219 In tegenstelling tot het Verenigd
Koninkrijk (Quinn) en de VS (Hering, Kent) heeft Nederland geen invloedrijke persoon gehad die de
weg vrijmaakte voor homeopathie. De beroemde homeopaat Boenninghausen werd bijvoorbeeld
geboren in Nederland, maar hij verhuisde al snel naar Duitsland. De eerste bekende homeopaten in
Nederland waren de Duitsers Schönfeld en Schmid in 1834. Schönfeld probeerde de leider van de
homeopathie te worden in Nederland, maar dat mislukte.
De reden voor de lage acceptatie en kennis van de homeopathie in de 19e eeuw in
Nederland lag niet besloten in de wetgeving; de medische wet van 1818 vormde immers geen
belemmering, daar het homeopathie niet verbood. Naast het gebrek aan leiderschap lijkt het
intellectuele klimaat aan de universiteiten - die ongunstig waren voor homeopathie – wellicht wel
een aanvullende verklaring te zijn voor de slechte receptie. Een andere reden is dat, hoewel
homeopathie meer bekend was en aanvaard werd in de hogere klassen, deze klassen weinig
bijdroegen aan onderzoek en financiering. En dat terwijl men bijzonder welvarig moest zijn in die tijd
om een homeopaat te worden, want er was nauwelijks iets te verdienen in dat beroep. 220
Na de jaren ’50 van de 19 eeuw werd homeopathie iets meer bekend, maar de
ontwikkelingen bleven ver achter die van andere landen. Tijdschriften rond die tijd bevatten
desalniettemin statistieken die een kleine toename van patiënten en homeopaten toonden. 221 In
1865 werd de Medische Wet herzien. Het ondersteunde nu de gratis distributie van geneesmiddelen.
Dit zou zeer gunstig maar ook gevaarlijk blijken voor homeopathie. Uiteindelijk slaagde één man erin
om homeopathie op verschillende manieren te bevorderen: J. Voorhoeve. Voorhoeve schreef het
veel gelezen Nederlandse boek 'Homeopathie in de Praktijk' en hielp ook bij het stichten van de
'Vereniging tot bevordering van de Homeopathie " in 1886. Later werd Voorhoeve ook
medeoprichter van de eerste homeopathische geneesmiddelenfabriek.
Voorhoeves Homeopathie in de Praktijk
De discussie over homeopathie werd sterker in de jaren ’90 van de 19 e eeuw, voornamelijk als gevolg
van de kritische pamfletten van wetenschappers en allopaten. 222 Deze kritiek bracht een diepgaande
reactie teweeg in de homeopathische gemeenschap. In 1890 werd het “Homeopathisch Maandblad”
219
Marijke Gijswijt-Hofstra, ‘Compromise, not conflict: the introduction of homoeopathy into the Netherlands in the nineteenth century’
in: Tractrix, 5-1993, 122
220
Ibidem, 123-4
221
Ibidem, 127
222
Marijke Gijswijt-Hofstra, ‘The Haverhoeks and their Patients: the Popularity of Unqualified Homoeopaths in the Netherlands in the Early
Twentieth Century’, in: Dinges, Martin (ed. ) Patients in the History of Homeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002) pp. 217-236, merkt op dat
het ‘Maandblad tegen de Kwakzalverij’ (Journal against Quackery) zei dat homeopathie onzin is.
44

gelanceerd. Tegen het einde van 1898 werd de Nederlandse Vereniging van Homeopathische Artsen
opgericht. Desondanks waren er in 1898 nog steeds niet meer dan ongeveer 10 homeopathische
artsen. Gezien het aantal patiënten waren meer homeopaten nodig, maar het was erg moeilijk om
een homeopaat te worden, gezien de geringe bekendheid, erkenning en de slechte financiële
beloningen. Voor zover we uit de 19 e eeuw conclusies kunnen trekken, is het waarschijnlijk veilig om
te stellen dat het verzet tegen de homeopathie in Nederland zwak was (wat erop wijst dat
homeopathie op dat moment niet op de radar van de medische wereld stond). Deze stilte rondom de
homeopathie is wellicht de grootste spelbepaler geweest in de trage opkomst van homeopathie, een
therapie die, concluderend, in Nederland in de 19 e eeuw nauwelijks georganiseerd en derhalve ook
weinig populair was.
4.2 Geneeskundige cultuur (Variabele B)
De medische cultuur in Nederland kan worden geplaatst tussen de Amerikaanse en Engels cultuur.
De Nederlandse medische cultuur is materialistisch en mechanisch, net als in de meeste andere
Westerse samenlevingen, maar is minder 'agressief' dan de Amerikaanse. In vergelijking met Engelse
artsen schrijven Nederlandse artsen echter meer voor. 223 Net als in het Verenigd Koninkrijk hebben
alternatieve en natuurlijke therapieën diepere wortels in Nederland dan in de VS.
In Nederland wordt de dokter bijna als 'heilige' beschouwd. Gedurende de twintigste eeuw,
en zeker vóór de Tweede Wereldoorlog, vertegenwoordigden de leraar, de priester en de arts de drie
belangrijkste autoriteiten waarop Nederlandse gezinnen hun vertrouwen voor decennia hebben
gevestigd. 224 Dit is de reden dat alternatieve therapieën zoals homeopathie tot de jaren zeventig
nauwelijks door kon dringen tot de gevestigde orde van de orthodoxe medische wereld. Pas toen in
de jaren zeventig en tachtig kritiek ontstond tegen de conventionele geneeskunde konden
alternatieve therapieën, zoals acupunctuur en homeopathie, langzaam de medische arena
indringen. 225 Het zelfgebruik van natuurlijke geneesmiddelen en kruidenmiddelen is altijd hoog
geweest in Nederland, zelfs toen het vertrouwen in artsen op zijn hoogst was. Vooral de boeken en
medicijnen van de Zwitserse fytotherapist A. Vogel (1902-1996) kreeg veel populariteit in Nederland
na de Tweede Wereldoorlog. 226
De reputatie van artsen en ziekenhuizen (waarin homeopathie niet is opgenomen) blijft
nagenoeg ongewijzigd. Artsen zijn nog steeds de eerste stop bij blessures en verwondingen.
Wanneer deze behandeling niet voldoende succes of voldoening levert, overwegen de meeste
mensen alleen dan een bezoek naar een alternatieve behandelaar, zoals een homeopaat. 227 Er
vinden echter meer en meer bezoeken aan homeopaten plaats. En dat gaat samen met een hoge
mate van tevredenheid: patiënten blijven trouw aan hun homeopaat en brengen dan vaak geen
bezoek meer aan hun arts, hoewel voor ernstige schade de arts nog steeds de eerste plaats is om te
gaan. 228
Medische fouten die in het nieuws komen, en de aandacht en kritiek met betrekking tot de
bijwerkingen van antibiotica, anticonceptie en vaccinaties zorgen ervoor dat de positie van de
reguliere geneeskunde niet langer onaantastbaar is. Dit heeft gevolgen gehad voor de hegemonische
positie van de orthodoxe geneeskunde en tegelijkertijd de homeopathie aantrekkelijker gemaakt,
waardoor het nu de meest populaire alternatieve geneeswijze is in Nederland. 229 Toch is het waar dat
de meeste mensen die een homeopaten consulteren dat vaak in stilte doen. Het is nog niet
223
Vroon, Wolfsklem, 23
224
Cor Aakster, Alternatieve Geneeswijzen, 7
225
Ibidem, 8
226
H. P. J. A. Maas, ‘Wat is de positie van de Homoeopathie in de hedendaagse geneeskunde?’, in: Homoeopatisch Maandblad (19 jan.
1970), 5
227
Alleen 14% van patiënten zoeken complementaire / alternatieve zorg zonder eerst een consultatie te hebben bij een arts. In Nederland
is de orthodoxe geneeskunde traditioneel de eerste plaats voor behandeling. Iedereen heeft zijn of haar eigen arts en hij is de eerste om
geconsulteerd te worden wanneer behandeling nodig is. Daarom is de mening van de arts over homeopathie belangrijk en kan het zelfs de
populariteit beïnvloeden. Zie Paul van Dijk, Geneeswijzen in Nederland, 8 th ed. Uitgeverij Ankh-Hermes (Deventer 1993), 11-12
228
Jan Hoes, Homeopathie- totaalvisie op ziekte en gezondheid, Uitgeverij Ankh-Hermens (Deventer 2002), 12
229
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 109
45

gebruikelijk of volledig maatschappelijk aanvaardbaar om toe te geven dat je homeopathie de
voorkeur geeft. Hoewel homeopathie bekend staat als een medische optie, hebben de meeste
mensen geen kennis van haar principes of toepassingen. 230
In Nederland is het debat tussen de wetenschappelijke medische gemeenschap en de
homeopaten nog springlevend. Tussen 1970 en 1990 was de relatie tussen homeopaten en artsen
over het geheel gezien, gespannen. 231 Tegenwoordig neemt een geleidelijke verschuiving plaats:
meer en meer artsen beginnen homeopathische geneesmiddelen voor te schrijven en verwijzen
patiënten naar de homeopaten. Volgens een onderzoek in 1992, hebben bijna de helft van alle
Nederlandse huisartsen alternatieve geneeswijzen tenminste eenmaal verstrekt (of patiënten
verwezen naar alternatieve genezers). 40% van huisartsen hebben specifiek homeopathie
voorgeschreven aan patiënten of patiënten verwezen naar homeopaten. 232 Er is langzamerhand
meer samenwerking tussen artsen en homeopaten aan het ontstaan.
4.3 Overheidsbeleid, wet- en regelgeving met betrekking tot Homeopathie (Variabele C)
De medische wetswijziging, welke definitief werd aangenomen op 1 december 1997, bracht de
juridische status van alternatieve genezers in lijn met die van de paramedicus. Alternatieve genezers
mogen geneeskunde beoefenen met uitzondering van sommige behandelingen welke voorbehouden
zijn aan de arts. 233
Het is legaal om werkzaam te zijn als een homeopaat zonder kwalificaties te hebben in
Nederland: sinds 1993 is men niet langer verplicht om een medisch diploma te hebben voor het
beoefenen van homeopathie. 234 Er is, aan de andere kant, geen onafhankelijke wet welke
homeopathie erkent. In juni 2003 diende de Nederlandse Vereniging van Klassiek Homeopaten
(NVKH) een aanvraag in bij de regering voor de wettelijke erkenning van de Nederlandse homeopaat.
Deze aanvraag werd afgewezen door de minister van Justitie, Piet-Hein Donner. Donner merkte op
dat, hoewel er geen argumenten zijn om de similimum theorie te verwerpen, er genoeg argumenten
zijn om de theorie en het effect van oneindig kleine verdunningen te verwerpen. 235 De wet staat
allopathische artsen toe om homeopathische geneeskunde voor te schrijven. Hoewel er geen wet is
die homeopathie erkent, is er ook geen wet die de beoefening van de homeopathie verbiedt. De wet
staat amateurhomeopaten toe homeopathische medicijnen voor te schrijven en tolereert
zelfmedicatie zolang de geneesmiddelen voldoen aan de vereiste kwaliteitsnormen. Het beoefenen
van homeopathie is niet gebonden aan regels. In principe kan iedereen in Nederland zeggen dat hij
een homeopaat is en homeopathie beoefenen, zolang hij maar geen letsel brengt aan zijn patiënt.
Wanpraktijken kunnen echter leiden tot een rechtszaak. Er zijn juridische registers waarin
gekwalificeerde artsen van de homeopathie het recht hebben om in geregistreerd te worden als zij
voldoen aan specifieke wettelijke voorschriften. Deze registratie geeft hen het recht om
homeopathie te beoefenen met een beschermde titel, met als doel te verzekeren dat zij
gekwalificeerd zijn in een specifiek gebied van de gezondheidszorg. 236
Het Nederlandse Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is zeker geen voorstander
van homeopathie. Het belangrijkste argument tegen homeopathie van de Nederlandse
Gezondheidsraad is dat de therapeutische voordelen zijn gebaseerd op het placebo-effect. In 1993
gaf de Gezondheidsraad echter toe dat het placebo-effect ook een grote rol speelt bij de
conventionele geneeskunde. Deze conclusie, volgens een verslag van de Gezondheidsraad, maakte
de weg vrij voor een samenwerkingsverband tussen de conventionele geneeskunde en alternatieve
therapieën. 237 Toch is homeopathie meer gekoppeld aan het placebo-effect dan de conventionele
230 th
Paul van Dijk, Geneeswijzen in Nederland, 8 ed. Uitgeverij Ankh-Hermes (Deventer 1993)
231
Dinges (ed. ), Weltgeschichte der Homöopathie, 175
232
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 108
233
Ibidem, 108-109
234 th
European Council for Classical Homeopathy (6 ed. June 2007), ‘The Recognition and Regulation of Homeopathy in Europe’
235
De Volksrkant, ‘Homeopathie blijft vechten voor acceptatie’ (14-11-2004)
236 Ibidem, 109
237 Gezondheidsraad, Rapport (1993), 105
46

