UIT HARTSTOCHT EN WOEDE HET MOOISTE ... - Privé-domein

INLEIDING
MUZIEKDOMEIN
De voorliggende bloemlezing van Privé-domein-fragmenten over muziek en musici zou moeten
beginnen met de vaststelling dat het schrijven over muziek het doodgeboren kind is van de
literaire ambitie het onzegbare te zeggen. Voor de hoogste menselijke ervaringen zijn geen
woorden. Elke geschreven hommage aan muziek vertoont, bij alle schittering van welgekozen
adjectieven, dezelfde hulpeloosheid als de ogen van een droevig kind dat niet kan zeggen wat
het voelt. De blik van een geliefde, het uitzicht op de Matterhorn, het laatste strijkkwartet van
Beethoven – elke vertaling legt het af tegen het origineel.
Juist daarom zullen mensen nooit ophouden over muziek het laatste woord te willen zeggen.
De drang is te sterk, zoals ook bij de confrontatie met de natuur of met de liefde niemand
gehoorzaamt aan de nederige plicht van horen, zien en zwijgen. Muziek ruikt zo naar vrijheid;
waar woorden stokken, stromen de noten raadselachtig ongebonden door. Tegelijkertijd
belemmert zij die vrijheid, door de literair begaafde luisteraar tot de gevangene te maken van
zijn eigen zwakheid; alles van waarde maakt hem weerloos, een pathetische verslaafde die zo
vroom gelooft in wat hem heeft betoverd dat hij van die schoonheid móét getuigen, desnoods
door roeien en ruiten gaand. En hij kan het niet. Hij wordt de loonslaaf van een kunst die hem
het paradijs beloofde.
Die dubbelzinnigheid alleen al is voor muziekgevoelige naturen om dol van te worden. Zij
stuiten hardhandig op de paradox van het meesterwerk, een kunststuk dat zich weliswaar helder
en voor iedereen begrijpelijk lijkt uit te drukken, maar op een wijze die zich op geen enkele
manier laat verbaliseren.
Ziedaar de aantrekkingskracht van de muziek op de schrijver, en van het schrijven over
muziek op de lezer. De hulpeloosheid die de schrijvende luisteraar bij het optekenen van zijn
gevoelens overvalt, is voor zijn dankbare publiek behalve aandoenlijk ook aangrijpend. Net als
gewone mensen zijn ook schrijvers op hun mooist wanneer ze met de kwetsbaarheid van
stervelingen op hun tenen durven te staan in een poging de hemel te raken. Want in die hemel
klinkt muziek, daar zal geen muzisch mens aan willen twijfelen. Als bron van troost en als
symbool van de verbondenheid met anderen is het een medium zonder concurrentie.
Vandaar dat ook in de egodocumenten van de serie Privé-domein de verwondering over de
magische aantrekkingskracht van muziek zich met geen span paarden laat bedwingen, noch bij
de relatieve buitenstaanders, de muziekbewonderaars, noch bij de muziekbeoefenaars onder de
auteurs: de musici, de componisten. Van voetnoot tot paukenslag, steeds klinkt er muziek tussen
de regels. Soms in de vorm van een vluchtige mededeling, zoals wanneer Friedrich Hölderlin in
brieven aan familieleden vraagt hem zijn fluit te sturen. Maar veel vaker neemt de diepgevoelde
binding met muziek de gedaante aan van een regelrechte liefdesverklaring, dikwijls in
combinatie met een obsessieve jacht op het onvindbare geheim achter het wonder.
Een regelmatig terugkerend element in de Privé-domein-reeks is de bewondering voor Bach,
die bij verschillende auteurs zijn toehoorders met stomheid slaat. In De behouden tong schrijft
Elias Canetti over zijn moeder: ‘Na het bezoek aan de Matthäus-Passion was zij in een
gemoedsgesteldheid die ik alleen al daarom niet vergat, omdat zij dagenlang niet in staat was
een behoorlijk gesprek met mij te voeren. Een week lang was zij niet eens tot lezen in staat. [...]
Op een avond kwam zij met tranen in haar ogen bij mij op de slaapkamer en zei: “Nu is het
afgelopen met de boeken, ik zal nooit meer kunnen lezen.” ’
Ook in Mijn Vlaamse jaren van Jeroen Brouwers duikt de Matthäus op, ‘getoonzet door de
vriendelijke en nederige Bach, Johann Sebastian, geen snor, geen sikje, nooit dronken, nooit
ondeugend, maar wel het corpulente lijf vol onuitsprekelijk verdriet, vanwege heimwee naar
2