als PDF downloaden - Emis - Vito

1 MAETIS
2 FETRA
3 FEBELGRA
Eindrapport
BESTE BESCHIKBARE TECHNIEKEN
(BBT) VOOR DE GRAFISCHE SECTOR
A. Derden, P.W. Verspoor 1 , A. Vaesen,
I. Vervloet 2 , J. Buysse 3 en R. Dijkmans
Studie uitgevoerd door het Vlaams Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken
(VITO) in opdracht van het Vlaams gewest
1998/PPE/R/008
VITO
Januari 1998

Het Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken (BBT-kenniscentrum) is
ondergebracht bij de VITO en wordt medegefinancierd en begeleid door het Vlaams
gewest.
Alhoewel al het mogelijke gedaan is om de accuraatheid van de studie te waarborgen,
kunnen noch de auteurs, noch de VITO, noch het Vlaams gewest aansprakelijk gesteld
worden voor eventuele nadelige gevolgen bij het gebruik van deze studie. Specifieke
vermeldingen van procédés, merknamen, … moeten steeds beschouwd worden als
voorbeelden en betekenen geen beoordeling of engagement.
Het rapport wordt na toestemming van de Vlaamse ministers voor Leefmilieu en
Economie in zijn geheel of in stukken verspreid.

Samenvatting
Het BBT-kenniscentrum is opgericht door de Vlaamse regering bij de VITO en heeft tot
taak informatie over milieuvriendelijke technieken te inventariseren. Tevens moet het
centrum de Vlaamse overheid adviseren bij het concreet maken van het begrip Beste
Beschikbare Technieken (BBT) in de milieuvergunningsregelgeving en de ecoinvesteringssteun.
Dit document bevat zowel de geïnventariseerde informatie als het BBT-advies over de
volgende druktechnieken, aangewend in de grafische en papier- en kartonverwerkende
sector: offset, flexografie en diepdruk, alsook de bijbehorende voorbereidingen. De
processen in de diepdruk vormvervaardiging zijn beschreven maar hiervoor zijn geen BBT
bepaald, aangezien het hier voornamelijk gaat om galvanische processen. Deze processen
zijn al onderwerp geweest in de BBT-studie “Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor het
elektrolytisch behandelen, chemisch behandelen en ontvetten met oplosmiddelen van
metalen oppervlakken” (1997/PPE/R/054). De studie betreft de emissies vanuit de
productieprocessen naar water, lucht en bodem, gevaarlijk afval, geluids- en geurhinder en
hinder in het algemeen.
Er is systematisch BBT-informatie verzameld uit België en omringende landen (Duitsland,
Frankrijk, Nederland en Groot-Brittannië). Uitgaande van deze informatie worden een
vijftigtal BBT-aanbevelingen geformuleerd. Deze aanbevolen BBT worden geëvalueerd
voor wat betreft de technische en economische haalbaarheid. Op basis van de BBT worden
aan de Vlaamse overheid:
- emissienormen en andere vergunningsvoorwaarden gesuggereerd (in
overeenstemming met deze voorgesteld in de Europese VOS-richtlijn);
- technieken die in aanmerking komen voor ecologie-investeringssteun gesuggereerd.
Bij toepassing van de BBT-suggesties kan de grafische sector in Vlaanderen o.a. haar VOSemissie
(thans ongeveer 3600 ton/jaar) gevoelig terugdringen. Haar economische
overlevingskansen worden door de BBT-aanbevelingen evenwel niet gehypothekeerd.
In een afzonderlijk rapport (1998/PPE/R/009) is een voorstel tot aanpassing aan
VLAREM II opgenomen. De in het hier voorgelegd rapport aanbevolen maatregelen
kunnen doorgevoerd worden, los van een eventuele aanpassing van VLAREM II.

Abstract
The Flemish Centre for Best Available Techniques (BAT centre) is founded by the Flemish
Government and hosted by VITO. The BAT centre collects and distributes information on
pollution prevention techniques. Moreover, it advises the Flemish authorities on how to
translate this information to its environmental permit regulation and to the eco-investment
support policy. Central in this translation is the concept “BAT”. BAT corresponds to the
techniques with the best overall environmental performance that can be introduced at a
reasonable cost.
This publication is a BAT study on the printing industry. Most printing processes are
included. The most important exceptions are screenprinting, finishing (cutting, folding etc.)
and the manufacturing of gravure cylinders. For the galvanic processes, as used in the
manufacture of gravure cylinders, a separate Flemish BAT study “Beste Beschikbare
Technieken (BBT) voor het elektrolytisch behandelen, chemisch behandelen en ontvetten
met oplosmiddelen van metalen oppervlakken” (1997/PPE/R/054) is available. This study
is limited to printing on cardboard and paper. It includes emissions into water, air, and
soil, as well as hazardous waste and nuisance through noise and smell.
Information on BAT in the printing industry was mainly obtained from expertise present in
Belgium, Germany, France, the Netherlands and the United Kingdom. Over 50 different
BAT recommendations for Flanders were based on this information.
The technical and economical feasibility of these BAT was examined. Using BAT as
guidance, the study proposes to the Flemish authorities:
- emission limit values and other permit conditions (these permit conditions are in line
with those proposed in the European VOC Directive);
- techniques for which investment support may be offered because they are favourable
to environmental benefit.
If these proposals are followed, the printing industry can reduce its VOC emissions
substantially. The current VOC emission of the printing industry is estimated at about 3.600
ton/year. On the other hand the BAT proposed do not compromise the economical health of
the sector.
In a separate report (1998/PPE/R/009) an evaluation is made of the relevant environmental
permit conditions that are used in Flemish environmental law at present.

Inhoud
Hoofdstuk 1 : Inleiding
Bijlage 1/1 : Leden van het begeleidingscomité
Bijlage 1/2 : Literatuurlijst
Bijlage 1/3 : Afkortingen
Hoofdstuk 2 : Sectorstudie
Hoofdstuk 3 : Procesbeschrijvingen
Hoofdstuk 4 : Milieu-impact - Schatting van de emissies
Bijlage 4/1 : Overzicht van emissies
Hoofdstuk 5 : Beste beschikbare technieken - evaluatie, selectie en
vertaalbaarheid naar vergunningsvoorwaarden en andere
beleidsinstrumenten
Bijlage 5/1 : Lijst experts
Bijlage 5/2 : Voorstel afvalstromenlijst
Bijlage 5/3 : Mate waarin de aanbevolen BBT reeds worden toegepast
Hoofdstuk 6 : Voorstel voor BBT-gerelateerde vergunningsvoorwaarden
Hoofdstuk 7 : Voorstel voor ecologiesteun
Hoofdstuk 8 : Economische impact

Hoofdstuk 1
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 1: INLEIDING ................................................................................ 1
1.1 De opdracht................................................................................................ 2
1.2 Afbakening van de bedrijfstak .................................................................... 2
1.3 Afbakening van de milieuaspecten.............................................................. 3
1.4 Werkmethode ............................................................................................. 3
1.5 Module-structuur........................................................................................ 4
1.6 Begeleiding ................................................................................................ 5
1

Hoofdstuk 1
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 1: INLEIDING
Dit hoofdstuk omschrijft in het algemeen hoe de ‘BBT-studie voor de Grafische Sector’
tot stand is gekomen en volgens welke methode gewerkt werd bij het uitvoeren van deze
studie.
1.1 De opdracht
Als referentiepunt ter bescherming van het milieu door de invloed van bedrijven of
bedrijfsactiviteiten op het milieu hanteert de Vlaamse overheid, het gebruik van de
Beste Beschikbare Technieken, of afgekort BBT. “Beste” in BBT wil zeggen: het beste
wat betreft milieubescherming. Hierbij moet het resultaat aanvaardbaar zijn voor de
kwaliteit van de lucht, het water en de bodem, het gebruik van energie en grondstoffen,
de productie van afval, geluid etc. “Beschikbare” doelt op de voorwaarde dat de
technieken reeds in de praktijk dienen te zijn toegepast en op de markt aangeboden.
Tevens dienen de kosten draagbaar te zijn voor bedrijven in de betrokken bedrijfstak en
redelijk te zijn ten opzichte van het resultaat. “Technieken” slaan zowel op technische
als organisatorische hulpmiddelen.
De Vlaamse overheid wil per bedrijfstak BBT-informatie verzamelen. Hiertoe heeft ze
het Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken (BBT-kenniscentrum) opgericht
en ondergebracht in de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek, of kortweg
VITO.
In deze studie wordt de bedrijfstak van de grafische en papier- en kartonverwerkende
sector behandeld. Door VITO werd aan Maetis Consultancy BV (Maetis) opdracht
gegeven voor het uitwerken van een BBT-studie voor de Grafische Sector in
Vlaanderen. Hun rapport dat tot stand is gekomen onder leiding van P.W. Verspoor
(Maetis) in samenwerking met de milieuadviseurs J. Buysse (Febelgra) en I. Vervloet
(Fetra) is gebruikt als basis voor dit document ‘Beste Beschikbare Technieken (BBT)
voor de Grafische Sector’ (1998/PPE/R/008).
1.2 Afbakening van de bedrijfstak
De studie betreft de volgende druktechnieken: offset, flexografie en diepdruk alsook de
daarbij behorende voorbereidingen. Onder voorbereiding wordt zowel het zetten en
lithograferen verstaan als de vervaardiging van de verschillende drukvormen.
De afwerking (snijden, vouwen, hechten e.d.) blijft, vanwege zijn geringe milieuimpact,
buiten beschouwing. De zeefdruk blijft buiten beschouwing vanwege de
diversiteit. Ook enkele minder vaak voorkomende druktechnieken blijven buiten
beschouwing. Dit betreft bijvoorbeeld tampondruk, staaldruk, foliedruk en
digitaaldrukken. De boekdruk (typo) blijft buiten beschouwing omdat deze techniek
uitsterft en al bijna helemaal vervangen is door offset.
2

Hoofdstuk 1
______________________________________________________________________
De processen in de diepdruk vormvervaardiging zijn wel beschreven, maar hiervoor zijn
geen BBT bepaald. Hier worden vooral galvanische processen gebruikt. Deze processen
zijn al onderwerp geweest van de BBT-studie “Beste Beschikbare Technieken (BBT)
voor het elektrolytisch behandelen, chemisch behandelen en ontvetten met
oplosmiddelen van metalen oppervlakken” (1997/PPE/R/054).
De studie is verder beperkt tot het bedrukken van papier en karton. Het bedrukken van
andere substraten, zoals kunststof- of aluminiumfolie, blik en textiel, alsook het
lakkeren, lamineren en cacheren daarvan blijft buiten beschouwing.
De aanbevolen BBT mogen niet zonder meer worden overgenomen voor het bedrukken
van andere substraten dan papier en karton. Weliswaar zijn ze vaak wél van toepassing,
maar er zijn ook aanzienlijke verschillen. Zo wordt het gebruik van waterige in plaats
van oplosmiddelhoudende inkten mogelijk geacht, en als BBT aanbevolen, in kleinere
flexo- en diepdrukbedrijven. Dit is correct zolang er papier of karton wordt bedrukt. Bij
het bedrukken van kunstsof- of aluminiumfolie is dit echter geheel niet vanzelfsprekend.
1.3 Afbakening van de milieuaspecten
De studie betreft de emissies vanuit de productieprocessen naar de omgeving van het
bedrijf. Ze omvat dus niet de emissies in het bedrijf zélf (arbeidshygiëne) en ook niet de
samenstelling van de vervaardigde producten of het milieueffect van deze producten als
ze in het afvalstadium geraken.
De studie betreft de emissies naar water, lucht en bodem, en het gevaarlijk afval.
Bovendien omvat ze geluids- en geurhinder en hinder in het algemeen. Ze omvat wél
het voorkómen van bodemverontreiniging, maar niet het saneren van reeds
verontreinigde grond. Buitensporig energiegebruik van de mogelijke emissiebeperkende
technieken wordt meegewogen, maar de studie omvat slechts zeer ten dele het beperken
van het gebruik van energie en schaarse grondstoffen in het algemeen.
1.4 Werkmethode
Er is systematisch informatie verzameld uit België en omringende landen. Daarnaast is
gebruik gemaakt van de kennis en ervaring van de onderzoekers.
BBT informatie is ingewonnen uit:
• Vlaanderen;
• Nederland;
• Noord-Frankrijk;
• Duitsland;
• Groot-Brittannië.
Daarnaast is ook de toekomstige Europese VOS-richtlijn in rekening gebracht.
3

Hoofdstuk 1
______________________________________________________________________
De inhoud van de Nederlandse “Milieubeleidsovereenkomst Grafische Industrie en
Verpakkingsdrukkerijen” (MBO) is als referentie gebruikt. Deze overeenkomst omvat
een compleet overzicht van de mogelijke emissies en bijbehorende BBT uit de
Grafische Industrie. De overeenkomst is kort geleden aangepast aan de “stand der
techniek”.
In de meeste landen waren de milieusecretarissen van de nationale Grafische
bedrijfstakorganisaties de informanten. Zij hebben uit hoofde van hun functie een goed
overzicht van de regelgeving en milieutechnische ontwikkelingen in hun bedrijfstak.
Alleen de Franse centrale bedrijfstakorganisatie kent geen milieusecretaris. Hiervoor is
in de plaats contact gezocht met de milieuspecialist van een groot drukkerijconcern.
Verder is navraag gedaan bij een milieuadviseur die werkzaam is in de Grafische sector
in de Région Nord, Pas de Calais.
Aan de geïnterviewde specialisten is steeds gevraagd om aan te geven wat in hun land
als BBT wordt beschouwd voor elk van de genoemde processen en emissies. Voor de
benodigde achtergrondinformatie is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van het archief van
Maetis. De geïnterviewde specialisten konden daar weinig nieuws aan toevoegen.
1.5 Module-structuur
De productieprocessen in de grafische industrie zijn voor deze studie onderverdeeld in
nauwkeurig omschreven en duidelijk afgebakende “modules”. Een “module” is een
duidelijk herkenbare stap in het productieproces. In één bedrijf komen meestal meerdere
modules voor.
Onderstaand twee voorbeelden:
Vellen offsetdrukkerij Illustratiediepdrukkerij
Module: Voorbereiding Module: Voorbereiding
Module: Niet drukkende proefsystemen
Module: Vormvervaardiging: offset Module: Vormvervaardiging: diepdruk
Module: Offset vellen Module: Illustratiediepdruk
Bij elke module horen bepaalde machines en activiteiten, bepaalde grond- en
hulpstoffen, bepaalde emissies en, uiteraard, bepaalde BBT. De module-structuur wordt
door de hele studie heen gebruikt en is de basis voor alle rapportages.
De module-structuur is overgenomen uit de Nederlandse Milieubeleidsovereenkomst
voor de Grafische Industrie en Verpakkingsdrukkerijen (MBO). De structuur is
enigszins aangepast voor deze studie.
4

Hoofdstuk 1
______________________________________________________________________
Per module is het volgende vastgelegd:
• de technische processen die er voorkomen;
• de machines en activiteiten die kunnen worden aangetroffen;
• de soorten bedrijven waarin de module voorkomt;
• de meest gebruikte grond- en hulpstoffen;
• de mogelijke emissies en eventueel andere milieuaspecten;
• andere zaken van belang voor een goed begrip.
1.6 Begeleiding
5

Hoofdstuk 1
______________________________________________________________________
De studie is begeleid door een begeleidingscomité, bestaande uit vertegenwoordigers
van (in alfabetische volgorde) AMINAL, ANRE, FEBELGRA, FETRA, IWT, OVAM,
VEGRAB, VITO en VMM. Het comité is zes maal bijeen geweest. De namen van de
deelnemers zijn vermeld in bijlage 1/1
6

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
HOOFSTUK 2: SECTORSTUDIE ....................................................................... 5
2.1 Afbakening van de Vlaamse grafische en papier- en kartonverwerkende
sector.......................................................................................................... 6
2.1.1 Grafische sector ............................................................................ 6
2.1.2 Papier- en kartonverwerkende sector............................................. 6
2.2 Grootte van de bedrijven en tewerkstelling ................................................. 8
2.2.1 Grafische sector ............................................................................ 8
2.2.2 Papier- en kartonverwerkende sector............................................. 9
2.3 Plaats in het productieproces..................................................................... 10
2.4 Beschrijving van de grafische sector......................................................... 11
2.5 Beschrijving van de papier- en kartonverwerkende nijverheid............................ 13
2.5.1 Fabrikanten en verwerkers van golfkarton......................................... 14
2.5.2 Vouwkartonnagefabrikanten............................................................ 14
2.5.3 Fabrikanten van allerlei kartonnages ............................................... 15
2.5.4 Fabrikanten van zakken met grote inhoud ......................................... 15
2.5.5 Fabrikanten van flexibele verpakkingen waaronder zakken met kleine en
middelgrote inhoud ........................................................................ 15
2.5.6 Fabrikanten van laminaten.............................................................. 16
2.5.7 Fabrikanten van school- en kantoorartikelen ..................................... 16
2.5.8 Fabrikanten van briefomslagen........................................................ 17
2.5.9 Fabrikanten van diverse producten................................................... 17
2.6 Economische toestand en vooruitzichten................................................... 18
2.6.1 Algemeen.................................................................................... 18
2.6.2 Grafische sector .......................................................................... 19
2.6.3 Papier- en kartonverwerkende sector........................................... 19
2.7 Marktafhankelijkheid................................................................................ 20
2.8 De Vlaamse grafische sector vergeleken met de omringende landen ......... 21
2.9 Milieu-impact........................................................................................... 28
2.10 Tot slot..................................................................................................... 29
5

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
HOOFSTUK 2: SECTORSTUDIE
In dit hoofdstuk wordt de Vlaamse grafische en papier- en kartonverwerkende sector
afgebakend en omschreven. Daarnaast situeert dit hoofdstuk de Grafische Sector in
Vlaanderen op het gebied van grootte, tewerkstelling, economische toestand en
marktafhankelijkheid. Vervolgens wordt een vergelijking gemaakt van de Vlaamse
sector met de omringende landen.
2.1 Afbakening van de Vlaamse grafische en papier- en
kartonverwerkende sector
2.1.1 Grafische sector
De bedrijven uit de grafische sector horen thuis onder één van de volgende NACE-
codes:
22.21: krantendrukkerijen;
22.22: handelsdrukkerijen;
22.23: boekbinderijen;
22.24: prepress;
22.25: andere dienstverlening.
Binnen de rubriek 22.2 en zelfs binnen 22.22 is er sprake van een enorme heterogeniteit
(vellenoffset, rotatie, zeefdruk, ...). De gezamenlijke noemer bevindt zich voornamelijk
in het eindproduct, met name het feit dat papier er de drager van is. In tegenstelling tot
de papier- en kartonverwerkende sector is de informatieoverdracht de belangrijkste
functie van het grafische eindproduct.
Aangaande activiteiten, processen, typering van de eindproducten en het marktsegment
waarop gemikt wordt, heerst een enorme diversiteit. Globaal gezien wordt 34 % van de
omzet gerealiseerd in de sector van het reclamedrukwerk, 17 % in tijdschriften en
kranten, 10 % in handelsdrukwerk en formulieren, 8 % in boeken en 7 % in etiketten.
Niet geïntegreerde prepress en afwerking zijn goed voor respectievelijk 5,5 en 3 % van
de totale omzet.
2.1.2 Papier- en kartonverwerkende sector
Ook de papier- en kartonverwerkende sector wordt gekenmerkt door een grote
productieverscheidenheid. Een algemene productomschrijving is daardoor niet mogelijk. Volgende
productietakken, ingedeeld overeenkomstig de NACE-codes, vallen geheel of gedeeltelijk onder de
papier- en kartontransformatie.
6

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
• vervaardigen van papier en karton (NACE: 21.12);
• vervaardigen van golfkarton en van verpakkingsmateriaal van papier en karton
(NACE 21.21);
• vervaardigen van huishoudelijke en sanitaire papierwaren (NACE 21.22);
• vervaardigen van kantoorbenodigdheden (NACE 21.23);
• vervaardigen van behangselpapier (NACE 21.24);
• vervaardigen van overige artikelen van papier en karton (NACE 21.25);
• overige uitgeverijen (NACE 22.15);
• overige drukkerijen (NACE 22.22);
• vervaardigen van spellen en speelgoed (NACE: 36.50).
Al deze bedrijfstakken hebben één gezamenlijk kenmerk: ze verwerken papier en karton tot een
welomschreven eindproduct, waarvan de primaire functie niet gelegen is in de
informatieoverdracht.
In functie van het type eindproduct kan men de bedrijven, behorende tot de papier- en
kartonverwerkende nijverheid, in volgende groepen klasseren:
• verpakkingen;
• schoolartikelen, bureel- en schrijfbenodigdheden;
• briefomslagen;
• huishoud- en hygiëne-artikelen;
• andere producten.
De verpakkingsproductie neemt ongeveer 70 % van het totale marktaandeel in beslag.
7

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Onderstaande tabel (tabel 2.1) geeft een nauwkeurig overzicht:
Tabel 2.1: Indeling van de bedrijven, behorend tot de papier- en kartonverwerkende nijverheid,
in functie van het type eindproduct
Soorten productie
in ton 1990
%
8
productie
in ton 1992
%
leveringen
in duizend
frank 1988
%
Verpakking golfkarton 37,7 40,2 19,5
vouwkartonnages,
behalve golfkarton
11,4 12,7 9,9
grote zakken 4,0 4,2 2,4
kleine en middelgrote
zakken
3,1 67,6 2,8 69,5 6,0
andere
verpakkingsartikelen
3,4 3,4 6,3
veredelde, doordrenkte, 8,0 6,3 15,8
gestreken, op elkaar
gelijmde papieren,
School- en bureelartikelen
behalve gebitumineerde
enveloppen 1,7 4,1 1,4 3,1 3,4
schoolschriften 1,3 1,0 1,6
andere school- en 1,1 0,7 4,3
bureelartikelen
Artikelen voor de nijverheid 3,8 1,3 3,6
Huishoud- en hygiëne-artikelen 8,7 8,6 14,6
Andere afgewerkte producten 15,8 17,4 12,6
Totaal 100 100 100
De productie van verpakkingen (primaire, secundaire en transportverpakkingen) en van
andere afgewerkte producten van de papier- en kartonverwerking is de laatste jaren licht
gestegen, terwijl de productie van artikelen voor de nijverheid (ondermeer kokers en
hulzen voor de textielsector) drastisch is gedaald.
2.2 Grootte van de bedrijven en tewerkstelling
2.2.1 Grafische sector
De grafische sector telt in Vlaanderen circa 1.100 werkgevers, waarvan 95 % KMO’s
zijn. Hiernaast wordt ook grafische activiteit uitgeoefend, zij het voltijds of deeltijds, bij
circa 1.000 zelfstandigen.

