Speurtochtboekje maand van de geschiedenis - Openbaar Ministerie

Arrondissementsparket Utrecht
Straffen door
de eeuwen heen
EEN SPEURTOCHT VOOR KINDEREN EN VOLWASSENEN

Wat is het Openbaar Ministerie
Volgens de wet is in Nederland het Openbaar Ministerie (OM)
verantwoordelijk voor de opsporing en vervolging van strafbare
feiten. Ook moet het ervoor zorgen dat het vonnis van de rechter wordt
uitgevoerd. Bij het OM werken officieren van justitie. Hun taak is om
mensen die de wet overtreden op te sporen en voor de rechter
te brengen.
Inhoudsopgave
1 Schavotstraffen 4
2 Werkstraffen 6
3 Behandeling 10
4 De doodstraf 10
5 Verbanning 16
6 Celstraffen 18
7 Van doodstraf tot budgettering 19
8 Wetten en organisatie 20
9 Bestuur en rechtspraak apart 22
10 Oude en nieuwe misdaden 24
11 Het bewijs 26
12 Boetes en transacties 28
Openingstijden Gerechtsgebouw:
maandag tot en met vrijdag van 8.30 tot 17.00 uur
Openingstijden Het Utrechts Archief:
dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur.
2 | Straffen door de eeuwen heen

Voorwoord
Het Openbaar Ministerie en de rechtspraak bestaan dit jaar 200 jaar
in hun huidige vorm. Op 1 maart 1811 bepaalde Napoleon, die toen in
Nederland keizer was, hoe er recht moest worden gesproken. Voor die
tijd gebeurde dat natuurlijk ook wel, maar in 1811 werden er wetten
ingevoerd voor het hele land. In deze speurtocht kom je langs gebouwen
en plekken in de stad die met het recht te maken hebben. Al speurend
kun je de verschillen ontdekken tussen straffen van vroeger en nu. In dit
boekje vind je de route en de informatie. De vragen en opdrachten vind
je op het aparte antwoordvel. Vul dat in en lever het in als je weer terug
bent bij het Gerechtsgebouw. Heb je de vragen goed, dan maak je kans
op een ipod shuffle. Inleveren kan tussen 15 en 23 oktober 2011. Daarna
wordt bekend gemaakt wie de winnaars zijn. Maar nu op weg. Het is een
lange tocht die zeker twee uur duurt.
Veel plezier.
3 | Straffen door de eeuwen heen
Johan Bac
Hoofdofficier van Justitie Utrecht

Schavot op het Vredenburg
4 | Straffen door de eeuwen heen

1 Schavotstraffen
Je staat op het Vrouwe Justitiaplein.
Het Openbaar Ministerie en de rechtbank zitten hier nu ruim tien
jaar. Daarvoor zat de rechtbank in de Hamburgerstraat. Daar komen
we straks ook langs en daar werd al vanaf het jaar 1000 rechtgesproken.
Een straf die vroeger voor ernstige misdrijven werd opgelegd, was de
schavotstraf. Schavotten stonden op het Paardenveld, op de Neude en
op het Vredenburg zoals je kunt zien op het plaatje. Een schavot was
een soort verhoging. Als straf werd je daar tentoongesteld. Soms werd
je alleen maar uitgescholden, maar als je iets ergers had gedaan werd je
geslagen, gebrandmerkt of zelfs ter dood gebracht. De mensen mochten
allemaal komen kijken. Ze zouden het dan wel uit hun hoofd laten om
ook zo’n misdaad te begaan. Maar voor veel mensen was het ook
een uitje.
In 1854 werden de schavotstraffen afgeschaft en het straffen gebeurt
niet meer in het openbaar. Tegenwoordig wordt een straf bepaald in
de rechtszaal. Die rechtszittingen zijn openbaar. Dat is niet om de
verdachte extra te straffen, maar om te kunnen controleren of de rechter
en de officier van justitie hun werk wel goed doen. Rechtzittingen met
jongeren zijn trouwens niet openbaar.
Ga naar het antwoordvel en maak opdracht 1.
5 | Straffen door de eeuwen heen