geneeskunde. In Nederland ontbreekt een samenhangend onderzoeksbeleid over homeopathie. In
de jaren negentig was onderzoeksmethodologie belangrijker dan het werkelijke onderzoek. 238
Homeopaten zijn tegen klinische proeven - zoals dubbelblind onderzoek - omdat homeopathie een
individueel gerichte therapie is.
Voor de bereiding van homeopathische geneesmiddelen, gebruiken Nederlandse apotheken
de Duitse Farmacopee HAB. 239 De Nederlandse regering eist dat apotheken de normen en
standaarden volgen die ingesteld werden door de Europese Good Manufacturing Practice. Bovendien
nam het ministerie van Volksgezondheid in 1995 de beslissing om een wet te maken voor de
registratie en controle van homeopathische medicijnen, de zogenaamde “Besluit Registratie
Homeopatische Geneesmiddelen”. 240 Het is veelzeggend dat de Nederlandse apotheken en
internationale apotheken die de Nederlandse markt willen doordringen, verplicht zijn om op de
meegeleverde gebruiksaanwijzing te vermelden dat “… dit homeopathische geneesmiddel [niet
wordt] beoordeeld op de wetenschappelijke criteria van het College ter Beoordeling van
Geneesmiddelen." 241 Dit betekent dat de Nederlandse overheid distributie toestaat, maar geen
controle heeft over de effecten van homeopathische geneeskunde en deze niet kan beoordelen. Dit
is in tegenstelling tot conventionele geneesmiddelen, omdat deze wetenschappelijk worden
onderzocht en officiële goedkeuring nodig hebben voordat ze worden toegelaten op de markt. 242
Kortom, het lijkt erop dat het argument van de Nederlandse regering is dat het gebruik van
homeopathische medicijnen geen gevaar oplevert. Dat is namelijk het voornaamste criterium voor
wetenschappelijk onderzoek bij goedkeuring. Dit suggereert een allesomvattend geloof dat
homeopathie geen enkel effect heeft (noch genezend, noch schade toebrengend), hoewel dit niet
bewezen kan worden.
4.4 Organisatorisch niveau en Institutionele Integratie van Homeopathie (Variabele D)
Vanaf 1948 heeft de lopende discussie over een academische leerstoel voor homeopathie nieuwe
aandacht gekregen. Een tijdschrift uit de Benelux waarin de oprichting van een dergelijke leerstoel
werd onderzocht verkocht 15.000 exemplaren en heeft bijgedragen aan een levendig debat. Twee
jaar later werd het populaire boek van Voorhoeve (Homeopathie in de Praktijk) gepubliceerd welke
een positieve invloed gehad op de verspreiding en de populariteit van homeopathie in Nederland,
vooral onder het publiek. In 1951 werd de eerste homeopathische cursus aangeboden aan orthodoxe
artsen. In 1960 werd een leerstoel opgericht aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, om
vorderingen te maken in het onderzoek van farmaceutische homeopathie. De leerstoel was tot 1993
in het bezit van H. G. Bodde, toen hij werd vervangen door Martien Brands. Deze leerstoel wordt
ondersteund en gefinancierd door de Koninklijke Vereniging Homeopathie Nederland (KVHN). 243 De
medische faculteit van de Vrije Universiteit van Amsterdam heeft al decennia lang kritiek op de stoel
en debatten over de kwesite hebben nog steeds plaats. 244
238
Kramers, Klinische Toetsing van de Homeopathie, . 48.
239
HAB is an abbreviation for Homeopatisch Arzneibuch
240
Kramers, Klinische Toetsing van de, 20
241
Vertaald in het Engels: Council that is responsible for the approval of medicine
242
Ibidem, p. 22
243
Vertaald In het Engels: Dutch Royal Society of Homeopathy. One may compare the British and Dutch situation here: both have a
professional group of homeopaths. The word professional then (perhaps preconceived) points to the fact that homeopaths from this group
have first completed a medical study at the university before studying homeopathy. The lay homeopaths, who are perhaps also
professional, have not done this. The majority of those tend to practice more classical homeopathy than their physician counterparts.
244
Zie bijvoorbeeld het artikel op de website van de Vereniging tegen Kwakzalverij: ‘Privaatdocent homeopathie geeft het op’ http://www.
kwakzalverij. nl/7/Privaatdocent_homeopathie_geeft_het_op by C. P. van der Smagt (28-05-2001). Martien Brands geeft on seen
interesante analyse waarom universiteiten nog steeds geen onderzoek en opleidingen toelaten over alternatieve therapien. Hij baseerd zijn
standpunt op het onderzoek gedaan door de Nederlandse Gezondheidsraad (1993). Het gemeenschappelijk standpunt is dat alternatieve
therapieën en universitaire instellingen geen gemeenschappelijke grond hebben. Het ontbreken van een gemeenschappelijke taal en een
gemeenschappelijke taxonomie werden geïdentificeerd als twee grote obstakels voor het overwinnen van de bestaande vooroordelen. Zie
Martien Brands, Disease language and experience – a cognitive comparison of allopathy, homeopathy and Chinese medicine, Acedemic
doctorate (Amsterdam 1998), 1-1
47

Inleidende cursussen over complementaire/alternatieve geneeswijzen zijn opgenomen in het
curriculum van verschillende Nederlandse universiteiten. Artsen die opgeleid willen worden in de
homeopathie kunnen parttime post-graduate opleidingen bijwonen hoewel deze geen officieuze titel
opleveren. Artsen die de driejarige basiscursus homeopathie voltooien krijgen louter de benaming
"Homeopathisch Arts '. Deze opleidingen en cursussen voor artsen worden aangeboden door de SHO
(Stichting Homeopathische Opleidingen, opgericht in 1982). Registratie moet om de vijf jaar worden
verlengd, gebaseerd op bewijs van verplichte deelname aan de cursussen. Een disciplinaire
commissie controleert en straft homeopathische wanpraktijken. 245 Interessant genoeg werd
homeopathie gedomineerd door mannelijke artsen voor 1970, maar na 1970 speelden vrouwen een
steeds prominentere rol. 246
Sinds de jaren negentig hebben de Nederlandse klassieke homeopaat Jan Scholten, de
Indiase klassieke homeopaat Rajan Sankaran en vooral de Griekse klassieke homeopaat George
Vithoulkas een grote invloed gehad en zijn ze erkend door Nederlandse homeopaten. 247 Momenteel
kan in Nederland een onderscheid worden gemaakt tussen twee soorten homeopathie - en dus twee
groepen van homeopaten. De eerste groep bepleit de klassieke vorm van homeopathie, voornamelijk
beoefend door 'lekenhomeopaten' (die meestal geen universitaire medische graad hebben
ontvangen) en de tweede groep bestaat uit artsen die een postacademische graad in de
homeopathie hebben verkregen, de zogenaamde ' professionele homeopaten '. De meerderheid van
Nederlandse homeopathische artsen schrijven merendeels symptomatisch en laaggepotentieerde
homeopathische medicijnen voor naast conventionele therapie. Dit is feitelijk geen klassieke
homeopathie, maar is meer vergelijkbaar met fytotherapie en werd door Voorhoeve homeotherapie
genoemd. 248 In Nederland wordt het echter op de markt gebracht als homeopathie en als zodanig
gecategoriseerd omdat zij zich vasthouden aan het gelijksoortigheidsprincipe. De apotheken zijn
overspoeld met laagverdunde medicijnen. De volgelingen van Hahnemann (klassieke homeopaten)
schrijven meestentijds hoog verdunde medicijnen voor (en slechts één geneesmiddel tegelijk). De
klassieke vorm van homeopathie is het meest bediscussieerde vorm van homeopathie in Nederland,
en ook in vele andere landen, vanwege de sterk verdunde geneesmiddelen die worden
voorgeschreven en de twijfel die dat oproept bij tegenstanders. 249
Vanwege deze twee 'stromingen' in de homeopathie, zijn er ook twee
werkgeversorganisaties in Nederland: De VHAN (Artsenvereniging voor Homeopathie) en de NVKH
(Nederlandse Vereniging van Klassieke Homeopaten). Beiden namen deel aan de uitbreiding van
homeopathie in Nederland. Deze verenigingen publiceerden beiden een tijdschrift voor hun leden
(de "SSC 'voor de VHAN en' Homeopathie 'voor de NVKH). Een derde organisatie, de KVHN, hoopt de
homeopathie in het algemeen te bevorderen in Nederland. De NVKH is verantwoordelijk voor de
registratie van klassieke homeopaten in Nederland; de VHAN is verantwoordelijk voor de registratie
van homeopathische artsen. Deze organisaties zijn ook actief op verschillende terreinen zoals
onderzoek, het voorzien van educatieve mogelijkheden, de ondersteuning van haar leden, het
bevorderen van de homeopathie, enz. De SHO is de belangrijkste tak van de VHAN. Het organiseert
cursussen, symposia en opleidingen/onderwijs voor artsen die willen specialiseren in
homeopathie. 250 Daarom heeft de NVKH vele klassieke homeopathische onderwijsinstellingen door
het hele land heen. De NVH is een volwaardig lid van de Europese Raad voor Klassieke Homeopathie.
De educatieve voorschriften van het lidmaatschap van NVKH zijn in lijn met de Europese richtlijnen
voor Homeopathische Onderwijs die zijn gepubliceerd door ECCH. 251 Deze educatieve programma's,
245
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 109
246
Marijke Gijswijt-Hofstra en Rineke van Daalen red. , Gezond en wel – Vrouwen en de zorg voor gezondheid in de twintigste eeuw,
Amsterdam University Press (Amsterdam 1998), p. 157. Het feit dat meer vrouwen betrokken zijn in homeopathie kan worden
toegeschreven aan tijd en de holistische aanpak die aantrekkelijker zijn voor vrouwen dan voor mannen.
247
Schmitz (ed. ), Strömungen der Homöopathie, 150
248
Hauschka and Reckeweg heeft de term ‘homeotherapy’ bedacht
249
van Dijk, Geneeswijzen in Nederland, 165
250
Stichting Homeopatisch Artsen Nederland (Organization of Homeopathic Physicians Netherlands)
251 th
European Council for Classical Homeopathy (6 ed. June 2007), ‘The Recognition and Regulation of Homeopathy in Europe’
48