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Het aantal bedrijven (werkgevers) in de sector daalt de laatste jaren continu; ten
opzichte van 1991, valt een gemiddelde daling van 7 % te noteren. Deze daling is het
sterkst in de afwerking (- 13,5 %) en het minst uitgesproken in de eigenlijke drukkerij (-
6,5 %).
De grafische nijverheid is een uitgesproken KMO-sector; 96% van de ondernemingen
(met werknemers) telt minder dan 50 werknemers. In feite is het zelfs een KO-sector;
een grafisch bedrijf telt namelijk maar gemiddeld 12 werknemers. In de sub-sector van
de prepress bedraagt dit gemiddelde slechts 7. Dit is uiteraard geen Belgisch fenomeen,
integendeel, het is een internationaal verschijnsel. Inzake de gemiddelde grootte van de
bedrijven vallen er over de laatste vier jaren geen duidelijke trends op te merken.
Wel opmerkelijk is dat Vlaanderen een aantal zeer grote drukkerijen telt. Denken we
maar aan Brepols en Proost. Deze ondernemingen hebben een internationale reputatie.
De grote bedrijven (4 % van het totale aantal bedrijven) staan in voor 50 % van de totale
tewerkstelling.
Een typische grafische onderneming is een vellenoffsetdrukkerij met twaalf werknemers
met een basisuitrusting voor prepress en afwerking, die zeer gespecialiseerde
opdrachten uitbesteedt. Aan het hoofd van het bedrijf staat een gedegen vakman die
over veel technische kennis beschikt. Deze structuur komt veel voor met als gevolg een
sterke concurrentiestrijd.
De grafische nijverheid is en blijft een familiale aangelegenheid. In vele gevallen is het
bedrijf het werk van generaties. Zelfs de zeer grote ondernemingen zijn nog altijd in
familiale handen. Dit betekent ook dat opvolgingsproblemen soms een pijnlijke realiteit
zijn. Naast de familiale eigendomsstructuur kennen vele grafische bedrijven nog een
familiale sfeer. Een zekere flexibiliteit maakt hiervan deel uit.
2.2.2 Papier- en kartonverwerkende sector
De papier en de kartonverwerkende sector telt in het totaal circa 170 bedrijven in
Vlaanderen. Onderverdeeld naar grootteklasse kan volgende onderverdeling gemaakt
worden:
tot 4 werknemers : ± 33 % van het aantal bedrijven
5 tot 49 werknemers : ± 51 % van het aantal bedrijven
50 tot 99 werknemers : ± 5 % van het aantal bedrijven
100 of meer werknemers : ± 11 % van het aantal bedrijven
Door Fetra werd voor 1995 bij gebrek aan officiële statistieken een interne federatieenquête
gehouden voor België waaraan 52 leden hebben deelgenomen. Deze 52 leden
vertegenwoordigen samen ongeveer 60 % van de totale sectoromzet.
De tewerkstelling, berekend bij de bovenvermelde 52 deelnemers, is in de periode van
1994 tot 1995 met 5 % toegenomen. Het aantal tewerkgestelde arbeiders en bedienden
bij deze 52 deelnemers bedraagt in totaal 5.804 (cijfers 1995). Voor de volledige sector
(circa 170 bedrijven, inclusief de niet-leden) wordt het aantal tewerkgestelde arbeiders
en bedienden in België op 11.000 geschat.
9

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Oorspronkelijk waren de papier- en kartonverwerkende bedrijven kleine en middelgrote
familieondernemingen. Vandaag zijn de productie-eenheden gemiddeld middelgroot te
noemen . De familiebedrijven zijn nog talrijk ondanks het feit dat een aantal productieeenheden
afdelingen geworden zijn van grote Belgische of buitenlandse
ondernemingen.
2.3 Plaats in het productieproces
De basisgrondstof voor zowel de grafische als de papier- en kartonverwerkende
nijverheid is papier en karton.
Voor het papierverbruik dekt België 75 % van zijn behoeften met import. Onze
afhankelijkheid ten aanzien van het buitenland is dus belangrijk.
Voor de productie van papier en karton wordt voornamelijk gebruik gemaakt van
bijproducten van de bosbouw, in het bijzonder van het uitdunningshout van de bossen.
Naast deze nevenproducten van de bosbouw worden eveneens bijproducten van b.v.
zagerijen en oud papier aangewend in de papier- en kartonproductie. Dit gebeurt in
papier- en kartonfabrieken.
Het zijn uiteindelijk deze papier- en kartongrondstoffen die bij de diverse bedrijven uit
de grafische en de papier- en kartonverwerkende nijverheid als basisgrondstof worden
aangekocht en die verder worden verwerkt tot zeer diverse papier- en kartonwaren. De
geproduceerde goederen zijn zowel bestemd voor particulier gebruik (afgewerkt
product) als voor andere (verwerkende) bedrijven (halffabrikaat en verpakkingen).
Een schematisch overzicht van de situering van de sector ten opzichte van andere
nijverheden is weergegeven in figuur 2.1.
De pulp- en papierproductie is zeer erg geconcentreerd. Papierpulp wordt veelal
aangemaakt door multinationale ondernemingen uit Europa (o.m. Scandinavië) en
Noord-Amerika (vnl. Canada). Dit papier wordt hetzij rechtstreeks ingevoerd uit het
buitenland, hetzij aangekocht via bemiddeling van een papiergroothandelaar.
De prijzen van papier en pulp op de wereldmarkt zijn onderhevig aan zeer sterke
variaties. Vele papierproducenten hebben recent overnames uitgevoerd of participaties
aangegaan zowel in de papiergroothandel als in de papierrecuperatie. De
concentratietrend zet zich dus ook vertikaal door.
Ook de markt van grafisch materieel is relatief geconcentreerd. Zowel in prepress,
drukkerij als in afwerking beheersen slechts enkele leveranciers het gros van de markt.
De Belgische vertegenwoordiging van deze producenten ligt grotendeels in de handen
van slechts een handvol maatschappijen. Op enkele uitzonderingen na (Barco, Agfa,
Xeikon) gebeuren onderzoek en ontwikkeling uitsluitend in het buitenland (leveranciers
en onderzoeksstations). De leveranciersinformatie is daarom in vele gevallen weinig of
niet toegespitst op de Vlaamse wetgeving.
10

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Figuur 2.1: Situering van papier- en kartonverwerkende industrie in de
productieketen
Houtproductie
Zagerijen Uitdunningshout &
nevenproducten
Andere houtverwerkende
industrieën
Andere
houtproducten
Halffabricaat
Papier- en kartonfabrieken
Papier- en kartonverwerkende
industrie
11
Diverse
eindproducten
Distributiebedrijf
Verbruiker
2.4 Beschrijving van de grafische sector
Verpakkingen
Inpakker
Ingepakt
product
Oud papier
De meest eenvoudige indeling binnenin de grafische sector kan opgemaakt worden aan
de hand van de opeenvolgende fasen van het productieproces. We maken een
onderscheid tussen de voorbereiding van het drukwerk (de prepress), het drukken en het
afwerken tot een eindproduct.

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
In de voorbereiding moet het ontwerp van de klant eerst nog een aantal gespecialiseerde
bewerkingen ondergaan vooraleer het kan gedrukt worden. Teksten worden gezet,
beelden worden gemanipuleerd, tekst en beeld worden geïntegreerd en tenslotte wordt
de drukvorm gemaakt. Deze voorbereiding gebeurt voor 25 % in zeer gespecialiseerde
grafische ondernemingen en voor 75 % in drukkerijen die over een eigen
prepressafdeling beschikken. Door de technologische ontwikkelingen van de laatste
jaren heeft de voorbereidingsfase een sterk kapitaalsintensief karakter gekregen. De
vernieuwingen volgen elkaar in een versneld tempo op. De vroegere duidelijk afgelijnde
sub-sectoren lopen geleidelijk aan in elkaar over.
Na de voorbereiding volgt het drukken zelf, waar altijd vier elementen nodig zijn:
drukinkt, drukvorm, te bedrukken materiaal en drukkracht. Vier variabelen spelen een
centrale rol in de bepaling van welk soort grafische producten kan geproduceerd
worden: het drukprocédé (diep-, offset-, zeef- of hoogdruk), de wijze van invoer van het
papier (vellen of rotatie), de druksnelheid en het drukpersformaat.
De (al dan niet geïntegreerde) drukkerijen vertegenwoordigen ongeveer 75 % van alle
grafische bedrijven. Binnen deze bedrijven worden omvangrijke en gespecialiseerde
werken doorgaans uitbesteed in onderaanneming. Prepressbedrijven staan in voor circa
22 % en afwerkingsbedrijven voor 3 % van het totale aantal bedrijven.
De afwerking is de laatste fase van het productieproces. Hier wordt gevouwen,
gesneden, geniet, gelijmd, ... De afwerking is een arbeidsintensief gebeuren dat voor een
groot stuk gebeurt in de drukkerijen zelf. Er zijn in België eveneens een 70-tal
gespecialiseerde afwerkingsbedrijven, die werken in onderaanneming van de
drukkerijen. Deze sub-sector kent een zeer sterke concurrentie vanwege beschermde
werkplaatsen, die omwille van hun lage loonlast en overheidssubsidie, aan zeer lage
prijzen gelijkaardige diensten kunnen verrichten.
Gedurende het laatste decennium viel duidelijk een trend waar te nemen naar uitvoeren
van alle stappen van het productieproces binnen één bedrijf. Eén van de voornaamste
redenen hiervoor was het toenemende belang in de concurrentiestrijd van de snelheid
van aflevering van het drukwerk. Door de toenemende mogelijkheden van het
overbrengen van digitale informatie langsheen netwerken, vervalt dit argument tot
integratie van prepress en drukken. Anderzijds heeft de technologische evolutie tot
gevolg dat de duidelijke scheidingslijn tussen prepress en drukken steeds meer vervaagt.
Door het gebruik van digitale druktechnieken zijn prepressbedrijven in staat om ook zelf
rechtstreeks drukwerk (in kleine oplagen) te produceren. De expertise die opgebouwd
wordt in prepressbedrijven met betrekking tot het omgaan met digitale informatie, heeft
als gevolg dat deze bedrijven ook toegang krijgen tot andere markten zoals het
verzorgen van internetsites, realisatie van CD-roms of de realisatie van echte
multimediaproducties. Prepressbedrijven evolueren op deze manier naar
mediabedrijven. De vraag kan gesteld worden of deze mediabedrijven zich nog verder
zullen toeleggen op de overbrenging van de gegenereerde informatie naar fotografische
films of dat deze stap in het productieproces nog meer zal verschuiven naar de
drukkerijen.
Aangaande het type producten dat vervaardigd wordt door de grafische sector, kan
onderscheid gemaakt worden tussen uitgeverij- en niet-uitgeverijgebonden producten,
of anders gezegd, culturele en industriële producten.
12

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Enkele voorbeelden:
• Uitgeverijgebonden producten: boeken, tijdschriften, kranten, huis-aan-huisbladen,
gedrukte muziek, ...
• Niet-uitgeverijgebonden producten: reclamedrukwerk, administratief drukwerk,
waardepapieren, etiketten, jaarverslagen, kettingformulieren, ...
Naast deze twee grote deelmarkten is er ook nog het belangrijke luik “familiaal
drukwerk” dat voornamelijk door éénmanszaken wordt vervaardigd.
Gezien over het volledige productieproces, van hout tot het gedistribueerde
drukwerkartikel, situeert de grafische sector zich ongeveer in het centrum van de
productieketen van papierproducten.
2.5 Beschrijving van de papier- en kartonverwerkende nijverheid
De papier- en kartonverwerkende sector omvat een breed scala aan bedrijven die echter
gemeen hebben dat ze papier en kartonwaren als hoofdgrondstof aanwenden.
De activiteiten omvatten globaal volgende drie stappen:
• aankoop van grondstoffen in hoofdzaak papier- en karton op rollen of vellen en in
veel geringere mate diverse andere hulpstoffen (lijmen, inkten, kunststofwaren, e.d.);
• verwerking tot afgewerkte producten (halffabrikaten, afgewerkte producten) d.m.v.
diverse verwerkingsprocessen, o.a. bedrukken, stansen, plooien, verlijmen, e.d.;
• opslag en distributie van afgewerkte producten.
De grondstoffen worden voornamelijk aangevoerd via het wegvervoer. De leveranciers
en de klanten liggen geografisch verspreid. Ruim 50 % van de productie wordt
geëxporteerd, waarvan ruim 80 % naar 3 directe buurlanden (30 % Frankrijk, 38 %
Nederland, 13 % Duitsland).
De totale papier- en kartonverwerkende sector staat in voor ongeveer 1.226.000 ton
eindproductie waarvan circa 597.000 ton wordt geëxporteerd. De import bedraagt
517.000 ton.
Het gamma aan afgewerkte producten uit papier en karton is vrij groot. Binnen de sector
wordt volgende onderverdeling gemaakt in functie van de aard van de geproduceerde
goederen:
• Fabrikanten en verwerkers van golfkarton;
• Vouwkartonnagefabrikanten;
• Fabrikanten van allerlei kartonnages;
• Fabrikanten van zakken met grote inhoud;
• Fabrikanten van flexibele verpakkingen waaronder zakken met kleine en middelgrote
inhoud;
• Fabrikanten van laminaten;
• Fabrikanten van school- en kantoorartikelen;
• Fabrikanten van briefomslagen;
• Fabrikanten van diverse producten.
De bovenvermelde punten worden in de volgende paragrafen verder besproken.
13

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
2.5.1 Fabrikanten en verwerkers van golfkarton
Ongeveer twee derden van de transport- en commerciële verpakkingen zijn
golfkartonnen verpakkingen, wat op zich het belang van dit product voor de distributie
van goederen in onze moderne economie aantoont.
Het product bestaat uit een samenstelling van verschillende papiersoorten waarbij de
papieren binnenin (“golf”) een gegolfd profiel krijgt. Door de combinatie van
mechanische eigenschappen en de dikte van de golven bekomt men verschillende
soorten golfkarton die aan de meest gevarieerde eisen van de markt beantwoorden:
stapelbaarheid, schokweerstand, klimaatverschillen, bedrukbaarheid, e.d.
Golfkarton is bijzonder geschikt voor de fabricage van commerciële
groepsverpakkingen en transportverpakkingen omwille van diverse redenen:
• de rigiditeit van het golfkarton;
• de sterkte van de “golf”;
• geschikt voor allerlei bedrukkingstechnieken;
• mogelijkheid tot aanname van alle vormen;
• de relatief geringe kostprijs van het eindproduct;
• de beperkte kost voor de creatie van nieuwe verpakkingen (vorm en cliché).
Het golfkarton is een milieuvriendelijk product dat voor méér dan 70 % van de
productie bestaat uit gerecycleerd papier.
De golfkartonfabricage bestaat fundamenteel uit het samenbrengen van de diverse
papiersoorten in een golfkartonmachine. De verwerking van golfkarton betreft een
diversiteit aan bewerkingen zoals drukken, plooien, e.d..
Een aantal bedrijven uit deze sub-sector houden zich zowel bezig met
golfkartonfabricage als -verwerking. Een aantal andere doet énkel aan
golfkartonverwerking.
De gebruikte druktechniek is waterig flexodrukken op vellen.
2.5.2 Vouwkartonnagefabrikanten
Onder vouwkartonnage worden ondergebracht, de al of niet bedrukte verpakkingsdozen
die meestal gevouwen en gelijmd, doch soms ook plano (ongevouwen en ongelijmd)
aan de klant geleverd worden.
De afnemers van vouwdozen situeren zich in de meest diverse sectoren:
voedingsnijverheid, wasmiddelen, textiel, tabaksnijverheid, farmaceutica, parfumerie, ...
Vouwdozen worden ook ingezet als verpakking van vloeistoffen zoals melk,
vruchtensappen, ...
Soms stellen de gebruikers van vouwkartonnage héél specifieke eisen b.v. inzake wateren/of
dampdichtheid, vetwerendheid, geur, ... In die gevallen worden zogenoemde
complexen of laminaten gebruikt, waarbij als grondstof combinaties worden ingezet van
o.m. aluminium en karton met polyethyleen of polypropyleen.
14

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
De hoofdbasisbewerkingen bestaan uit het bedrukken en eventueel vernissen van vellen
karton, stansen (dozen uit het vel kappen en aanbrengen vouwlijnen), plooien en lijmen
(in doosvorm brengen).
Het bedrukken van vouwkarton gebeurt in Vlaanderen d.m.v. vellenoffset.
2.5.3 Fabrikanten van allerlei kartonnages
Onder “andere kartonnages” wordt verstaan verpakkingen uit compact karton, de
zogenaamde gemonteerde dozen of opgezette dozen. Volgende producten worden in
deze categorie gerangschikt:
• ronde verpakkingen, vaten, emmers, bakken;
• patisseriedozen;
• pralinedozen;
• archiefdozen, kantoordozen, schoendozen;
• flessendragers, dozen voor ampullen;
• kartonnages voor zeep of reukwerk;
• dozen voor kleding of kousen;
• kokers;
• borden, taartonderleggers, bierviltjes;
• dozen voor groenten of fruit.
Het bedrukken komt in deze sector niet overal voor; doch indien men bedrukt, is de
gebruikte techniek meestal offset.
2.5.4 Fabrikanten van zakken met grote inhoud
De zakken met grote inhoud zijn soepele verpakkingen bestaande uit één tot zes wanden
meestal uit kraftpapier, die kunnen worden gecombineerd met andere materialen zoals
polyethyleen, aluminium, .... Deze combinatiemogelijkheden bij de fabricatie is één van
de hoofdkenmerken van deze verpakkingen. Ze bieden de mogelijkheid om te
beantwoorden aan zeer hoge eisen inzake bescherming van diverse producten. De
inhoud van een zak met grote inhoud varieert van 25 tot 50 kg.
De zakken met grote inhoud zijn hoofdzakelijk industriële verpakkingen. De
voornaamste afzetgebieden zijn de cementnijverheid, de bouwnijverheid, de chemie en
de petrochemie, de veevoeders, de voedingsnijverheid, de minerale producten, enz.
De druktechniek, die voor deze producten het meest voorkomt, is waterig flexodrukken.
2.5.5 Fabrikanten van flexibele verpakkingen waaronder zakken met kleine en middelgrote
inhoud
In deze categorie worden gerangschikt:
• brood- en broodjeszakken;
• zakken voor grootwarenhuizen, draagtassen;
• winkelzakken met handvat;
15

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
• suikerzakken, bloem-, zout- en koffiezakken en -verpakkingen;
• zakken uit synthetische stof of “shoppers”;
• zakken voor voeder van huisdieren;
• fruitzakken;
• kolenzakken;
• aardappelzakken;
• confiserieverpakkingen.
Men onderscheidt zakken met gekruiste bodem en blokbodemzakken. De zakken zijn
enkel- of dubbelwandig en zijn hetzij uitsluitend uit papier, hetzij uit meerdere
grondstoffen. In dit laatste geval zijn zij samengesteld uit een laminaat van papier met
aluminium of kunststof of een combinatie daarvan. Deze samengestelde verpakkingen
zijn bestemd om vochtgevoelige, aromatische of vetachtige producten te verpakken.
Voor het bedrukken van flexibele verpakkingen worden zowel waterige als
oplosmiddelhoudende inkten d.m.v. flexo- en/of diepdruk aangebracht.
2.5.6 Fabrikanten van laminaten
Tot deze sector behoren de samengestelde materialen waarbij papier, karton,
aluminiumfolie of kunststoffilmen al dan niet in combinatie met elkaar verwerkt
worden. In deze categorie worden de volgende producten ondergebracht:
• aluminiumfolie aangebracht op papier door middel van lijm of was. In dit geval
spreekt men van lijm- of wasgecacheerd aluminiumpapier;
• papier bedekt met was;
• kunststoffilm, al dan niet gemetalliseerd, lijmgecacheerd op papier;
• de uitgebreide reeks van extrusielaminaten waarbij o.a. papier, karton,
aluminiumfolie en filmen met elkaar gecombineerd worden door middel van
polymeren zoals polyethyleen, polypropyleen en diverse andere speciale
polymeertypen.
De belangrijkste afzetgebieden van deze samengestelde materialen zijn:
• voedingsbedrijven: confiserie en biscuitwaren, koffie, boterwikkels, …;
• kartonnagebedrijven o.a. diepvriesverpakkingen, pralinedozen, zeepverpakkingen,…;
• etiketten;
• industriebedrijven: o.a. dragermaterialen voor siliconen, isolatieplaten, fotografische
emulsies, voor fotografische verpakkingen.
In deze sub-sector past men zelden een druktechniek toe.
2.5.7 Fabrikanten van school- en kantoorartikelen
Tot deze categorie behoren volgende producten:
• schriften;
• “studentbooks”, “orderbooks”, “repertoires”;
• liassen;
• brief-, cursus-, nota-, teken-, factuurblokken;
16

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
• registers, klasagenda’s, albums;
• steekkaarten;
• zak- en kantooragenda’s.
• klassementartikelen: ringbanden, mappen, “showtassen”, tabbladen, ...
De meest voorkomende druktechniek is waterig drukken met flexo en in mindere mate
offset.
2.5.8 Fabrikanten van briefomslagen
Tot deze sub-sector behoren een rijke variëteit aan soorten enveloppen die men kan
indelen naargelang het formaat, de snitvorm, het al dan niet voorkomen van diverse
“venster”-types, het type sluiting en gommering, de papierkwaliteit en het gramgewicht.
De toepassing ligt voornamelijk in de bedrijfsbriefwisseling, de bankuittreksels, de
“direct-mail” en het versturen van privé-post. Een groot gedeelte van deze enveloppen
passeert via drukkerijen, waar zij worden bedrukt vooraleer de eindverbruiker te
bereiken.
Bij het bedrukken van de binnenzijde van de enveloppen worden zowel
oplosmiddelhoudende als waterige inkten gebruikt. De toegepaste techniek is flexo.
Voor de bedrukking van de buitenzijde wordt offset toegepast.
2.5.9 Fabrikanten van diverse producten
Naast de hiervoor beschreven fabricaties worden nog diverse andere producten geheel
of gedeeltelijk vervaardigd uit papier- of kartonwaren, o.a.:
• speelkaarten (eigen collecties, reclamespeelkaarten, casinospeelkaarten, e.d.);
• kaartspellen (gezelschapsspelen, e.d.);
• muurbekledingen;
• sigarettenpapier;
• papieren producten voor ziekenhuizen (producten voor de heling van wonden,
producten voor de chirurgie);
• rotogravuurdrukkerij van decorpapier voor de meubelindustrie;
• kokers;
• plakbanden en zelfklevende materialen (banden, e.d.);
• bituum-, damast- en geparaffineerd papier;
• servetten van gegaufreerd, gekript papier met bedrukking, tafellakens en -sets;
• kleurenkaarten en waaiers;
• klevende en zelfklevende etiketten;
• gemouleerde verpakkingen, barketten, voorverpakkingen;
• publiciteitskalenders en affiches;
• gekleurde fantasiepapieren, roestwerende inpakpapieren;
• versnijding van rollenpapier naar vellen op maat;
• stansvormenfabrikant;
• kokers voor voedingswaren.
17