2 Werkstraffen
Loop in de richting van het grote beeld, de ‘Column of Justice’,
loop tussen de twee gebouwen door en ga dan linksaf naar de
Catharijnesingel. Daar loop je een klein stukje rechts en dan
steek je de Catharijnesingel over en loop je de Lange Smeestraat
in. Zie je het plantsoen langs de singel en even verderop het
Bartholomeus Gasthuis?
Tegenwoordig zijn dit plekken waar je een werkstraf zou kunnen doen.
Je hoeft dan niet naar de gevangenis of een boete te betalen. Maar wel
moet je iets terug doen, om goed te maken wat je fout hebt gedaan.
Zo’n werkstraf krijg je alleen als je iets hebt gedaan wat niet heel erg is,
bijvoorbeeld als je iets kapot hebt gemaakt, en als je al niet eerder bij
de rechter bent geweest. Reclassering Nederland zorgt ervoor dat de
werkstraffen goed worden uitgevoerd. In het geval van kinderen zorgt
de Raad voor de Kinderbescherming daarvoor.
Maak nu opdracht 2.
6 | Straffen door de eeuwen heen

Werkstraf in uitvoering
7 | Straffen door de eeuwen heen

8 | Straffen door de eeuwen heen

Loop de Lange Smeestraat uit en ga over de brug rechtsaf de
Oudegracht op aan de kant van de Plaatboef. Als je in de Twijnstraat
komt, ga je linksaf de Nicolaasstraat in tot je op het Nicolaaskerkhof
komt. De straat rechts heet de Nicolaasdwarsstraat en daar zie je het
oude tuchthuis.
In het tuchthuis zat je niet alleen opgesloten maar moest je de hele
dag hard werken. Er waren bijvoorbeeld rasphuizen en spinhuizen.
Het idee was dat je net zo goed kon werken, als je dan toch werd
opgesloten. De straffen waren heel streng. Zo werd er een jongen van
elf jaar veroordeeld tot acht jaar tuchthuis omdat hij geld in een winkel
had gestolen.
Tegenwoordig kun je niet meer veroordeeld worden door de rechter als
je jonger dan 12 jaar bent. En als je ouder dan 12 bent en een keer iets
strafbaars doet, ga je niet gelijk naar de gevangenis. Je krijgt eerder een
Halt-straf. Je moet dan bijvoorbeeld een opstel schrijven over waarom
het fout is om iets te stelen en je excuses maken aan het slachtoffer.
Of neem nu Maria Capijn. Zij liep in 1798 ’s avonds dronken over straat.
Haar muts was afgevallen en haar haar hing los. Voor zulk onzedelijk
gedrag moest ze een jaar naar het tuchthuis. En wat vind je van Hermina
Barends? Dit 16-jarige meisje was weggelopen van huis omdat ze daar zo
slecht werd behandeld en woonde bij een gezin in Utrecht. Daar was ze
op een dag stiekem vertrokken en had daarbij wat kleren meegenomen.
Dat was diefstal. Ze werd gepakt en moest twee jaar naar het tuchthuis.
Kijk eens goed naar wat er boven de deur van het tuchthuis
staat en maak opdracht 3 en 4.
Oude tuchthuis
9 | Straffen door de eeuwen heen

3 Behandeling
Je loopt het Nicolaaskerkhof over, de Agnietenstraat in en gaat linksaf
de Lange Nieuwstraat in. Al snel zie je een modern gebouw aan de
linkerkant. Dat is het Willem Arntsz Huis waar mensen met een
psychische stoornis worden behandeld.
Veel mensen die strafbare feiten begaan hebben last van een psychische
stoornis. Vroeger hield men daar geen rekening mee en werd je gestraft
voor wat je had gedaan. Vanaf ongeveer 1800 gingen mensen het
belangrijk vinden wie die dader nu was en waarom hij een misdaad had
begaan. Dan kun je iemand namelijk behandelen en voorkomen dat
iemand weer de fout in gaat.
Nu kan een rechter naast straffen bijvoorbeeld ook verplichte therapie
opleggen. Dat is niet alleen bedoeld om de maatschappij veilig te maken
maar ook om iemand weer beter te maken of te leren omgaan met
een stoornis.
Maak nu opdracht 5.
10 | Straffen door de eeuwen heen