die bestaan uit een opleiding van 5-6 jaar, zijn niet erkend of gesubsidieerd door de Nederlandse
overheid. De scholen en hun afgestudeerden ontvangen hun erkenning van de beroepsverenigingen.
Toch zijn er ongeveer 10 scholen voor Klassieke Homeopathie in Nederland –het merendeel van hen
werd opgericht tijdens de jaren tachtig. 252
Homeopathie is nooit opgenomen in ziekenhuizen of klinieken in Nederland, althans niet in
de tweede helft van de twintigste eeuw. Het laatste homeopathische ziekenhuis, gebouwd in 1913 in
Oudenrijn, sloot haar deuren reeds tijdens de Tweede Wereldoorlog. In Utrecht en Amsterdam
werden homeopathische klinieken gebouwd en geïntegreerd in normale medische ziekenhuizen,
maar ze werden ook gesloten in de jaren veertig. Sindsdien wordt homeopathie niet beoefend in
klinieken of ziekenhuizen.
4.5 Toegankelijkheid, Markt en Kosteneffectiviteit van Homeopathie (Variabele E)
Vanaf het einde van de 19e eeuw verdween de beperking op de verkoop van geneesmiddelen. In de
farmaceutische sector was Voorhoeve de Nederlandse voorloper hoewel de Duitse firma Wilmar
Schwabe ook een groot marktaandeel had in de homeopathische geneeskunde van Nederland. Beide
namen zijn nu verenigd in de moderne homeopathische apotheek VSM (Voorhoeve Schwabe Merk).
Er zijn ongeveer 20 importeurs/bedrijven die actief deel uitmaken van de homeopathische
markt en proberen de markt te penetreren teneinde een marktaandeel te verwerven. De twee
grootste ondernemingen zijn VSM en Biohorma. Zij produceren homeopathische geneesmiddelen in
Nederland en doen onderzoek. De overige 18 ondernemingen produceren geen geneesmiddelen en
doen geen onderzoek, maar helpen alleen met de distributie. Bij een overzicht van de
groothandelsbedrijven zien we dat het merendeel van de apotheken en drogisterijen ook de
geneesmiddelen rechtstreeks bieden aan het publiek. Zij zijn verenigd in de vereniging van
groothandelsbedrijven, BG Pharma. De totale penetratie van homeopathische geneesmiddelen in de
medische markt is zeer hoog. 253 In Nederland, net als in de VS, hoeven homeopathische middelen - in
tegenstelling tot conventionele geneesmiddelen - niet hun actieve bestanddelen te identificeren
omdat zij weinig of geen werkzame bestanddelen hebben. Slechts homeopathische geneesmiddelen
die beweren “self-limiting" afwijkingen te behandelen mogen worden over de toonbank worden
verkocht; homeopathische geneesmiddelen die beweren ernstige ziektes te behandelen kunnen
alleen gekocht worden met een recept. 254
Een openbare enquête van Inter/view vroeg patiënten of ze de voorkeur gaven
aanhomeopathische of reguliere geneeskunde: 40% gaven de voorkeur aan homeopathische
geneesmiddelen, 35% de voorkeur aan de orthodoxe geneeskunde. 255 De conclusie dat er een groot
marktpotentieel is voor homeopathische middelen is daarom gerechtvaardigd. In totaal zijn 3690
homeopathische geneesmiddelen geregistreerd tegen het einde van 2006. 256 Jaarlijks genereert de
Nederlandse farmaceutische industrie een omzet van 56 miljoen euro met homeopathische en
fytotherapeutische geneesmiddelen. 257 Ongeveer 3% van de gehele geneeskunde markt behoort aan
homeopathie, maar bij een overzicht van de zelfmedicatiemarkt zien we een marktaandeel van 17%:
drogisterijen zijn vooral verantwoordelijk voor dit cijfer. 258 Sinds 1994 worden homeopathische
geneesmiddelen niet meer vergoed.
In 1988 begon het merendeel van de grote particuliere verzekeringsmaatschappijen met het
dekken van homeopathie, acupunctuur, en manipulatieve therapie als onderdeel van hun standaard
of aanvullende pakketten. Naast het wettelijk voorgeschreven standaardpakket, dat hetzelfde is voor
alle 45 zorgverzekeraars, bieden de verzekeraars ook een aanvullend pakket. Als deel van de
252 Zie http://www. homeopathienetwerk. nl/opleidingen-en-cursussen/
253 Kramers, Klinische Toetsing van de Homeopathie, 24
254 ‘Homeopathy’ on Crystallinks, http://www. crystalinks. com/homeopathy. html
255 http://home. concepts. nl/~lexrtn/nieuws/aller. htm
256 Homeopathic and Anthroposophic Medicine in Europe – Facts and Figures, ECHAMP E. E. I. G. , Brussel 2 nd ed. 2007, 65 (Zie ook CBG-MEB
website www. cbg-meb. nl)
257 Ibidem, 90
258 C. W. Kramers, Klinische Toetsing van de Homeopathie, 23
49

aanvullende dekking vergoeden 26 van de 45 zorgverzekeraars bepaalde vormen van
complementaire/alternatieve geneeskunde indien verstrekt door een arts of een fysiotherapeut;
meestal homeopathie. 259 In de jaren negentig waren homeopathische therapieën nog steeds
opgenomen in de basisverzekering en homeopathische geneesmiddelen werden gedekt wanneer
voorgeschreven door een arts. Tussen 1993 en 1994 werden homeopathische geneesmiddelen uit de
AWBZ gehaald door de Nederlandse regering en dus niet langer vergoed. Ook werden strengere
richtlijnen voor homeopathische geneesmiddelen datzelfde jaar in praktijk gebracht. 260 Vergoeding
voor homeopathische consulten is nu alleen beschikbaar voor patiënten die een aanvullende dekking
hebben. 261 Uitgaven voor homeopathische behandelingen worden vergoed door particuliere
verzekeringsmaatschappijen in Nederland. Sinds 2007 bestaat het nationale ziekenfonds niet meer;
het hele zorgstelsel werd geherstructureerd en een vast tarief werd vastgesteld voor de verplichte
basisverzekering, met een optionele uitgebreide dekking. 262 Om de kosten voor homeopathische
behandelingen vergoed te krijgen moet de homeopaat in bezit zijn van een medisch diploma of lid
van de VHAN of NVKH zijn. Uitgaven voor zowel consultaties en geneesmiddelen kunnen worden
gedekt binnen aanvullende verzekeringspakketten. Het gedekte bedrag en het tarief van de
verzekering varieert van verzekeringsmaatschappij tot verzekeringsmaatschappij. Per jaar kan tot
1500 euro worden vergoed voor homeopathische consulten. 263 De gemiddelde kosten van een
consult in Nederland wordt geschat tussen € 60 en € 75 en vervolgconsulten zijn meestal € 20
goedkoper.
De media-aandacht voor homeopathie is klein in Nederland. In het zeldzame geval dat
artikelen worden gepubliceerd in landelijke dagbladen zijn ze meestal geschreven door artsen of
wetenschappers die kritisch zijn over homeopathie. Sommige artikelen verslaan een levendig debat
tussen de orthodoxe medische gemeenschap en de homeopathische gemeenschap. Het debat over
de effecten van homeopathie blijft grotendeels onopgemerkt en heeft geen invloed op de
meerderheid van het volk. 264 Ondanks de regelmatige aanvallen op homeopathie of alternatieve
geneeswijzen (zoals de affaire Millecam in 2004 265 ), meestal begonnen door de Nederlandse
Vereniging tegen Kwakzalverij, blijft homeopathie populair and blijft het groeien in Nederland.
4.6 Afsluitende Opmerkingen
In Nederland was men in de 19 e eeuw niet bepaald dol op homeopathie. Wellicht ten gevolge van
een gebrek aan leiderschap –homeopathie was niet in staat een debat te veroorzaken of
controversie te genereren, wat op zijn minst voor meer bekendheid gezorgd zou hebben. Zonder
financiële steun en acceptatie van de medische en wetenschappelijke gevestigde orde kon
homeopathie alleen een bijrol in de achtergrond spelen.
In de 20 e eeuw werd men in Nederland meer geïnteresseerd in natuurlijke remedies, en door
de verspreiding van medicijnen en boeken door Voorhoeve en later door A. Vogel (die onterecht
altijd met homeopathie verbonden is geweest) ontving homeopathie haar langverwachte impuls die
effect had bij het volk, en vanaf de jaren ‘70 bij artsen.
De regering daarentegen heeft homeopathie nooit geaccepteerd, hoewel de meeste
administraties homeopathie ook nooit verdrukt hebben. De wet is niet tegen homeopathie, maar is
zeker ook niet in haar voordeel. De Nederlandse regering subsidieert homeopathische educatie niet.
Homeopathische educatie is geen onderdeel van de Nederlandse universiteiten (met uitzondering
van één kleine cursus aan de VU). Homeopathie is ook nooit opgenomen in het gezondheidscircuit
259
Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine - A Worldwide Review, 110
260
Kramers, Klinische Toetsing van de Homeopathie, hoofdstukken B en C in Deel 1
261
Zie bijvoorbeeld: http://www. homeopathie-emmen. nl/subpage/zorgverzekering. php
262 th
European Council for Classical Homeopathy (6 ed. June 2007), ‘The Recognition and Regulation of Homeopathy in Europe’
263
Ibidem
264
Leeuwarder Courant, ‘Groeiend bewijs, maar toch kan het niet werken’
(December 2008) http://www. kvhn. nl/page. asp?type=news&news_id=393
265
Frits van Dam, Vereniging van Kwakzalverij, ‘Wij wassen onze handen in onschuld: homeopathie en kwaadaardige kwakzelverij’,
http://www. kwakzalverij. nl/350/Wij_wassen_onze_handen_in_onschuld_homeopathie_en_kwaadaardige_kwakzalverij
50

(ziekenhuizen, klinieken, met uitzondering van een korte periode in Utrecht in de 19 e eeuw), en het is
ook niet geaccepteerd door de Gezondheidsraad, maar dit weerhoudt een redelijk hoog aantal
artsen er niet van patiënten homeopathie voor te schrijven of naar homeopaten te verwijzen.
Homeopathie is in Nederland echter opvallend goed georganiseerd. De verschillende
gemeenschappen van homeopaten hebben de laatste decennia de verdediging van homeopathie
voortgezet, wat de homeopaten waarschijnlijk ten goede is gekomen.
Het marktaandeel van homeopathie is relatief hoog, ondanks de daling in medicijnendekking
sinds 1994. In het algemeen worden homeopathische consulten alleen gedekt door extra privéverzekeringen.
Homeopathie is niet geïntegreerd in het verplichte minimale verzekeringspakket. De
pers is vaak aan de zijde van de orthodoxe gevestigde medische orde, en homeopathie wordt
aangevallen door verschillende instellingen zoals de Vereniging Tegen Kwakzalverij. Ondanks het
gebrek aan steun voor homeopathie door publieke instellingen wordt homeopathie over het
algemeen zeer serieus genomen door het Nederlandse volk.
In vergelijking met het Verenigd Koninkrijk biedt Nederland ons dus de exact
tegenovergestelde situatie maar tegelijkertijd een mogelijkheid om wederom een nieuwe vraag te
stellen.
51

Conclusie
Deze conclusie is enigszins anders dan wat verwacht wordt van een historisch onderzoek. Ten eerste
zijn de uitkomsten van de studie (de populariteitsniveaus) al vooraf bepaald en derhalve reeds
bekend voordat het daadwerkelijke onderzoek plaatsvond. Desalniettemin moet de ‘echte’ uitkomst
nog besproken worden. Hoewel het populariteitsniveau (hoog/laag) van homeopathie de uitkomst
per land vertegenwoordigt, zal het eindstuk van deze scriptie daadwerkelijk uitwijzen welke variabele
of welke combinatie van presente en absente variabelen bepaalt hoe de uitkomsten (lage
populariteit en hoge populariteit van homeopathie) de facto tot standkomen. Zoals gezegd in de
introductie is causatie datgene wat telt voor vergelijkende wetenschappers.
Ten tweede verschaft deze conclusie ons nieuwe informatie omdat extracte kennis uit de
hoofdstukken zal worden gecombineerd: nieuwe connecties leidt tot nieuwe kennis. Om deze reden
zullen intervariabele vergelijkingen en een klein overzicht van de landen voorafgaan aan de
algemene overzichtstabel. Deze tabel, waarin alle uitkomsten zijn gepresenteerd, zal de lezer de
mogelijkheid geven de volledige conclusie met betrekking tot de landen en variabelen die bij dit
onderzoek betrokken waren te bevatten. Hierna zou de lezer voorbereid moeten zijn op de formules
die worden afgeleid van de uitkomsten: deze formules, twee in totaal, zullen ons de ‘sleutel tot de
geheimen’ van populariteitscausatie van homeopathie verschaffen. Ten slotte zal ik aandacht
besteden aan enkele specifieke onderwerpen en afsluiten met een nauwverbonden discussie in
afzonderlijke Appendix.
Intervariabele Vergelijkingen
De variabelen zijn nu op basis van de uitkomst ‘present’ of ‘afwezig’ voor elk land. De waarderingen
present/absent zijn gebaseerd op de elementen die uiteengezet zijn in de introductie (zie Tabel
‘Variabelen’ op p. 15) en vervolgens per land ingevuld in de overeenkomende hoofdstukken. Elke
variabele zal nauwkeurig beoordeeld worden voor elk land, zodat het beslissingsproces achter de
waarden zo duidelijk mogelijk is. Hierna zal de algemene situatie opnieuw worden bekeken per land
en zullen alle positieve en negatieve invloedrijke factoren op de populariteit van homeopathie
worden geformateerd in één enkel beeld. Dit algemene beeld zal de definitieve uitkomsten,
gewaardeerd met: present (1) of absent (0) weergeven. Dit beeld zal het summum zijn voor diegenen
die niet genoeg kunnen krijgen van het maken van intervariabele vergelijkingen.
Variabele A: De Vroege Geschiedenis van Homeopathie
VS:
- Geen significante dominante medische therapie voorafgaand aan de komst van homeopathie.
- Gerenommeerde leiders (Hering, Kent) die meehielpen de fundamenten voor homeopathie te
bewerkstelligen (ziekenhuizen, scholen, organisaties, etc.).
- Geleidelijke acceptatie door het volk, de pers, en de geestelijken.
- Wereldleidende rol aan het eind van de 19 e eeuw. Homeopathie was indertijd florissant aanwezig in de VS.
Verenigd Koninkrijk:
- Gerenommeerde leiders (Quin en anderen).
- Snelle acceptatie door de aristocratie, minder acceptatie/besef van het gewone volk.
- Vele instellingen (ziekenhuizen, organisaties, etc.).
- Geen tegenwerking van het parlement of de wet.
India:
- Spontane acceptatie van de inheemse bevolking, geen overheidssteun, maar ook geen tegenwerking.
- Introductie door Europeanen.
- Twee Indiase leiders die verder bijdroegen aan de verspreiding van homeopathie.
- Nog maar weinig instellingen, Calcutta vormt uitzondering en groeit uit tot het centrum van de homeopathie.
Nederland:
- Vroege introductie, maar geen voortgezette verspreiding.
- Gebrek aan een leider tot aan het einde van de 19 e eeuw.
52