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Daar het hier een breed gamma van producten betreft, kunnen alle druktechnieken
voorkomen.
2.6 Economische toestand en vooruitzichten
2.6.1 Algemeen
In de grafische sector is een dalende trend inzake tewerkstelling merkbaar, enerzijds te
wijten aan slechte conjunctuur, maar anderzijds ook, en voornamelijk, aan de
technologische innovatie en productiviteitsverhoging. Tussen 1991 en 1994 viel een
gemiddelde daling van de tewerkstelling te noteren van meer dan 11 %. In de afwerking
was de daling het sterkst (15 %), de minst uitgesproken daling deed zich voor in de
prepress (10 %). 83 % van de werknemers werkt in (al dan niet geïntegreerde)
drukkerijen. 14 % werkt in prepressbedrijven, 3 % werkt in postpressbedrijven.
In de papier- en kartonverwerkende sector was daarentegen recent een lichte stijging in
de tewerkstelling merkbaar.
De doorsnee grafische en papier- en kartonverwerkende onderneming gaat vandaag
technisch snel vooruit. Dit vergt investeringen en geschoold personeel. Het is dus een
kapitaals- en arbeidsintensieve branche. Geïntegreerde bedrijven die op alle fronten van
de productieketen actief zijn, staan voor de bijna onmogelijke opdracht om in elk
domein de noodzakelijke investeringen te doen.
De ratio investeringen/omzet in de grafische sector bedraagt momenteel circa 6 %. Eind
jaren ‘80 bedroeg deze ratio 10 à 12 procent. Op dat ogenblik konden de meeste
investeringen als uitbreidingsinvesteringen gecatalogeerd worden. Nu is er
voornamelijk sprake van vervangings- en moderniseringsinvesteringen.
Globaal realiseert de grafische industrie een jaarlijkse omzet van 150 miljard (Belgische
schaal), waarvan 45 % toegevoegde waarde (omzet minus grondstoffen en
afschrijvingen). Tachtig procent van de meer dan 2.000 Belgische bedrijven die een
jaarrekening neerleggen hebben een toegevoegde waarde van minder dan 20 miljoen
BEF.
18

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
2.6.2 Grafische sector
Het doorsnee grafisch bedrijf, met zijn 12 medewerkers, realiseert een omzet van 60
miljoen BEF. 40 % hiervan is toegevoegde waarde. 70 % van de toegevoegde waarde
wordt gebruikt voor de betaling van het personeel. Loonkosten zijn dus een belangrijk
element. De gemiddelde grafische onderneming heeft een goede liquiditeitspositie (de
gemiddelde quick ratio bedraagt 1,09), een behoorlijke solvabiliteit (in 1993 een
gemiddelde graad van financiële onafhankelijkheid van 38,8 %), maar een zwakke
rentabiliteit. Dit laatste is ten dele een conjunctureel, ten dele een structureel gegeven.
De netto-rentabiliteit van het eigen vermogen in de jaren 1991 tot 1993 bedroeg
respectievelijk 3,35, 4,35 en 1,61 procent. In 1996 wordt de Grafische sector
gekenmerkt door dalende prijzen, grote druk op de winstmarges en een toenemende
slechte conjunctuur. Die is opnieuw te wijten aan de overcapaciteit die zelf voorkomt uit
de toenemende automatisatie van het grafisch productieproces.
De snelle technologische evolutie en de bijhorende hoge investeringsdruk, de
overcapaciteit en de druk op de winstmarges die eruit resulteert, de sterk wisselende
papierprijzen en de grote leveranciersafhankelijkheid zijn factoren die de leefbaarheid
van het grafische bedrijf bemoeilijken. De leefbaarheid van de papier- en
kartonverwerkende sector hangt sterk af van de milieumaatregelen inzake
verpakkingsbeheer en -preventie, de internationale concurrentie en de
grondstoffenprijzen. In een stagnerende markt en met gestegen grondstofkosten hebben
de bedrijven het moeilijk om de verkoopsmarges te vrijwaren. In 1995 kende de sector
geen volumegroei. De beperkte toename van de tewerkstelling en de investeringen in de
voorbije jaren, zijn echter indicaties dat de bestaande bedrijven hun sector nog leefbaar
achten.
2.6.3 Papier- en kartonverwerkende sector
De papier- en kartonverwerkende nijverheid investeerde in 1995 voor meer dan 2,3
miljard BEF. De omzet is, net zoals voor de grafische nijverheid, sterk afhankelijk van de
grondstofprijzen. De laatste jaren is het de algemene tendens dat de grondstofprijzen aan forse
stijgingen worden onderworpen.
In tabel 2.2 staan cijfergegevens vermeld betreffende de evolutie van de
grondstofprijzen.
19

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Tabel 2.2: evolutie van de grondstofprijzen
NBSK
(in $)
Scandinavisch
Kraft 175 gr
(in FF)
gerecycleerd
Wellerstoff
(in FF) *
Testiner il
(in FF) *
GD 2
(in FF) *
GC 2
(in FF) *
1993
december
480
100
2100-2500
100
1250-4000
100
1500-1600
100
3386
100
4500-4800
100
1994
december
700
162
3100-3150
136
2350-2500
183
2650-2800
178
4300
127
5600
123
20
1995
januari april juli oktober december
750 825 925 1000 925
163 179 201 217 201
3400 3600-3900 3600-3900 3600-3900 3400-3500
145 163 163 161 150
2700
204
2960-3050
194
4800-5000
145
5600-5900
125
2850-2900
217
3150-3250
205
4900-5200
148
5500-5900
147
3000-3150
232
3300-3400
216
4900-5200
117
6500-6900
147
2650-2700
202
2950-3050
194
4700-5200
146
6100-6900
143
* = papier- en kartonkwaliteiten met een belangrijke inzet van gerecycleerde vezels
Uit de Fetra-enquête kan voorts worden afgeleid dat de sectorale omzetstijging in 1995
onvoldoende was om de grondstoffenprijzen te compenseren. Voor het merendeel van
de ondervraagde bedrijven blijkt dat de verkoopmarge in 1995 is afgenomen.
2.7 Marktafhankelijkheid
90 % van de klanten van de grafische industrie zijn bedrijven uit de secundaire en
tertiaire sector. Het is dus een “business-to-business-sector”, die sterk onderhevig is aan
conjuncturele schommelingen. De productie in de grafische en papierverwerkende
industrie gebeurt op bestelling. Uit voorraad verkopen komt zelden voor (in de
kettingformulieren- en enveloppenmarkt is dit bijvoorbeeld wel het geval). Voorraden
van niet verkochte afgewerkte producten zijn zelden aanwezig, zodat het risico op
onverkochte exemplaren niet bestaat. Grote voorraden van papier kunnen ook vermeden
worden door het feit dat papierleveranciers relatief snel kunnen leveren.
Aan dit typische kenmerk - produceren op bestelling - hangt ook een negatief element:
de drukker is sterk afhankelijk van zijn klanten. Het werk kan immers maar gepland
worden als de bestelling wordt geplaatst. Hierbij moet dan rekening worden gehouden
met de leveringstermijnen. Lang lopende orders zijn zeldzaam. Bovendien wordt de
planning vaak in de war gestuurd door veranderde wensen van de klant, te laat
terugzenden van de proeven, bestellingen op zeer korte termijn, ... Elke bestelling maakt
ook een afzonderlijke berekening van de kostprijs noodzakelijk.
Uit het voorgaande blijkt dat een goede administratie en een uitgekiende logistieke
planning van levensbelang zijn in de grafische en papierverwerkende onderneming.
“Just in time” bestaat al lang in de sector. Indien rotatiedrukkerijen buiten beschouwing
worden gelaten, bedraagt de gemiddelde gegarandeerde activiteitsduur (periode nodig
voor het verwerken van bestaande orders) nauwelijks één maand.
1900-2100
151
2500-2800
165
4200-4400
127
6000-6500
137

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Het typisch grafisch bedrijf werkt voornamelijk voor de lokale en de regionale markt.
Op “elke hoek van de straat” wordt er gedrukt. Een minderheid, die echter steeds sterker
wordt, begint Frankrijk en Nederland te beschouwen als verkoopsterrein. Samen met
Duitsland vertegenwoordigen deze drie landen trouwens ongeveer 70 % van onze
uitvoer. De grote bedrijven moeten natuurlijk over de grens kijken. België is immers te
klein voor hun productiecapaciteit. Op dit vlak heeft de Belgische grafische industrie
een uniek kenmerk: 25 % van haar zakencijfer wordt gerealiseerd in het buitenland.
Deze exportquote ligt een stuk hoger dan in de andere Europese grafische industrieën
(ongeveer 10 %).
De productie van papier- en kartonwaren is uiteraard afhankelijk van de vraag ernaar. De
klantafhankelijkheid en de export verschillen uiteraard sterk van eindproduct tot
eindproduct. Omdat de sector zo'n gevarieerd en groot aantal eindproducten (naar
eindgebruik) voortbrengt is het onmogelijk om een algemene evaluatie omtrent deze
problematiek te doen.
2.8 De Vlaamse grafische sector vergeleken met de omringende
landen
Vergelijken van statistisch materiaal over de landsgrenzen heen dient steeds met de
grootste terughoudendheid te gebeuren. De wijze van verzamelen van de gegevens, de
definitie van de begrippen en categorieën en de nauwkeurigheid kunnen sterk
verschillen van land tot land. Hieronder wordt betracht de hoofdlijnen aan te geven van
de gelijkenissen en verschillen van de Vlaamse grafische sector met deze van de ons
omringende landen. De statistische gegevens zijn afkomstig uit het statistisch
jaarrapport van Intergraf, de Internationale overkoepelende organisatie van
werkgeversfederaties uit de grafische sector.
Voor de papier- en kartonverwerkende sector is er omwille van de afwezigheid van
voldoende vergelijkbare betrouwbare buitenlandse gegevens, helemaal geen
vergelijking mogelijk.
De grafische productie is reeds sinds zijn ontstaan sterk in Vlaanderen aanwezig. Ook
nu nog kan de grafische sector zich in Vlaanderen in belangrijke mate handhaven.
Zelfs in absolute omzetcijfers verschilt de Vlaamse productie hoogstens één orde van
grootte met de productiecijfers van de andere Europese landen. De Vlaamse grafische
sector is dus bijgevolg ook op Europese schaal niet volstrekt verwaarloosbaar. Genomen
tegenover de totale bevolking van de respectievelijke gebieden, blijkt dat Vlaanderen
wat betreft de concentratie van grafische productie binnen Europa aan de top staat.
21

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Tabel 2.3: Omzet ( x miljoen ECU)
1983 1992 Groei
10 Jaar
(%)
Vlaanderen* 887,4 1829,4 106
(West)Duitsland 9595,0 18231,0 (1991) 90
Frankrijk 4354,0 16021,0 267
Nederland 2014,0 4166,0 106
Groot-Brittannië - 4582,0 -
(Denemarken) 1354,0 2348,0 (1991) 73
(Spanje) 2483,0 7628,0 (1991) 207
(Italië) 6667,0 10592,0 58
* Voor Vlaanderen wordt gerekend met een ratio van 60 % ten opzichte van de Belgische cijfers.
Voor uitsland, Frankrijk en Nederland dekken de cijfers slechts die bedrijven vanaf respectievelijk
6, 20 en 10 werknemers.
Wanneer de productiecijfers van de grafische industrie vergeleken worden met de totale
nationale productiecijfers, vervaagt dit beeld enigszins. In Denemarken en Spanje heeft
de grafische activiteit binnen de totale economische activiteit een nog belangrijkere rol
dan in Vlaanderen. In Duitsland, Italië en zeker in Groot-Brittannië is het economisch
belang van de grafische industrie geringer.
Het is voornamelijk in de zuidelijker gelegen landen dat de grafische productie in de
voorbije tien jaar een zeer sterke stijging heeft gekend, niet alleen omwille van een
grotere export, maar ook omwille van de stijgende inlandse welvaart en vraag naar
drukwerk. Er dient echter ook rekening gehouden te worden met mogelijke
schommelingen in de waarde van de nationale munt gedurende deze periode.
De verschillen tussen Vlaanderen, Nederland en Duitsland zijn gering. In de komende
jaren zal naast Zuid-Europa in toenemende mate ook met de Oost-Europese landen
rekening moeten worden gehouden.
De groei van de tewerkstelling over dezelfde periode van 10 jaar kent veel grotere
verschillen tussen de landen. Vlaanderen bevindt zich achteraan in de rij met een groei
in tewerkstelling van maar liefst 2,04 %. Sinds 1989 was er zelfs jaar na jaar een daling
in tewerkstelling. Een gelijkaardige evolutie viel slechts in Denemarken vast te stellen.
In Duitsland en Nederland waren er in de voorbije tien jaar wel belangrijke stijgingen in
de tewerkstelling. De stijging in Frankrijk met meer dan 50 % is in hoofdzaak te wijten
aan statistisch-technische oorzaken.
22

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Tabel 2.4: Totale tewerkstelling
1983 1992 Groei
10 Jaar
(%)
Vlaanderen* 16130 16530 2,04
(West)Duitsland 208820 246268 17,90
Frankrijk 79636 139300 75,00
Nederland 48939 57137 16,80
Groot-Brittannië - 300500 -
Spanje 90019 93018 3,33
* Voor Vlaanderen wordt gerekend met een ratio van 60 % ten opzichte van de Belgische cijfers. Voor
Duitsland, Frankrijk en Nederland dekken de cijfers slechts die bedrijven vanaf respectievelijk 6, 20 en 10
werknemers.
Tabel 2.5: Aantal bedrijven (1992)
Vlaanderen Nederland Duitsland Frankrijk Groot-
Brittannië
Aantal
werkgevers
1191 3016 12699 2782* 18828
* Enkel werkgevers met meer dan 20 werknemers.
Tabel 2.6: Gemiddelde bedrijfsgrootte
Aantal
werknemers
per bedrijf
Vlaanderen Nederland Duitsland Frankrijk Groot-
Brittannië
13,2 18,9 19,4 - 15,9
Tabel 2.7: Tewerkstelling per grootte bedrijf (% werknemers op de totale sector,
1992)
Vlaanderen Nederland Duitsland Frankrijk Groot-
Brittannië
1-9 18,0 15,6 12,3 - 15,0
10-19 11,7 12,5 11,0 12,3 10,3
20-49 20,8 23,7 17,6 32,2 15,2
50-99 13,9 16,9 12,9 13,9 9,2
100-199 13,9 15,9 - 11,8 10,8
200-499 11,6 10,6 27,9 16,2 14,2
> 500 10,1 4,4 18,2 20,0 25,1
23

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Tabel 2.8: Tewerkstellingsverdeling 1993 per sub-sector
Vlaanderen Nederland Duitsland Frankrijk Groot-
Brittannië
Kranten- 2038 5600 - 56900 71700
drukkerij (12,9) (14,9) - (41,8) (23,8)
Drukkerij 11428 24800 - 65226
(72,3) (66,3) - (48,0)
Afwerking 420 3300 - 7156
(2,6) (8,8) - (5,2)
Prepress en 1910 2500 - 6532
andere
dienstverlening
(12,0) (6,6) - (4,8)
Totaal 15797 37400* 237018 135814 300400
* onvolledige cijfers: de percentages zijn gebaseerd op een slechts gedeeltelijke telling
( ) de getallen tussen haken geven de relatieve tewerkstelling weer (procentuele waarden)
De bedrijven in Vlaanderen lijken zich te kenmerken door een iets geringere grootte dan
in de omliggende landen. Volgens de statistieken zijn de Duitse en Nederlandse
bedrijven met betrekking tot het aantal werknemers gemiddeld de helft groter. De
grafische sector in Groot-Brittannië bekleedt op dit gebied een intermediaire positie. De
Franse cijfers bevatten geen gegevens over bedrijven met minder dan 10 werknemers.
Ook de Nederlandse cijfers zijn onvolledig: zij bevatten enkel gegevens van de
bedrijven aangesloten bij de branche-organisatie. Circa 5 procent van de bedrijven,
voornamelijk kleinere, maken hiervan geen deel uit.
Over het aantal zelfstandigen of geïntegreerde drukkerijen bestaan helemaal geen
vergelijkbare cijfers.
Indien de verdeling van het totale aantal werknemers over de verschillende
bedrijfsgroottes in meer detail wordt geëvalueerd, schijnt het voornaamste verschil met
de Nederlandse situatie zich te situeren in het grotere aantal bedrijven in Vlaanderen in
de klasse 1 - 9 werknemers. Ook de tewerkstelling in zeer grote bedrijven (> 200
werknemers) is groter in Vlaanderen. Nederland telt dan weer een grotere tewerkstelling
in de bedrijven van intermediaire grootte (10 - 200 werknemers).
Vergeleken met de andere ons omringende landen, blijkt het grootste verschil te liggen
in de lagere tewerkstellingsgraad in de zeer grote bedrijven. De tewerkstelling is er
groter in de bedrijven van categorie 200 - 499, maar vooral in de bedrijven met meer
dan 500 werknemers. Daarnaast blijkt ook telkens de tewerkstelling in het aantal zeer
kleine bedrijven lager te liggen.
24

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
De cijfers aangaande de tewerkstellingsverdeling over de verschillende sub-sectoren
zijn minder volledig. Bovendien kunnen de cijfers van land tot land sterk variëren al
naar gelang de tewerkstelling in de uitgeverijen wel of niet in de data werden
opgenomen (dit verklaart o.a. de hoge cijfers voor de krantendrukkerij in Frankrijk).
Vergeleken met Nederland, blijkt de tewerkstelling in de krantendrukkerijen in
Vlaanderen iets lager te zijn (er worden effectief minder kranten gelezen in Vlaanderen)
en blijkt vooral de tewerkstelling in de (onafhankelijke) afwerking lager te zijn. Ook in
Frankrijk neemt de afwerking een veel belangrijkere positie in dan in Vlaanderen. De
(niet geïntegreerde) prepress daarentegen lijkt in Vlaanderen een belangrijkere plaats in
te nemen dan in Frankrijk en Nederland.
De cijfers met betrekking tot de verdeling van de productie over de verschillende types
producten en diensten lijden het meest onder de verschillen in statistische methodiek.
De verschillende categorieën kunnen telkens op verschillende wijze omschreven
worden, en bevatten daarom niet steeds dezelfde producten. Huis-aan-huisbladen zijn
bijvoorbeeld soms ondergebracht onder kranten (NL), soms onder reclamedrukwerk
(Vl). In de Franse cijfers is handelsdrukwerk een afzonderlijke categorie, in de andere
landen zijn deze omvat in de categorieën handelsdrukwerk en formulieren. De productie
en bijhorende bedrukking van verpakkingen behoort in Vlaanderen niet tot de grafische
sector.
De enige trend die voorzichtig zou kunnen worden onderscheiden, is het iets geringere
belang in Vlaanderen van tijdschriften en kranten, en het grotere belang van drukwerk
van publicitaire aard. Deze vaststelling is ook gerechtvaardigd vanuit andere gegevens:
Vlaanderen telt verschillende exporterende bedrijven die precies gespecialiseerd zijn in
publicitair drukwerk. Daarnaast laat de hoge bevolkingsdichtheid ook een goedkope
verdeling van huis-aan-huisdrukwerk toe.
25

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Tabel 2.9: Afzetmarkt
%
Vlaanderen
(België)
Nederland Duitsland Frankrijk Groot-
Brittannië
Boeken en
brochures
8,0 8,0 8,0 3,9 9,5
Kranten 20,0 17,3 - 9,4
Tijdschriften
en magazines
20,0 19,0 15,3 10,4 14,9
Catalogen - - 6,2 3,6 8,3
Verpakking - 10,0 7,5 11,1 4,9
Kalenders en
postkaarten
- - 1,6 11,4 0,9
Publicitair
drukwerk
34,0 22,0 22,3 18,0 27,0
Handelsdrukwerk
- - - 22,1 -
Formulieren 10,0 8,0 18,5 - 3,3
Cartografie - - 0,2 - 1,2
Etiketten 7,0 - - - -
Andere 12,5 2,0 2,7 5,2 16,9
Reproductie - - - 6,9 -
Afwerking
Compositie
3,0
5,5
11,0
-
-
4,4
2,4
-
3,1
Tabel 2.10: Papierproductie 1991
Fysieke productie
(in 1000 ton)
Vlaanderen Nederland Duitsland Frankrijk Groot-
Brittannië
Krantenpapier 150 493 2110 744 1931
(22,5) (32,0) (25,9) (18,1) (35,5)
Niet gestreken 63,9 130 1874 492 497
papier
(9,5) (8,4) (23,0) (12,0) (9,1)
Houtvrij niet- 207 520,8 1767 1308 1437
gestreken
(31,0) (33,8) (21,7) (31,9) (26,5)
Houtvrij gestreken 246 395 2388 1544 1561
(36,9) (25,6) (29,3) (37,7) (28,7)
Totaal 666 1539 8139 4089 5428
( ) de getallen tussen haken geven de relatieve papierproductie weer (procentuele waarden)
Wordt de totale fysieke productie verdeeld over de verschillende types papier, dan blijkt
Vlaanderen zich te karakteriseren door een hoog verbruik aan houtvrij al dan niet
gestreken papier (samen circa 68 %). In Nederland en zeker in Duitsland en Groot-
Brittannië is het aandeel van deze papiersoorten veel geringer. In Nederland en Groot-
Brittannië is het relatieve verbruik aan krantenpapier veel groter, in Duitsland
voornamelijk het gebruik van houthoudend niet gestreken papier. Deze verschillen in
26

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
papiergebruik kunnen vanuit diverse factoren verklaard worden waaronder het relatief
lage aantal dagbladen dat in Vlaanderen verkocht wordt en ook de geografische
beperktheid van Vlaanderen als afzetmarkt waardoor producten als tijdschriften in
kleine oplages gedrukt dienen te worden. Vellenoffset en houtvrij papier liggen dan
meer voor de hand dan rotatie offset en houthoudend papier.
Tabel 2.11: Economische parameters (1993)
Toegevoegde waarde
per werknemer
(in ECU)
Investeringsratio
1993 (* = 1992)
(in %)
Exportpercentage
(in % van turnover)
Export
Import
Capaciteitsbezetting
1993 (in %)
Vlaanderen Nederland Duitsland Frankrijk Groot-
Brittannië
48357 45985 46389 43544 36148
7,6 6,8 7,6 5,5* 5,5*
25,4 24,0 15,6 11,2 25,2
23,4 22,4 6,6 12,4 17,5
79,8 83,0 81,6 83,0 -
De economische parameters vestigen de aandacht op de zeer hoge productiviteit van de
grafische sector in Vlaanderen en België. De toegevoegde waarde per werknemer is in
Vlaanderen ruim een derde hoger dan in Groot-Brittannië, tien procent hoger dan in
Frankrijk en respectievelijk vijf en vier procent hoger dan in Nederland en Duitsland.
Deze cijfers dienen in relatie gezien te worden met de dalende tewerkstelling in de
grafische sector in Vlaanderen en met de hoge loonkost in België. In Vlaanderen en
Duitsland ligt de investeringsratio in 1993 hoger dan in Nederland en Frankrijk. Het
belangrijkste gedeelte van deze investeringen richt zich niet zozeer naar uitbreiding van
de productiecapaciteit, maar juist naar het verhogen van de productiviteit per
werknemer. De gemiddelde capaciteitsbezetting geeft trouwens aan dat de nood aan
uitbreidingsinvesteringen gering is. De concurrentie tussen de bedrijven onderling is
zeer hard omwille van de overcapaciteit. De (netto) rentabiliteit in de Vlaamse grafische
sector is daarom erg gering: 1,6 % in 1993. De rentabiliteit van Nederlandse grafische
bedrijven is gemiddeld iets hoger.
De Vlaamse en Belgische grafische markt kenmerken zich door hun openheid. Van alle
Europese landen exporteren de Belgische grafische bedrijven het meest. Deze export
geschiedt rechtstreeks door de grafische ondernemingen. Bijna 40 % van de uitvoer gaat
naar Nederland, 30 % naar Frankrijk en circa 13 % naar Duitsland.
Ook Nederland en Groot-Brittannië exporteren veel drukwerk, maar in een groot deel
daarvan (circa de helft in Nederland) geschiedt onder de verantwoordelijkheid van de
uitgever. In beide landen zijn immers meerdere belangrijke internationale
uitgeversconcerns gevestigd (Elsevier-Reed, Kluwer, ...). Ook verschillende Vlaamse
tijdschriften worden in Nederland gedrukt.
27