W. Arntsz Huis
11 | Straffen door de eeuwen heen

Ingang oude rechtbank
12 | Straffen door de eeuwen heen

4 De doodstraf
Loop nu verder de Lange Nieuwstraat uit tot die overgaat in de Korte
Nieuwstraat. Rechts voor je, op de hoek van de Hamburgerstraat zie je
het oude Gerechtsgebouw. Nu zit hier het archief. Loop het plein op en
kijk naar het beeld boven de grote ingang.
Daar staat aangegeven wanneer de Franse wetboeken werden
vervangen. Het nieuwe Nederlandse Wetboek van Strafrecht liet nog
even op zich wachten, dat kwam er pas in 1886. Het is daarna nog
heel vaak aangepast en uitgebreid maar eigenlijk is het nog steeds het
Wetboek van Strafrecht waar we nu mee werken.
Maak nu opdracht 6.
13 | Straffen door de eeuwen heen

Loop het gebouw in en vraag bij de balie links om een toegangskaartje
(gratis). Ga dan naar binnen, meteen rechts, dan weer links en dan
de trap af naar beneden. Beneden ga je linksaf en dan kom je bij de
cellen. In de eerste cel ga je een paar opdrachten doen.
Als je niet bang bent uitgevallen, kun je er gerust in. Bedenk ook dat
het gaat om heel lang geleden. Twijfel je, vraag dan aan je ouders of je
begeleider of die eerst even kijkt. In de cel moet je een filmpje starten.
Maak daarna opdrachten 7, 8 en 9.
Je denkt nu misschien dat er vaak de doodstraf werd gegeven maar dat
is toch niet zo. Voor zware misdrijven kon de rechter inderdaad iemand
ter dood laten brengen. Bijvoorbeeld voor moord en doodslag, voor
verkrachting en diefstal, onrust en verraad. Maar in de middeleeuwen
werd maar in twee van de honderd gevallen inderdaad de doodstraf
uitgevoerd en zware lijfstraffen maar in een op de honderd gevallen.
Het zijn dan ook heel nare straffen: onthoofding door het zwaard,
verbranding op de brandstapel, verwurging aan de paal, ophanging,
radbraken. En als lijfstraffen kwamen voor: geseling, brandmerken of
het afsnijden van een oor. Straffen als boetes en verbanning uit de stad
werden veel vaker opgelegd.
In de 18 de en 19 de eeuw werd de doodstraf steeds minder uitgevoerd of
er werd vaker straf kwijtgescholden (gratie gegeven). In 1794 werd voor
de laatste keer iemand geradbraakt. In 1860 werd in Utrecht voor de
laatste keer de doodstraf uitgevoerd. Dat ging toen om een 32-jarige
vrouw die haar beide kinderen had omgebracht. In 1870 werd de
doodstraf afgeschaft.
14 | Straffen door de eeuwen heen

Het verhaal van de moord in 1661 op de dienstmaagd van de Domheer Reuver.
Bovenin zie je de verdachten: Trijntje Ridersbach, bakker Augustin de Vos en zijn
zoon Pieter de Vos. Daaronder een afbeelding van de moord, de terechtstelling op
het schavot en het tentoonstellen van de lichamen op het rad.
15 | Straffen door de eeuwen heen

Hofpoort
16 | Straffen door de eeuwen heen

Als je het Utrechts Archief weer hebt verlaten, ga je linksaf en loop je
de Hamburgerstraat uit. Vervolgens ga je linksaf de Nieuwegracht op.
Na een paar meter zie je aan je linkerhand de Hofpoort.
Deze poort was ooit een zijingang van de Paulusabdij waar in de
Middeleeuwen al recht werd gesproken. Tot 1877 was hier het Hof van
Utrecht gevestigd. Hier werden zwaardere delicten behandeld. Toen
het Hof moest verdwijnen, gingen de zware zaken naar de gewone
rechtbank in de Hamburgerstraat.
Maak nu vraag 10 op je antwoordblad.
17 | Straffen door de eeuwen heen