- Geen echte steun (financieel, overheid, instituties, etc.), laag algemeen besef.
- Nauwelijks instellingen.
Subconclusie: De geschiedenissen van homeopathie in de VS, het Verenigd Koninkrijk en India
hebben veel met elkaar gemeen. Ze hebben allemaal enkele invloedrijke leiders, instellingen en
steun geken, en de homeopathie wist zich snel te verspreiden zonder veel tegenstand van de
medische gevestigde orde (als die al bestond). In Nederland kon de homeopathie daarentegen
duidelijk haar weg niet vinden, en bleef het onder het oppervlak verscholen.
Variabele A VS | 1 Verenigd Koninkrijk | 1 India | 1 Nederland | 0
Variabele B: Geneeskundige cultuur
VS:
- Conventionele geneeskunde heeft een dominante positie in de Amerikaanse samenleving.
- Artsen en medisch personeel worden bijna als ‘heilig’ gezien door het Amerikaanse volk.
- Agressieve, snelle-behandeling medische cultuur; homeopathie past helemaal niet in dit plaatje.
- De meerderheid van de artsen gelooft niet in de effecten van homeopathie.
Verenigd Koninkrijk:
- Pluralistisch medisch klimaat sinds de 16 e eeuw (met een traditionele volkse medische sector waarin
alternatieve therapieën zoals homeopathie een plek konden vinden).
- 20 e eeuw gedomineerd door Westerse wetenschappelijke geneeskunde.
- De wetenschappelijke en medische autoriteiten zijn niet erg gesteld op homeopathie. Desondanks verwijst
bijna de helft van de artsen patiënten naar homeopaten.
India:
- Pluralistische medische traditie met veel therapieën die fundamenteel vergelijkbaar zijn met homeopathie
(bv. ayurveda).
- Homeopathie past bij de Indiase Hindu cultuur.
- Westerse orthodoxe geneeskunde is niet dominant (wellicht alleen in de grote steden).
- Het is onbekend hoe de wetenschappelijke gemeenschap denkt over homeopathie of hoeveel patiënten er
door artsen worden doorverwezen naar homeopaten.
Nederland:
- Conventionele geneeskunde heeft een dominante positie.
- Artsen zijn gerespecteerd en hebben een centrale rol in de Nederlandse samenleving (iedereen heeft zijn
eigen arts).
- Natuurlijke therapieën hebben enkele wortels en zijn altijd redelijk populair geweest, zeker als een vorm van
zelfbehandeling.
- Wetenschappelijke en medische autoriteiten zijn niet dol op homeopathie, artsen hebben meer
uiteenlopende meningen.
Subconclusie: De medische cultuur van India is altijd uiterst geschikt geweest voor homeopathie. De
VS biedt het minst ideale klimaat. Nederland en het Verenigd Koninkrijk lijken zich tussen deze twee
extremen te bevinden. Nederland is ietwat meer artsgericht dan het Verenigd Koninkrijk, maar
afgezien van dit verschil zijn de medische klimaten altijd zeer vergelijkbaar geweest. Beide klimaten
waren en zijn gedomineerd door Westerse wetenschappelijke geneeskunde. Dit geldt ook voor de
VS, maar zeker niet voor India.
Variabele B VS | 0 Verenigd Koninkrijk | 0/1 India | 1 Nederland | 0
53

Variabele C: Overheidsbeleid, wet- en regelgeving met betrekking tot Homeopathie
VS:
- Achtereenvolgende overheidsbesluiten sinds het begin van de 20 e eeuw zijn altijd, onder invloed van de AMA,
gericht geweest op het onderdrukken van homeopathie en het bevorderen van conventionele geneeskunde.
Pas in 1993 werd een klein budget beschikbaar gemaakt voor homeopathie en andere alternatieve
geneeswijzen.
- De wet in de VS verschilt per staat en is daardoor zeer onduidelijk, hetgeen homeopathie niet ten goede
komt.
- Medische autoriteiten geloven niet in de effectiviteit van homeopathie en definiëren haar geneeskundige
effect slechts door te wijzen naar het placebo-effect.
Verenigd Koninkrijk:
- Homeopathie is niet officieel erkend door de Britse regering en wetten, maar het is ook niet verboden.
- Homeopaten in het Verenigd Koninkrijk genieten veel vrijheid van de wet. Ze kunnen echter eenvoudiger
worden vervolgd dan orthodoxe huisartsen.
- Koninklijke steun heeft de populariteit van homeopathie altijd geholpen.
India:
- Achtereenvolgende regeringen in India hebben, sinds de jaren ’60, homeopathie officieel erkend als een van
de zeven geaccepteerde medische therapieën.
- De wet erkend homeopathie officieel en het heeft een vergelijkbare status als bijvoorbeeld conventionele
geneeskunde en de traditioneel populaire inheemse ayurveda therapie.
- Het Ministerie van Gezondheid heeft een speciale afdeling voor homeopathie met veel personeel, een
directeur en een significant budget.
Nederland:
- Homeopathie is door meerdere Nederlandse regeringen niet erkend. Het Nederlandse Ministerie van
volksgezondheid heeft homeopathie altijd onderdrukt en baseerde haar mening over de therapie op de visies
van de medische autoriteiten (de Gezondheidsraad).
- Homeopathie wordt niet erkend door de wet, hoewel het ook niet verboden is. Homeopaten genieten dus
dezelfde vrijheid als in het Verenigd Koninkrijk.
- Conventionele medische organisaties en autoriteiten schrijven de effecten van homeopathie toe aan het
placebo-effect.
Subconclusie: De regeringen van de VS en Nederland lijken homeopathie het meest te
onderdrukken. De wet is in de VS het meest ambigu, hoewel geen enkel land homeopathie verbiedt.
In het Verenigd Koninkrijk staat de regering ietwat positiever ten aanzien van homeopathie dan in de
VS en Nederland. In India wordt homeopathie het meest geaccepteerd door alle niveaus van de
samenleving en krijgt het nadrukkelijke erkenning en steun van de regering.
Variabele C VS | 0 Verenigd Koninkrijk | 1 India | 1 Nederland | 0
Variabele D: Organisatorisch niveau en Institutionele Integratie van Homeopathie
VS:
- Homeopathie is niet geïntegreerd in ziekenhuizen en maakt eveneens niet op structurele wijze onderdeel uit
van de universiteiten of academies in de VS.
- Werknemersorganisaties en andere organisaties bestaan wel maar werden pas opgericht na de jaren ‘70
(voornamelijk in de jaren ‘80 en ‘90), en dat was misschien te laat om een duidelijke (secundaire) invloed op de
populariteit te hebben.
- Er zijn 32 universiteiten voor homeopathie (privé), maar de educatie is voornamelijk elementair. Dit betekent
ook dat slechts de helft van de staten hun eigen universiteit hebben.
Verenigd Koninkrijk:
- Homeopathie is altijd onderdeel geweest van de staatsziekenhuizen. Enkel in de afgelopen 10 jaar leek de
regering homeopathie te willen onderdrukken. Homeopathie wordt aangeboden als universitair vak en/of als
volledige opleiding op 3 universiteiten.
- Er zijn altijd veel homeopathische organisaties geweest, maar de meeste zijn onderdeel van de Faculty of
Homoeopathy. Er zijn ook een aantal goede doelen die homeopathie financiële steun bieden.
54

- In totaal zijn er 44 universiteiten die homeopathische educatie en diploma’s verstrekken.
India:
- Homeopathie is geïntegreerd in universiteiten, ziekenhuizen, en verschillende andere medische organisaties
en faciliteiten.
- Er zijn verschillende organisaties, bestuursraden en instellingen voor homeopathie. Er zijn tevens vele
zelfstandige bestuursorganen voor homeopathie.
- Er zijn ongeveer 186 homeopathische universiteiten in India.
Nederland:
- Homeopathie is niet doorgedrongen in ziekenhuizen of medische faciliteiten. Homeopathie wordt
aangeboden als extra vak en als postdoctorale graad, maar er wordt geen echte homeopathische
opleiding/graad aangeboden op universiteiten.
- Er zijn drie grote organisaties, en een aantal kleinere organisaties, die allemaal zelfstandig functioneren.
- Er zijn ongeveer 10 scholen die een opleiding in de klassieke homeopathie aanbieden.
Subconclusie: Alle landen hebben vele homeopathische organisaties en instellingen, voornamelijk
opgericht na de jaren ’70 (in het Verenigd Koninkrijk waren die er al in de 19 e eeuw). Het Verenigd
Koninkrijk lijkt samen met India voorop te lopen met betrekkingen tot de integratie van homeopathie
in ziekenhuizen en universiteiten. In de VS en Nederland ontbreken zulke integraties. Het Verenigd
Koninkrijk, Nederland en India hebben allemaal vele educatieve mogelijkheden. Nederland lijkt
samen met India de meest coherente organisatorische structuur te hebben. Het probleem in de VS is
dat organisaties overal verspreid liggen en dat ze pas heel laat opgericht werden (in de jaren ’80 en
’90). Dit maakt de VS een lastig geval. Er is overal een zekere vorm van integratie zichtbaar, en alle
landen bieden educatieve mogelijkheden en organisaties maar de penetratie is nergens nog
structureel of kwalitatief sterk.
Variabele D VS | 0 Verenigd Koninkrijk | 1 India | 1 Nederland | 1
Variabele E: Toegankelijkheid, Markt en Kosteneffectiviteit van Homeopathie
VS:
- De markt voor homeopathische producten is relatief groot ($400 miljoen) en is gedurende de laatste 15 jaar
gestaag gegroeid. Daarvoor was de markt veel kleiner.
- De kosten van een homeopathisch consult zijn hoog (rond de $300, €200, per consult) en worden zelden
gedekt door de verzekering.
- De verspreiding van informatie gaat grotendeels door natuurlijke therapie-bedrijven en tijdschriften. De
media zijn pas onlangs aandacht gaan geven aan homeopathie.
Verenigd Koninkrijk:
- De homeopathische apotheekmarkt is £29 miljoen (€32 miljoen), hetgeen zeer klein is. Medicijnen hebben
wel een lage standaardprijs (£2,20).
- Vergoeding is beschikbaar via de NHS, maar de meerderheid van de mensen heeft die dekking niet en betalen
daarom de volledige consultprijzen. Gemiddelde kosten van een consult: £60 (€70).
- De media zijn zeer negatief over homeopathie.
India:
- €391 miljoen marktaandeel voor homeopathie. Medicijnendistributie is echter slecht; het is niet voor
iedereen toegankelijk.
- Indiase homeopaten verdien heel weinig geld; ze behandelen patiënten vooral gratis, hetgeen homeopathie
zeer toegankelijk maakt voor patiënten.
- De houding van de media is onbekend. Het is echter een feit dat de Indiase uitgevers wereldwijd het meest
actief zijn op het gebied van homeopathie, zowel online als offline.
Nederland:
- De Nederlandse apotheekmarkt voor homeopathische producten wordt geschat op een jaarlijkse €56 miljoen.
Medicijnen zijn altijd zeer toegankelijk voor Nederlanders door de goede distributie.
55