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
Tabel 2.12: Type van bedrijven
Type Nederland Vlaanderen
Illustratiediepdruk 7 (1988) 2
Heatsetdruk 71 persen
46 persen
23 bedrijven
14 bedrijven
Krantendrukkerij 30 (?)
5 verbonden aan een
kranten-uitgeverij
75
circa 25 niet verbonden
Offsetdruk
(meer dan 20 personen)
circa 500 circa 230
Formulierendruk
(?) onzekerheid
20 15
Enkele bijkomende gegevens laten toe een meer gedetailleerde vergelijking te maken
tussen de Nederlandse en de Vlaamse grafische sector. Het aantal bedrijven dat
illustratiediepdruk en krantendruk (coldset rotatie) toepassen ligt in Nederland relatief
hoger dan in Vlaanderen. Heatset rotatie daarentegen lijkt in Vlaanderen dan weer beter
vertegenwoordigd dan in Nederland. Er zijn in Nederland iets meer dan twee maal zo
veel offsetbedrijven met meer dan 20 werknemers dan in Vlaanderen.
2.9 Milieu-impact
Zoals verder gedetailleerd in hoofdstuk 4, is de Vlaamse grafische sector
verantwoordelijk voor de volgende emissies.
Compartiment Parameter Emissies (ton/jaar)
Water Zilver 0,3
Zink 0,06
Koper 0,016
Chroom 0,12
Lucht PER 26
Tolueen 314
Oplosmiddelen 3000 (*)
Afval Zilver 4
Ontwikkelaar 1050
Fixeer 550
Polymeer 660
Papier 5000
(*)
d.w.z. 10,5 % van de VOS-emissie via productieprocessen en 1,3 % van de totale industriële VOSemissie;
(bron: http://www.vmm.be/docs/lucht/ozon/ozon_1_3.html )
28

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
2.10 Tot slot
De Vlaamse grafische sector is in Vlaanderen van oudsher pertinent aanwezig. De
omzetgroei van de grafische sector is op het niveau van de ons omringende landen,
maar duidelijk lager dan in Zuid-Europa. Wellicht zal de concurrentie vanuit Zuid-
Europa en vanuit Centraal-Europa in de komende jaren nog toenemen.
De werkgelegenheid in de Vlaamse grafische sector daalt sinds 1989. In geen enkel
ander land is deze daling zo uitgesproken als in Vlaanderen/België. Tegenover deze
lage tewerkstelling staat een zeer hoge productiviteit.
Vlaamse bedrijven zijn gemiddeld iets kleiner dan deze in de ons omringende landen.
Prepress lijkt meer buiten het eigen bedrijf, afwerking juist minder buiten het eigen
bedrijf te gebeuren. De grafische sector is meer gericht op reclamedrukwerk en meer
aangewezen op export dan in de ons omringende landen.
29

Hoofdstuk 2
______________________________________________________________________
30

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 3: PROCESBESCHRIJVINGEN ................................................. 29
3.1 Inleiding ................................................................................................... 31
3.2 Voorbereiding........................................................................................... 32
3.2.1 Processen.................................................................................... 32
3.2.2 Bedrijven .................................................................................... 33
3.2.3 Machines/activiteiten .................................................................. 33
3.2.4 Hulpstoffen................................................................................. 33
3.2.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 34
3.3 Niet-drukkende proefsystemen ................................................................. 34
3.3.1 Processen.................................................................................... 34
3.3.2 Bedrijven .................................................................................... 36
3.3.3 Machines/activiteiten .................................................................. 36
3.3.4 Hulpstoffen................................................................................. 36
3.3.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 36
3.4 Vormvervaardiging offset......................................................................... 37
3.4.1 Processen.................................................................................... 37
3.4.2 Bedrijven .................................................................................... 39
3.4.3 Machines/activiteiten .................................................................. 39
3.4.4 Hulpstoffen................................................................................. 39
3.4.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 39
3.5 Vormvervaardiging flexodruk................................................................... 40
3.5.1 Processen.................................................................................... 40
3.5.2 Bedrijven .................................................................................... 42
3.5.3 Machines/activiteiten .................................................................. 42
3.5.4 Hulpstoffen................................................................................. 42
3.5.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 43
3.6 Vormvervaardiging diepdruk.................................................................... 43
3.6.1 Processen.................................................................................... 43
3.6.2 Bedrijven .................................................................................... 44
3.6.3 Machines/activiteiten .................................................................. 45
3.6.4 Hulpstoffen................................................................................. 45
3.6.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 45
3.7 Vellenoffset.............................................................................................. 46
3.7.1 Processen.................................................................................... 46
3.7.2 Bedrijven .................................................................................... 47
3.7.3 Machines/activiteiten .................................................................. 47
3.7.4 Hulpstoffen................................................................................. 47
3.7.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 48
3.8 Coldset rotatie-offsetdruk ......................................................................... 48
3.8.1 Processen.................................................................................... 48
3.8.2 Bedrijven .................................................................................... 49
3.8.3 Machines/activiteiten .................................................................. 49
3.8.4 Hulpstoffen................................................................................. 49
3.8.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 49
3.9 Heatset rotatie-offsetdruk ......................................................................... 49
3.9.1 Processen.................................................................................... 49
3.9.2 Bedrijven .................................................................................... 50
3.9.3 Machines/activiteiten .................................................................. 50
3.9.4 Hulpstoffen................................................................................. 50
29

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.9.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 51
3.10 Illustratiediepdruk..................................................................................... 51
3.10.1 Processen.................................................................................... 51
3.10.2 Bedrijven .................................................................................... 52
3.10.3 Machines/activiteiten .................................................................. 52
3.10.4 Hulpstoffen................................................................................. 52
3.10.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 52
3.11 Oplosmiddelhoudend drukken (flexo- en diepdruk) .................................. 53
3.11.1 Processen.................................................................................... 53
3.11.2 Bedrijven .................................................................................... 55
3.11.3 Machines/activiteiten .................................................................. 55
3.11.4 Hulpstoffen................................................................................. 55
3.11.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 55
3.12 Waterig drukken (flexo- en diepdruk) ....................................................... 56
3.12.1 Processen.................................................................................... 56
3.12.2 Bedrijven .................................................................................... 56
3.12.3 Machines/activiteiten .................................................................. 57
3.12.4 Hulpstoffen................................................................................. 57
3.12.5 Afvalstoffen en emissies ............................................................. 57
30

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 3: PROCESBESCHRIJVINGEN
In dit hoofdstuk worden de verschillende modules (duidelijk herkenbare stappen in
grafische productieprocessen) in detail besproken. Per module wordt vooreerst een
beschrijving gegeven van de processen. Daarnaast wordt een overzicht gegeven van de
bedrijven, waarin de betreffende processen worden aangewend. Vervolgens wordt een
opsomming gegeven van de meest gebruikte machines/activiteiten en hulpstoffen in de
respectievelijke modules en welke de meest voorkomende afvalstoffen en emissies zijn.
3.1 Inleiding
Een ‘module’ is een duidelijk herkenbare stap in grafische productieprocessen. In één
bedrijf komen meestal meerdere modules voor. In grafische ondernemingen en in de
papier- en kartonverwerkende industrie komen deels dezelfde modules voor. In de
beschrijvingen in dit hoofdstuk wordt tussen deze delen van de sector geen onderscheid
gemaakt.
Offset Rotatie
Coldset
kranten
telefoonboeken
huis-aan-huis bladen
(oplagen > 10.000)
Vormvervaardiging
Offset
Offset Rotatie
Heatset
tijdschriften
reclamefolders
verpakkingsmaterialen
(oplagen 15 - 150.000)
Voorbereiding
Niet drukkende
proefsystemen
Illustratiediepdruk
tijdschriften
reclamefolders
catalogi
(oplagen > 150.000)
Figuur 3.1 geeft een overzicht van de modules die onderscheiden worden:
Figuur 3.1: Verschillende modules in grafische drukprocessen
In de volgende paragrafen wordt elke module afzonderlijk omschreven.
31
Vormvervaardiging
Flexodruk
Diepdruk/Flexo
Oplosmiddelhoudend
flexibel verpakkingsmateriaal
papierwaren
Vormvervaardiging
Diepdruk
Diepdruk/Flexo
Waterig
flexibel verpakkingsmateriaal
papierwaren

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.2 Voorbereiding
3.2.1 Processen
De voorbereiding omvat het geheel van handelingen die, vertrekkend van de
oorspronkelijke beelden en tekst, leiden tot het vervaardigen van de drukvorm.
De tekstgedeelten van een drukwerk worden klaargemaakt voor reproductie in het
zetproces. De oorspronkelijke techniek, het manueel zetten van een tekst door het
schikken van individuele loden letters wordt niet meer toegepast. De tekstgegevens
worden, voor zover ze niet digitaal werden aangeleverd door de opdrachtgever,
ingevoerd en gecontroleerd. De tekst wordt geschikt afhankelijk van het aantal
voorziene kolommen, tussenruimtes, voorziene illustraties en paginagrootte. Een
filmbelichter brengt deze digitale informatie met behulp van een laserstraal over op een
fotografische film. Dezelfde digitale informatie kan uiteraard, bijvoorbeeld voor
proeven, ook overgebracht worden op fotopapier of per printer op gewoon papier.
De rol van de fotogravure (of lithografie) bestaat erin de beelden aangeleverd door de
opdrachtgever te transfereren naar film of naar een reeks van films aangepast aan de
grootte van het toekomstig drukwerk. Waar eertijds deze verwerking voornamelijk
geschiedde met een camera, is nu het gebruik van scanners vrijwel veralgemeend. Het
oorspronkelijke beeld wordt klaargemaakt voor reproductie door het te rasteren en door
de oorspronkelijke kleuren te scheiden in 4 basiskleuren (cyaan, magenta, geel en
zwart). De digitale informatie wordt dan overgebracht op 1 zwart-wit film (eenkleurig
drukwerk) of meerdere films (kleurendrukwerk). Ondermeer in de verpakkingsdruk is
het gebruikelijk met meer dan 4 kleuren te werken, tot 10 toe. Hierdoor wordt de
kleurechtheid van het drukwerk versterkt. De klassieke quadrichromie heeft immers een
beperkt kleurenbereik. Ondermeer oranje tinten zijn moeilijk te reproduceren. Door het
toevoegen van bepaalde steunkleuren kan dit tekort voorkomen worden. In het jargon
wordt vaak verwezen naar PMS-kleuren (genoemd naar een belangrijke leverancier).
PMS-kleuren worden ook vaak gebruikt in administratief drukwerk (logos, huisstijl) en
tijdschriften.
Naast de traditionele quadrichromie werd recent ook een systeem op punt gesteld voor
hexachromie. Daarbij worden de kleuren in de individuele opnames uitgesplitst naar zes
basiskleuren. Uiteraard vergt hexachromie een hoger aantal druktorens bij de uitvoering.
Het systeem kent echter nog weinig toepassing.
Alle gebruikte films in de grafische industrie zijn zwart/wit films op basis van een
zilverhalogenide chemie. Een gedeelte van het ionische zilver zet zich na de belichting
van de film om in metallisch (zwart) zilver. Dit proces wordt uitgevoerd in het
filmontwikkelbad. De resterende zilverhalogeniden worden van de film losgeweekt in
het fixeerbad. Hierna wordt de film nagespoeld in een waterbad.
Het meest gebruikte type belichting is de positieve belichting. Enkel de over te dragen
informatie wordt hierbij gezwart. De achtergrond blijft onbelicht. Positieve films
bevatten daardoor zeer weinig zilver. Bij negatieve filmbelichting wordt niet de
informatie wel de achtergrond gezwart. Negatieve filmbelichting komt steeds minder
voor, vaak enkel nog als tussenvorm. Ook voor boekendruk wordt dikwijls nog gebruik
gemaakt van negatieve films.
32

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
In de paginamontage (kleinmontage) worden de films met tekst- en beeldelementen
samengebracht, conform de voorziene vormgeving. De films worden hiertoe manueel
aangebracht op een achterliggende transparante folie. Meer en meer geschiedt de
pagina-assemblage van tekst en beeld digitaal (Desk Top Publishing) waardoor beide
samen op film worden belicht en deze stap dus komt te vervallen.
Na goedkeuring van de drukproef, wordt overgegaan tot de plaatmontage
(grootmontage). Hierbij worden de verschillende films waarop de individuele pagina’s
zijn weergegeven geschikt op een achterliggende folie ter grootte van de drukplaat.
Deze handeling kan ook digitaal doorgevoerd worden. Het belichten van de film wordt
daardoor uitgesteld van voor de micromontage tot juist voor de drukvormvervaardiging.
Voor de drukvormvervaardiging wordt soms nog een laatste controle doorgevoerd door
het nemen van een blauwdruk of ozalid. Het materiaal van de lichtdruk bestaat uit een
papieren drager met daarop een lichtgevoelige laag op basis van diazokleurstoffen. Deze
laag verdwijnt na belichting met UV-licht. De niet verwijderde delen kunnen zwart
gekleurd worden na ontwikkeling met ammoniakdamp.
3.2.2 Bedrijven
Voorbereidingsprocessen komen voor bij gespecialiseerde bedrijven, zoals
loonzetterijen en fotogravures. Verder hebben nagenoeg alle drukkerijen, met
uitzondering van verpakkingsdrukkerijen, een aparte afdeling waar
voorbereidingsprocessen plaatsvinden. Het totale aantal bedrijven in Vlaanderen, die
gebruik maken van de hierboven beschreven technieken bedraagt dus naar schatting
tussen de 1.500 en 2.000.
3.2.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines en/of activiteiten in deze module zijn:
• ontwikkelmachines voor fotografische film en papier;
• in-line zilverterugwinning;
• groot- en kleinmontage;
• camera’s en contactkasten;
• ontwikkelmachines blauwdruk of ozalid;
• laserprinters, scanners en computers.
3.2.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen in deze module zijn:
• fotografische film en papier (zowel positief als negatief);
• fixeer;
• ontwikkelaar;
• activator;
• spoelwater ontwikkelmachine;
33

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
• poetsdoeken;
• masker- en montagefolies;
• kleefmiddelen;
• ammoniak voor de lichtdruk of ozalid.
3.2.5 Afvalstoffen en emissies
De meest voorkomende afvalstoffen en emissies uit deze module zijn:
• film negatief;
• film positief;
• fotografisch papier;
• montagefolie;
• maskerfolie;
• spuitbus met kleefmiddel;
• fixeer;
• ontwikkelaar;
• activator;
• additieven;
• spoelwater ontwikkelmachine;
• niet wasbare poetsdoeken;
• wasbare poetsdoeken;
• spoelwater verpakking voorbereiding.
3.3 Niet-drukkende proefsystemen
3.3.1 Processen
Onder niet-drukkende proefsystemen wordt het maken van kleurproeven zonder
drukpers verstaan.
Naast niet-drukkende proefsystemen bestaan er ook drukkende proefsystemen. Hierbij
worden de drukproeven op kleine schaal rechtstreeks op een proefpers gemaakt. Deze
drukkende proefsystemen vallen niet onder deze module (zie hiervoor de desbetreffende
modules).
a. Inkjetprinters
Een inkjetprinter spuit kleine druppels vloeibare gekleurde inkt op papier. Er zijn 2
systemen:
• printers met een inktstroom volgens behoefte;
• printers met een continue inktstroom waar de overtollige inkt wordt opgevangen
en hergebruikt.
34

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
Inkjetprinters werken eerder traag en het resultaat is afhankelijk van de papiersoort.
Recto-verso drukken is niet haalbaar.
b. Thermische wasprinters
Op een filmrol zit gekleurde was. Deze film wordt op de juiste plaats door een
verwarmingselementje tegen het (speciale afdruk-) papier gedrukt. Daar smelt de was en
hecht op het papier. Het kleurenbeeld wordt in meerdere malen afgedrukt (één per
kleur).
Het is onmogelijk om recto-verso te drukken en daar men glad papier dient te
gebruiken, is de papierkeuze erg beperkt.
c. Kleurstofsublimatie
Deze technologie lijkt sterk op deze van de thermische wasprinters. Een printkop met
verhitte pennetjes drukt op een lint met kleurstof. De kleurstof sublimeert en slaat over
op het papier.
Het systeem is traag en enkel geschikt voor speciaal papier.
d. Kleurenlaserprinter
Hier zijn 2 technieken beschikbaar:
• de “film-belt”-techniek;
• de “single-drum”-techniek.
Bij de “film-belt”-techniek wordt het beeld in 4 keer opgebouwd en vervolgens op een
verzamelriem overgedragen.
De “single-drum”-techniek is vergelijkbaar met het fotokopiesysteem waarbij het beeld
op een lichtgevoelige elektrostatische trommel geplaatst wordt.
Deze systemen hebben een gebrekkige kleurconsistentie en recto-verso druk is moeilijk.
e. Faseveranderingstechniek
Dit is de enige techniek waar oplagepapier gebruikt kan worden. De technologie is
gebaseerd op staafjes vaste inkt die vloeibaar worden gemaakt en overgedragen worden
op het te bedrukken papier. De kleuren worden onmiddellijk weer vast na contact met
het papier. Om het beeld te fixeren, wordt het papier tussen twee rollen doorgevoerd.
35

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.3.2 Bedrijven
In principe kunnen niet-drukkende proefsystemen in alle bedrijven die drukken
voorkomen. Doch door de beperkte mogelijkheden betreffende de exacte weergave is
hun toepassing beperkt en verkiezen de meeste bedrijven drukkende proefsystemen voor
exacte kleurbepalingen. Niet-drukkende proefsystemen worden wel gebruikt om de
gemaakte proef aan de klant te laten zien en de juistheid van de tekst te controleren.
Niet-drukkende proefsystemen komen voor in illustratiediepdrukkerijen.
3.3.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines en/of activiteiten in deze module zijn:
• systemen met vloeibare toner: inkjetprinter;
• systemen met droge toner:
* thermische wasprinter;
* kleurstofsublimatie;
* faseveranderingstechniek;
• systemen met kleurenfolie en ontwikkelmachine: kleurenlaserprinter.
3.3.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen in deze module zijn:
• vloeibare toners;
• droge toners;
• kleurenfolie;
• ontwikkelaar kleurenfolie;
• poetsdoeken;
• poetsproducten.
3.3.5 Afvalstoffen en emissies
De meest voorkomende afvalstoffen en emissies in deze module zijn:
• gebruikte toners (vloeibare en droge);
• kleurenfolie;
• gebruikte ontwikkelaar van kleurenfolie;
• vervuilde poetsdoeken;
• vervuilde poetsproducten.
36

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.4 Vormvervaardiging offset
3.4.1 Processen
Deze module betreft de aanmaak van offsetplaten. Offsetplaten zijn vlak, deels
hydrofiel, deels hydrofoob. De hydrofiele gedeelten zullen gedurende het drukproces
inktafstotend zijn, de hydrofobe gedeelten staan in voor de inktoverdracht. Het
overgrote deel van de bedrijven maakt gebruik van de traditionele aluminiumplaten, met
hierop een fijne laag fotopolymeer of diazoverbindingen. Naast deze aluminiumplaten
bestaan er eveneens papieren of plastic platen, bimetaal- of trimetaalplaten, zilverzoutdiffusieplaten
en zinkoxideplaten. Het gebruik hiervan is echter reeds sterk
teruggedrongen en zal naar verwachting in de komende jaren volledig gaan verdwijnen.
De traditionele offsetplaat is gemaakt van platgewalst aluminium. Na opruwing van de
plaat wordt hierop een fijne laag fotopolymeren of diazoverbindingen (de kopieerlaag)
aangebracht. Tegenwoordig worden bijna uitsluitend gepresensibiliseerde 1 platen
gebruikt: de kopieerlaag werd reeds aangebracht door de producent.
In de kopieerfase van de plaatvervaardiging wordt het beeld van de filmmontage door
middel van een belichting overgebracht op de plaat. Diazolagen kunnen, afhankelijk van
de samenstelling, verschillend op licht reageren. Ze kunnen door lichtinwerking harden
(negatief werkende platen) of ontbinden (positief werkende platen).
Bij negatief werkende platen verandert het onbelichte deel niet van samenstelling. Het
belichte deel van de plaat blijft onaangetast door de inwerking van de
plaatontwikkelaar, het onbelichte deel wordt uitgespoeld.
Indien met positieve films gewerkt wordt, ontbindt het belichte deel van de kopieerlaag
zich door de inwerking van het licht en wordt het daardoor oplosbaar in de
ontwikkelvloeistof. Het niet-belichte deel wijzigt niet van samenstelling en is bestand
tegen de inwerking van de ontwikkelvloeistof.
Bij platen met een kopieerlaag op basis van fotopolymeren, verandert de moleculaire
opbouw van de laag na belichting met UV-licht. Onder invloed van het licht worden de
afzonderlijke moleculen (monomeren) als kettingen aan elkaar geregen en ontstaan er
polymeren. De afzonderlijke moleculen (niet getroffen door licht) blijven oplosbaar en
kunnen later worden uitgewassen. Toegevoegde inhibatoren moeten voorkomen dat de
polymerisatie vroegtijdig begint. Platen op basis van fotopolymeren kennen slechts een
beperkte toepassing in de offset. Zij worden meer gebruikt in de hoogdruk.
Plaatontwikkelaar bestond tot voor enkele jaren meestal uit een mengeling van
solventen. Tegenwoordig wordt plaatontwikkelaar op solventbasis meer en meer
vervangen door types plaatontwikkelaar die in hoofdzaak bestaan uit een zoutoplossing,
veelal natriumsilicaat. Na de ontwikkeling wordt de plaat nagespoeld met water.
1 Presensibiliseren wil zeggen voorafgaandelijk behandelen met als doel een verhoging van de
gevoeligheid.
37