5 Verbanning
Loop verder over de Nieuwegracht en ga rechtsaf, voor Paushuize
langs, de Kromme Nieuwegracht op. Loop deze uit tot je bij het
plantsoen komt. Ga het plantsoen in en sla links af tot je de
Stadsschouwburg ziet liggen.
Aan je linkerkant zie je een restant van de stadsmuur. In 1122 kreeg
Utrecht stadsrechten. Hierdoor mocht de stad zich versterken. Rondom
de stad werd een gracht gegraven en een muur gebouwd. In de
stadsmuur werden vier grote bolwerken gemaakt. Verbanning uit de stad
werd regelmatig als straf opgelegd. Het lijkt misschien niet zo erg om
verbannen te worden maar je verloor je werk, je vrienden, je familie en
je kwam terecht tussen de rondzwervende rovers en landlopers. Zo werd
er in 1799 een stel mannen betrapt op homofilie. Dat vond men toen
een strafbaar feit. De een moest dertig jaar het tuchthuis in en de ander
werd levenslang uit Utrecht verbannen. Dat was ongeveer even erg. In
1811 werd er voor het laatst iemand uit Utrecht verbannen, in 1886 werd
verbanning afgeschaft.
Verbanning komt nu niet meer voor. Elke Nederlandse burger mag zelf
kiezen waar hij of zij wil wonen en binnen of buiten de stad gelden
dezelfde rechten. Nou ja, de maximum snelheid voor auto’s is anders.
Kijk op het bord dat iets vertelt over de stadsmuur
en maak vraag 11 op je antwoordblad.
Loop nu verder, links langs de Schouwburg over het Lucas Bolwerk
en ga dan de Wittevrouwenkade op. Loop die uit tot je bij de
gevangenis komt.
18 | Straffen door de eeuwen heen

Stadsmuur
19 | Straffen door de eeuwen heen

Penitentiaire Inrichting Wolvenplein
6 Celstraffen
Voor 1811 waren er nog geen gevangenissen zoals wij ze nu kennen.
Als je werd opgesloten voor je naar de rechter moest, werd je vastgezet
in een kasteel, een stadspoort of een raadhuis, bijvoorbeeld in het
Utrechtse stadhuis. Kreeg je een lange gevangenisstraf dan moest je naar
het tuchthuis. Napoleon voerde het gevangeniswezen in. Aanvankelijk
werden gevangenen bij elkaar opgesloten; in die jaren bestonden er nog
geen cellen. Dat vond men niet goed meer in 1850. Er moesten aparte
20 | Straffen door de eeuwen heen

cellen komen. Zodoende werden er nieuwe gevangenissen gebouwd,
zo ook in Utrecht. De gevangenis aan het Wolvenplein is de op één
na oudste gevangenis van Nederland met aparte cellen. Vanaf die tijd
werden mensen in hun eentje opgesloten. Dat was weer het andere
uiterste. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen er mogelijkheden voor
sport, werk en studie. Ook zijn er nu aparte vrouwengevangenissen.
Maak nu vraag 12.
21 | Straffen door de eeuwen heen

