Boerderijen in Vlaanderen. Geografische situering en ...

OPeN MONuMeNteNdaG vlaaNdereN 2010 de vier eleMeNteN
Beert, langgestrekte hoeve in baksteen met een pannen dak. De gevel van het woongedeelte
is naar het Zuiden gericht.
Collectie Fam. Brisaert
was vaak blind. Het plaatsen van ramen was hier minder interessant,
omwille van de koude noordoostelijke winden en het
weinige zonlicht. Afhankelijk van het boerderijtype kon zich
hier wel de achterdeur bevinden om naar de waterput of de
tuin te gaan. De westzijde had ook vaak een blinde gevel om
de zuidwestenwind met zijn regens te trotseren.
De boerderij bestond niet alleen uit een woonhuis, maar had
ook één of meerdere bedrijfsruimtes. Elk gebouw had zijn eigen
functie als stal, schuur, opbergruimte etc. De onderlinge
schikking van deze gebouwen vertelde heel wat over de welstand
en de manier van werken van de bewoners. Afhankelijk
van deze schikking had de boer een goed toezicht op de verschillende
gebouwen en waren ze onderling goed bereikbaar.
Een opstelling rond een centraal erf was het gunstigste.
Materiaalgebruik bij de bouw
Het uitzicht van de boerderij werd bepaald door de sociale
status en het vermogen van de boer, de regionale bouwtradities
en de specifieke locatie. Het materiaalgebruik verschilde
bijgevolg van regio tot regio en was sterk afhankelijk van de
bodem en de vegetatie. De hoeve was in de eerste plaats
zeer praktisch en functioneel opgebouwd. Aan het ontwerp
van de boerderij kwam geen architect te pas. De boer wist zelf
zeer goed wat hij nodig had aan woon- en bedrijfsruimten. Hij
steunde op een eeuwenlange ervaring. Bij de bouw van de
boerderij werd gebruik gemaakt van bouwmaterialen uit de
onmiddellijke omgeving. Het invoeren van andere materialen
was namelijk een zeer dure aangelegenheid. Later, tijdens de
19de eeuw en vooral 20ste eeuw, waren de gehanteerde materialen
veel minder streekgebonden.
Vakwerkbouw
Het gebruik van vakwerkbouw was in heel Vlaanderen terug
te vinden. De basis van deze bouw bestond uit een dragende,
houten constructie. Het hout kwam aanvankelijk van plaatselijke
boomsoorten. De voorkeur ging uit naar een hard loofhout,
zoals eik, dat zeer duurzaam was. Eik was echter al in de 11de
eeuw zeldzaam in Vlaanderen en moest vanuit het buitenland
worden ingevoerd. Op het platteland werden de goedkopere,
maar ook minder duurzame olm, kastanje, beuk, es, els en
haagbeuk veel aangewend. Sporadisch kwam het gebruik van
naaldhout voor. Vanaf de 16de eeuw werden grenen en vuren
naast olm en iep de belangrijkste constructiehoutsoorten. Op
het einde van de 18de eeuw en voornamelijk in de 19de eeuw
genoot populier een zekere populariteit als constructiemateriaal.
De vakwerkconstructie bestond uit verschillende balken,
die vooraf werden genummerd zodat het richtwerk ter plaatse
eenvoudiger was. Na het verbinden, rechtzetten en richten
van het gebinte werd de constructie opgetrokken en stond
het skelet van de boerderij recht. De nummering maakte het
mogelijk om de constructie later uit elkaar te halen en elders
terug op te bouwen. Tot in de 18de eeuw was de verplaatsing
van vakwerkwoningen zeker niet ongewoon. Hard hout
werd steeds schaarser en duurder waardoor de boer zich genoodzaakt
zag om tweedehandse vakwerkhuizen te kopen en
aan te passen aan de eigen behoeften. De houten constructie
werd niet rechtstreeks op de grond geplaatst maar op een
fundament, ook wel ‘plint’ of ‘dwergmuur’ genoemd. Deze
plint beschermde het hout tegen opstijgend vocht en bestond
uit ter plaatse voorradige stenen of gemaakte bakstenen. De
open vakken in de constructie werden opgevuld met leem en
vitswerk. Vitswerk zijn gevlochten houten wanden waarvoor
men aan zacht hout de voorkeur gaf. Wilgenhout werd hierbij
het meest gebruikt. Daarnaast konden ook hazelaar, lijsterbes,
witte berk, zwarte els en hondshout hiervoor dienst doen. In
sommige gevallen werd zelfs met riet gewerkt. De gevlochten
wanden werden daarna dichtgemaakt met leem. De grootte
van de open vakken en de vitswijze waren sterk afhankelijk
van de beschikbaarheid van hout, maar ook de streek speelde
hierbij een rol. Zo werd de paneelbreedte naar het zuiden van
Vlaanderen toe steeds groter. Niet alleen de constructie, maar
ook het raamwerk was dikwijls in hout.
Bij de bouw van de boerderij werd de boer bijgestaan door
zijn gezin, buren en familie. Enkel de moeilijkere stukken voerden
gespecialiseerde vaklui uit. De boerin en de familieleden
leemden de wanden. Leem werd voornamelijk ter plaatse uit
de grond gehaald en kon sterk verschillen in kwaliteit. De kwaliteit
werd verbeterd door allerlei toevoegingen. Zo verkreeg
men een grotere stevigheid door leem met stro- of riethaksel
te mengen.
water vuur aarde lucht 2