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
In kleine of zeer kleine bedrijven wordt vaak nog volledig manueel ontwikkeld of in
cuvette (batch-systeem). Het verbruik aan ontwikkelaar ligt hierbij gevoelig hoger dan
bij automatische ontwikkeling in een plaatontwikkelmachine. In de zogenaamde
kantooroffset wordt ook vaak gebruik gemaakt van papieren of plastic platen. Deze zijn
goedkoper, maar minder geschikt voor grote oplagen of drukwerk met hoge kwaliteit.
Vaak worden deze drukplaten rechtstreeks bewerkt met vet tekenmateriaal of een
typmachine die vetaantrekkende teksten op de plaat brengt.
Ook andere verouderde werkwijzen, zoals het gebruik van zinkoxideplaten of
bimetaalplaten zijn eveneens meestal terug te vinden in de kantooroffsetformaten,
dikwijls in zogenaamde huisdrukkerijen (drukkerij van ministerie, bank, …). De
bimetaalplaat bestaat uit een koperbasis met erop een chroomlaagje. Chroom is een
eerder hydrofiel metaal, koper daarentegen houdt gemakkelijk vet vast. Het drukbeeld
wordt aangebracht via etsen (cf. Diepdruk) ofwel wordt gebruik gemaakt van een
etsloos procédé. Hierbij wordt bovenop de plaat een gepresensibiliseerde laag
aangebracht, die na belichting gedeeltelijk wordt afgewassen. De kopieerlaag vormt het
beeld, de niet-beelddelen worden door het chroom gevormd.
De beeldvorming bij zinkoxideplaten is gebaseerd op de eigenschappen van zinkoxide
als halfgeleider. De kopieerlaag wordt lichtgevoelig gemaakt door een hoog geladen
staaf (corona). UV-lichtinval doet deze lading verdwijnen. De niet belichte negatief
geladen gedeelten zijn in staat tegengesteld geladen harsdeeltjes (“toner”) op te nemen.
De toner wordt droog aangebracht of is gedispergeerd in een olieachtige oplossing. De
tonerdeeltjes worden door verhitting aaneengesmolten tot de hydrofobe laag. Daarna
wordt de plaat geëtst om de overige plaatdelen hydrofiel te maken.
Een verdere variant van de offsetplaat is de zogenaamde “copyrapidplaat”. Deze plaat
laat toe vanuit een papiermontage rechtstreeks het beeld op plaat te belichten (Direct-toplate).
De beeldoverdracht op de plaat geschiedt wel, naar analogie met de film, op
basis van een zilverchemie. Bij het belichten van de plaat ondergaan de
zilverhalogenide-zouten een structuurverandering waardoor ze ontwikkelbaar worden.
In de plaatontwikkelaar wordt vervolgens het belichte zilver omgezet in gezwart zilver.
De niet belichte zilverzouten worden door de ontwikkelaar uit de lichtgevoelige laag
uitgeloogd. Dit ontwikkelprocédé wordt ook toegepast voor de aanmaak van drukplaten
rechtstreeks uit digitale informatie (Computer-to-plate).
Een laatste variant van de offsetplaat is de zogenaamde Torayplaat die gebruikt dient te
worden bij waterloze offset. Bij Torayplaten is bovenop de laag fotopolymeren een
siliconenlaag aangebracht. Bij belichting wordt de lichtgevoelige fotopolymeerlaag
gehard, waarbij deze een verbinding aangaat met de erboven gelegen siliconenlaag.
Voor het ontwikkelen moet een transparante beschermlaag van de plaat worden
afgetrokken. Door de ontwikkelaar gaan de siliconen opzwellen, waarna ze afgewreven
kunnen worden van de plaat. Op de belichte plaatsen blijft de geharde siliconenlaag
staan. Deze laag is inktafstotend en vormt het niet-drukkende gedeelte van de plaat. De
fotopolymeerlaag blijft staan als de inktvoerende laag. Algemene nadelen van de
methode zijn de prijs, de gevoeligheid voor krassen, de moeilijke corrigeerbaarheid en
de noodzaak van inktkoeling.
38

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.4.2 Bedrijven
De drukvormvervaardiging is een essentieel onderdeel van het grafisch productieproces
dat bijna steeds plaats vindt in hetzelfde bedrijf als het eigenlijke drukproces. Meer dan
90 % van de bedrijven gebruikt de klassieke offsetplaat. Bimetaal-, zinkoxide- en
zilverdiffusieplaten komen slechts sporadisch voor, voornamelijk in bedrijven buiten de
eigenlijke sector (huisdrukkerijen). Volgens de voornaamste leverancier van
kantooroffsetmateriaal daalt het marktaandeel van zinkoxideplaten en vooral van
zilverdiffusieplaten snel ten voordele van fotokopiesystemen. Volgens zijn eigen
schatting staan er nog een 100-tal toestellen opgesteld.
3.4.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines en activiteiten zijn:
• belichten;
• spoelbak voor handontwikkelen;
• cuvette;
• plaatontwikkelmachine.
3.4.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen in deze module zijn:
• plaatontwikkelaar;
• spoelwater plaatontwikkelmachine;
• “copyrapid-achtige” platen;
• negatieven “copyrapid-achtige” platen;
• fixeer “copyrapid-achtige” platen;
• ets- en correctiemiddelen;
• spoelwater verpakking;
• poetsdoeken.
3.4.5 Afvalstoffen en emissies
• aluminiumplaten;
• plaatontwikkelaar;
• spoelwater plaatontwikkelmachine;
• “copyrapid-achtige” platen;
• negatieven “copyrapid-achtige” platen;
• fixeer “copyrapid-achtige” platen;
• ets- en correctiemiddelen;
• spoelwater verpakking;
• poetsdoeken;
• bimetaalplaten;
39

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
• zinkoxideplaten;
• zink- of zilverhoudend houdend spoelwater;
• torayplaten.
3.5 Vormvervaardiging flexodruk
3.5.1 Processen
Onder vormvervaardiging flexodruk wordt het maken van fotopolymeren en rubberen
drukvormen voor flexodruk verstaan.
a. Fotopolymeren flexovormen
Bij het vervaardigen van fotopolymeren flexovormen (zie figuur 3.2) kan men
vertrekken van een fotopolymeerplaat of een drukvorm bestaande uit vloeibaar
polymeer. De doorsnee samenstelling hiervan is ± 70 % polyvinylalcohol en 30 %
acrylvinylmonomeer. Deze worden doorheen een negatief met UV-licht belicht. Het
negatief is een zwarte “slide“ waarvan de delen die zullen moeten worden gedrukt,
doorschijnend zijn. De belichte delen harden uit, de niet-belichte delen worden
naderhand verwijderd met een uitspoelmiddel of weggeblazen. Hierdoor wordt een
reliëf bekomen waarvan de verhoogde delen de afdruk zullen maken. In het geval waar
men uitgaat van een polymeerplaat, bevindt er zich een dun laagje film op de plaat om
te voorkomen dat het negatief tijdens de belichting aan de polymeerplaat zou kleven.
Het uitspoelmiddel bestaat meestal uit perchloorethyleen, een andersoortig oplosmiddel
of water. Om het filmpje op de polymeerplaat bij het uitwassen te verwijderen, wordt er
25 % butanol aan de perchloorethyleen toegevoegd. Het vervuilde uitspoelmiddel wordt
gedistilleerd en opnieuw gebruikt.
40

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
Figuur 3.2: Vormvervaardiging fotopolymeren flexodruk
(Bron : Schulz, E. : Flexodrukken, Veenendaal, Gaade & C° uitgevers C.V., 1986)
b. Rubberen flexovormen (minder courant)
De basis voor een rubberen flexovorm is een zink- of fotopolymeren-cliché. Zinken
clichés komen weinig voor. De fotopolymeren clichés worden op een gelijkaardige
manier gemaakt als omschreven onder ‘fotopolymere drukvormen’. De clichés zijn
alleen veel harder. Van een cliché wordt een matrijs gemaakt. De matrijs bestaat uit een
speciaal in fenolhars gedrenkt karton. Dit materiaal wordt zacht onder inwerking van
warmte (150 °C) en druk zodat de dieper liggende delen van de originele drukvorm
worden gevuld. De matrijs is dus de contravorm van het cliché. De matrijs wordt nadien
gebruikt voor het pregen en vulkaniseren van de rubberen flexovorm (zie figuur 3.3).
Hiervoor bestrooit men de matrijs met poeder. Dit inpoederen is noodzakelijk omdat de
rubberen flexovorm dan gemakkelijker van de matrijs loskomt. Meestal gebruikt men
maïsmeel als poeder. Vervolgens wordt een stuk rubber op de matrijs gelegd waarna het
geheel in een vulkanisatiepers wordt geschoven. Onder druk en een temperatuur van
140 – 150 °C heeft de vulkanisatie plaats. In sommige gevallen wordt de flexovorm
gesneden uit gevulkaniseerde rubber.
41

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.5.2 Bedrijven
Figuur 3.3 : Vervaardigen van een rubberen flexovorm
(Bron : Schulz, E. : Flexodrukken, Veenendaal, Gaade & C° uitgevers C.V., 1986)
Hogervermelde vormvervaardigingsprocessen komen voor bij gespecialiseerde
bedrijven en bij de bedrijven die volgens het flexoprocédé drukken.
3.5.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines of activiteiten in deze module zijn:
• belichten (hierbij treden geen emissies op);
• uitspoelapparaat;
• distillatietoestel;
• preeg- en vulkaniseerpers.
3.5.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen in deze module zijn:
• spoelmiddel, perchloorethyleen (PER), butanol;
• spoelmiddel, andersoortig oplosmiddel;
• spoelmiddel, water;
• poetsdoeken;
• schoonmaakmiddel, oplosmiddel;
• poeder (maïsmeel);
42

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
• fotopolymeerplaat of vloeibare fotopolymeren;
• rubber.
3.5.5 Afvalstoffen en emissies
De meest voorkomende afvalstoffen en emissies in deze module zijn:
• spoelmiddel, perchloorethyleen (PER), butanol;
• spoelmiddel, andersoortige oplosmiddelen;
• vervuilde poetsdoeken;
• schoonmaakmiddelresidu, oplosmiddelresidu;
• distillatieresidu;
• rubberresten;
• afvalwater met prepolymeerresten.
3.6 Vormvervaardiging diepdruk
3.6.1 Processen
Onder vormvervaardiging diepdruk wordt verstaan het etsen en graveren van
diepdrukcilinders, die gebruikt worden in de illustratiediepdruk en de verpakkingsdruk.
De huidige industriële diepdruktechniek is verwant met de ambachtelijke ets- en
gravuretechnieken. Het basisprincipe is gelijk gebleven: in de inktdrager (de
drukcilinder) worden, hetzij chemisch (etsen), hetzij mechanisch (graveren),
verdiepingen aangebracht die de beeldvormende elementen van de drukplaat zullen
gaan uitmaken. Bij het eigenlijke drukproces zullen deze eerst met inkt gevuld worden,
de overtollige inkt wordt met een rakel verwijderd waarna de overblijvende inkt op het
papier gedrukt zal worden. Een van de belangrijkste verschillen van de huidige
industriële diepdruk met de ambachtelijke technieken, is dat het beeld niet als zodanig
op de drukvorm wordt aangebracht, maar wel gerasterd wordt. In de drukcilinder
worden talloze systematisch geordende putjes in de koperlaag gebeten (rasterdiepdruk).
Deze putjes kunnen variëren zowel in grootte als in diepte. Beide factoren zullen de
sterkte van de beeldweergave bij het eigenlijke drukproces gaan beïnvloeden.
Het beeld kan op twee manieren op de cilinder worden gebracht:
• mechanisch, door middel van graveren;
• galvanisch, door middel van etsen.
Het galvanische proces is geleidelijk aan quasi volledig vervangen door het
mechanische proces. Voor de eigenlijke aanmaak en afwerking van de cilinders blijven
wel nog steeds galvanische processen nodig.
43

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
Bij de galvanische beeldoverdracht wordt op het koperen oppervlak van de drukcilinder
een lichtgevoelige gelatineuse laag (pigmentpapier) aangebracht. Waar deze laag belicht
werd, is plaatselijk het grootste gedeelte van deze gelatinelaag weggespoeld. Op
onbelichte plaatsen, wordt de drukplaat nog steeds bedekt met een dikke gelatinelaag.
Op andere plaatsen is de gelatinelaag slechts gedeeltelijk weggespoeld. Wanneer nu de
etsvloeistof (FeCl3) wordt aangebracht, zal in de putjes waar geen gelatine meer is, het
koper het eerst en het zwaarst aangetast worden. Op plaatsen met een fijnere laag
gelatine, wordt het koper slechts na verloop van tijd en daardoor in mindere mate
aangetast. De inktnapjes zijn hier minder diep.
Bij het mechanische proces worden de inktnapjes aangebracht door het graveren met
een diamantkop op de koperen oppervlak van de diepdrukcilinder. Hierbij komen geen
emissies vrij. Reeds sinds meerdere jaren wordt dit proces gestuurd, rechtstreeks op
basis van de digitale beeldinformatie uit de prepress.
Na het graveren of etsen wordt de koperen cilinder galvanisch bedekt met een extra
chroomlaagje (dikte enkele µm) om hem te harden en te beschermen tegen de stalen
rakel. Hierdoor wordt het drukken in zeer grote oplagen mogelijk.
Bij een diepdrukcilinder, die bestaat uit een stalen kern, waarbij bovenop een fijn laagje
nikkel-koper is aangebracht, wordt na het gebruik de chroomlaag van de cilinder
chemisch verwijderd. De bovenste koperlaag van de stalen cilinder wordt volledig
mechanisch (frezen) verwijderd zodat het oorspronkelijke beeld volledig verdwijnt. Na
het frezen worden de cilinders opnieuw gepolijst. Indien na een aantal graveer-, freesen
polijstbewerkingen de overblijvende koperlaag te dun is geworden, dient rond de
stalen kern galvanisch een nieuwe koperlaag aangebracht te worden.
Als voorbereiding voor de galvanische processen wordt een ontvettingsstap uitgevoerd
met een alkalische oplossing met detergenten. Indien rechtstreeks op de stalen cilinder
gewerkt wordt, moet ook opnieuw een dun laagje nikkel worden aangebracht (koper
hecht niet rechtstreeks op staal). Daarna kan de cilinder opnieuw verkoperd worden. Na
het verkoperen wordt het oppervlak op mechanische wijze gepolijst. Hierna kan de
cilinder opnieuw gegraveerd worden.
Als alternatief voor het mechanisch frezen van de koperlaag kan telkens op de
basiskoperlaag eerst een scheidingslaag (zilverlaag) aangebracht worden, waarop dan
een tweede te graveren koperlaag wordt aangebracht.
Na het drukproces kunnen koperlaag en chroomlaag gemakkelijk van de cilinder
worden verwijderd (afpellen).
3.6.2 Bedrijven
Bovengenoemde vormvervaardigingsprocessen komen voor bij één enkel
gespecialiseerd bedrijf en bij 2 illustratiediepdrukkerijen. Bij verpakkingsdrukkerijen
worden op een enkele uitzondering na, cilinders veelal niet vervaardigd, maar soms wel
gecorrigeerd. Hierbij worden op minieme schaal galvanische handelingen verricht.
44

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.6.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines en/of activiteiten in deze module zijn:
• baden (zoals chroom-, nikkel-, koper- en ontvettingsbaden);
• graveerapparaat (hierbij komt geen emissie vrij);
• slijp- / freesmachines;
• cilindercorrectie.
3.6.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen in deze module zijn:
• pigmentpapier;
• chroomzouten en -baden;
• ijzerchloride (etsvloeistof/cilindercorrectie);
• koperslijpsel;
• ontvettings- en oplosmiddelen (vnl. hydroxide-oplossingen);
• poetsdoeken;
• koperzouten en -baden;
• nikkel en nikkelzouten;
• ontchromingsbad;
• additieven voor verschillende baden;
• afdekkingsvloeistof ontvettingsbad;
• polijstpasta;
• glijmiddel gravurewalsen;
• reductiemiddel;
• spoelwater.
3.6.5 Afvalstoffen en emissies
De meest voorkomende afvalstoffen en emissies uit deze module zijn:
• pigmentpapier;
• chroomzouten voor aanmaak chroombad;
• ijzerchloride (etsvloeistof);
• chroombaden;
• hydroxideslib;
• koperslijpsel;
• alkalisch ontvettingsmiddel;
• correctiemiddelen;
• niet wasbare poetsdoeken;
• wasbare poetsdoeken;
• koperbad;
• nikkelbad;
• ontchromingsvloeistoffen voor diepdrukcilinders;
• ontvettingsmiddelen;
45

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
• additieven voor verschillende baden;
• afdekkingsvloeistof ontvettingsbad;
• zuren;
• pigmentfilm;
• koperzouten voor aanmaak koperbad;
• alcoholen;
• nikkel;
• polijstpasta;
• glijmiddel voor gravurewalsen;
• reductiemiddel chroombadvloeistof;
• nikkelzouten voor aanmaak nikkelbad;
• spoelwater.
3.7 Vellenoffset
3.7.1 Processen
Het offsetprocédé is een vlakdruktechniek. Dit betekent dat de drukkende en nietdrukkende
delen op gelijke hoogte liggen op de drukvorm. Bij offset wordt het beeld via
een rubberdoek op het papier of karton overgedragen. De drukvormen hebben
hydrofobe en hydrofiele zones. Eerst worden de drukvormen bevochtigd. Het water
wordt aangetrokken door de hydrofiele zones. De inkt wordt nadien aangebracht en
aangetrokken door de hydrofobe zones. Offsetpersen hebben dus vocht- en inktwerken.
In het vochtwater bevinden zich meestal stoffen die de oppervlaktespanning
beïnvloeden zoals Isopropylalcohol (IPA), andere toevoegingsmiddelen en middelen
tegen algenvorming. IPA zorgt ervoor dat de flinterdunne waterfilm in het vochtwerk en
op de plaat intact blijft ondanks de hoge omwentelingssnelheid en druk.
Bij vellenoffset heeft de inktdroging voornamelijk plaats door middel van wegslag in
het papier, naast oxidatie en polymerisatie. Bij vellenoffset gebruikt men offsetinkten,
offsetvernis en dispersielakken voor offset. De belangrijkste componenten van een
offsetinkt zijn gemodificeerde polyester (15 à 20 %), fenol gemodificeerde
colofoniumhars (20 à 30 %) en organische pigment (10 à 25 %). De samenstelling van
een offsetvernis is gelijkaardig maar deze bevat geen pigmenten. De dispersielakken
voor offset zijn meestal styreen-acrylaatpolymeren (40 à 45 %) op waterbasis (45 à
50 %).
Figuur 3.4 geeft schematisch het proces van vellenoffset weer.
46

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.7.2 Bedrijven
Vellenoffset komt voor bij:
Figuur 3.4: Vellenoffset
• vouwkartonnagebedrijven;
• reclame- en handelsdrukkerijen;
• tijdschriften- en krantendrukkerijen;
• boekendrukkerijen;
• enveloppenfabrikanten;
• producenten van school- en kantoorartikelen.
3.7.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines en activiteiten in deze module zijn:
• inkt mengen;
• offsetvellenpersen;
• rollenwasinstallaties.
3.7.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen bij vellenoffset zijn:
• offsetinkten, -vernissen en dispersielakken;
• reinigingsmiddelen;
• vochtwater;
• isopropylalcohol;
47
1. vochtwerk
2. inktwerk
3. drukvormcylinder
4. rubberdoekcylinder
5. tegendrukcylinder
6. papier/karton

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
• correctiemiddelen;
• poetsdoeken.
3.7.5 Afvalstoffen en emissies
• inkt-, vernis- en dispersielakresten;
• vervuilde reinigingsmiddelen;
• vochtwater;
• vervuilde poetsdoeken.
3.8 Coldset rotatie-offsetdruk
3.8.1 Processen
Coldset rotatie-offsetpersen verschillen in hoofdzaak van gewone vellenoffsetpersen
door de wijze van aanvoer van het te bedrukken papier. Bij rotatie-offset wordt het
papier aangebracht in grote rollen, die nadien tot het eindproduct versneden en
gevouwen dienen te worden. Per omwenteling worden naargelang het type pers 4 tot 16
krantenbladzijden bedrukt. De maximale papierbreedte bedraagt tussen de 0,9 en 2
meter. Op sommige persen kunnen (theoretisch) tot 70.000 omwentelingen per uur
worden gehaald. Meestal staan meerdere druktorens achter elkaar opgesteld, elk
voorzien van een eigen papierrol, zodat de verschillende pagina’s van de krant
onmiddellijk in elkaar geschoven kunnen worden. Rotatiepersen zijn bijna steeds
uitgerust met automatische wasinstallaties.
Het type drukplaat dat bij rotatie-offsetpersen gebruikt wordt is identiek aan deze voor
vellenoffsetpersen. Er wordt dus eveneens gebruik gemaakt van vochtwerken en
vochtwater dat de hydrofiele of niet-inktdragende delen van de plaat dient nat te
houden.
De inkten die gebruikt worden in coldset rotatie verschillen wel licht van deze van de
vellenoffset. Coldset inkten drogen bijna louter door wegslag in het papier. Het gehalte
aan minerale oliën in coldset inkt is hierdoor veel hoger dan in vellenoffset inkt (circa
60 % versus circa 25 %). Bij kleureninkten en inkten op basis van vegetale oliën vindt
er nadien wel oxidatie plaats. Kleureninkten voor coldset rotatie zijn daarom qua
samenstelling wel veel vergelijkbaarder met inkten voor vellenoffset. Doordat wegslag
voor de inktdroging zo sterk van belang is, dienen ook steeds niet-gestreken,
houthoudende papiersoorten gebruikt te worden. Dagbladpapier is er het beste
voorbeeld van. Rotatie-offset persen zijn nagenoeg altijd uitgerust met automatische
wasinstallaties.
48

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.8.2 Bedrijven
Bovengenoemde processen vinden plaats in dagbladdrukkerijen en drukkerijen voor
publiciteitsdrukwerk (type huis-aan-huisbladen). In Vlaanderen staan er 32 persen van
dit type opgesteld waarvan 11 in krantendrukkerijen.
3.8.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines en/of activiteiten in deze module zijn:
• inktmengtafel;
• drukpers;
• vochtrollenwasapparaat (los van de pers of ingebouwd/automatisch).
3.8.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen in deze module zijn:
• coldset inkt;
• reinigingsmiddelen;
• vochtwater;
• poetsdoeken;
• reinigingsmiddel vochtrollen.
3.8.5 Afvalstoffen en emissies
De meest voorkomende afvalstoffen en emissies uit deze module zijn (naast deze
voortkomend bij vellenoffsetdruk):
• coldset inkt;
• inktmist;
• lawaai;
• reinigingsmiddelen uit automatische wasinstallaties.
3.9 Heatset rotatie-offsetdruk
3.9.1 Processen
Heatset rotatie-offsetdruk is qua techniek sterk vergelijkbaar met coldset rotatieoffsetdruk
behalve voor wat betreft het type inkt en de wijze van inktdroging.
49

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
Heatsetinkten worden in tegenstelling tot de inkten in vellenoffset of coldset rotatie niet
gedroogd door oxidatie of wegslag in het papier, maar wel door geforceerde droging
met hete lucht op een temperatuur tussen 200 en 300 °C onmiddellijk na de bedrukking.
Het gehalte aan minerale oliën in de inkt is daardoor hoger dan in vellenoffset (25-50
t.o.v. 20-25 %) en het kookpunt ervan is lager (230-270 versus 270-340 °C). In
vergelijking met illustratiediepdruk is het solventgehalte dan weer lager.
Door het verdampen van de minerale oliën uit de heatsetinkt kunnen
koolwaterstofemissies plaatsvinden. Deze kunnen sterk gereduceerd worden door het
voorzien van een nabehandeling van de afgezogen lucht uit de droogoven. Door de hoge
temperatuur in de droogoven worden de oorspronkelijke C-verbindingen afgebroken tot
kleinere ketens. De belangrijkste component in de luchtstroom uit een heatsetdroger
wordt gevormd door isopropylalcohol (circa 250 mg/m 3 ). C12-C18 ketens en acroleïne
staan in voor respectievelijk 50 en 20 mg/m 3 . Gezien het feit dat de emissie deels uit
aërosolen bestaat en gezien de hoge temperatuur kan dit aanleiding geven tot
stankhinder.
Omwille van de geforceerde droging laat de heatset rotatie-offset toe grote oplages te
drukken op gestreken (glanzend) papier. Heatsetpersen zijn door de band genomen iets
kleiner dan coldsetpersen. Het drukformaat bedraagt 8 tot 48 A4 pagina’s per
omwenteling. De papierbreedte gaat tot ongeveer anderhalve meter. De doorsnee pers
haalt een druksnelheid tot 40.000 omwentelingen per uur. De snelste persen gaan
(theoretisch) tot 100.000 per uur. Vierkleurendruk is het meest gebruikelijk. Net zoals
bij coldset rotatie, geschiedt het vouwen onmiddellijk na het bedrukken.
3.9.2 Bedrijven
Nog meer dan coldset rotatie, beperkt heatset rotatie zich tot de grote drukkerijen. Op
één enkele uitzondering na, hebben de meeste bedrijven meerdere heatsetpersen. Vele
bedrijven beschikken zowel over heatset als coldset. In het totaal staan er in Vlaanderen
50 heatsetpersen opgesteld verdeeld over een 20-tal bedrijven.
3.9.3 Machines/activiteiten
In aanvulling op de machines/activiteiten die genoemd zijn in de module
vellenoffsetdrukken:
• rotatie-offsetpersen;
• heatsetdroger.
3.9.4 Hulpstoffen
In aanvulling op de hulpstoffen die genoemd zijn in de module vellenoffset drukken:
• heatset inkt;
• lijmen.
50