- Homeopathische consulten kosten rond de €60-75 (vervolgconsulten kosten €20 minder). De
verzekeringsdekking is relatief goed, maar de vele beleidsveranderingen hebben de zaken een beetje
ingewikkeld gemaakt voor de Nederlanders.
- De pers is enigszins negatief ten opzichte van homeopathie, hoewel het onderwerp nauwelijks aandacht
krijgt, en het Nederlands publiek dus niet echt beïnvloed wordt.
Subconclusie: In verhouding tot de totale bevolking van een land heeft Nederland met afstand de
grootste homeopathische sector. De markten van de andere 3 landen zijn bij vergelijking substantieel
kleiner. De Verenigde Staten hebben het slechtste vergoedingsbeleid en de hoogste consultkosten,
hetgeen een zeer negatieve invloed heeft op de populariteit van homeopathie. India lijkt het topland
te zijn hier, aangezien consults bijna niets kosten of zelfs gratis zijn; de Nederlandse
verzekeringsmaatschappijen hebben over het algemeen een heel goed vergoedingssysteem voor
homeopathische behandelingen. De pers in het Verenigd Koninkrijk is met afstand het meest
negatief, en India is de nummer 1 uitgever van (positieve) homeopathische artikelen. India en
Nederland lijken daarom zeer open te staan voor homeopathische diensten en producten in het
algemeen, terwijl het Verenigd Koninkrijk en de VS in dit aspect op vele fronten ‘falen’.
Variabele E VS | 0 Verenigd Koninkrijk | 0 India | 1 Nederland | 1
Casusspecifieke conclusies: VS, Verenigd Koninkrijk, India en Nederland
De afsluitende opmerkingen van elk hoofdstuk verschaften ons een samenvatting van de
ontwikkeling van homeopathie in de VS, het Verenigd Koninkrijk, India en Nederland. We zijn nu
aangekomen bij het punt dat er waarden moeten worden gehecht aan de variabelen, en het is dus
veilig om meer geavanceerde en verstrekkendere conclusies per land te trekken. 266 Tegelijkertijd
brengen zulke ‘geavanceerde’ conclusies echter nieuwe vragen met zich mee, die pas beantwoord
kunnen worden nadat de vergelijkende methode in haar eindstage is aanbeland. Uiteindelijk zijn het
de vragen die gesteld kunnen worden na deze casusspecifieke conclusies die de toegevoegde waarde
van de vergelijkende methode zullen blijken te vormen.
De VS
De casus van de VS lijkt onaantastbaar. In het algemeen waren de 19 e eeuwse ontwikkelingen zeer
gunstig voor de homeopathie, maar in de 20 e eeuw viel homeopathie ver terug. Kijkend naar het hele
verhaal, moet gezegd worden dat de meest beslissende variabele in het proces dat de impopulariteit
van homeopathie in de VS heeft veroorzaakt uit de vier variabelen (B-E) variabele C moet zijn.
Gedurende de hele 20 e eeuw heeft de regering homeopathie onmiskenbaar onderdrukt op een
ongekende schaal. De vraag die uitkijkt naar de uitkomst van de vergelijkende methode luidt: was
het echt variabele C die de hoofdrol speelde in het causale proces?
De VS A: 1 B: 0 C: 0 D: 0 E: 0
Het Verenigd Koninkrijk
Het Verenigd Koninkrijk levert een verbijsterend plaatje wat betreft de populariteit van homeopathie
en de oorzaak hiervan. Het zou zomaar een beslissende impact kunnen hebben op de formuleuitkomsten
die later in deze conclusie gepresenteerd worden. De huidige populariteit van
homeopathie zou laag zijn volgens de methode van deze studie. Desalniettemin zijn vier variabelen
aanwezig, en is slechts één variabele afwezig. Dit betekent dat alle voorwaarden voor ‘succes’
266 Het is interessant om te erkennen dat zulke conclusies worden getrokken door echte historici, maar niet door
vergelijkende historici. Het verschil is dat deze conclusie individueel (casus-specifiek) zijn, terwijl de vergelijkende conclusies
algemeen (non-specifiek) zijn. Het is aan de lezer te besluiten welke conclusies hij het meest waardevol en logisch vindt.
56

aanwezig waren in het Verenigd Koninkrijk, maar dat er ergens in het proces iets (Variabele E) mis
ging. Is Variabele E werkelijk de beslissende factor in het causale proces?
Verenigd
Koninkrijk A: 1 B: 1 C: 1 D: 1 E: 0
India
Op een globale schaal is homeopathie in India met afstand het meest populair. En het is duidelijk
waarom: alle variabelen zijn aanwezig in India. Er bestaat geen twijfel over het feit dat het bijna van
te voren vaststond dat homeopathie populair zou worden in India. Toch blijft zelfs in India een vraag
onbeantwoord; het blijft onduidelijk welke causale categorieën of combinatie van categorieën
doorslaggevend zijn geweest.
India A: 1 B: 1 C: 1 D: 1 E: 1
Nederland
Nederland is ook een zeer interessante casus. Homeopathie is tegenwoordig populair, maar kijkend
naar de variabelen kan geconcludeerd worden dat drie uit vijf variabelen afwezig zijn. Dit biedt ons
een tegenstrijdigheid wanneer deze casus wordt vergeleken met het Verenigd Koninkrijk. Hoe is het
mogelijk dat homeopathie in het Verenigd Koninkrijk minder populair is dan in Nederland?
Nederland A: 0 B: 0 C: 0 D: 1 E: 1
57

Overzicht van de Variabelen en Uitkomsten (Tabel 1)
Het doel van deze tabel is alle belangrijke elementen en uitkomsten (gebeurtenissen en
toegeschreven waarden) te bespreken. Het biedt ons een algemeen overzicht van alles dat tot dusver
geschreven is. Dit zal ons voorbereiden op de laatste fase van de vergelijkende methode.
Variabele A
A. Snelle, vroeg introductie
B. Een aantal invloedrijke leiders en sterke
fundamenten
C. Positieve ontvangst
VS Verenigd
Koninkrijk
A. Present
B. Present
C.
Present/Absent
A. Present
B. Present
C. Present
India Neder-
land
A. Present
B. Absent
C. Absent
A. Absent
B. Absent
C. Absent
Uitkomst Variabele A Present (1) Present (1) Present (1) Absent (0)
Variabele B
A. Verscheidenheid aan medische historische
tradities
B. Geen of slechts gedeeltelijke dominantie van
orthodoxe geneeskunde in de 20e eeuw
C. 20 e eeuw open/tolerant klimaat en beeld van
medische
A. Absent
B. Absent
C. Absent
A. Present
B. Absent
C. Present /
Absent
A. Present
B. Present
C. Present
A. Present
B. Absent
C. Absent
Uitkomst Variabele B Absent (0) Present (1) Present (1) Absent (0)
Variabele C
A.Wet en regulatie: herkenning van
homeopathie, of op zijn minst bewegingsvrijheid
B. Ministerie van Gezondheid/algehele regering
open/positieve houding en beleid ten opzichte
van homeopathie
A. Absent /
Present
B. Absent
A. Present /
Absent
B. Present
A. Present /
Absent
B. Present
A. Absent /
Present
B. Absent
Uitkomst Variabele C Absent (0) Present (1) Present (1) Absent (0)
Variabele D
A. Bestaan van goede en efficiënte
homeopathische organisaties
B. Bestaan aan aanwezigheid van recente leiders
C. Integratie van homeopathie in instellingen
D. Bestaan van educationele mogelijkheden
A. Present
B. Absent
C. Absent
D. Present
A. Present
B. Absent
C. Present
D. Present
A. Present
B. Present
C. Present
D. Present
A. Present
B. Present
C. Absent
D. Present
Uitkomst Variable D Absent (0) Present (1) Present (1) Present (1)
Variabele E
A. Marktaandeel en potentieel
B. Toegankelijkheid (Incl. toereikende
vergoedingen, lage consultkosten, etc.)
C. Algehele positieve mediadekking
A. Present
B. Absent
C. Onbekend
A. Absent
B. Absent
C. Absent
A. Present
B. Present
C. Onbekend
A. Present
B. Present
C. Absent
Uitkomst Variabele E Absent (0) Absent (0) Present (1) Present (1)
Algemene Uitkomst
0
(Lage
Populariteit)
0
(Lage
Populariteit)
1
(Hoge
Populariteit)
1
(Hoge
Populariteit)
58

De Laatste Fase van de Comparative Method: de Formules
De waarden zijn toegewezen, en daarmee zijn nieuwe vragen opgekomen. Het is tijd om deze vragen
te beantwoorden, en dit kan alleen door de Comparative (Boolean) Method te finaliseren. De laatste
fase van de Boolean Methode bestaat uit het maken van twee formules. Deze formules zijn
gebaseerd op een bepaalde combinatie van variabelen.
Zoals eerder werd uitgelegd koos deze studie twee landen met een hoge populariteit van
homeopathie, en twee landen met een lage populariteit. Gebaseerd op het onderzoek naar de
oorzaken van hoge en lage populariteit (hoofdstuk 2 tot 5) en de uitkomsten van deze bevindingen
(die te zien zijn in Tabel 1), kunnen we de causatieprocessen nu gaan induceren. 267
De formules zijn gebaseerd op de present/absent-balans van de variabelen van twee
vergelijkbare landen. De vergelijkbaarheid van deze landen is gebaseerd op hun gelijke uitkomst. Dit
betekent dat India en Nederland een combinatie vormen, en dat het Verenigd Koninkrijk en de VS
een combinatie vormen. In de eerste formule wordt het causale proces dat leidt tot lage populariteit
van homeopathie geanalyseerd en vervolgens geïnduceerd; de tweede formule analyseert en
induceert de hoge populariteitsuitkomst. In de formules zijn variabelen ofwel met een hoofdletter
ofwel met een kleine letter weergegeven. Elke hoofdletter representeert de presentie van een
variabele; kleine letters representeren de abse tje van een variabele. Die variabelen die
overeenkomen (die dus in beide landen absent of present zijn) gaan in de uitkomstformule, de
anderen worden weggelaten. De overeenkomsten van de causale processen van twee landen
vormen de uitkomstformules. Beide vergelijkingen zullen dus leiden tot een algemene vergelijking
die het causale proces dat leidt tot een hoge of lage populariteit van homeopathie, die –theoretisch
gezien- toepasselijk is op elk land.
Formule voor lage populariteit van homeopathie
Abcde
Ae=0 (Variabele A is present + Variabele E is absent = lage populariteit van homeopathie in land X)
ABCDe
Textuele uitleg:
Als homeopathie wordt geïntroduceerd en snel wordt geaccepteerd op vele samenlevingsniveaus in de 19e
eeuw door een aantal invloedrijke leiders die een aantal belangrijke instellingen opgericht heeft MAAR
wanneer homeopathie tegelijkertijd een gebrek aan positieve mediadekking heeft, niet kostefficiënt is, en
wanneer consultvergoedingen (voornamelijk) niet aanwezig zijn in de 20e eeuw, dan zal het toekomstige
uitkomstniveau van populariteit van homeopathie in een land altijd laag zijn. Dit betekent dat variabelen B, C
en D feitelijk geen rol spelen in het causale proces.
Formule voor hoge populariteit van homeopathie
ABCDE
DE=0 (Variabele D is present + Variabele E is absent = hoge populariteit van homeopathie in land X)
abcDE
267 Causatie generaliseren op basis van twee landen, via een formule, en deze generalisatie projecteren op andere landen, is
wetenschappelijk gezien niet helemaal juist. Meer landen zouden bij het onderzoek betrokken moeten zijn, en bij voorkeur
andere typen landen, wellicht gebaseerd op geografie en welvarendheid (hier zullen we later in de conclusie op terug
komen). Desalniettemin kan de formule toch een waarheidsgetrouwe ‘voorspeller’ zijn voor vergelijkbare landen zoals de
vier hierboven.
59

Textuele uitleg:
Als homeopathie goed georganiseerd is en geïntegreerd wordt in de instituties in een samenleving EN als
homeopathie een relatief groot marktaandeel en algemeen lage kosten, goede toegankelijkheid en positieve
mediadekking heeft; dan zal het populariteitsniveau van homeopathie in een land altijd hoog zijn. Dit betekent
dat variabele A, B en C feitelijk geen rol spelen in het causale proces.
Laatste afsluitende opmerkingen
Voor sommigen zullen de formules voor zich spreken, maar het is nog steeds zinvol hun betekenis te
analyseren. Kijkend naar de eerste formule, die de uitkomst van lage populariteit van homeopathie in
land x voorspelt, kunnen we concluderen dat de vroege verspreiding en goede ontvangst in de 19 e
eeuw eigenlijk ‘betekenisloos’ is, indien homeopathie in de 20 e eeuw het economisch en
markttechnisch niet goed doet. Wanneer patiënten moeite hebben een homeopaat te vinden of iets
over homeopathie te leren, of wanneer ze homeopathische consulten niet gemakkelijk kunnen
betalen, vanwege hoge consultkosten of slechte vergoedingsregelingen of te dure of onbeschikbare
medicijnen, of wanneer de markt voor homeopathie te klein is voor ondernemingen of voor
apotheken die homeopathische medicijnen willen verkopen, dan zal homeopathie nooit populair
worden, ongeacht hoe sterk het was in de 19 e eeuw. Dit is de enige geldige conclusie die getrokken
kan worden uit de eerste formule. Homeopathie kan zeer goed georganiseerd zijn, erkend zijn door
de regering en de wet, en getolereerd worden door de dominante medische cultuur; als Variabele E
niet present is, zal homeopathie nooit populair zijn in een land. Dit is althans de conclusie gebaseerd
op de analyse van de VS en het Verenigd Koninkrijk. Het Verenigd Koninkrijk is een opmerkelijk
voorbeeld voor deze formule.
Het belang van Variabele E, de aanwezigheid van een positief economisch klimaat en
marktpotentieel, en goede toegang tot homeopathie, zowel wat betreft diensten als kosten, wordt
bevestigd in de tweede formule. Die voorspelt de uitkomst hoge populariteit van homeopathie in
land x. Dit betekent dat Variabele E inderdaad een beslissende rol speelt, niet alleen bij het bepalen
van een lage populariteit, maar ook bij hoge populariteit. In deze formule dient de aanwezigheid van
Variabele E gecombineerd te worden met de aanwezigheid van Variabele D om te uitkomst te
bewerkstelligen, wat betekent dat een goed georganiseerde homeopathiesamenleving, met alle
nodige educatieve mogelijkheden, institutionele integratie, werknemersorganisaties, en goed
leiderschap ook noodzakelijk zijn. Waar het Verenigd Koninkrijk een opmerkelijk voorbeeld van de
eerste formule lijkt te zijn, is die rol bij de tweede formule toebedeeld aan Nederland. Beide landen
grijpen ook nog de aandacht om nog een andere reden.
De twee contradictionele cases: Verenigd Koninkrijk en Nederland
Waarom is homeopathie populair en geaccepteerd in Nederland, ook al wordt het op geen enkele
manier erkend door de Nederlandse regering en de medische instituties? Dit schijnt, van alle vier
landen in de studie, alleen het geval te zijn in Nederland. Waarom is homeopathie niet populair in
het Verenigd Koninkrijk, terwijl de regering het wel erkent en het goed georganiseerd is? Nogmaals
kijkend naar de vier landen die betrokken zijn in deze studie lijkt dit alleen het geval te zijn bij het
Verenigd Koninkrijk.
In beide gevallen is het de presentie/absentie van Variabele E die beslissend is. De mensen in
Nederland lokaliseren en bezoeken homeopaten gemakkelijker, en vinden homeopathische
medicijnen ook eenvoudiger, ondanks de negatieve houding van de regering, media, en vele
traditionele instituties zoals ziekenhuizen en universiteiten. Gebaseerd op de conclusies van dit
onderzoek bezoeken mensen in het Verenigd Koninkrijk juist niet met regelmaat homeopaten, en
kopen ze niet regelmatig homeopathische middelen, ondanks de steun van de overheid en de
institutionele integratie. De toegankelijkheid van homeopathie gaat gepaard met veel factoren. Denk
60

