Boerderijen in Vlaanderen. Geografische situering en ...

OPeN MONuMeNteNdaG vlaaNdereN 2010 de vier eleMeNteN
Sarah Luyten | Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) | www.cagnet.be
BOerderijeN iN vlaaNdereN.
GeOGrafische situeriNG eN MateriaalGeBruik
Het hedendaagse cultuurlandschap van Vlaanderen is het
resultaat van een eeuwenlange inspanning van de mens
om in zijn levensonderhoud te voorzien. Het landschap is bijgevolg
in grote mate gevormd door agrarische activiteiten.
Boerderijen nemen in dit landschap een belangrijke plaats in,
waarbij beiden elkaar zelfs in grote mate bepalen. De boer is
steeds afhankelijk geweest van de natuurelementen. In Vlaanderen
zijn er vandaag nog enkele tienduizenden boerderijen.
Elk heeft zijn eigen karakter en een verhaal dat wel enkele
eeuwen terug kan gaan. Deze thematekst biedt een kort overzicht
van de inplanting van de boerderij in het landschap en
het materiaalgebruik bij de opbouw, van de middeleeuwen
tot de eerste helft van de 20ste eeuw.
Hoeven in het landschap
Het bouwen van een boerderij gebeurde nooit zo maar. Verschillende
factoren, zoals topografie, bodemgesteldheid maar
ook de tijdsperiode, speelden een cruciale rol. Bodem en vegetatie
verschillen in Vlaanderen sterk van streek tot streek,
waardoor een grote verscheidenheid aan boerderijen terug te
vinden is. Politieke, sociale en economische omstandigheden
beïnvloedden eveneens de architectuur en bouwwijze. In perioden
van onrust trad het defensieve karakter sterk naar voren.
Was er daarentegen sprake van politieke stabiliteit dan uitte
de toegenomen welvaart zich in omvangrijke, luxueuze boerderijen
en bijgebouwen.
De bewoners poseren in hun dagelijkse bezigheid op de binnenkoer van een grote vierkantshoeve
in de 19de eeuw. Boven de statige inrijpoort ligt een duiventoren, teken van welstand.
Collectie CAG
Zeker in vroegere tijden was het van belang dat de boerderij
op een gemakkelijk verdedigbare plaats stond. De aanwezige
landschapselementen dienden dan vaak als een natuurlijke
verdediging. Een boerderij lag bijgevolg dikwijls aan het
water, nabij een rotsflank, op een heuvel etc. Een boerderij
werd bij voorkeur op een slechte ondergrond gebouwd. Op
deze manier verloor de eigenaar geen vruchtbare grond en
heikruis, De Sint-anna hoeve, één van de vierkantshoeven horende bij het kasteel ter
rijst, rond 1970. De bakstenen zijn vervaardigd uit de plaatselijk uitgegraven ondergrond.
De toen uitgegraven put is nu nog steeds zichtbaar in het landschap en in gebruik als
weiland.
Collectie Fam. Geerts - De Ro
de daarbij horende opbrengsten. Omdat het transport vroeger
moeilijk en tijdrovend was, lagen de boerderijen langs
een reeds bestaande weg, dikwijls een verbindingsweg tussen
twee gemeenten of marktplaatsen. Hoeven werden ook
vaak in de nabijheid van bronnen, beken, vijvers en rivieren
gebouwd. Op deze manier was er steeds water voorradig,
voor zowel mens als dier. Het water kon in sommige gevallen
zelfs gebruikt worden als aandrijving bij de verwerking
van de eigen geteelde producten. Ook de nabijheid van een
bos werd gezien als een pluspunt, want bomen betekenden
brandhout en constructiehout. Op sommige plaatsen was het
zeer belangrijk om beschutting te hebben tegen de natuurelementen.
Zo plantte de boer regelmatig hoge bomen of hagen
vlakbij de boerderij om meer beschut te zijn tegen de wind.
En tijdens de warme zomermaanden zorgden die bomen voor
schaduw en koelte. In de Polderstreek en in het Waasland zijn
vele hoeven gebouwd op motten of terpen, als bescherming
tegen overstromingsgevaar. Vissershoeven bevonden zich dikwijls
achter duinen ter beschutting tegen felle stormwinden.
Vele grotere boerderijen lagen op de grens tussen de akker-
en weilanden. Op deze manier kon de boer goed toezicht
houden op het vee en waren de verschillende akkers en velden
vlot bereikbaar.