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.9.5 Afvalstoffen en emissies
De meest voorkomende afvalstoffen en emissies uit deze module zijn (naast deze
voortkomend bij vellenoffsetdruk):
• heatset inkt;
• lijmen;
• reinigingsmiddelen uit automatische wasinstallaties.
3.10 Illustratiediepdruk
3.10.1 Processen
Illustratiediepdruk wordt gebruikt voor het bedrukken van tijdschriften,
reclamemateriaal, catalogi in rotatie(raster)diepdruk. Hierbij wordt alleen papier op
rollen bedrukt. Eigen aan de illustratiediepdruk zijn de enorme oplages die hiermee
gehaald kunnen worden. De rotatiediepdrukpersen zijn bijgevolg erg grote installaties
met een papierbaanbreedte tot 3.480 mm. De druksnelheid bedraagt tot 15 meter per
seconde. Illustratiediepdrukpersen hebben meestal 8 drukunits (4 kleuren voor elke
zijde van het papier). De diepdrukcilinder loopt door een inktbak waaruit hij
overvloedig inkt opneemt. Een rakel, die tegen de cilinder drukt, verwijdert de
overtollige inkt van de drukvorm, die vervolgens in aanraking komt met de papierbaan.
Het papier wordt door een tegendrukcilinder tegen de drukcilinder aangedrukt. Om een
soepele druk te krijgen is de tegendrukcilinder met rubber bekleed of er wordt tussen de
stalen tegendrukcilinder en de drukcilinder een rubberen rol van geringere diameter
ingeschakeld.
De grote snelheid van de drukpers maakt het snel opdrogen van de inkt noodzakelijk.
Vandaar dat zeer vluchtige oplosmiddelen voor de drukinkt nodig zijn.
Illustratiediepdrukinkten bestaan voor circa 80 % uit een mengsel van laagkokende
alifatische verbindingen en tolueen. Het kookpunt van dit mengsel ligt tussen de 100 en
120 °C. Het bedrukte papier wordt telkens via drooginstallaties naar de volgende
drukeenheid gevoerd.
Alle illustratiediepdrukkerijen beschikken over een tolueenterugwininstallatie (TWI).
Hierbij wordt tolueen, afkomstig uit droog- dan wel ventilatielucht, aan actief kool
geadsorbeerd. Na verzadiging van het actief koolbed wordt het geadsorbeerde tolueen
met behulp van stoom uitgedreven. De teruggewonnen tolueen wordt deels binnen de
drukkerij opnieuw gebruikt. Hiertoe beschikken de diepdrukkerijen over een eigen
destillatie-apparatuur. Voor het overige wordt het tolueen meestal aan de inktleverancier
verkocht.
51

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.10.2 Bedrijven
De genoemde processen komen alleen voor bij illustratiediepdrukkerijen waarvan er in
Europa slechts een 35-tal zijn. In Vlaanderen zijn er 2 illustratiediepdrukkerijen.
Omwille van de relatief hoge tijdsdruk, eigen aan het bedrukken van tijdschriften,
gebeurt ook de drukvormvervaardiging in het bedrijf.
3.10.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines/activiteiten in deze module zijn:
• persen;
• cilinders reinigen;
• destillatieketel;
• inkt mengen;
• inkt verdunnen;
• terugwininstallatie.
3.10.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen in deze module zijn:
• inkt;
• inktadditieven;
• tolueen;
• poetsdoeken;
• schoonmaakmiddel.
3.10.5 Afvalstoffen en emissies
• inkt (illustratiediepdruk),
• tolueen,
• poetsdoeken,
• inktadditieven,
• schoonmaakmiddel vloeren.
52

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.11 Oplosmiddelhoudend drukken (flexo- en diepdruk)
3.11.1 Processen
Onder oplosmiddelhoudend drukken (flexo- en diepdruk) wordt niet alleen het
bedrukken van papier of karton verstaan, maar eveneens het aanbrengen van een lak- of
beschermlaag met behulp van een drukpers. Deze processen omvatten diepdruk,
flexografie, lakkeren, lamineren en cacheren waarbij de droging gebeurt door
verdamping van oplosmiddelen. De begrippen lamineren en cacheren voor het
aaneenhechten van papier en een ander flexibel materiaal om een laminaat te maken,
worden door elkaar gebruikt. Deze processen worden ook gebruikt voor het bedrukken
van andere materialen zoals kunststoffen, doch dit maakt geen deel uit van deze studie.
Voor het bedrukken worden oplosmiddelhoudende inkten en lakken gebruikt. De
oplosmiddelhoudende inkten bestaan uit drie hoofdbestanddelen:
• kleurmiddelen (opgeloste kleurstoffen of pigmenten);
• bindmiddelen;
• solventen en hulpstoffen (weekmakers, droogstoffen, was e.d.).
De inkten worden aangekocht aan een droogstofgehalte van 25 à 40 %. Zij worden door
de gebruiker op de gewenste viscositeit gebracht door het toevoegen van verdunner
(meestal ethanol of ethylacetaat met n-propanol of methoxy-propanol) en/of
aanlengvernis. De viscositeit waarbij wordt gedrukt, verschilt van situatie tot situatie.
De lakken daarentegen bevatten geen kleurstoffen of pigmenten.
Voor flexografie, diepdruk, lakkeren en het cacheren worden vaak ook waterige
producten gebruikt. Zie hiervoor de module Waterig drukken (flexo- en diepdruk).
a. Flexodrukken
Bij flexo liggen de drukkende delen verhoogd op de drukvorm, vergelijkbaar met een
stempel. De drukvorm is in spiegelzicht. Men onderscheidt rubberen of fotopolymeren
drukvormen. De drukvormen worden bevestigd op de drukvormcilinder met behulp van
tweezijdige kleefband. De beïnkting van de drukvorm gebeurt meestal onrechtstreeks
via de rasterwals. Het contact van het papier of karton met de drukvorm wordt
bewerkstelligd door een tegendrukcilinder.
1. dompelwals
2. rasterwals (staal of koper)
3. rakel
4. drukvormcylinder
5. tegendrukcylinder
6. papier/karton
53
Figuur 3.5: Flexodrukprocédé

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
Bij flexodruk vindt men zowel rotatiedruk als vellendruk. Bij rotatiedruk vertrekt men
van papier of karton op rol.
In de golfkartonindustrie bedrukt men reeds op maat gesneden vellen karton. Dit noemt
men vellendruk. De inkten die in de golfkartonindustrie gebruikt worden, zijn op
waterbasis en horen thuis in de module waterig drukken (flexo- en diepdruk). Na het
drukken heeft de droging plaats. Deze gebeurt op basis van verwarmde lucht die met
een hoge stroomsnelheid op het papier of karton wordt geblazen. Bij vellendruk gebeurt
de droging door wegslag.
b. Diepdruk
Bij diepdruk liggen de drukkende delen verdiept in de drukvorm. De drukvorm is een
stalen cilinder die voorzien is van een koperlaagje. In deze koperlaag worden de napjes
aangebracht. Nadien wordt de drukvorm voorzien van een chroomlaag. De drukinkt
komt terecht in de napjes. Als het te bedrukken materiaal tegen de drukvorm wordt
geperst, wordt de inkt als het ware door het papier opgezogen. Tengevolge van de hoge
kostprijs van de drukvorm wordt diepdruk vooral toegepast voor het drukken van grote
en/of vaak wederkerende orders waaraan strenge kwaliteitseisen worden gesteld.
Figuur 3.6: Diepdrukprocédé
(Bron : Schulz, E. : Flexodrukken, Veenendaal, Gaade & C° uitgevers C.V., 1986)
54

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.11.2 Bedrijven
Oplosmiddelhoudend drukken (flexo- en diepdruk) komt voor in bedrijven die de
volgende producten maken:
• flexibele verpakkingen;
• enveloppen;
• school- en kantoorartikelen;
• zelfklevende materialen;
• decorpapier voor de meubelindustrie.
3.11.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines of activiteiten in deze module zijn:
• inkt en lak mengen;
• diepdrukpersen;
• flexopersen;
• distillatietoestel;
• schoonmaakafdeling.
3.11.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen in deze module zijn:
• inkten en lakken op oplosmiddelbasis;
• cacheermiddel;
• oplosmiddelen;
• poetsdoeken.
3.11.5 Afvalstoffen en emissies
De meest voorkomende afvalstoffen en emissies in deze module zijn:
• resten van inkten en lakken op oplosmiddelbasis;
• oplosmiddelresten;
• vervuilde poetsdoeken;
• oude flexovormen;
• vervuilde reinigingsmiddelen;
• distillatieresidu.
55

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.12 Waterig drukken (flexo- en diepdruk)
3.12.1 Processen
Onder waterig drukken (flexo- en diepdruk) wordt niet alleen het bedrukken van papier
of karton verstaan, maar eveneens het aanbrengen van een lak- of beschermlaag met
behulp van een drukpers. Deze processen omvatten diepdruk, flexografie, lakkeren,
lamineren en cacheren waarbij de droging gebeurt door verdamping van oplosmiddelen.
De begrippen lamineren en cacheren voor het aaneenhechten van papier en een ander
flexibel materiaal om een laminaat te maken, worden door elkaar gebruikt. Deze
processen worden ook gebruikt voor het bedrukken van andere materialen zoals
kunststoffen, doch dit maakt geen deel uit van deze studie.
Voor het bedrukken worden waterhoudende inkten en lakken gebruikt. De
waterhoudende inkten bestaan uit drie hoofdbestanddelen:
• pigmenten;
• bindmiddel;
• hulpmiddelen (water, cosolventen zoals ethanol, ammoniak e.d.).
De lakken daarentegen bevatten geen pigmenten. De inkten worden aangekocht aan een
droogstofgehalte van rond de 30 à 40 % Zij worden door de gebruiker op gewenste
viscositeit gebracht door het toevoegen van water en/of aanlengvernis. De viscositeit
waarbij wordt gedrukt, verschilt van situatie tot situatie.
Voor flexografie, diepdruk, lakkeren en het cacheren worden vaak ook
oplosmiddelhoudende producten gebruikt. Zie hiervoor de module Oplosmiddelhoudend
drukken (flexo- en diepdruk).
a. Flexodrukken
Zie paragraaf 3.11.1; omschrijving betreffende oplosmiddelhoudend drukken.
b. Diepdruk
Zie paragraaf 3.11.1; omschrijving betreffende oplosmiddelhoudend drukken.
3.12.2 Bedrijven
Waterig drukken (flexo- en diepdruk) komt voor in bedrijven die de volgende producten
maken:
• flexibele verpakkingen;
• producten uit golfkarton;
• school- en kantoorartikelen;
• enveloppen;
• zelfklevende materialen;
• behangpapier;
• decorpapier voor de meubelindustrie.
56

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
3.12.3 Machines/activiteiten
De meest voorkomende machines of activiteiten in deze module zijn:
• inkt en lak mengen;
• cacheermiddel;
• spoelwater;
• zeepachtige schoonmaakmiddelen;
• poetsdoeken.
3.12.4 Hulpstoffen
De meest voorkomende hulpstoffen in deze module zijn:
• inkten en lakken op waterbasis;
• cacheermiddel;
• spoelwater;
• zeepachtige schoonmaakmiddelen;
• andere schoonmaakmiddelen;
• poetsdoeken.
3.12.5 Afvalstoffen en emissies
De meest voorkomende afvalstoffen en emissies in deze module zijn:
• resten van inkten en lakken op waterbasis;
• vervuilde poetsdoeken;
• oude flexovormen.
57

Hoofdstuk 3
______________________________________________________________________
58

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 4: MILIEU-IMPACT - SCHATTING VAN DE EMISSIES....... 56
4.1 Algemene werkwijze ................................................................................ 57
4.2 Basisdataset; gegevens per NACE-code.................................................... 58
4.2.1 Nederland ................................................................................... 58
4.2.2 Vlaanderen (1994) ...................................................................... 59
4.3 Gegevens per techniek.............................................................................. 59
4.4 Voorbereiding........................................................................................... 60
4.4.1 Basisschatting ............................................................................. 60
4.4.2 Bijkomende gegevens ................................................................. 60
4.4.3 Controle...................................................................................... 61
4.4.4 Evaluatie..................................................................................... 61
4.5 Niet-drukkende proefsystemen ................................................................. 61
4.6 Vormvaardiging flexo............................................................................... 62
4.7 Plaatvervaardiging offset .......................................................................... 63
4.7.1 Basisberekening.......................................................................... 63
4.7.2 Bijkomende gegevens ................................................................. 63
4.7.3 Controle...................................................................................... 64
4.7.4 Evaluatie..................................................................................... 64
4.8 Vormvervaardiging diepdruk.................................................................... 64
4.8.1 Basisberekening.......................................................................... 64
4.8.2 Bijkomende gegevens ................................................................. 65
4.8.3 Controle...................................................................................... 65
4.8.4 Evaluatie..................................................................................... 65
4.9 Vellenoffset.............................................................................................. 65
4.10 Coldset en heatset rotatie-offsetdruk......................................................... 66
4.10.1 Basisberekening.......................................................................... 66
4.10.2 Bijkomende gegevens ................................................................. 67
4.10.3 Controle...................................................................................... 67
4.10.4 Evaluatie..................................................................................... 68
4.11 Illustratiediepdruk..................................................................................... 68
4.11.1 Basisberekening.......................................................................... 68
4.11.2 Bijkomende gegevens ................................................................. 68
4.11.3 Controle...................................................................................... 69
4.11.4 Evaluatie..................................................................................... 69
4.12 Oplosmiddelenhoudend drukken (flexo- en diepdruk)............................... 69
4.13 Waterig drukken (flexo- en diepdruk) ....................................................... 70
56

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 4: MILIEU-IMPACT - SCHATTING VAN DE
EMISSIES
In dit hoofdstuk wordt per module een schatting gemaakt van de afval- en
emissiestromen in Vlaanderen. Uitgangspunt voor deze schatting zijn gegevens,
verzameld bij de gedetailleerde studie (Nederland, 1988) naar de afval- en
emissiestromen voortkomende uit de grafische sector.
4.1 Algemene werkwijze
In Nederland werd in 1988 in het kader van de totstandkoming van de
milieubeleidsovereenkomst een gedetailleerde studie uitgevoerd naar de afval- en
emissiestromen voortkomende uit de grafische sector.
Bij een 16-tal bedrijven werd een zeer gedetailleerde balans opgemaakt van het
grondstofverbruik en van de hieruit voortspruitende emissies en afvalstromen. Per
module werd vervolgens aan de hand van het totale grondstofverbruik over Nederland
en het totaal aantal bedrijven dat de techniek, beschreven in de module, toepast een
schatting gemaakt van de totale emissie en afvalstroom.
De emissies in Vlaanderen zullen worden geschat aan de hand van deze gegevens. In
eerste instantie zal deze schatting gebaseerd zijn op de verhouding tussen het aantal
werknemers in de bedrijven die de techniek toepassen in Nederland en het aantal
gelijkaardige bedrijven in Vlaanderen. Voor technieken die slechts in een beperkt aantal
bedrijven worden toegepast, was het mogelijk de omzetting te funderen op meer
nauwkeurige gegevens, zoals het precieze aantal bedrijven of zelfs installaties.
Twee types gegevens laten toe de bekomen resultaten enigszins te verdiepen.
Ten eerste betreft dit de technologische evolutie die zich heeft voorgedaan tussen 1988
en 1997. Bepaalde technieken of gebruiken hebben zich in die periode verder
ontwikkeld en zullen een duidelijke weerslag hebben op de hoeveelheden emissies en
afvalstromen voortkomende uit de grafische activiteit. Bij deze gegevens kunnen zich
ook de typische verschillen tussen de Nederlandse en Vlaamse grafische industrie
voegen. De cijfermatige weerslag van de technologische evolutie zal uiteindelijk slechts
zeer kwalitatief ingeschat kunnen worden. Er kan worden aangegeven of de evolutie
veeleer een verhoging van een emissie- of afvalstroom teweeg heeft gebracht dan wel
een verlaging.
Ten tweede zijn er de gegevens uit andere bronnen die dikwijls zullen toelaten op een
onafhankelijke wijze een tweede schatting te maken van dezelfde emissie- of
afvalstroom. Hiervoor werd beroep gedaan op tal van andere bronnen of
gegevensbanken.
57

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
Waar het modules betrof die in een groot aantal bedrijven worden toegepast, werden
vaak gegevens geput uit de milieuenquête, die werd uitgevoerd in het kader van het
Presti-project in Vlaanderen. Bij deze enquête werden een 30-tal bedrijven bevraagd
naar hun grondstoffenverbruik en afval- en emissiestromen zonder dat hierbij evenwel
metingen werden uitgevoerd. Bij een niet te grote variatie van de gegevens, kunnen op
basis van de enquêtegemiddelden extrapolaties worden gemaakt aan de hand van het
totaal aantal bedrijven of het totaal aantal werknemers. De statistische betrouwbaarheid
van deze extrapolaties kan niet erg hoog worden ingeschat; de extrapolaties dienen
veeleer als geloofwaardigheidstoets van de eerste schatting (op basis van de
Nederlandse gegevens).
Bij modules die slechts in een beperkt aantal bedrijven worden toegepast, kan vaak
gebruik worden gemaakt van preciezere gegevens, gebaseerd op het totale verbruik aan
grondstoffen, het totale aantal installaties, de gemiddelde emissie per installatie, of de
gegevens uit de jaaremissierapporten van VMM. De schattingen, voortkomend uit deze
gegevens, kunnen leiden tot meer betrouwbare cijfers dan deze uit vergelijking met de
Nederlandse situatie.
In de paragrafen 4.4 tot en met 4.13 zijn de emissies per module geschat. Een overzicht
van alle schattingen wordt gegeven in bijlage 4/1.
4.2 Basisdataset; gegevens per NACE-code
4.2.1 Nederland
(Aantal inwoners: 15.000.000) (bron: Eindrapport Doelgroepanalyse NL)
prepress
drukkerij
afwerking
huisdrukkerijen
Aantal bedrijven
(1988)
300
2.500
350
2.500
58
Aantal werknemers
4.000
42.500
8.000
5.000
Totaal 5.800 60.000

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
4.2.2 Vlaanderen (1994)
(Aantal inwoners 5.700.000)
prepress
drukkerij
afwerking
huisdrukkerijen
Aantal bedrijven
(1988)
346
1.684
65
1.000 (?)
59
Aantal werknemers
2.030
12.035
435
2.000 (?)
Totaal 3.100 16.500
(?) geen exacte gegevens beschikbaar; deze getallen zijn gebaseerd op de Nederlandse schatting
4.3 Gegevens per techniek
Type bedrijf Nederland Vlaanderen
illustratiediepdruk 7 (1988) 2
heatsetdruk 71 persen
50 persen
23 bedrijven
20 bedrijven
krantendrukkerijen 30 krantendrukkerijen 11 persen verbonden aan
een krantenuitgeverij
(bij 6 bedrijven)
75 coldsetbedrijven 32 coldsetpersen
(bij 20 bedrijven)
offsetdruk (meer dan 20
personen)
circa 500 circa 300
formulierendruk 20 15
voorbereiding diepdruk 10 3

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
4.4 Voorbereiding
4.4.1 Basisschatting
a. Nederland
Emissies Water
(ton/jaar)
film
fotopapier
ontwikkelaar
fixeer
zilver 1,0*
60
Chemisch afval
(ton/jaar)
3.120
1.940
5,3
Overig
(ton/jaar)
300
300
waterverbruik 500.000m³
*de hoeveelheid zilver in water gaat uit van de hoeveelheid zilver in spoelwater en van een fractie ten
onrechte geloosd fixeer
Omzettingsvoet 1/3 (aantal werknemers in de grafische sector)
b. Vlaanderen
Emissies Water
(ton/jaar)
film
fotopapier
ontwikkelaar
fixeer
zilver 0,3
waterverbruik 166.000 m³
4.4.2 Bijkomende gegevens
a. Evolutie sinds 1988:
Chemisch afval
(ton/jaar)
1050
650
1,8
• verhoogde productiviteit per werknemer;
• lager gebruik fotopapier door opkomst laserprinter;
• meer kleurendruk;
• beginnende digitalisering van het prepress proces vnl. DTP;
• meer waterspaarinstallatie;
• minder rechtstreekse lozing van fixeer op riool.
7,0
Overig afval
(ton/jaar)
100
75
2,3

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
b. Verschil Nl-Vl
• meer reclamedrukwerk - kleinere oplages;
• kleinere bedrijven.
4.4.3 Controle
a. Ontwikkelaar en fixeer: presti-enquête:
• gemiddeld verbruik van circa 60 liter ontwikkelaar en fixeer per werknemer.
=>ontwikkelaar + fixeer 600 ton
Opmerking: de werknemers uit de afwerking en huisdrukkerijen worden niet meegeteld.
b. film en fotopapier: presti-enquête:
• filmverbruik 100 m 2 per man, dikte 0,0004 m
• dichtheid 250 kg/m 3 => 10 kg per man en jaar
• fotopapier zeer laag (circa 15 m 2 ) 3 kg per man en jaar
• => film 140 ton
• => fotopapier 42 ton
c. Waterverbruik:
• met moderne apparatuur gemiddeld circa 50 liter per m 2 film.
• => schatting waterverbruik 70.000 m 3
4.4.4 Evaluatie
De gegevens van de basisschatting worden grosso modo bevestigd. Het waterverbruik
en fotopapierverbruik zijn lager zoals verwacht, rekening houdend met de
technologische evolutie.
4.5 Niet-drukkende proefsystemen
De afvalstromen die door toepassing van deze module ontstaan, worden vaak gemengd
met gelijkaardige stromen van andere modules die in het bedrijf worden aangewend.
Dit maakt het onmogelijk om de milieu-impact van niet-drukkende proefsystemen in te
schatten.
Doch door het relatief klein belang van deze module binnen het geheel van het grafisch
bedrijf waar zij deel van uitmaakt, mag men stellen dat de milieu-impact nihil is.
61