7 Van doodstraf tot budgettering
Loop nu terug de Wittevrouwenkade op. Aan je rechterhand
op nummer 6 zie je de organisatie “De Tussenvoorziening”.
Eerder heb je gezien dat je in de Middeleeuwen de doodstraf kon krijgen
voor diefstal. Of jaren in het tuchthuis. Iedereen was in die tijd en ook de
eeuwen daarna namelijk vreselijk arm en als je diefstal pleegde, was dat
een zeer ernstig misdrijf. En volgde een zware straf.
Ook nu komt diefstal veel voor. Soms omdat mensen op een makkelijke
manier aan geld willen komen. Soms omdat ze niet kunnen werken
en weinig hebben. Deze mensen hebben vaak problemen, zoals een
drugsverslaving of een psychische stoornis. Ze hebben dan moeite om
hun leven op de rails te houden. Vroeger hield men daar geen rekening
mee. Nu krijgen deze mensen hulp. Stichting “De Tussenvoorziening”
helpt deze mensen bijvoorbeeld om verstandig met geld om te gaan.
Budgettering heet dat. Op die manier hoeven ze niet meer te stelen.
Maak nu vraag 13.
Loop nu een stukje terug de Wittevrouwenkade af en ga bij de brug
rechtsaf de Wittevrouwenstraat in.
Maak nu vraag 14.
22 | Straffen door de eeuwen heen

De Tussenvoorziening
23 | Straffen door de eeuwen heen

Lodewijk Napoleon
24 | Straffen door de eeuwen heen

8 Wetten en organisatie
Napoleon woonde ooit in het grote gebouw aan de linkerkant.
Hij zorgde ervoor dat de rechtspraak overal in Nederland hetzelfde
werd ingericht. Voor zijn tijd waren er allerlei vormen van rechtspraak,
bijvoorbeeld burengerechten of de schepenbank. Straffen konden bij
de ene rechtbank heel anders uitvallen dan bij de andere. Daarom
voerde Napoleon wetten in die voor iedereen golden. Dat was een stuk
eerlijker en betrouwbaarder. Twee jaar later, in 1813, was Napoleon al
weer vertrokken uit Nederland en werden de wetten en de organisatie
aangepast. Maar de basis die Napoleon had gelegd, is altijd gebleven.
Het gebouw, dat dus als paleis dienst deed, wordt dit jaar verbouwd
en kun je jammer genoeg niet goed zien.
Maak nu vraag 15.
25 | Straffen door de eeuwen heen

9 Bestuur en rechtspraak apart
Loop de Wittevrouwenstraat verder in en ga linksaf de Drift op.
Je komt nu op het Janskerkhof. Je steekt dit helemaal over, langs
de kerk. Ook steek je de straat over in de richting van het beeld
van Donders.
Rechts van dit beeld zie je een oud gebouw met een trapje. Dit was
de Statenkamer. Hier zetelde in 1530 de Raad van Regeeringe ende
Regtsoefeninge. Deze raad had verschillende taken: het maken van de
wetten, het besturen van het land en de rechtspraak. Vanaf 1580 werd
het gebouw gebruikt voor vergaderingen van de Staten van Utrecht en
nog later door de Universiteit.
Maak nu opdracht 16.
Loop nu rechtsaf, de Lange Jansstraat door, dan kom je op de Neude.
26 | Straffen door de eeuwen heen

De Statenkamer
27 | Straffen door de eeuwen heen

Paardenveld, met aan de rechterkant de galg
28 | Straffen door de eeuwen heen

10 Oude en nieuwe misdaden
Op de Neude werden vroeger ook wel straffen in het openbaar
uitgevoerd. Zo werd hier in 1519 een vrouw verbrand omdat ze een heks
zou zijn. Dit was vrouwe Luyt. Ze werd beschuldigd van ‘het toebrengen
van schade door middel van toverij, maar ook door het sluiten van een
verbond met de duivel’. Ook kwam het voor dat een valsemunter hier
in een grote koperen ketel werd gaargekookt.
Tegenwoordig weten we wel beter en hekserij is allang geschrapt
uit het Wetboek van Strafrecht. Zo zijn er meer misdaden verdwenen.
Maar in de afgelopen twee eeuwen zijn er ook veel nieuwe
misdaden bijgekomen.
Maak nu opdracht 17.
Loop linksaf de Neude over en ga de Schoutenstraat in.
Een schout zorgde voor de handhaving van de orde en spoorde
misdadigers op. Maar hij deed veel meer: hij bracht de verdachten voor
de rechter, vroeg een straf en zorgde er ook voor dat die werd uitgevoerd.
Een schout is dus eigenlijk een voorloper van de officier van jusitie die
bij het Openbaar Ministerie werkt.
Maak vraag 18.
Als je door de Schoutenstraat bent gelopen, ga je rechtdoor,
achter het Stadhuis langs, rechtsaf het Oudkerkhof op en dan kom
je op de Stadhuisbrug. Ga voor de boekhandel staan met je gezicht
naar het stadhuis.
29 | Straffen door de eeuwen heen