Oriëntatie
In het Vlaamse landschap vinden we drie klassieke boerderijtypes
terug, namelijk de langgestrekte hoeve, de hoeve met een
open meerledige bouworde en de hoeve met een gesloten
meerledige bouworde. Ondanks hun verschil in opbouw zijn
er toch een aantal gelijkenissen. Zo was de voorgevel van het
woonhuis bijna altijd gericht naar het zuiden. Op die manier
warmde het woonhuis gemakkelijk op en viel heel wat zonlicht
binnen. Daarom telde deze zijde ook de meeste ramen. De
achtergevel van het woonhuis, meer bepaald de noordzijde,
water vuur aarde lucht 1

OPeN MONuMeNteNdaG vlaaNdereN 2010 de vier eleMeNteN
Beert, langgestrekte hoeve in baksteen met een pannen dak. De gevel van het woongedeelte
is naar het Zuiden gericht.
Collectie Fam. Brisaert
was vaak blind. Het plaatsen van ramen was hier minder interessant,
omwille van de koude noordoostelijke winden en het
weinige zonlicht. Afhankelijk van het boerderijtype kon zich
hier wel de achterdeur bevinden om naar de waterput of de
tuin te gaan. De westzijde had ook vaak een blinde gevel om
de zuidwestenwind met zijn regens te trotseren.
De boerderij bestond niet alleen uit een woonhuis, maar had
ook één of meerdere bedrijfsruimtes. Elk gebouw had zijn eigen
functie als stal, schuur, opbergruimte etc. De onderlinge
schikking van deze gebouwen vertelde heel wat over de welstand
en de manier van werken van de bewoners. Afhankelijk
van deze schikking had de boer een goed toezicht op de verschillende
gebouwen en waren ze onderling goed bereikbaar.
Een opstelling rond een centraal erf was het gunstigste.
Materiaalgebruik bij de bouw
Het uitzicht van de boerderij werd bepaald door de sociale
status en het vermogen van de boer, de regionale bouwtradities
en de specifieke locatie. Het materiaalgebruik verschilde
bijgevolg van regio tot regio en was sterk afhankelijk van de
bodem en de vegetatie. De hoeve was in de eerste plaats
zeer praktisch en functioneel opgebouwd. Aan het ontwerp
van de boerderij kwam geen architect te pas. De boer wist zelf
zeer goed wat hij nodig had aan woon- en bedrijfsruimten. Hij
steunde op een eeuwenlange ervaring. Bij de bouw van de
boerderij werd gebruik gemaakt van bouwmaterialen uit de
onmiddellijke omgeving. Het invoeren van andere materialen
was namelijk een zeer dure aangelegenheid. Later, tijdens de
19de eeuw en vooral 20ste eeuw, waren de gehanteerde materialen
veel minder streekgebonden.
Vakwerkbouw
Het gebruik van vakwerkbouw was in heel Vlaanderen terug
te vinden. De basis van deze bouw bestond uit een dragende,
houten constructie. Het hout kwam aanvankelijk van plaatselijke
boomsoorten. De voorkeur ging uit naar een hard loofhout,
zoals eik, dat zeer duurzaam was. Eik was echter al in de 11de
eeuw zeldzaam in Vlaanderen en moest vanuit het buitenland
worden ingevoerd. Op het platteland werden de goedkopere,
maar ook minder duurzame olm, kastanje, beuk, es, els en
haagbeuk veel aangewend. Sporadisch kwam het gebruik van
naaldhout voor. Vanaf de 16de eeuw werden grenen en vuren
naast olm en iep de belangrijkste constructiehoutsoorten. Op
het einde van de 18de eeuw en voornamelijk in de 19de eeuw
genoot populier een zekere populariteit als constructiemateriaal.