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
4.6 Vormvaardiging flexo
In het eindrapport doelgroepenanalyse grafische industrie en verpakkingsdrukkerijen
van een Nederlandse studie 1 (1989), vindt men volgende emissies voor deze module
(15.10 6 inwoners):
Lucht Water Afval
(ton/jaar) (ton/jaar) (ton/jaar)
Polymeer 2
Residu alcohol spoeling 3
Residu per spoeling 20
Perchloorethyleen 68
Alcohol 9
De 2 ton polymeer wordt geloosd in ± 550 m³ afvalwater. Het residu uit
perchloorethyleen bevat ± 10 % perchloorethyleen.
Indien we dit relateren naar Vlaanderen (5,7.10 6 inwoners) betekent dit :
Lucht Water Afval
(ton/jaar) (ton/jaar) (ton/jaar)
Polymeer 0,8
Residu alcohol
spoeling
1,2
Residu per spoeling 7,6
Perchloorethyleen 26,0
Alcohol 3,5
1 Doelgroepenanalyse Grafische Industrie en Verpakkingsdrukkerijen (1989)
62

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
4.7 Plaatvervaardiging offset
4.7.1 Basisberekening
a. Nederland
Emissies Lucht
(ton/jaar)
Diazo-platen
polymeer
aluminium
Elektrostatische platen
etsvloeistof
elektrostatische plaat
olie-emulsie
zink
Water
(ton/jaar)
63
Chemisch afval
(ton/jaar)
Overig afval
(ton/jaar)
6 2.000
1,5
0,03
8,5
15
0,32
• De Nederlandse cijfers geven geen schatting van gebruik van plaatontwikkelaar.
• Omzettingsvoet voor diazoplaten = 1/3 NL (totaal aantal werknemers).
• Voor zinkoxideplaten beschikken we over geen enkele goede omzettingsgrond. We
gaan daarom uit van een gebruik door 50 bedrijven aan 8 (A3) platen per dag (ruime
schatting). Dit correspondeert met een totaal gewicht van 7 ton. Verder gebruiken we
dezelfde verhoudingen die bij de Nederlandse cijfers wordt gehanteerd.
b. Vlaanderen
Emissies Lucht
(ton/jaar)
Diazo-platen
polymeer
aluminium
Elektrostatische platen
etsvloeistof
elektrostatische plaat
olie-emulsie
zink
4.7.2 Bijkomende gegevens
a. Evolutie sinds 1988
Water
(ton/jaar)
Chemisch afval
(ton/jaar)
7
0,38
Overig afval
(ton/jaar)
2 660
1,5
0,03
8,5
15
0,32
• Het gebruik van elektrostatische platen is verder afgenomen ten voordele van
gewone offsetplaten en fotokopiesystemen.
• Het gebruik van automatische plaatontwikkelmachines is verder toegenomen.
• Meerkleurendruk vervangt in toenemende mate éénkleurendruk.
7
0,38

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
4.7.3 Controle
Uit het Presti-onderzoek blijkt een jaarlijks verbruik aan offsetplaten van 120 m 2 per
werknemer. Dit resulteert in een totaal verbruik van 1,4 miljoen m 2 en met een totaal
gewicht van 1000 ton.
Uit leveranciersgegevens blijkt een plaatontwikkelaarverbruik van 80 tot 160 ml per m 2
drukplaat. Uit de Presti-enquête bleek een gemiddeld verbruik van 140 ml per m 2 plaat.
De totale hoeveelheid plaatontwikkelaar kan daarmee geschat worden op 196 ton.
4.7.4 Evaluatie
• De basisschatting lijkt de emissies voor diazoplaten licht te onderschatten. Mogelijk
is dit gerelateerd aan het toenemend aandeel van de meerkleurendruk.
• De basisschatting van de emissies, gerelateerd aan het gebruik van zinkoxideplaten,
waren reeds gedeeltelijk gebaseerd op onafhankelijke schattingen. Uit de
vergelijking met de Nederlandse gegevens blijken de gegevens realistisch.
4.8 Vormvervaardiging diepdruk
4.8.1 Basisberekening
a. Nederland
Emissies Water
(ton/jaar)
koper
0,05
chroom
0,32
hydroxideslib
chroombaden
koperslijpsel
64
Chemisch afval
(ton/jaar)
100
100
b. Vlaanderen (Omzettingsvoet 1/3: 10 vs. 3 bedrijven)
Emissies Water
(ton/jaar)
koper
0,016
chroom
0,12
hydroxideslib
chroombaden
koperslijpsel
Chemisch afval
(ton/jaar)
33
33
Overig afval
(ton/jaar)
120
Overig afval
(ton/jaar)
40

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
4.8.2 Bijkomende gegevens
a. Evolutie sinds 1988
• In verpakkingsdrukkerijen wordt meer en meer gebruik gemaakt van keramische
walsen.
• Het graveren heeft de galvanische vervaardiging van diepdrukcilinders volledig
vervangen.
• De verschillende betrokken Vlaamse bedrijven hebben elk recent bijkomende
zuiveringsinstallaties geplaatst of zullen dit op korte termijn doen.
4.8.3 Controle
Emissiejaarverslag 1994 (VMM) (Concentraties afvalwater galvano-afdeling)
Bedrijf debiet Cu Cr
1 115 m 3 /dag 38 g/dag 9 g/dag
(8,5 kg/jaar) (2,5 kg/jaar)
2 1,43 mg/l 0,22 mg/l
3 2,83 mg/l 2,78 mg/l
4.8.4 Evaluatie
De omschakeling naar keramische rollen heeft geen impact op de Belgische bedrijven.
De koperemissies overstijgen duidelijk de chroomemissies. De koperemissies waren tot
voor kort waarschijnlijk hoger dan ingeschat. De situatie, nadat de bijkomende
waterzuivering in werking werd gesteld, is onduidelijk.
4.9 Vellenoffset
De vouwkartonnage-industrie is, met uitzondering van één bedrijf, volledig gevestigd in
Vlaanderen. Men kan het vellenoffset-inktverbruik van deze sector schatten op 325 à
350 ton/jaar. Daarnaast worden nog 1.200 à 1.250 ton/jaar dispersielakken en vernis
gebruikt.
Volgens de gegevens van IVP wordt er per jaar 1.125 ton vellenoffsetinkt in België op
de markt gebracht. Indien we aannemen dat hiervan ongeveer 60 % in Vlaanderen
plaatsvindt, is het totaal offsetinkt verbruik per jaar in Vlaanderen te schatten op circa
675 ton.
Voor de grafische sector komt dit neer op een totaal verbruik in Vlaanderen van circa
2.000 ton/jaar voor vellenoffsetinkten, dispersielakken en vernissen.
65

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
Uit de Presti-studie voor offset bleek dat men mag aannemen dat ongeveer 1,5 %
daarvan wordt verwijderd als afval, wat circa 30 ton/jaar betekent.
In een Nederlandse studie 2 waar men de inventaris van het totaal IPA-gebruik in
Nederland heeft voorzien, schat men het verbruik op 1.350 ton/jaar voor vellenoffset
(coldset).
De verhouding tussen de hoeveelheid coldset en vellenoffsetinkten verbruikt in België,
is 3.014/1.125 (Bron IVP). Indien we aannemen dat de verhouding tussen deze twee
technieken dezelfde is in Nederland, is het verbruik van IPA voor vellenoffset in
Nederland 370 ton/jaar, waarvan het overgrote deel wordt geëmitteerd in de lucht. De
rest wordt geloosd in het afvalwater.
Doordat IPA-vochtwerken in Nederland nog niet volledig zijn doorgedrongen, voorziet
men nog een groei van 40 %.
Indien we dit cijfer extrapoleren naar Vlaanderen met 5,7.10 6 inwoners tegenover
15.10 6 in Nederland, komt men tot een IPA-verbruik voor vellenoffset van 140 ton/jaar,
waarvan het overgrote deel in de lucht wordt geëmitteerd.
4.10 Coldset en heatset rotatie-offsetdruk
4.10.1 Basisberekening
a. Nederland (emissies coldset & heatset)
Emissies Lucht
(ton/jaar)
papier
reinigingsmiddel
inktwerk
reinigingsmiddel
vochtwerk
inkt
heatsetinkt
vochtwateralcohol
*500 zonder end-of-pipe
180
300*
240
Water
(ton/jaar)
66
100
55
Chemisch afval
(ton/jaar)
40
200
375
90
Overig afval
(ton/jaar)
6.300
310
• Omzettingsvoet Coldset= 1/4 (op basis van het aantal bedrijven)
• Omzettingsvoet Heatset = 2/3 (op basis van het aantal persen)
• Op basis van het aantal bedrijven wordt verondersteld dat bij de Nederlandse
gemengde emissies 75 % afkomstig is van de coldset en 25 % van heatset.
2 Doelgroepenanalyse Grafische Industrie en Verpakkingsdrukkerijen (1989)

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
b. Vlaanderen
Emissies Lucht
(ton/jaar)
papier
reinigingsmiddel
inktwerk
reinigingsmiddel
vochtwerk
inkt
heatsetinkt
vochtwateralcohol
*330 zonder end-of-pipe
4.10.2 Bijkomende gegevens
a. Evolutie sinds 1988
Coldset:
63
200*
84
Water
(ton/jaar)
67
35
19
Chemisch afval
(ton/jaar)
14
70
93
6
Overig afval
(ton/jaar)
2.205
110
• Trend naar minder vluchtige reinigingsmiddelen, volledige uitrusting met
automatische wasinstallaties.
• Hogere productiviteit van de machines, zowel naar arbeid als grondstoffen toe.
• Meer 4 kleurendruk in dagbladen en reclamepublicaties.
• Gedeeltelijke afbouw van het alcoholverbruik.
Heatset:
• Meer bedrijven zijn uitgerust met naverbrandingsinstallaties. Volgens een
(representatieve) Febelgra-enquête zijn circa 75 % van de persen uitgerust met een
naverbrandingsinstallatie.
4.10.3 Controle
Inktafval:
• Inktverbruik in Vlaanderen bedraagt circa 1.500 ton voor coldset inkten en 2.150
ton voor heatset inkten (helft van jaarlijks gebruik België - IVP cijfers). Een
heatsetpers verbruikt bij dagelijks gebruik gedurende 16 uur circa 30 ton inkt per
jaar. Uit de Presti-enquête bleek een gemiddelde ratio inktafval/inkt van 1 à 2 %.
• De afvalfracties coldset inkt en heatset inkt kunnen daardoor ingeschat worden
op 20 ton coldset inkt en 30 ton heatset inkt. Een belangrijke restfractie inkt
wordt evenwel ook afgevoerd via de poetsdoeken.

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
Heatset inkt - luchtemissie:
• De emissies zonder nabehandeling dienen ingeschat te worden à 0,35 kg solvent
per kilogram inkt. Met nabehandeling wordt 0,02 kg solvent bereikt. Rekening
houdend met 75 % nabehandeling op dit ogenblik, geeft dit een jaarlijkse
emissie van 220 ton.
4.10.4 Evaluatie
• Wat betreft inktresten lijkt de basisschatting een lichte overschatting van de huidige
situatie te zijn.
• De schatting van de luchtemissie omwille van heatset activiteiten blijkt realistisch.
4.11 Illustratiediepdruk
4.11.1 Basisberekening
a. Nederland
Emissies Lucht Water Chemisch afval Overig afval
(ton/jaar) (ton/jaar) (ton/jaar) (ton/jaar)
papier
8.600
tolueen
1100 0,83 290
inkt
12
Omzettingsvoet: 2/7 van de Nederlandse emissies (op basis van het aantal bedrijven).
b. Vlaanderen
Emissies Lucht Water Chemisch
papier
(ton/jaar) (ton/jaar) afval(ton/jaar)
tolueen
314 0,23 82
inkt
3,42
4.11.2 Bijkomende gegevens
a. Evolutie sinds 1988
68
Overig afval
(ton/jaar)
2.500
• Er zijn weinig belangrijke technologische evoluties. Ook hier stijgt de productiviteit
zowel qua arbeidskrachten als qua grondstoffen.
• Machines gebouwd na 1986 werden beter ingekapseld waardoor een betere
recuperatie van de solventen verkregen werd (90 % t.o.v. 80 %).

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
4.11.3 Controle
Tolueenemissie:
• Het totale verbruik aan diepdrukinkt in België bedraagt 1.671 ton
(tolueengehalte van 50 %). De aangekochte inkt wordt gebruikelijk verdund met
50 % tolueen (totaal Belgisch tolueenverbruik in de diepdruk = 1.671 ton). De
aanwezigheid van 1 diepdrukbedrijf in Wallonië tegenover twee in Vlaanderen,
leidt tot een totale potentiële emissie van tolueen voor Vlaanderen van 1.113 ton.
• Hiervan wordt circa 85 % gerecupereerd, circa 2 % blijft in het papier, de rest
ontsnapt via geleide (circa 2%) of diffuse emissies (10-15 %). Als richtwaarde
voor de totale emissie kan daarom 0,13 kg per kg gebruikt tolueen worden
aangegeven. Voor Vlaanderen: 144,55 ton waarvan 22 ton via een geleide
emissie.
• Het emissiejaarrapport van één bedrijf in kwestie geeft inderdaad een geleide
emissie van 11 ton aan.
4.11.4 Evaluatie
• De tolueenemissie werd in de basisschatting schromelijk overschat. Dit is slechts
zeer gedeeltelijk te verklaren uit de technologische evolutie.
• Uit deze overschatting van de luchtemissies zou mogelijk kunnen afgeleid worden
dat ook de andere emissies en afvalstromen overschat werden.
4.12 Oplosmiddelenhoudend drukken (flexo- en diepdruk)
Het schatten van de emissies van deze module levert heel wat problemen op omdat het
oplosmiddelhoudend drukken eveneens wordt toegepast voor het bedrukken van
kunststoffen. De cijfers van IVP geven een totaal verbruik van inkten op solventbasis
van 2.276 ton en 1.671 ton inkten voor diepdruk die deels water, deels solventgedragen
zijn. De luchtemissies worden eveneens beïnvloed door de oplosmiddelen die worden
toegevoegd bij het op viscositeit brengen van de inkten voor gebruik.
In de Nederlandse studie 3 is het drukken op kunststof eveneens in de cijfers begrepen.
Na ondervraging van bedrijven die onder deze module vallen bleek dat de hoeveelheid
oplosmiddelen die in Vlaanderen worden gebruikt 2.500 à 3.500 ton/jaar is. (Het droge
gedeelte van de inkten werd al afgetrokken).
Vermits het afval 1 à 5 % uitmaakt, kan men stellen dat de emissies naar de lucht 95 à
99 % bedragen, zijnde 2.400 à 3.470 ton/jaar.
3 Doelgroepenanalyse Grafische Industrie en Verpakkingsdrukkerijen (1989)
69

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
4.13 Waterig drukken (flexo- en diepdruk)
Uit de cijfers van IVP blijkt dat het verbruik van watergedragen inkten in België tussen
1.680 en 3.350 ton op jaarbasis ligt. Daar in Vlaanderen bedrijven gevestigd zijn, die
een grote hoeveelheid watergedragen inkten verbruiken en doordat gelijksoortige
bedrijven niet voorkomen in Wallonië, zal het verbruik van watergedragen inkten hoger
liggen in Vlaanderen dan in Wallonië. Na ondervraging van bedrijven kunnen we de
hoeveelheid inktverbruik op waterbasis in Vlaanderen schatten tussen 1.300 à 2.200 ton
op jaarbasis.
Uit de Presti-studie bleek dat er heel weinig inktafval ontstaat (maximaal 1,5 %). Dit
betekent dat het inktafval op waterbasis kan worden geschat op 20 à 35 ton per jaar.
Het drukmateriaal voor watergedragen inkten wordt meestal schoongemaakt met water.
Dit vervuild water wordt ofwel geloosd, al dan niet na behandeling, of opgevangen en
afgehaald door een erkende ophaler.
70

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
BIJLAGE 4/1: OVERZICHT VAN DE EMISSIES
emissie (ton/jaar)
Voorbereiding
Vormvervaardiging
flexo
71
Plaatvervaardiging
offset
Vormvervaardiging
diepdruk
Vellen offset
Rotatie offset
(coldset en heatset)
Illlustratiediepdruk
Flexo & diepdruk,
oplosmiddelhoudend
Flexo & diepdruk
waterig
Water Zilver 0,3
Polymeer 0,8 2
Etsvloeistof 1,5
Zink 0,06
Koper 0,016
Chroom 0,12
Vochtwateralcohol 28 19
Reiningsmiddel vochtwerk 35
Tolueen 0,23
Lucht perchloorethyleen 26
alcohol 3,5
vochtwater alcohol 112 84
heatset inkt 200
reinigingsmiddel inktwerk 63
tolueen 314
oplosmiddelen ca 3.000
Afval Film 100
Fotopapier 75
Zilver 4,05
Ontwikkelaar 1.050
Fixeer 650
Residu alcohol spoeling 1,2
Polymeer 660
Electrostatische plaat 7
Zink 0,7
Hydroxideslib 33
Chroombaden 33
Koperslijpsel 40
Inkt-, dispersie-, vernisresten 53 99 3,42 20 à 35
Papier 2.205 2.500
Reinigingsmiddel inktwerk 124
Reinigingsmiddel vochtwerk 70
Tolueen 82
Oplosmiddelen 25 à 175
Olie-emulsie 15

Hoofdstuk 4
______________________________________________________________________
72

Hoofdstuk 4
___________________________________________________________________________

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 5: BESTE BESCHIKBARE TECHNIEKEN - EVALUATIE,
SELECTIE EN VERTAALBAARHEID NAAR
VERGUNNINGSVOORWAARDEN EN ANDERE BELEIDS-
INSTRUMENTEN.................................................................... 70
5.1 Methodologie ........................................................................................... 72
5.2 Categorieën van beschikbare technieken................................................... 73
5.3 Algemene maatregelen ............................................................................. 73
5.3.1 Afvalstromen algemeen .............................................................. 74
5.3.2 Verpakkingsmaterialen ............................................................... 75
5.3.3 Lozen algemeen.......................................................................... 76
5.3.4 Poetsdoeken................................................................................ 77
5.3.5 Geluid en trillingen ..................................................................... 78
5.3.6 Geurhinder.................................................................................. 78
5.3.7 Opslag van gevaarlijke stoffen in een verpakking........................ 79
5.3.8 Vloeistofdichtheid van werkvloeren............................................ 80
5.3.9 Tanks.......................................................................................... 81
5.3.10 Rioleringen ................................................................................. 83
5.3.11 Voorkomen van lozingen van chemicaliën bij calamiteiten ......... 85
5.3.12 Leveranciers ............................................................................... 86
5.3.13 Locatie........................................................................................ 87
5.4 Prepress.................................................................................................... 88
5.4.1 Fixeer en fotografische ontwikkelaar........................................... 88
5.4.2 Spoelwater ontwikkelmachine..................................................... 89
5.4.3 Ammoniak.................................................................................. 92
5.5 Niet drukkende proefsystemen................................................................. 92
5.6 Vormvervaardiging flexodruk................................................................... 93
5.6.1 Spoelmiddelen ............................................................................ 93
5.6.2 Schoonmaakmiddel..................................................................... 94
5.6.3 Spoelwater uitwassen.................................................................. 94
5.7 Vormvervaardiging offset......................................................................... 95
5.7.1 Ets- en correctiemiddelen............................................................ 95
5.8 Drukken offset.......................................................................................... 96
5.8.1 Offsetinkt algemeen en verpakkingsmateriaal ............................. 96
5.8.2 Offsetinkt rotatie-heatset (VOS-gebruik maximaal 25 ton/jaar) ... 97
5.8.3 Offsetinkt rotatie-heatset (VOS-gebruik meer dan 25 ton/jaar).... 98
5.8.4 Schoonmaakmiddelen ................................................................101
5.8.5 Isopropylalcohol ........................................................................103
5.9 Illustratiediepdruk....................................................................................108
5.9.1 Diepdrukinkt..............................................................................108
5.9.2 Tolueen......................................................................................109
5.9.3 Schoonmaakmiddel vloeren .......................................................111
5.9.4 Condenswater terugwininstallatie...............................................112
5.9.5 Destillatieresidu .........................................................................112
5.10 Diepdruk & flexografie, oplosmiddelhoudend..........................................113
5.10.1 Inkten op oplosmiddelbasis........................................................113
5.10.2 Oplosmiddelen algemeen (oplosmiddelgebruik minder dan 25
ton/jaar) .....................................................................................115
5.10.3 Oplosmiddelen algemeen (oplosmiddelgebruik meer dan 15
ton/jaar) .....................................................................................117
5.11 Diepdruk & flexografie, waterig ..............................................................124
5.11.1 Inkten op waterbasis ..................................................................124
70

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.11.2 Spoelwater verontreinigd met waterige inkt ...............................125
71

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 5: BESTE BESCHIKBARE TECHNIEKEN -
EVALUATIE, SELECTIE EN VERTAAL-
BAARHEID NAAR VERGUNNINGS-
VOORWAARDEN EN ANDERE BELEIDS-
INSTRUMENTEN
In dit hoofdstuk wordt de informatie in verband met processen uit hoofdstuk 3
geëvalueerd en gegroepeerd. Rekening houdend met de ervaring van buitenlandse
onderzoekers wordt concreet voorgesteld welke (groepen van) technieken het meest als
BBT in aanmerkingen komen gezien de Vlaamse situatie. Tevens wordt nagegaan
welke van deze BBT als vergunningsvoorwaarden dan wel met behulp van andere
beleidsinstrumenten kunnen geïmplementeerd worden.
5.1 Methodologie
De gevolgde werkmethode staat uitvoerig omschreven in paragraaf 1.4 van hoofdstuk 1.
Kort samengevat is in de buurlanden aan deskundigen rechtstreeks gevraagd om voor
elke module en elke emissie aan te geven welke techniek aldaar als ‘beste en
beschikbaar’ wordt beschouwd. Een lijst van geïnterviewden is opgenomen in
bijlage 5/1.
Er zijn weinig grote verschillen gevonden. Voor zover dat nodig was, zijn de genoemde
technieken onderling vergeleken en is naar de achtergronden geïnformeerd. Op grond
van de ervaring van de onderzoekers is steeds die BBT gekozen, die het meest in
aanmerking komt gezien de Vlaamse situatie.
Voor zover mogelijk zijn de aanbevelingen zo geformuleerd dat ze binnen de bestaande
Vlaamse wetgeving geïmplementeerd kunnen worden (zie hoofdstuk 6).
In enkele gevallen was dit niet mogelijk. Aanbevelingen die enkel mits aanpassing van
de Vlaamse regelgeving geïmplementeerd kunnen worden, zijn uitgewerkt in een
afzonderlijk document (1998/PPE/R/009).
Opmerkingen:
De grafische sector bestaat hoofdzakelijk uit kleine en zeer kleine ondernemingen. Van
deze kleine bedrijven kunnen over het algemeen geen grote investeringen worden
verwacht. Wat voor deze bedrijven als BBT moet worden beschouwd hangt daarom
mede af van een aantal randvoorwaarden.
- Alle bevindingen en aanbevelingen in deze studie over lozingen hebben alleen
betrekking op lozen op een rioolwaterzuiveringsinstallatie.
- De vertaling van de Europese verpakkingsrichtlijn in Belgische en Vlaamse
wetgeving is nog niet rond.
- Officieel verstrekken leveranciers informatie over gevaarlijke stoffen door
middel van ‘Produktveiligheidsbladen’. Deze zijn inmiddels verplicht en
moeten bij eerste levering aan de klant, in één van de officiële landstalen,
worden verstrekt. De verwachtingen omtrent deze informatievoorziening blijkt
niet al te hoog te zijn.
72