aan financiering, economie en markt, maar ook aan simpele paden tussen de mensen en
homeopaten en homeopathische medicijnen. Deze paden zijn voornamelijk lokaal, en worden vaak
bekend door mond-tot-mond reclame. Dergelijke lokale, nauwverbonden connecties kunnen niet
worden onthuld in een landelijk onderzoek in vogelvlucht zoals deze. Daarom, en dit was al bekend
voor de start van dit onderzoek, blijft de zoektocht naar de oorzaken van de populariteit van
homeopathie onafgerond. Het vereist nog meer onderzoek, bij voorkeur gericht op verschillende
schalen en niveaus.
Schuld van homeopathie zelf?
Toen de status questionis werd uitgezet in de introductie geloofden sommige pleiters van het
conflict-benaderingswijze dat homeopathie nooit groter zou worden dan conventionele geneeskunde
om twee redenen; De eerste reden was homeopathie niet kan omgaan met de aanvallen van de
woordvoerders van de conventionele geneeskunde (in de pers, op het internet, in boeken en
tijdschriften, etc.). De andere reden was dat homeopathie als een milde therapie nooit zou overleven
in een gewelddadige wereld.
Het eindresultaat van dit onderzoek wijst naar een andere verklaring. Als we nog eens kijken
naar de formule voor hoge populariteit, lijkt het dat homeopathie het alleen zichzelf kan verwijten
wanneer het niet populair is in een land. Met andere woorden, de route naar ‘succes’ wordt niet
bepaald door de buitenwereld, maar door homeopathie zelf. Want Variabelen D en E kunnen voor
het grootste deel worden beïnvloed door homeopathie. Als homeopathie populairder wil worden,
moet het zichzelf de volgende vragen stellen:
* Zijn we goed georganiseerd?
* Bieden we genoeg educatieve mogelijkheden?
* Nemen we voldoende initiatief om onze therapie in ziekenhuizen en universiteiten te integreren?
* Zijn onze consultkosten laag genoeg zodat onze klanten ze zich kunnen veroorloven?
* Welke stappen worden ondernomen om homeopathie onder de aandacht te brengen? (in de
media, met boeken, op het internet, in winkels, in tijdschriften, etc.)?
* Welke stappen worden ondernomen om over vergoedingsmogelijkheden te praten of om
beleidsveranderingen bij verzekeringsmaatschappijen te bedingen?
Natuurlijk kan homeopathie niet altijd zelf over een aantal van deze kwesties beslissen. Homeopathie
is nog steeds afhankelijk van wat apotheken besluiten te doen met medicijnen (levering, distributie,
kosten, toegankelijkheid, marketing, etc.). Hetzelfde geldt voor vergoeding, hetgeen meestal
simpelweg een kwestie van geld is, en beïnvloed wordt door de regering. Ook ziekenhuizen en
universiteiten bepalen grotendeels hun eigen beleid. Homeopathie is echter zelf verantwoordelijk
voor de meerderheid van de mogelijke uitkomsten van de variabelen D en E en het zou derhalve niet
langer de buitenwereld de schuld moeten geven maar haar eigen mogenlijkheden moeten benutten
teneinde populairder te worden. De toekomst van homeopathie ligt, voor het merendeel, in haar
eigen handen.
Suggesties voor verder onderzoek
Het is al enkele keren herhaald in de introductie, maar het is duidelijk dat de afwezigheid van een
werkelijk onderzoeksveld voor de geschiedenis van homeopathie een enorme rol heeft gespeeld in
de ontwikkeling van deze scriptie. Data is over het algemeen niet beschikbaar of zeer moeilijk
toegankelijk. Dit is problematisch gezien het feit dat tijd essentieel is voor onderzoekers. De
vooruitgang van deze scriptie werd gehinderd door het gebrek aan data en het zelfde probleem zal
zich voordoen bij toekomstig onderzoek naar dit onderwerp.
Daarom lijkt het mij noodzakelijk dat er meer onderzoek wordt verricht naar de historie van
homeopathie. Er moeten meer data beschikbaar worden en instituties die cruciale data
achterhouden zouden flexibeler moeten zijn in het delen van hun informatie. Simpele statistieken
zoals het aantal homeopaten, patiënten, medicijngebruik, markt, totale verkopen, import en export
61

van medicijnen, gemiddelde kosten van consulten, etc. etc. zullen beschikbaar moeten worden wil
deze onderzoekstak zich ontwikkelen.
We moeten allemaal begrijpen dat dit gebrek aan data het logische gevolg is wanneer men
een onderzoek naar homeopathie doet, want het is een medische therapie die niet altijd zichtbaar is
geweest aan het oppervlak gedurende haar bestaan. Daarom moeten onderzoekers en homeopaten,
nu homeopathie groeit in de wereld en steeds meer aanwezig is, elkaar opzoeken en een volledig
onderzoek naar haar geschiedenis en huidige status verrichten. Onderzoek zou minder
bevooroordeeld en meer wetenschapsgericht moeten worden. Dit is de enige manier om een plek in
de wetenschappelijke gemeenschap te verwerven, en het is het enige pad dat leidt naar de
oprichting van een onafhankelijk onderzoeksveld.
Meer onderzoek naar de geschiedenis en status van conventionele geneeskunde is welkom,
deels om ook de kennis van de historie en status van homeopathie uit te breiden. Want, wanneer
men leert over breedte en grootte van ‘de grote broer’, dan kan men ook meer leren over zichzelf.
Nog iets anders: het zou prettig zijn als meer onderzoek gedaan zou worden in Oost Europa, Latijns
Amerika en Afrikaanse landen. Homeopathie is redelijk populair in sommige landen in deze regio’s,
en een duidelijk inzicht in de situatie daar zou toevoeging doen aan het algemene begrip van wat de
populariteit van homeopathie beïnvloedt. Dit onderzoek miste de meeberekening van zulke ‘derde’
en ‘tweede’ wereldlanden. Ten slotte vormt het meest belangrijke en door mij gewenste additionele
onderzoek het onderwerp van de Appendix, welke nu volgt.
62

Appendix | De Wereld der Samenlevingen en de
Wereld van Eén Man
Structuralisme versus Intentionaliteit
Deze appendix dient drie doelen. De eerste is additioneel: het komt met een concreet voorstel voor
wenselijk additioneel onderzoek welke de laatste brug kan slaan tussen causaliteit en uitkomsten,
een brug verder dan dit onderzoek heeft kunnen doen. Het tweede is creatief: het biedt de lezer
daarmee een mogelijke oplossing voor de structurele zwakte (de ontbrekende schakel) van de
comparative method. Het derde is explicatief: deze appendix biedt een mogelijk antwoord op de
vragen die naar voren werden gebracht in de gevallen van het Verenigd Koninkrijk en Nederland.
In dit onderzoek zijn de oorzaken (variabelen) die leidden tot populariteit en impopulariteit
van homeopathie in verscheidene landen onderzocht. Deze variabelen hadden een wijde ruimte en
tijdsspanne. Daarmee kan men dit onderzoek als een macrohistorische typeren. Dit was voor het
overgrote deel een legitieme keuze. De geschiedenissen van samenlevingen, de cultuur van de
mensen die er in leefden, en haar instituties hebben een verreikende invloed op de huidige status
van homeopathie. De landen zijn onderdeel van een globale gemeenschap; de oorzaken zijn
verbonden met brede, structurele samenlevings- en institutionele processen en bevatten zelfs de
geschiedenis van en cultuur der geneeskunde. Ondanks het feit dat al deze grote krachten absoluut
invloed uitoefenen op (het structureren van) onze dagelijkse acties, doen ze dit meestal op indirecte
wijze.
De drie voorwaarden waarop we het niveau van populariteit hebben gebaseerd in dit
onderzoek (het aantal homeopaten, het aantal patiëntenbezoeken aan een homeopaat en het aantal
mensen dat homeopathische medicijnen koopt) bestaan allemaal in essentie uit persoonlijkem
keuzes. Homeopaat worden is een fundamenteel individuele keuze; een homeopaat bezoeken en
homeopathische medicijnen representeren ook individuele beslissingen. Uiteindelijk komen deze
neer op persoonlijke motivatie, ze komen m.a.w., neer op intenties. Het is de motivatie (intentie) van
de patiënt die de uitkomst vormgeeft.
Niet geheel toevallig kan het probleem ook vanuit het andere perspectief worden bekeken,
en hierbij grijpen we terug naar de instituties. Een individu kan de intentie hebben een homeopaat te
worden, of een homeopaat te bezoeken, of homeopathische medicijnen te kopen, maar het
institutionele raamwerk en de diensten zijn wellicht niet voorhanden. Om bijvoorbeeld medicijnen te
kopen heeft men een winkel nodig die zulke medicijnen verkoopt, en die winkel heeft een apotheek
of bedrijf nodig die deze medicijnen maakt en levert, etc. Hier komt de kracht (het argument) van de
structuralistische benaderingswijze dus tevoorschijn.
Simpel gezegd kan het intentionalisme-structuralisme-‘probleem’ ook het vraag- en
aanbodprobleem genoemd worden. Aan de ene kant worden acties bepaald door structuren die al
bestaan – door dat wat in het verleden is gestructureerd. Hier heeft de focus van dit onderzoek
gelegen. Maar gestructureerd of niet, deze individuen in het heden en verleden moeten en moesten
voor zich zelf beslissen; er is niet zomaar vraag naar iets omdat het er simpelweg is, maar omdat
mensen het willen. Hier komt een zeer interessante filosofische (existentionele) paradox aan het
licht: kan een persoon die iets wil doen, die iets van plan is, het niet alleen doen wanneer het al een
optie is, wanneer het al een bestaande keuze is? Nogmaals, dit is waarschijnlijk de beste reden om
dit onderwerp inderdaad op de structuralistische wijze te benaderen.
Desalniettemin komt de kracht, de meerwaarde van de intentionaliteitsbenadering naar
voren wanneer de nodige structuren al wel aanwezig zijn, maar dat de laatste stap in de richting van
een actie, altijd persoonlijk gemotiveerd is. Zoals we hebben gelezen in de conclusie en in de
hoofdstukken, waren niet allen structuren (variabelen) present in elk land. Een geneeskundecultuur
die homeopathie bijvoorbeeld op zijn minst zou tolereren of zelfs zou steunen was absent in de VS,
63