11 Het bewijs
In het stadhuis werken nu de burgemeester, wethouders en de
ambtenaren. Vroeger werkte op het stadhuis ook de schepenbank.
De schepenen, die de stad bestuurden, konden recht spreken over
bijvoorbeeld ruzies en schuldkwesties.
In een van de gebouwen die op de plek van het huidige stadhuis stond,
Huize Hasenberg, was een gevangenis. Daar zat je als je verdacht
werd. Daar werd je dan ook verhoord. Als het om ernstige feiten ging,
dan gebeurde dat in de ‘pijnigkamer’. Liever had men als bewijs een
betrapping op heterdaad of een getuigenverklaring, maar als het nodig
was voor het bewijs werden mensen soms gemarteld om een bekentenis
af te leggen. Dat laatste komt allang niet meer voor. In 1798 werd de
pijnbank afgeschaft.
Ten slotte werd het stadhuis gebruikt als executieplaats. In de 19 de eeuw
werd Pieternella van Blerik hier op de binnenplaats gegeseld. Ze had
twee doeken en een muts gestolen. Ze was te ziek om te werken en
had geld nodig voor een slaapplaats en eten. Ze had al drie dagen niet
gegeten. Na het geselen werd ze levenslang uit de stad verbannen.
Maak nu vraag 19.
We gaan nu terug naar het Gerechtsgebouw. Loop hiervoor de
Choorstraat in, rechtsaf over de Steenweg, linksaf door de Mariastraat
en dan weer rechtsaf de Mariaplaats over. Ga linksaf, steek de
Catharijnebaan over en loop weer linksaf. Ga rechtsaf Sterrenbos
in en je bent weer op het Vrouwe Justitiaplein.
30 | Straffen door de eeuwen heen

Huize Hasenberg
31 | Straffen door de eeuwen heen

Beeldje Vrouwe Justitia
32 | Straffen door de eeuwen heen

12 Boetes en transacties
Tenslotte is er een straf die in alle eeuwen is opgelegd en nog steeds
veel wordt opgelegd: de geldboete of transactie. Dit was en is de straf
die het meest wordt gegeven. Niet alleen de rechter kan een geldstraf
opleggen, ook het Openbaar Ministerie kan verdachten een transactie
geven. Ze moeten dan geld betalen en als ze dat doen, hoeven ze niet
naar de rechter.
Dat moet natuurlijk wel eerlijk gebeuren. Daarom zijn er allemaal regels
waarmee de officier van justitie kan bepalen hoe hoog het bedrag is dat
iemand moet betalen.
Op die manier wordt iedereen gelijk behandeld. Dat is ook zo vastgelegd
in onze grondwet. In artikel 1 staat namelijk:
‘Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen
gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging,
politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is
niet toegestaan.’
Maak nu de laatste opdracht, nummer 20. Lever je
antwoordblad nu in bij de ingang van het Gerechtsgebouw.
Dit boekje mag je houden.
Bedankt dat je hebt meegedaan.
33 | Straffen door de eeuwen heen

Colofon:
Dit is een uitgave van het Arrondissementsparket Utrecht, juni 2011.
Illustraties: Archief Utrecht, Mary Hallebeek
Tekst: Mary Hallebeek
Vormgeving: Kris Kras Design Utrecht
Druk: repro rechtbank Utrecht
34 | Straffen door de eeuwen heen

35 | Straffen door de eeuwen heen

Arrondissementsparket Utrecht
Vrouwe Justitiaplein 1
Postbus 16005
3500 DA Utrecht
T 030 223 30 00
M info.parket.utrecht@om.nl