1976-053 GESCHIEDENIS/HISTOIRE PHARMACIE - Kring voor de ...

Liber Prescribendi
Dr. J. H. Ligterink, Amsterdam
Onder „Liber prescribendi" verstaat men een verzameling
van bereidingsvoorschriften, werkwijzen en
aantekeningen, aangelegd door en ten gebruike van
een apotheker ten behoeve of in verband met zijn beroepsuitoefening
in zijn apotheek.
In het algemeen kent deze verzameling de boekvorm.
Soms zijn hierin opmerkingen van persoonlijke aard
opgenomen.
Deze boekjes blijken niet zelden in de apotheek te zijn
achtergebleven bij het vertrek van de auteur en voortgezet
door diens opvolger(s). Voor identificatie der
auteurs en voor de datering kan dit moeilijkheden opleveren.
Het aantal dateringen en naamsvermeldingen
in de boekjes is vaak gering.
Veel van dit materiaal schijnt verloren te zijn gegaan,
waarschijnlijk bij het definitief sluiten der apotheek.
Boekjes uit het begin der 18e eeuw zijn dan ook zeldzaam.
Uit eigen materiaal en door de hulp van coll. Wittop
Koning kreeg ik de beschikking over een aantal van
deze werkjes. Het was verleidelijk om hun inhoud aan
een onderzoek te onderwerpen. Wellicht konden zij
een onbevangen beeld geven omtrent de beroepsuitoefening
van de apotheker in vroegere eeuwen, diens
beroepsopvatting en arbeidsomstandigheden, zijn rolvervulling
en rolbeleven binnen het functioneren van
de maatschappelijke structuur van zijn tijd. Om een
indruk te krijgen omtrent de mens achter dit alles zou
als aanvulling enig genealogisch onderzoek dienstig
kunnen zijn. Deze ambitieuze plannen stonden of vielen
echter met het antwoord op de vraag of deze
boekjes al dan niet een spontane weergave lieten zien
van wat de apotheker relevant achtte voor zijn dagelijks
werk en daarom als belangrijk of handig opschreef.
Het ontstaan der boekjes
Een bestudering van de inhoud der boekjes brengt een
aantal redenen naar voren, die gezamelijk en afzonderlijk
tot het openen en bijhouden de boekjes kunnen
hebben geleid:
Blijkbaar was het in de 18e en het begin der 19e eeuw
een gewoonte dat de leerling op zeker passend ogenblik
(begin van de leertijd?) van zijn meester een dusdanig
boekje ontving, waarin de meester soms eigenhandig
de eerste recepten had opgetekend, dus als
leermiddel.
Bij praktijkovername kwam het blijkbaar niet zelden
voor, dat (als onderdeel der overnamebepalingen?) de
op dat tijdstip relevante receptuur werd vastgelegd en
overgedragen. Deze van de officiële afwijkende receptuur
werd soms gevolgd door een overzicht van uitstaande
vorderingen.
Naast de al dan niet verplichte codices en handboeken
bestond er blijkbaar behoefte aan bijzondere receptuur
en werkwijzen, die werden overgeschreven uit boeken
en tijdschriften (vaak met bronvermelding) maar ook
verkregen van collegae en van derden (familiebezit).
Geneesmiddelen op recept van specialisten en lokale
geneeskundigen, frequent voorgeschreven, werden opgenomen
als een lokale aanvulling op de volgens voorschrift
gebruikte pharmacopée en codices. Deze redenen
wezen dus inderdaad in de richting van een boekje,
waarin werd opgenomen, wat voor de dagelijkse
praktijk nodig was. Dit gebeurde dan ook in onwillekeurige
volgorde, die vaak zelfs bij het overschrijven
in een nieuw boekje werd gehandhaafd.
Vertekening naar plaats en tijd
Een inventarisatie moest uitmaken, of deze boekjes,
samengenomen, een weergave vormden van de landelijke
praktijkvoering (zij het met lokale varianten)
dan wel gebonden waren aan stad, provincie of gewest.
Tevens diende de vraag te worden beantwoord,
of zij tezamen een aaneengesloten tijdsverloop bestreken,
dan wel slechts een aantal niet samenhangende
tijdvakken.
De boekjes bleken betrekking te hebben op apothekerspraktijken,
welke gevestigd waren in 7 van de 11
Nederlandse provinciën:
GRONINGEN:
Appingedam, Groningen
GELDERLAND:
Arnhem, Nijmegen
NOORD-HOLLAND:
Alkmaar, Amsterdam, Haarlem, Monnikendam
ZUID-HOLLAND:
Bodegraven, Gorinchem
NOORD-BRABANT:
's Hertogenbosch
ZEELAND:
Middelburg, Vlissingen
UTRECHT:
Utrecht
De spreiding was dus te groot om te mogen spreken
van een lokaal karakter van de verzameling. Zij het
verre van ideaal, men kon ze in deze samenstelling,
onder reserve, als nationaal gespreid zien. Gerangschikt
naar het einde van het tijdvak, dat door elk der
boekjes werd bestreken, ontstond het volgende overzicht:
1765—1774
1733—1795
1790—1829
1733—1832
1797—1832
1820—1835
1795—1840
1835—1850
1830—1870
1840—1870
1841—1870
1855—1870
1829—1890
1872—1890
1850—1890
1860--1892
1840—1910
1850—1911
1804—1919
1895—1920
1919—1937
1930—1941
1817—1957
1917—1960
t