De vakwerkconstructie bestond uit verschillende balken,
die vooraf werden genummerd zodat het richtwerk ter plaatse
eenvoudiger was. Na het verbinden, rechtzetten en richten
van het gebinte werd de constructie opgetrokken en stond
het skelet van de boerderij recht. De nummering maakte het
mogelijk om de constructie later uit elkaar te halen en elders
terug op te bouwen. Tot in de 18de eeuw was de verplaatsing
van vakwerkwoningen zeker niet ongewoon. Hard hout
werd steeds schaarser en duurder waardoor de boer zich genoodzaakt
zag om tweedehandse vakwerkhuizen te kopen en
aan te passen aan de eigen behoeften. De houten constructie
werd niet rechtstreeks op de grond geplaatst maar op een
fundament, ook wel ‘plint’ of ‘dwergmuur’ genoemd. Deze
plint beschermde het hout tegen opstijgend vocht en bestond
uit ter plaatse voorradige stenen of gemaakte bakstenen. De
open vakken in de constructie werden opgevuld met leem en
vitswerk. Vitswerk zijn gevlochten houten wanden waarvoor
men aan zacht hout de voorkeur gaf. Wilgenhout werd hierbij
het meest gebruikt. Daarnaast konden ook hazelaar, lijsterbes,
witte berk, zwarte els en hondshout hiervoor dienst doen. In
sommige gevallen werd zelfs met riet gewerkt. De gevlochten
wanden werden daarna dichtgemaakt met leem. De grootte
van de open vakken en de vitswijze waren sterk afhankelijk
van de beschikbaarheid van hout, maar ook de streek speelde
hierbij een rol. Zo werd de paneelbreedte naar het zuiden van
Vlaanderen toe steeds groter. Niet alleen de constructie, maar
ook het raamwerk was dikwijls in hout.
Bij de bouw van de boerderij werd de boer bijgestaan door
zijn gezin, buren en familie. Enkel de moeilijkere stukken voerden
gespecialiseerde vaklui uit. De boerin en de familieleden
leemden de wanden. Leem werd voornamelijk ter plaatse uit
de grond gehaald en kon sterk verschillen in kwaliteit. De kwaliteit
werd verbeterd door allerlei toevoegingen. Zo verkreeg
men een grotere stevigheid door leem met stro- of riethaksel
te mengen.
water vuur aarde lucht 2

OPeN MONuMeNteNdaG vlaaNdereN 2010 de vier eleMeNteN
ulbeek, twee mannen richtten het gebinte van een schuurtje, bij een herberg in vochtig haspengouw,
op. Deze ‘langgevelboerderij’ in vakwerktechniek stamt uit de 17de eeuw.
Collectie Openluchtmuseum Bokrijk
Muren van steen
Het gebruik van steen in de boerderijbouw was sterk plaatsafhankelijk.
De vloer van een boerderij bestond uit de plaatselijke
ondergrond of leem. Indien er voldoende steen voorradig
was, werden de waterput, de fundering, de vloer en
later ook de schouw van het woongedeelte en het bakhuisje
in steen gelegd. Vaak werden hiervoor zwervende veldstenen
verzameld. Deze werden in de mate van het mogelijke steeds
hergebruikt. De gebruikte steensoorten varieerden in de verschillende
regio’s. Zo kwam in Brabant en Zuid-Limburg onder
meer de Maastrichter, Diestiaanse en Gobertagner kalkzandsteen
voor. Deze werden vooral gebruikt voor de raam- en
deuromlijstingen van de boerderijen. In het Waasland en ook
in Zuid-Limburg werd de lokale mergelsteen gebruikt. IJzerzandsteen
kwam dan weer in het Hageland en Zuid-Vlaanderen
voor.
Vlaanderen (Oost- en West-Vlaanderen) behoorde tot de eerste
streken in Noordwest-Europa waar baksteen werd gebruikt.
Aan onze kust (in de polders) gebruikte men al baksteen vanaf
de 12de eeuw. De bergschuur van de abdij ‘Ter Duinen’ (1230-
1240) bijvoorbeeld, is opgetrokken uit bakstenen vervaardigd
uit polderklei. In andere streken dook het gebruik van baksteen
pas later op en dan eerst op plaatsen waar voldoende
leem of klei voorhanden was. Daar werd de lemen grond
uitgegraven en ter plaatse in veldovens gebakken. De baksteen
kon ook in de nabijgelegen stad aangekocht worden.
De goedkopere ongebakken en in de zon gedroogde stenen
werden weleens aangewend voor metselwerk op plaatsen
waar die beschut was tegen vocht, zoals het schouwgedeelte
onder de dakkap.