maar aanwezig in India. In principe maakt dit de mensen in India meer gestructureerd wat betreft het
daadwerkelijk bezoeken van een homeopaat, een homeopaat worden, en/of homeopathische
medicijnen kopen dan in de Verenigde Staten. Dit betekent uiteindelijk dat pasgeborenen een
‘voorsprong’ hebben om homeopaat te worden, een homeopaat te bezoeken of homeopathische
middelen te kopen in een land waar homeopathie traditioneel gezien bekender, meer geaccepteerd
en als normaal wordt opgevat, omdat ze simpelweg weten dat het een redelijke optie is, in
tegenstelling tot de pasgeborenen in een land waar homeopathie minder bekend en geaccepteerd is.
Hier komt de kracht van de structuralistische optiek naar voren, en ik ben ervan overtuigd dat dit
onderzoek hierom het meest succesvol en waardevol is.
Nu keren we echter terug naar de kracht van de intentionaliteitsoptiek, want het punt
waarop de kracht van de structuralistische optiek naar voren komt, ook het punt is waar haar
limieten aan het licht komen. Vanaf het moment dat het onderscheid wordt gemaakt tussen de
meest ‘homeopathisch’ gestructureerde landen (bijvoorbeeld India) en de minder ‘homeopathisch’
gestructureerde landen en alleen de meest gestructureerde landen overblijven, dát is het moment,
in theorie, waar alleen de intentionaliteitsoptiek ons de tweede laag van causaliteit biedt: de directe
oorzaken van de populariteit van homeopathie, de causaliteitslaag die dit onderzoek niet kon dekken
vanwege haar andere benaderingswijze. Daarom moeten we ons wenden tot andere onderzoeken
om meer te leren over deze benadering en op de een of andere manier zodoende het causale
onderzoek ‘af te maken’.
De intentionaliteitsstrategie wordt toegepast in verschillende onderzoeken. Zoals al gezegd
in de introductie, komt het meest gerenommeerde onderzoek van de hand van Professor Martin
Dinges (Patients in the History of Homeopathy), die de motieven van patiënten om een homeopaat te
bezoeken onderzocht heeft. 268 Er is ook een aantal Nederlandse onderzoeken die in dit onderwerp is
gedoken, zoals de onderzoeken van Anne Hilde van Baal en Gijswijt-Hofstra. 269 De Nederlands
historicus Gijswijt-Hofstra bestudeerde patiënten en hun motieven om ongekwalificeerde
homeopaten te bezoeken in het begin van de 20 e eeuw. 270 Ze concludeert in principe dat de meeste
patiënten “medische markt-shoppers waren”. Ze baseerden hun besluit om een homeopaat te
bezoeken niet zozeer op hun kwalificatie, maar op hun reputatie en bekendheid in de gemeenschap.
Het lijkt er op dat ze zelfs nog minder geïnteresseerd waren in homeopathie of homeopathische
geneeskunde an sich. Anne Hilde van Baal, een andere Nederlandse historicus, deed navraag naar de
motieven van de patiënten die de 19 e eeuwse Belgische homeopaat Gustave A. van den Berghe
bezochten en kwam feitelijk op dezelfde conclusies. Al deze onderzoeken toonden aan dat patiënten
hun acties baseren op motieven zoals:
- De vraag (motief) waar de dichtstbijzijnde dokter woont (homeopaat of niet);
- De vraag (motief) welke dokter (homeopaat of niet) een goede reputatie heeft in de regio;
- De vraag (motief) welke dokter mij of een ander in het verleden goed heeft behandeld.
De beslissingen van deze individuen hebben minder te maken met de tijd waarin ze leven dan wij
denken. Mond-tot-mond reclame; mensen in een dorp of stad die hun ervaringen delen, is een zeer
belangrijke, bijkans tijdloze factor die de populariteit van homeopathie beïnvloedt. Het zou
academisch lonend en ook gepast zijn om daadwerkelijk verder vervolgonderzoek te doen naar de
motieven van patiënten uit vele verschillende landen op verschillende continenten bij het bezoeken
van een homeopaat, t.a.v. het worden van een homeopaat en t.a.v. het kopen van homeopathische
medicijnen. Afsluitend zou dan vervolgens een vergelijkende analyse van die bevindingen gedaan
moeten worden. Wellicht zou zulk een studie voorafgegaan moeten worden door een meta-analyse
268 Martin Dinges (ed.), Patients in the History of Homoeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002)
269 Marijke Gijswijt-Hofstra, ‘The Haverhoeks and their Patients: the Popularity of Unqualified Homoeopaths in the Netherlands in the Early
Twentieth Century’ in: Martin Dinges (ed.) Patients in the History of Homeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002), Anne Hilde van Baal, In Search
of a Cure: The Patients of the Ghent Homoeopathi Physician Gustave A. Van den Berghe (1837-1902)
270 Ibidem (1st), 236.
64

van de voorgaande studies in dit onderzoeksgebied – bijvoorbeeld beginnend met de hierboven
genoemde studies. Dit zijn slechts suggesties, maar ze zouden zomaar een manier kunnen bieden om
de populariteit van homeopathie en de meer directe oorzaken daarvan eens en voor altijd te
analyseren.
Deze appendix kan de oplossing bieden voor de afhankelijkheid van structuralisme (de
strategie die wordt toegepast in dit onderzoek) welke, in combinatie met de vergelijkende analyse,
een zwakheid toont, zoals bewezen in de gevallen van Nederland en het Verenigd Koninkrijk, waarin
de absentie/presentie balans van oorzaken niet veel logische samenhang toont met de uitkomsten.
Het ontbeert namelijk de laatste schakel in het causaliteitsonderzoek. De algemene formules
herbergen geen causale factoren zoals geboden door onderzoekers die de intentionaliteitsoptiek
volgen. De vergelijkende analyse is zeker erg sterk in haar beslissingsproces (welke variabelen
hebben de meest belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis), maar geeft slechts een gedeeltelijke,
vogelvluchtuitleg, een uitleg die wellicht niet altijd vergelijkbaar is met de oorzaken (motieven) van
de gewone man.
Een vervolgonderzoek gebaseerd op de intentionaliteitsbenadering kan het plaatje van de
oorzaken van de populariteit van homeopathie in een land wellicht compleet maken. De uitkomst
van dit onderzoek zou, in combinatie met zulk een vervolgonderzoek, zomaar een ‘utopische formule
van de populariteit van homeopathie’ kunnen leveren, en daar kunnen wetenschappers alleen maar
van dromen.
65

Bijlage | Grafieken en Tabellen
Deze grafieken verduidelijk de uitkomsten van het onderzoek naar de huidige
populariteitsstatus, dat gepubliceerd is in de introductie.
66

Lijst van Afkortingen
AFH: American Foundation for Homeopathy
AMA: American Medical Association
BHA: British Homeopathic Association
CAM: Complementary and Alternative Medicine
ECCH: European Central Council of Homeopaths
FDA: Food and Drug Administration (USA)
HEAL: Homeopathy Expert Advisory League (UK)
HPUS: Homeopathic Pharmacopœia of the USA
ICM: Institute of Complementary Medicine (UK)
IFH: International Foundation of Homoeopathy (USA)
KVHN: Koninklijke Vereniging Homeopathie Nederland (Dutch Royal Society of Homeopathy)
MD: Doctor of Medicine
NASH: North American Society of Homeopaths
NHS: National Health Service (UK)
NCH: National Center of Homeopathy (USA)
NVKH: Nederlandse Vereniging Klassiek Homeopaten (Dutch Society Classical Homeopaths)
SHO: Stichting Homeopatische Opleidingen (The Netherlands, Foundation of Homeopathic
Education)
UKHMA: United Kingdom Homeopathic Medicine Association
VHAN: Vereniging Homeoaptisch Artsen Nederland (The Netherlands, Dutch Society of Homeopathic
Physicians)
68

Bibliografie
De stijl en opmaak van de citaten en annoteringen zijn zoveel mogelijk gebaseerd op MLA, de
internationaal geaccepteerde documentatiestijl en documentenopmaak. 271 Niet alle werken en
websites zijn in deze bibliografie opgenomen; alleen de belangrijkste werden opgenomen.
Algemeen
* Ameke, Wilhelm e.a., History of Homoeopathy: its origin, its conflicts, Gould (Londen 1885)
* Bleul, Gerhard, Weiterbildung Homöopathie, Sonntag Verlag (Stuttgart 2005)
* Bornhöft, Gudrun, e.a., ‘Effectiveness, Safety and Cost-effectiveness of Homeopathy in General Practice –
Summarized Health Technology Assessment’, in: Forsch Komplementärmed (2006: 13, Suppl. 2) pp. 19-29
*Coulter, Harris Livermore, Homoeopathic influences in nineteenth century allopathic therapeutics, American
Institute of Homeopathy (Washington DC 1973)
* Boiron, Christian, Waarom ik vertrouwen heb in homeopathie, 1 st ed. Standaard Uitgeverij Antwerpen,
(Antwerpen 2007)
* Brands, Martien, Disease language and experience – a cognitive comparison of allopathy, homeopathy and
Chinese medicine, Acedemic doctorate (Amsterdam 1998)
* Cook, Trevor M., Samuel Hahnemann Biografie – Het fascinerende verhaal van een buitengewone arts,
Homeovisie (Alkmaar 1992)
*Das, Eswara, History and Status of Homoeopathy Around the World, (New Dehli 2005) B. Jain Publishers (P)
Ltd.
* Dinges, Martin, Homöopathie; Patienten, Heilkunde, Institutionen, Haug (Heildelberg 1996)
* Dinges, Martin (ed.), Patients in the History of Homoeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002)
* Dinges, Martin (ed.), Weltgeschichte der Homöopathie – Länder, Schulden, Heilkunde, Verlag C.H. Beck
(München 1996)
*European Committee for Homeopathy, International Guide on Homeopathic Documentation Resources, 9th
ed., May 2003
* European Committee for Homeopathy, Homöopathie in Europa, 2 nd ed., VII, 58 S (Wenen en Rotterdam 1996)
* European Committee for Homeopathy, International Guide on Homeopathic Documentation Resources, 9 th
ed. May 2003 (Drongen, Gent)
* European Council for Classical Homeopathy, ‘The Recognition and Regulation of Homeopathy in Europe’, (6 th
ed. June 2007)
* Hammidian, A., Oorsprong en aard van de homeopathie – Een historisch-kritische beschouwing, Thesis
University Utrecht (Utrecht 2002)
* Helman, Cecile G., Culture, Health and Illness, Butterworth Heinemann, 3 rd ed. (Oxford 1994)
* ’Herbal and Homoeopathic Remedies: enhanced status for alternative medicines’, in: OTC News and Market
Report 11-5 (Juli 1990) pp. 111-119
*Holz, Carol, Global Health Care: Issues and Policies, Jones and Bartlett Publishers (New York 2007)
* Homeopathic and Anthroposophic Medicine in Europe – Facts and Figures, ECHAMP E.E.I.G., Brussel 2 e ed.
2007
* Jütte, Robert (ed.), Homöopathie 1796-1996: Eine Heilkunde und ihre Geschichte, Robert Bosch Stiftung
(Stuttgart 1997)
* Jütte, Robert, Guenter B. Risse and John Woodward (ed.), Culture, Knowledge and Healing – Historical
Perspectives of Homeopathic Medicine in Europe and North America, EAHMHP (Sheffield 1998)
* Kayne, Steven B., Homeopathic Pharmacy – Theory and Practice, 2 nd ed. Elsevier Churchill Livingstone
(Edinburgh e.a. 2007)
* Kotok, Alexander, The history of homeopathy in the Russian Empire until World War I, as compared with other
European countries and the USA: similarities and discrepancies, Thesis Hebrew University of Jerusalem (1999),
http://homeoint.org/books4/kotok/index.htm
* Leeser, O., The Contribution of Homoeopathy to the Development of Medicine, Maxwell, Love & Co Utd.
(Londen 1945)
271 Zie bijvoorbeeld MLA Handbook for Writers of Research Papers, 6th ed. (2003). Gebruikte bron voor deze Scriptie:
Fowler, H. Ramsey and Jane E. Aaron, The Little Brown Handbook, 10 th ed. Pearson Education Inc. (2007). 647-730
69

* Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine A Worldwide Review, World
Health Organization (2001)
* LIGA Letters (97-2002) http://www.lmhint.net/LigaLetter/index.html
* Lupton, Deborah, Medicine as Culture - Illness, disease and the body in Western Societies, SAGE Publications
(Londen en New Delhi 1994)
* MeiBner Tageblatt, 250 Jahre Samuel Hahnemann, Begründer der Homoopathie (Collected material, Robert
Bosch Stiftung, 2005)
* Mitchell, G. Ruthven, Homeopathy – The first authorative study of its place in medicine today, W.H. Allen
(London 1975)
* Payer, Lynn, Medicine and Culture, Henry Holt and Company LLC (New York 1996)
* Ragin, Charles C., The Comparative Method – Moving beyond qualitative and quantitative strategies,
University of California Press (Californië en Londen 1987)
* Robert, Frank, Globalisierung und Kontextualisierung heterodoxer Medizin, Magisterthesis (Bielefeld 2002)
* Mahoney, James and Dietrich Rueschemeyer (Ed.), Comparative Historical Analysis in the Social Sciences,
Cambridge University Press (New York 2003)
* Schmitz, Martin (ed.), Strömungen der Homöopathie, KVC Verlag Essen (Essen 2002)
* Shaikh, Tarannum, ‘What Makes Homeopathy Look Unscientific to the World?’ in: The Homoeopathic
Heritage International (Februari. 2008) pp. 23-25
* Scott, Keith A. and McCourt, Linda A., Homeopathie – Geschiedenis, Methode en Geneesmiddelen, 1 e ed.,
Uitgeverij het Spectrum B.V. (Utrecht/Antwerpen 1986)
* Tischner, Rudolf, Das Werden der Homöopathie, Hippokrates Verlag (Stuttgart, 1950)
*T wentyman, L.R., ‘The Place of Homeopathy in Modern Medicine in the Light of History’ in: The Homeopathic
Heritage International (Januari 2008) pp. 17-20
* Ullman, Dana, A Condensed History of Homeopathy, North Atlantic Books (Californië 1999)
* Ullman, Dana, Discovering Homeopathy: Medicine of the Twentieth Century, North Atlantic Books (Californië
2003)
* Ullman Dana, ‘The Present Status of Homeopathy Internationally, in: Homeopathic Educational Services,
http://www.homeopathic.com/articles/view,22
* Vithoulkas, George, ‘Can Homeopathy, a Non-Violent System of Medicine, Survive in our Contemporary
Violent World?’ In The Homeopathic Heritage International (May 2009) pp. 34-35
* Vithoulkas, George, Alles over homeopathie, Uitgeverij Elmar (Rijswijk 1985)
* Ward, James William, The principles and scope of homeopathy, 2 nd ed., Selbstverl. (San Francisco 1929)
* Winston, Julian, The Faces of Homoeopathy; an illustrated history of the first 200 years, Great AUK Publishing
(Nieuw Zeeland 1999)
* Wolf, Angelike and Viola Hörbst, Medizin und Globalisierung – Universelle Ansprüche, lokalle Antworten, LIT
Verlag (Berlijn-Hamburg-Münster, 2006)
* Witten, Renate, Frühzeit der Homöopathie, Hippokrates Verlag (Stuttgart 1984)
Verenigde Staten
*Allen, Karen, e.a., ‘Towards an Inclusive Legislative Model for the Homeopathic Profession’ in:
http://www.amcofh.org/documents/AppendixD4.pdf
*Borneman, John. P., and Robert I. Field, ‘Regulation of homeopathic drug products’ , gepubliceerd op Hylands
Newsletter Website (2004), http://www.hylands.com/news/regulation.php
* Castleman, Michael, ‘The Strange Case of Homeopathy: Miracle cure, placebo or nothing at all?’ in: Natural
Health, Vol. 12 (11-2002) pp. 14-17
* Coulter, Harris L., Divided Legac (3e volume) - Science and Ethics in American Medicine 1800-1914, North
Atlantic Books (Berkeley 1982)
* Dinges, Martin, ‘The Role of Medical Societies in the Professionalisation of Homeopathic Physicians in
Germany and the USA’, in: Jütte, Robert, Guenter B. Risse and John Woodward (ed.), Culture, Knowledge and
70

Healing – Historical Perspectives of Homeopathic Medicine in Europe and North America, EAHMHP (Sheffield
1998), pp. 173-198
* Haller, John S., The History of American Homeopathy: The Academic Years 1820-1935, Haword Press (Londen
2005)
* Lodge, Edwin A., The American homoeopathic observer, Lodge’s Homoeopathic Pharmacy (Detroit, 2002)
* King, William Harvey, History of homoeopathy and its institutions in America, Lewis Publishers (New York,
datum onbekend)
* Kirschmann, Anne Taylor, ‘Struggle for Survival: the American Foundation for Homeopathy and the
Preservation of Homoeopathy in the USA, 1920-30’, in: Dinges, Marting (ed.) Patients in the History of
Homeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002), pp. 373-391
*Kirschmann, Anne Taylor, A Vital Force, Women in the History of Homeopathy, Rutgers University Press (New
Jersey 2003)
*’ Legal Status of Homeopathy in the United State of America’, American Institute of Homeopathy,
www.homeopathyusa.org
* Rogers, Naomi, ‘American Homeopathy Confronts Scientific Medicine’, in: Jütte, Robert, Guenter B. Risse and
John Woodward (ed.), Culture, Knowledge and Healing – Historical Perspectives of Homeopathic Medicine in
Europe and North America, EAHMHP (Sheffield 1998), pp. 31-64
* Rogers, Naomi, ‘The Public Face of Homoeopathy: Politics, the Public and Alternative Medicine in the USA
1900-40’, in: Dinges, Marting (ed.) Patients in the History of Homeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002)
* Schmidt, Joseph M., Hintergrund zur Geschichte der amerikanischen Homöopathie und ihrer Institutionen,
Unknown publisher (VS 2006), pp. 351-372
* Schmidt, Joseph M., ‘Homeopathy in the American West: its German connections’, in: Jütte, Robert, Guenter
B. Risse and John Woodward (ed.), Culture, Knowledge and Healing – Historical Perspectives of Homeopathic
Medicine in Europe and North America, EAHMHP (Sheffield 1998), pp. 139-172
* Schmid, F. W., Homöopathie in Amerika, LIGA (Brussel 1972)
* Ullman, Dana, Discovering Homeopathy: medicine for the 21 st century, North Atlantic Books, Berkeley 1991
* Warner, John Harley, ‘Orthodoxy and Otherness: Homeopathy and Regular Medicine in Nineteenth century
America’, in: Jütte, Robert, Guenter B. Risse and John Woodward (ed.), Culture, Knowledge and Healing –
Historical Perspectives of Homeopathic Medicine in Europe and North America, EAHMHP (Sheffield 1998), pp. 5-
30
* Yasgur, Jay, Homeopathic Journals of the USA, Vol. 40-No.1 (1998)
Verenigd Koninkrijk
*Gordon, Rena J. en Wilbert M. Gesler, Alternative Therapies (UK Edition), Springer Publishing Company
(Londen, 2003)
* Fischer, Peter, ‘Homeopathy and Mainstream Medicine: a dialogue of the deaf?’ in: Wiener Medizinische
Wochenschrift, (2005-155 21/22) pp. 474-478
* Leary, Bernard, ‘The Influence of Patients in the Provision of Homoeopathy in Great Britain: Nineteenth and
Twentieth Centuries’, in: Dinges, Marting (ed.) Patients in the History of Homeopathy, EAHMHP (Sheffield
2002), pp. 331-350
* Morrell , Peter, A History of Homeopathy in Britain, Staffordshire University (Verenigd Koninkrijk 2004)
* Morrel, Peter, British Homeopathy during two centuries, 2000,
http://homeoint.org/morrell/british/index.htm
* Nicholls, Phillip A., ‘Class, Status and Gender: Toward a Sociology of the Homoeopathic Patient in Nineteenth-
Century Britain’ in: Dinges, Marting (ed.) Patients in the History of Homeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002)
* Nicholls, Phillip A., Homeopathy and the Medical Profession (Londen 1988)
71

India
* Borghardt, T., Homöopathie in Indien. Feldstudie zur Theorie, Praxis und Verbreitung homöopathischen
Gesundheitsversorgung in Indien, (Dissertation University Freiburg, 1990)
* Chand, Diwan Harish, History of homoeopathy in the 19 th century, Jain (New Dehli 2007)
* Dinges, Martin, ’Homöopathie in Indien: Ein Absteiger im indischen Gesundheitssystem?’ in ZKH 2008; 52 (2)
60-68
* Friedrich, Boris, Homöopathie und Ayurveda in Indien und Deutschland, GRIN Verlag (Leipzig 2003)
* Hümmer, Anja, Homöopathie – eine indische Tradition?, GRIN Verlag (Leipzig 2007)
* Höhn, Rudolf, Indien und die Homöopathie, Medical Dissertation University of Freiburg (1983)
* Kleinman, Arthur and others (eds.), Culture and Healing in Asian Societies – Anthropological, Psychiatric and
Public Health Studies, Schenkman Publishing Company (Cambridge Massachusetts 1978)
* Leslie, Charles, Pluralism and Integration in the Indian and Chinese Medical Systems, Bossman Publishers
(Washington 1994)
* Manchanda, Raj Kumar and Kulashreshta, MUKul, ‘Cost Effectiveness and Efficacy of Homeopathy in Primary
Health Care Units of Government of Dehli, 60 th International Homeopathic Congress LIGA Congress (Berlin; May
2005)
* Palit, Chittabrata en Dutta, Achintya Kumar (ed.), History of Medicine in India – The Medical Encounter, Kalpaz
Publications (New Dehli 2005)
* Poonam, Bala, Medicine and medical policies in India: Social and Historical Perspectives, Lexington Books
(Plymouth 2007)
* Praesad, Raekha, ‘Homeopathy booming in India’, in: The Lancet, Vol. 370 (17-11 2007), pp. 1679-1680
* Schumann, Ute, ‘Vom “lärmenden Herzen” und anderen volksmedizinischen Ansichten in der indischen
Homöopathie’ in: Homöopatisch Gesprach, Vol. 12; 5 (May 2002) pp.68-84
Nederland
* Aakster, Cor, Alternatieve Geneeswijzen – Maatschappelijke aanvaarding en verwerping, Van Loghum
Slaterus (Deventer 1982)
* Dijk, Paul van, Geneeswijzen in Nederland, 8 th ed. Uitgeverij Ankh-Hermes (Deventer 1993)
* Gijswijt-Hofstra, Marijke, ‘Compromise, not conflict: the introduction of homoeopathy into the Netherlands
in the nineteenth century’ in: Tractrix, 5-1993, pp. 121-138
* Gijswijt-Hofstra, Marijke ‘The Haverhoeks and their Patients: the Popularity of Unqualified Homoeopaths in
the Netherlands in the Early Twentieth Century’, in: Dinges, Marting (ed.) Patients in the History of
Homeopathy, EAHMHP (Sheffield 2002) pp.217-236
* Gijswijt-Hofstra, Marijke en Rineke van Daalen red., Gezond en wel – Vrouwen en de zorg voor gezondheid in
de twintigste eeuw, Amsterdam University Press (Amsterdam 1998)
* Hoes, Jan, Homeopathie- totaalvisie op ziekte en gezondheid, Uitgeverij Ankh-Hermens (Deventer 2002)
* Kramers, C.W., Klinische Toetsing van de Homeopathie – Een leidraad voor onderzoekers, Nearchus C.V.
Hemrik (Zeist 1998 )
* Maas, H.P.J.A., ‘Wat is de positie van de Homoeopathie in de hedendaagse geneeskunde?’, in:
Homoeopatisch Maandblad (19 jan. 1970), pp. 3-11
* Schwabe, Wilmar, Een halve eeuw homeopathie in Nederland, onbekende uitgever (Zaandam 1949)
* Voorhoeve, J., Homoeopathie in de praktijk, 16 th ed. La Riviére en Voorhoeve (Zwolle, publicatiedatum
onbekend)
72

Over de Scriptie
In De Situatie Homeopathie onderzoekt Joris Dekkers de oorzaken van verschillende
populariteitsniveaus van homeopathie. Het onderzoek betrekt de VS, het Verenigd Koninkrijk, India
en Nederland en is vergelijkend van aard. De titel van het onderzoek verwijst naar de relatief lage
interesse die de academische gemeenschap in homeopathie toont, behalve dan naar het medische
belang van de effectiviteit van homeopathie. Deze scriptie exploreert een nog onontgonnen
onderzoeksveld. De historische aanpak, in combinatie met de vergelijkende, sociologische methode,
levert een intrigerend inzicht in de vraag naar wat homeopathie al of niet populair maakt in een land.
Over de Auteur
Drs. Joris T.H.J. Dekkers (1985) is geschiedenisleraar van beroep, en heeft 3 jaar aan de Universiteit
van Utrecht gestudeerd. Deze scriptie markeert zijn afsluiting van het MA programma Comparative
History. Hij is de auteur van een serie tekstboeken voor studenten betreffende
studieloopbaanbegeleiding. Dekkers studeert ook klassieke homeopathie, en is de directeur van
www.homeopathienetwerk.nl, een website die informatie over klassieke homeopathie verschaft.
Naast deze initiatieven is Dekkers altijd van plan geweest zo onbevooroordeeld als mogelijk is te
werk te gaan. Hij heeft bijna een half jaar fulltime aan dit onderzoek gewerkt, ondermeer aan de
gerennomeerde Robert Bosch Stiftung te Stuttgart.
__________________________________________________________________________________
“Een handig en methodologisch goed uitgevoerd onderzoek”
Professor Martin Dinges (IGM Robert Bosch Stiftung, Stuttgart)
“Een zeer interessant werk gebaseerd op indrukwekkend literair zoekwerk. Samenhangend
gepresenteerd en geschreven.”
Fia Dieteren (Universiteit van Utrecht)
Genomineerd voor de Hans Walz Prijs voor onderzoeken naar de geschiedenis van homeopathie
73