Verslag van de Vereniging - CBF

62
29 Vgl. Marten Jan Bok, ‘Familie, vrienden en opdrachtgevers’,
in: Jacobine Huisken, Koen Ottenheym en Gary Schwartz,
Jacob van Campen. Het klassieke ideaal in de Gouden Eeuw,
Amsterdam 1995, 27-52.
30 Van Swigchen 1965 (n. 1), 10; Von der Dunk 1996 (n. 5),
333.
de omwenteling van 1795 sprake kon zijn. Het Maagdenhuis was al in
1787 voltooid en kan daarom niet in verband worden gebracht met gebeurtenissen
van acht jaar later.
In de zeventiende eeuw was het voor de stad Amsterdam allerminst een
bezwaar om de katholieke Jacob van Campen het nieuwe, prestigieuze
stadhuis te laten bouwen. Zijn katholieke achtergrond was geen beletsel
voor verschillende interessante opdrachten voor Van Campen op het
hoogste niveau, dat van de stadhouder. 29 Godsdienstige eenkennigheid
was daarbij niet aan de orde, waarbij men zich in tegendeel kan afvragen
of er ooit over de geloofsovertuiging van een kunstenaar of architect
werd gesproken als er opdrachten te vergeven waren. In het laatste
kwart van de achttiende eeuw waren het mogelijk de politieke opvattingen
die de carrière van een architect konden helpen dan wel blokkeren,
maar dit blijkt eigenlijk nauwelijks het geval te zijn geweest. Naast politieke
voorkeuren van architecten en opdrachtgevers waren er bovendien
nog andere factoren in het spel, waarover later meer. Gevallen waarbij
architecten geen opdrachten meer wisten te verwerven en waarbij dit
gemis aan inkomsten moet worden toegeschreven aan hun eigen politieke
opvattingen, zijn niet te noemen, en dat is een belangrijke vaststelling.
Ook architecten met een aanstelling bij een stad werden hooguit in
een heel enkel geval de deur uitgewerkt om politieke redenen. Alleen
Barend Goudriaan, die in dienst was van de Amsterdamse stadsfabriek
en daar met Van der Hart en Schilling de leiding deelde, schijnt in 1798
vanwege zijn Oranjegezindheid uit de stedelijke dienst ontslagen te
zijn. 30
Behalve de vragen naar de politieke gezindheid van opdrachtgevers en
architecten kunnen ook andere, hiermee samenhangende overwegingen
naar voren gebracht worden. Want ook als bekend is welke politieke
richting een opdrachtgever in de laatste decennia van de achttiende, of
de eerste van de negentiende eeuw heeft gehad, kan men zich afvragen
of het de ambitie van die opdrachtgever is geweest om dat ook tot uitdrukking
te brengen in de architectuur. Eveneens is de vraag gerechtvaardigd
of een architect in de betreffende periode de behoefte zal hebben
gehad om zijn steun aan de Oranjes dan wel zijn afkeer van hen, in
architectonische ontwerpen naar voren te brengen, gesteld overigens dat
hij daar al toe in de gelegenheid zou zijn geweest. Bovendien is het natuurlijk
een interessant punt of de architectuur het meest geëigende
middel was voor bijvoorbeeld een overtuigd patriot om uiting te geven
aan zijn (of haar) politieke gezindheid. Kunnen er specifieke architectonische
concepten of misschien delen van de vormgeving worden be-
H E T ‘ H O D S H O N H U I S ’ I N H A A R L E M E N H E T O E U V R E VA N A B R A H A M VA N D E R H A R T J A A R V E R S L A G 2 0 0 8
noemd als dermate kenmerkend voor patriotse opdrachtgevers, dat de
toepassing ervan goed begrepen zal zijn en voor de opdrachtgever een
belangrijk middel kan zijn geweest om zich er van te bedienen? Dergelijke
vragen lijken eigenlijk weg te zakken in een moeras van onduidelijkheid,
al kan er met enige moeite toch wel iets over worden gezegd.
Het stellen van deze vragen alleen al is van belang voor de analyses van
de architectuur van het einde van de achttiende en de aanvang van de
negentiende eeuw. In vergelijking met verschillende andere landen was
de situatie in Nederland in politiek en bestuurlijk opzicht misschien wel
heel veranderlijk en opwindend, met de architectuur lijkt dat niet erg
het geval te zijn. Maar waar architecten elders in Europa in de periode
rond 1800 mede door politieke veranderingen geïnspireerd werden, zijn
het ook daar toch vooral papieren gebouwen gebleven en was er in de
uitgevoerde projecten veel minder revolutionair elan terug te vinden. 31
Zowel met betrekking tot de opdrachtgevers als wat betreft de uiteindelijke
gerealiseerde architectuur dient steeds het onderscheid tussen particuliere
opdrachten en opdrachten van religieuze of bestuursorganen in
de beschouwing betrokken te worden. Bij geen van de opdrachtgevers
blijkt het echter een cruciale overweging te zijn geweest om het nieuwe
bewind nadrukkelijk in een stedelijke context te plaatsen door middel
van andere en nieuwe architectonische concepten. Ook bij Felix Meritis
in Amsterdam, naar ontwerp van Jacob Otten Husly, is dat niet het geval
geweest, want een patriots bolwerk is die instelling helemaal niet geweest:
“Felix Meritis was en bleef politiek neutraal; patriotse activisten
waren verenigd in de Vaderlandse Sociëteit en nadat deze was verboden,
in Doctrina et Amicitia”, stelde Schmidt recentelijk vast. 32
In de architectuur van de late achttiende en de vroege negentiende
eeuw lijkt de politieke kaart niet of nauwelijks gespeeld te zijn. Opdrachtgevers
en architecten bewogen zich allerminst uitsluitend in de
kringen van de eigen godsdienstige en politieke geestverwanten, maar
andere factoren zijn daarbij van groter belang geweest. De verschillen in
opdrachten tussen Van der Hart en verscheidene collega-architecten
kunnen niet worden verklaard vanuit een politieke overtuiging. Veeleer
was het van belang om enerzijds een vaste plaats te hebben binnen het
stedelijk bouwbedrijf, zoals bij Van der Hart in Amsterdam sinds 1777,
en anderzijds een goed netwerk op te bouwen van opdrachtgevers, die
los van religieuze en politieke overwegingen interessante opdrachten
konden geven. Daarbij valt bij Van der Hart ook nogal eens op dat het
kennelijk opdrachten waren die hem goed lagen, waardoor hij al vroeg
in zijn Amsterdamse loopbaan met Henry Hope een belangrijke particu-
V E R E N I G I N G H E N D R I C K D E K E Y S E R
Afb. 30: Een contract wordt getekend in het huis van
Abraham van der Hart (staand rechts), tekening door
Christiaan Andriessen, 6 augustus 1806.
31 Vgl. bijv. Winfried Nerdinger, Klaus Jan Philipp en Hans-
Peter Schwarz, Revolutionsarchitektur. Ein Aspekt der
europäischen Architektur um 1800, tent. cat. Frankfurt 1990.
32 Zie Schmidt 2006 (n. 17), 232-233.
63