Vakwerk domineerde heel lang de boerderijbouw, vooral
in de armere regio’s. In de 17de en 18de eeuw verloor het
vakwerk op het platteland stilaan terrein ten voordele van de
baksteen. Het gebruik van baksteen zette zich eerst door in
streken rijk aan kleigrond en steenbakkerijen en in gebieden
waar een bloeiende economie het toeliet om bakstenen van
elders aan te voeren. De meer welvarende boerderijen zoals
kasteelhoeven en abdijhoeven werden volledig in steen opgetrokken.
In de polders, waar baksteen al zeer vroeg opdook,
waren de hoeven eveneens volledig in steen gebouwd. Op
andere plaatsen verwijderde de boer in latere tijden de leemvulling
uit de vakwerkbouw. In het houten skelet vulde hij de
openingen op met duurzamere bakstenen. Op deze manier
kregen de wanden een dragende functie. Het aanbrengen van
gesmede muurankers was hierbij onontbeerlijk. Zij verbonden
de inwendige houtconstructie met de stenen buitenmuren
en zorgden voor de nodige stabiliteit. De bakstenen waren
veelal ter plaatse gemaakt, waardoor de samenstelling en bijgevolg
ook de kleur sterk kon verschillen. De industrialisatie
en mechanisatie van de baksteenproductie, evenals het uitvinden
van ‘portlandcement’, zorgden in de 19de eeuw voor
een verbeterde kwaliteit van het metselwerk. Baksteen werd
alsmaar goedkoper en ook het transport vergemakkelijkte. In
het begin van de 20ste eeuw stonden nog vele vakwerkboerderijen
op het Vlaamse platteland. Maar de verstening zette
zich pijlsnel door.
een detail van een met bakstenen opgevulde wand van een vakwerkhoeve.
Collectie Vic Goedseels
water vuur aarde lucht 3

OPeN MONuMeNteNdaG vlaaNdereN 2010 de vier eleMeNteN
Dakbedekking
De daken van boerderijen werden met riet of stro afgedekt.
Dit materiaal isoleerde zeer goed tegen koude en hitte en is
ondoordringbaar voor regen en sneeuw. Een rieten of strooien
dak ging lang mee, gemiddeld 30 tot 40 jaar. Aan de Scheldeoevers
werd vooral riet als dakbedekking gebruikt, op andere
plaatsen stro. De voorkeur ging uit naar roggestro omdat
het lang, glad en taai is. Naast rogge werd ook tarwestro, gepelde
hennep of kimptekken aangewend. Wanneer de boer
niet aan riet of stro kon komen, gebruikte hij heideplaggen of
graszoden als dakbedekking. Geleidelijk aan werden dakpannen
geïntroduceerd. Eerst voor het woon- en bakhuis, waar
het brandgevaar groter was. Dakpannen waren echter niet
goedkoop. In onze streken werden riet of stro daarom dikwijls
met dakpannen gecombineerd. De dakpannen lagen dan in
enkele rijen aan de onderzijde en zorgden dat het afvloeiende
regenwater gemakkelijk in een goot werd opgevangen. Ook
natuurstenen dakbedekking, schaliën en leistenen pannen,
ontgonnen bij het Massief van Brabant, kwamen voor. Het
weke strooien of rieten dak werd nog tot laat in de 20ste eeuw
gehanteerd op het platteland, maar beperkte zich vooral tot
daken van schuren.
ronse, boerderij waarvan het dak zowel uit stro als dakpannen bestaat, 1905.
Collectie CAG
Leestips
H. Buelens, Landbouwstructuren voor de mens
(Leuven 1971)
R. De Maesschalck, Boerderijen in België (Brussel
1942)
V. Goedseels, L. Vanhaute, Hoeven op het land
gebouwd (Tielt – Amsterdam 1978)
C.V. Trefois, De bouw der boerenhoeven in de
Zuidelijke Nederlanden (Antwerpen 1941)
C.V. Trefois, Ontwikkelingsgeschiedenis van
onze landelijke architectuur, tweede uitgave
(Sint-Niklaas 1978)
C.V. Trefois, Het Boerendak (Sint-Niklaas 1980)
J. Weyns, Vlaamse hoeven, Vorm en sfeer (Lier
1976)
Links
Een uitgebreid geïllustreerd historisch overzicht
van hoevebouw in België vind je op
www.hetvirtueleland.be (link ‘verhalen’).
Over oude bouwtechnieken vind je meer info
op www.restauratieambacht.be.
water vuur aarde lucht 4