Boerderijen in Vlaanderen. Geografische situering en ...

OPeN MONuMeNteNdaG vlaaNdereN 2010 de vier eleMeNteN
ulbeek, twee mannen richtten het gebinte van een schuurtje, bij een herberg in vochtig haspengouw,
op. Deze ‘langgevelboerderij’ in vakwerktechniek stamt uit de 17de eeuw.
Collectie Openluchtmuseum Bokrijk
Muren van steen
Het gebruik van steen in de boerderijbouw was sterk plaatsafhankelijk.
De vloer van een boerderij bestond uit de plaatselijke
ondergrond of leem. Indien er voldoende steen voorradig
was, werden de waterput, de fundering, de vloer en
later ook de schouw van het woongedeelte en het bakhuisje
in steen gelegd. Vaak werden hiervoor zwervende veldstenen
verzameld. Deze werden in de mate van het mogelijke steeds
hergebruikt. De gebruikte steensoorten varieerden in de verschillende
regio’s. Zo kwam in Brabant en Zuid-Limburg onder
meer de Maastrichter, Diestiaanse en Gobertagner kalkzandsteen
voor. Deze werden vooral gebruikt voor de raam- en
deuromlijstingen van de boerderijen. In het Waasland en ook
in Zuid-Limburg werd de lokale mergelsteen gebruikt. IJzerzandsteen
kwam dan weer in het Hageland en Zuid-Vlaanderen
voor.
Vlaanderen (Oost- en West-Vlaanderen) behoorde tot de eerste
streken in Noordwest-Europa waar baksteen werd gebruikt.
Aan onze kust (in de polders) gebruikte men al baksteen vanaf
de 12de eeuw. De bergschuur van de abdij ‘Ter Duinen’ (1230-
1240) bijvoorbeeld, is opgetrokken uit bakstenen vervaardigd
uit polderklei. In andere streken dook het gebruik van baksteen
pas later op en dan eerst op plaatsen waar voldoende
leem of klei voorhanden was. Daar werd de lemen grond
uitgegraven en ter plaatse in veldovens gebakken. De baksteen
kon ook in de nabijgelegen stad aangekocht worden.
De goedkopere ongebakken en in de zon gedroogde stenen
werden weleens aangewend voor metselwerk op plaatsen
waar die beschut was tegen vocht, zoals het schouwgedeelte
onder de dakkap.
Vakwerk domineerde heel lang de boerderijbouw, vooral
in de armere regio’s. In de 17de en 18de eeuw verloor het
vakwerk op het platteland stilaan terrein ten voordele van de
baksteen. Het gebruik van baksteen zette zich eerst door in
streken rijk aan kleigrond en steenbakkerijen en in gebieden
waar een bloeiende economie het toeliet om bakstenen van
elders aan te voeren. De meer welvarende boerderijen zoals
kasteelhoeven en abdijhoeven werden volledig in steen opgetrokken.
In de polders, waar baksteen al zeer vroeg opdook,
waren de hoeven eveneens volledig in steen gebouwd. Op
andere plaatsen verwijderde de boer in latere tijden de leemvulling
uit de vakwerkbouw. In het houten skelet vulde hij de
openingen op met duurzamere bakstenen. Op deze manier
kregen de wanden een dragende functie. Het aanbrengen van
gesmede muurankers was hierbij onontbeerlijk. Zij verbonden
de inwendige houtconstructie met de stenen buitenmuren
en zorgden voor de nodige stabiliteit. De bakstenen waren
veelal ter plaatse gemaakt, waardoor de samenstelling en bijgevolg
ook de kleur sterk kon verschillen. De industrialisatie
en mechanisatie van de baksteenproductie, evenals het uitvinden
van ‘portlandcement’, zorgden in de 19de eeuw voor
een verbeterde kwaliteit van het metselwerk. Baksteen werd
alsmaar goedkoper en ook het transport vergemakkelijkte. In
het begin van de 20ste eeuw stonden nog vele vakwerkboerderijen
op het Vlaamse platteland. Maar de verstening zette
zich pijlsnel door.
een detail van een met bakstenen opgevulde wand van een vakwerkhoeve.
Collectie Vic Goedseels
water vuur aarde lucht 3