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.2 Categorieën van beschikbare technieken
De Grafische sector wordt gekenmerkt door zeer veel verschillende mogelijke emissies,
die echter in de meeste gevallen, elk zeer bescheiden van omvang zijn. Het gevolg is dat
er ook zeer veel verschillende technieken bestaan om deze emissies te voorkomen of te
minimaliseren. Hierbij zijn end-of-pipe technieken eerder uitzondering dan regel.
De gevonden beschikbare technieken zijn te onderscheiden in de volgende categorieën:
• Het vermijden van het gebruik van zeer schadelijke grond- of hulpstoffen
Bijvoorbeeld: geen chroomzouten in ets- en correctiemiddelen, geen
gechloreerde koolwaterstoffen als reinigingsmiddel
• Werkmethoden die leiden tot het verminderen van het gebruik van grond- of
hulpstoffen
Bijvoorbeeld: filteren en “replenishen” van fotografische ontwikkelaar
• Werkmethoden die leiden tot het verminderen van emissies
Bijvoorbeeld: gebruik van trager verdampende oplosmiddelen als
reinigingsmiddel
• Gebruik van productietechnieken die gepaard gaan met minder emissies
Bijvoorbeeld: gebruik van waterige in plaats van oplosmiddelhoudende
inkten
• Reinigen van afvalstromen zodat deze hergebruikt of gerecycleerd kunnen worden
Bijvoorbeeld: spoelen van gebruikte verpakkingsmaterialen
• Opwerken en hergebruik van gebruikte hulpstoffen
Bijvoorbeeld: het in eigen beheer destilleren en opnieuw gebruiken van
oplosmiddelen
• End-of-pipe technieken
Bijvoorbeeld: naverbrandingsinstallaties ter vernietiging van
uitgestoten oplosmiddelen
De toepassing van een deel van de BBT volgt vanzelfsprekend uit de toepassing van de
regels in Vlarem II. Een tweede deel van de aanbevolen BBT kan door de
vergunningverlenende overheid in de vergunningen worden opgenomen door middel
van voorschriften die de specifieke situatie in de bedrijven recht doet. Een derde deel
kan alleen aangemoedigd worden of behoeft een ondersteunende actie van overheid of
federaties.
In de volgende paragrafen volgt een overzicht van de aanbevolen BBT. Ze zijn voor
zover mogelijk gerangschikt per module. Dit wordt voorafgegaan door een lijst van
BBT die niet specifiek zijn voor één van de modules.
5.3 Algemene maatregelen
73

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.1 Afvalstromen algemeen
BBT 1. Afvalstromen
algemeen
BBT: in te voeren via
vergunning
74
2. Afvalstromen
EU-richtlijn gevaarlijk afval
- -
BBT: andere instrumenten • verwijderen afvalstromen
cf. de speciale
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
afvalstromenlijst
• maak een lijst met daarop
voor alle in de bedrijfstak
voor-komende
aanwijzingen met
betrekking tot
afvalverwij-dering
Opmerkingen • zie betreffende voorstel,
opgenomen als bijlage 5/2
-
• zorgen dat betreffende
lijst in overeenstemming
is met de EU-richtlijn
inzake gevaarlijk afval
• huidige Vlaamse
interpretatie is te strikt: de
complete stoffen- lijst is
overgenomen zonder dat
de daarbij behorende
criteria zijn gehanteerd
Kosten • nihil -
Invloed op emissies • zorgt voor de juiste afvoer
en verwerking van alle
afvalstromen
Toelichting:
• voorkomt dat afvalstoffen
onnodig als gevaarlijk
afval moeten worden
afgevoerd
Ervaringen in andere landen leren dat met een lijst, die speciaal voor de sector is
gemaakt, veel onduidelijkheid wordt weggenomen. Bijlage 5/2 bevat het voorstel met
betrekking tot deze afvalstromenlijst.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.2 Verpakkingsmaterialen
BBT 3. Verpakkingsmaterialen 4. Reinigen
verpakkingsmaterialen
BBT: in te voeren via • verwijderen van de • reinigen van verpakkings-
vergunning
verpakkingsmaterialen cf. materialen cf. de
de
afvalstromenlijst
speciale afvalstromenlijst
BBT: andere instrumenten - -
Aanbevolen ondersteunende • zorgen dat de lijst • aangeven van de juiste
activiteiten
overeenstemt met de voor reinigingsmethode op de
Vlaanderen voorgenomen afvalstromenlijst
implementatie van de
Opmerkingen •
verpakkingsrichtlijn
voorkomen dat minieme
verontreinigingen leiden
tot verwerking als
•
gevaarlijk afval
beperken van o.m. de
noodzaak tot het vooraf
-
reinigen
verpakkingsmaterialen
van
Kosten •
waar dit tot lozingen leidt
nihil • nihil
Invloed op emissies • zorgt voor nuttig gebruik • voorkomt overmatig
van vrijkomende aanbieden van gevaarlijk
verpakkings-materialen afval alsook onnodige
lozingen
Toelichting:
Veel verpakkingsmaterialen van vloeistoffen kunnen eenvoudig afdoende gereinigd
worden, zodat ze daarna zonder speciale voorzieningen kunnen worden ingezameld
voor hergebruik of recyclage. Bij het reinigen komt echter een kleine hoeveelheid van
de oorspronkelijke inhoud vrij. Er zijn verschillende mogelijkheden om te voorkomen
dat deze kleine hoeveelheden weer tot onaanvaardbare verontreinigingen leiden.
Voorbeeld:
Bij fixeer en ontwikkelaar kan het spoelwater worden gebruikt voor het verdunnen
van de betreffende chemicaliën.
75

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.3 Lozen algemeen
BBT 5. Lozen
BBT: in te voeren via • lozen cf. de speciale afvalstromenlijst
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
Aanbevolen ondersteunende • vermelden op de afvalstromenlijst of lozen al dan niet is
activiteiten
toegestaan
• zorgen dat de aanwijzingen m.b.t. lozen niet strijdig zijn
met die inzake het verwijderen van gevaarlijk afval
Opmerkingen • de lijst geldt alléén voor lozingen via
•
rioolwaterzuiveringsinstallatie
voorkomen dat spoelen ertoe leidt dat een vergunning als
afvalverwerker nodig is; bestaande lozingsnormen staan
spoelen niet in de weg.
Kosten • nihil
Invloed op emissies • voorkomt onterechte lozingen
Toelichting:
Ervaringen in andere landen leren dat met een lijst, die speciaal voor de sector is
gemaakt, veel onduidelijkheid wordt weggenomen. Bijlage 5/2 bevat het voorstel met
betrekking tot deze afvalstromenlijst.
Gezien de omvang van de meeste grafische ondernemingen kan men in rede ook niet
verwachten dat deze zelf voor hun afvalwaterzuivering zorgen: de investering is hoog,
de kans dat bediening en onderhoud steeds correct geschiedt is klein en het is zeer wel
mogelijk om lozingen te vermijden die de goede werking van de communale
waterzuivering zouden verstoren. De dagelijkse praktijk van het afkoppelingsbeleid is
hiermee in overeenstemming.
76

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.4 Poetsdoeken
BBT 6. Poetsdoeken 7. Opslag poetsdoeken
BBT: in te voeren via
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
• alle niet-wasbare • vuile poetsdoeken zo
poetsdoeken uit grafische opslaan dat
ondernemingen worden bodemverontreiniging niet
behandeld als gevaarlijk mogelijk is en dat
afval, tenzij door het verdamping van
bedrijf aangetoond wordt oplosmiddelen wordt
dat dit niet nodig is tegengegaan
- -
77
- -
Opmerkingen • formeel waarschijnlijk iets
te streng, maar voorkomt
discussie
• laat anderzijds ruimte aan
bedrijven waarvoor deze
regel buitensporig streng
zou zijn (zal in de praktijk
• opslag in een afgesloten
metalen vat of container
voldoet aan deze eis
Kosten •
nauwelijks voorkomen)
nihil • nihil
Invloed op emissies • voorkomt
• voorkomt bodemveront-
ongecontroleerde stort of reiniging en reduceert
verbranding van KWS-emissies
gevaarlijke afvalstoffen
Toelichting: geen

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.5 Geluid en trillingen
BBT 8. Geluid 9. Trillingen
BBT: in te voeren via
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
• waar nodig wegnemen of • waar nodig wegnemen of
voorkomen van voorkomen van hinder
geluidshinder (bij door trillingen (reactie op
bestaande bedrijven klachten)
reactie op klachten)
- -
78
- -
Opmerkingen • geluidshinder komt weinig
voor
• meestal betreft het laden
en los-sen,
vrachtwagenbewegingen,
soms een luidruchtige
ventilator
Kosten • afhankelijk van de
omstandig-heden
• trillinghinder komt in de
praktijk niet of nauwelijks
voor
• afhankelijk van de
omstandig-heden
Invloed op emissies • voorkomt hinder • voorkomt hinder
Toelichting: geen
5.3.6 Geurhinder
BBT 10. Geur
BBT: in te voeren via
vergunning
• voor heatset regelen via emissiegrenzen
• voor illustratiediepdruk en grote flexo/diepdruk via de
emissiebeperkingen
• voor andere processen reageren op klachten
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
-
Opmerkingen -
Kosten • afhankelijk van de omstandigheden
Invloed op emissies • voorkomt hinder
Toelichting:
Bij de andere processen is de kans op geurhinder zeer gering.
Opmerking: In dit onderzoek zijn echter enkele processen die geurhinder kunnen
veroorzaken niet begrepen. Dit betreft onder meer de zeefdruk en het, in
diepdruk of flexografie, bedrukken van kunststoffen.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.7 Opslag van gevaarlijke stoffen in een verpakking
BBT 11. Opslag gevaarlijke stoffen in verpakking
BBT: in te voeren via • bestaande Vlaamse regelgeving handhaven
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
-
Opmerkingen • regels moeten beschermen tegen brand en
•
bodemverontreiniging
ze hebben ook een arbeidshygiënische functie
• omvatten alle gevaarlijke en ontvlambare stoffen
Kosten • in bestaande situatie vaak aanzienlijk; zeker bij kleine
bedrijven
• gezien het beoogde veiligheidsniveau zijn belangrijke
bezuinigingen mogelijk als maximaal wordt ingespeeld
op de bestaande situatie
Invloed op emissies -
Toelichting:
In de huidige regelgeving worden algemene eisen gesteld voor de opslag van
gevaarlijke stoffen (definities uit de arbeidshygiënische sfeer) en stoffen die
componenten bevatten opgenomen in lijst 2B van Vlarem I.
Met betrekking tot de keuze welke stoffen wel en welke niet een speciale opslagplaats
behoeven is enige flexibiliteit nodig. In de praktijk zijn deze stoffen moeilijk
identificeerbaar en wordt meestal afgegaan op de al dan niet aanwezigheid van een
gevarenlabel. Dit gevarenlabel heeft voornamelijk een arbeidshygiënische betekenis en
de significantie ervan voor bodemvervuiling ligt niet steeds voor de hand. Zo worden
nogal eens de R- of S-zinnen van de samenstellende componenten van het betreffende
preparaat op de verpakking vermeld, zonder dat er rekening is gehouden met de
verdunningsgraad of een chemische reactie die tijdens de fabricage is opgetreden.
Stoffen met een veel belangrijker potentie tot bodemvervuiling daarentegen (lijst 2B)
zijn moeilijk herkenbaar, zeker binnen KMO’s waar minder milieu-expertise aanwezig
is.
Idealiter zou men moeten komen tot een systeem waarbij de potentieel
bodemvervuilende en brandbare stoffen duidelijk herkenbaar zijn, en waarbij enkel aan
deze stoffen strenge eisen inzake opslag worden opgelegd.
.
79

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.8 Vloeistofdichtheid van werkvloeren
BBT 12. Vloeistofdichtheid van
nieuwe werkvloeren
BBT: in te voeren via
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
• nieuwe werkvloeren
moeten vloeistofdicht zijn
en bestand tegen de
daarboven gebruikte
chemicaliën, smeerolie
etc.
Opmerkingen • nieuwe werkvloeren: ook
van toepassing als een
productiehal tóch leeg
moet
80
13. Vloeistofdichtheid van
bestaande werkvloeren
• als de werkvloer niet
volledig vloeistofdicht is
en bestand tegen de
chemicaliën: machines en
werkvoorraden van
chemicaliën boven
lekbakken plaatsen
- • bestaande werkvloeren
grondig inspecteren
• waar nodig aanvullende
maatregelen treffen
- • ter beschikking stellen
• eventueel vereenvoudigen
van de Nederlandse
onderzoeks-methode (zie
toelichting)
Kosten • nieuw: nauwelijks additionele kosten
• bestaand: gering
Invloed op emissies • voorkomt bodemverontreiniging
Toelichting:
• lekbakken dienen
uiteraard vloeistofdicht te
zijn en bestand tegen de
gebruikte chemicaliën,
smeerolie etc
Bij nieuwbouw kan tegen geringe meerkosten in werkruimten een vloeistofdichte,
chemicaliënbestendige vloer worden aangebracht. In bestaande situaties is dit echter
meestal buitensporig duur omdat daarvoor alle machines van hun plaats dienen gezet te
worden en de productie dient onderbroken te worden. Er is voor bestaande situaties een
eenvoudigere en goedkopere methode om bodemverontreiniging te voorkomen.
Aanbevolen wordt om in de bedrijven een eenvoudig onderzoek te doen waarmee de
gevaren voor bodemverontreiniging worden vastgesteld. Deze gevaren kunnen dan
meestal met eenvoudige hulpmiddelen of bescheiden ingrepen worden weggenomen.
Het onderzoek moet periodiek herhaald worden.
Er is een onderzoeksmethode speciaal ontwikkeld voor de Nederlandse
Milieubeleidsovereenkomst. Enige vereenvoudiging maakt deze methode goed
bruikbaar. Voor deze methode wordt onderscheid gemaakt tussen incidenten en
langzame lekkages. Onderstaand enige toelichting:
a. Incidenten

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Incidenten zijn gebeurtenissen waarbij plotseling een grote hoeveelheid van een
bodemgevaarlijke vloeistof op de werkvloer vrijkomt. Bij incidenten weet het personeel
dat er een lekkage is en zal snel worden opgeruimd. Er ligt dus veel vloeistof gedurende
korte tijd op de werkvloer.
Om de bodem tegen incidenten te beschermen moeten vooral bouwkundige eisen aan de
vloer worden gesteld. Er mogen bijvoorbeeld geen barsten in de vloer zitten, de
aansluiting tussen muren en vloer moet dicht zijn en de drempel moet zo hoog zijn dat
de vloeistof niet kan weglopen. Aan de chemische bestendigheid van de vloer tegen de
betreffende vloeistof en de dichtheid van de vloer zelf hoeven geen al te strenge eisen te
worden gesteld. De vloeistof blijft immers niet lang genoeg liggen om de vloer
chemisch aan te tasten.
b. Langzame lekkages
Langzame lekkages zijn gebeurtenissen waarbij kleine hoeveelheden, gedurende lange
tijd, onopgemerkt door het personeel op de vloer lekken. Hiervan is het lekken van
smeerolie uit drukpersen een goed voorbeeld. Als een vloer bouwkundig voldoende
voorzorgen biedt om de bodem tegen incidenten te beschermen, zal er bij langzame
lekkages geen rechtstreekse lekkage naar de bodem optreden. Bij langzame lekkages is
echter de bestendigheid van de vloer tegen de inwerking van de lekkende vloeistof van
groot belang. Deze lekkages worden immers niet opgemerkt en weggehaald. De
vloeistof krijgt zo alle tijd om de vloer aan te tasten en zo op den duur tóch een weg
naar de bodem te vinden.
De beoordelingsmethode bestaat uit een bouwkundige beoordeling en een
materiaalbeoordeling.
c. Bouwkundige beoordeling
Bij de bouwkundige beoordeling wordt gelet op zaken als drempels, afschot, kieren,
barsten e.d. Defecten die met de bouwkundige beoordeling aan het licht komen, kunnen
meestal eenvoudig verholpen worden.
d. Materiaalbeoordeling
Bij de materiaalbeoordeling wordt de bestendigheid van het vloermateriaal tegen de
gebruikte chemicaliën beoordeeld. Per module is vastgesteld welke eigenschappen de
daar gebruikte chemicaliën hebben. Voor veel verschillende vloermaterialen is
nagegaan of zij hiertegen bestand zijn. Er worden twee niveaus van bestendigheid
onderscheiden. Voldoende voor incidenten en, aanzienlijk strenger, voldoende voor
langzame lekkages.
In de praktijk blijken de meeste werkvloeren met eenvoudige middelen bouwkundig
geschikt te maken te zijn. Ook is meestal de chemische bestendigheid goed genoeg voor
incidenten. Tegen langzame lekkage en langdurige inwerking van de chemicaliën, zijn
bestaande vloeren vaak onvoldoende bestand. Voor deze gevallen kan men echter
eenvoudige aanvullende bescherming aanbrengen op die plaatsen waar langzame
lekkages zouden kunnen optreden. Dit is steeds onder machines e.d. Nu al is het
gebruikelijk in de bedrijfstak om zo’n aanvullende bescherming aan te brengen in de
vorm van een metalen plaat met een klein opstaand randje onder drukpersen.
5.3.9 Tanks
81

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
BBT 14. Tanks algemeen 15. Niet meer gebruikte
ondergrondse tanks
BBT: in te voeren via
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
• bestaande Vlaamse
regelgeving handhaven
82
• niet meer gebruikte tanks
verwijderen of onklaar
maken
- -
- -
Opmerkingen • strenge regels horen te
gelden
-
Kosten • aanzienlijk • aanzienlijk
Invloed op emissies • voorkomt
• voorkomt
bodemverontreiniging bodemverontreiniging
Toelichting: geen

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.10 Rioleringen
BBT 16. Rioleringen nieuwe
panden
BBT: in te voeren via
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
83
17. Rioleringen bestaande
panden
• nieuwe panden: bedrijfs- • inspecteren van de
rioleringen moeten zichtbare delen
bestendig zijn tegen de • controleren op mogelijke
gebruikte chemicaliën beschadigingen door
bomen-groei
verzakkingen
en
• onderzoeken van
mogelijke lozingen van
agressieve chemicaliën in
het verleden en de
bestendigheid daartegen
van het riool; zonodig
verder
reparatie.
onderzoek en
- -
Opmerkingen • defecte bedrijfsriolen
veroor-zaken
bodemverontreiniging
• chemicaliënbestendige
materialen bij nieuw
panden en verder enig
onderzoek en controle zijn
op hun plaats
Kosten • nieuw: nauwelijks extra kosten
• bestaand: controle e.d. gering
• bestaand vervangen: aanzienlijk
Invloed op emissies • voorkomt bodemverontreiniging
Toelichting:
Bedrijfsrioleringen kunnen lek raken door:
• chemische aantasting;
• mechanische beschadigingen.
- • ter beschikking stellen,
eventueel vereenvoudigen
van de Nederlandse
onderzoeks-methode (zie
toelichting)
• bij vergunningsaanvraag
behoort een
rioleringstekening; deze
kan hierbij gebruikt
worden.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Als men zich houdt aan de aanbevolen regels m.b.t. het lozen van afvalstromen, zal het
bedrijfsriool onder normale omstandigheden niet chemisch aangetast worden. Alle
afvalstromen die een rioolbuis zouden kunnen aantasten mogen niet geloosd worden.
Wel is aantasting mogelijk bij calamiteiten. Mede om die reden moet ook voorkomen
worden dat grote hoeveelheden chemicaliën in het riool terechtkunnen komen.
Mechanische beschadigingen kunnen optreden door ongelijke verzakking van gebouw
en omliggend terrein en wegen, waardoor een rioolbuis breekt. Zwaar verkeer op het
bedrijfsterrein kan hiervan de oorzaak zijn. Ook kunnen de wortels van bomen de
riolering beschadigen.
a. Bestaande situaties:
Volledige zekerheid over het al dan niet beschadigd zijn van bedrijfsrioleringen is
meestal niet met eenvoudige middelen te verkrijgen. Wel kan de kans op beschadiging
worden vastgesteld:
• Er dient inzicht te zijn in de loop van het rioolstelsel en de aansluitpunten op het
openbaar riool. Dit moet worden vastgelegd in een eenvoudige rioleringstekening.
• Gedeeltelijke controle door de riolering en de aansluitpunten waar mogelijk met het
oog na te lopen op lekkages, bijvoorbeeld in kelders en kruipruimtes.
• Van niet visueel te inspecteren delen van de riolering moet worden nagegaan of de
kans groot is dat deze in het verleden mechanisch beschadigd werden. De loop van
het riool kan worden gecontroleerd op verzakkingen, deformatie en boomgroei.
• Eveneens moet worden nagegaan of in het verleden sterke chemicaliën zijn geloosd
die het riool hebben kunnen aantasten (Voorbeelden: het lozen van galvanische
baden in de diepdrukvormvervaardiging kan meters riolering wegvreten, zo ook
etsvloeistoffen in voormalige clichéfabrieken).
• Bij twijfel of de riolering intact is dient de riolering zo mogelijk met een camera
inwendig geïnspecteerd te worden. Dit is overigens niet mogelijk bij buizen met een
te kleine diameter.
b. Nieuwe situaties:
In nieuwe situaties moet latere beschadiging van de riolering voorkomen worden:
• De bedrijfsriolering dient bestand te zijn tegen de te lozen stoffen en de stoffen die
eventueel bij calamiteiten vrij kunnen komen.
Voorbeelden:
Oplosmiddelbestendigheid
PVC-buizen zijn dat meestal niet; geglazuurde materialen zijn dat
meestal wel.
Zuurbestendigheid (vormvervaardiging diepdruk)
Ongeglazuurd beton is dat vaak niet.
• Aantasting en deformatie van het riool moet worden voorkomen. Met het oog hierop
dient er aandacht te zijn voor de kwaliteit en het gebruik van het wegdek. Bij een
riolering gelegen onder een terrein waar zwaar transport plaatsvindt, dienen de vloer
en riolering zodanig geconstrueerd te zijn dat deformatie van de riolering niet kan
optreden.
• Boomgroei op of nabij rioleringsbuizen dient te worden voorkomen.
84

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.11 Voorkomen van lozingen van chemicaliën bij calamiteiten
BBT 18. Incidentele lozingen van chemicaliën
BBT: in te voeren via
vergunning
• afdichten van schrobputjes in werkruimten en
opslagplaatsen waar met chemicaliën wordt gewerkt
• bij kans op zeer grote lozingen: afsluitbaar maken van
bedrijfsriool
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
-
Opmerkingen • of de kans op zeer grote lozingen bestaat hangt af van de
omvang en aard van het bedrijf
• zal alleen van toepassing zijn bij grote bedrijven, die
werken met waterige flexo- en diepdruk en in de
vormvervaardiging diepdruk
Kosten • gering
Invloed op emissies • draagt bij aan de juiste afvoer en verwerking van alle
afvalstromen
Toelichting: geen
85

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.12 Leveranciers
BBT 19. Leveranciers
BBT: in te voeren via
-
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
Aanbevolen ondersteunende • aanmoedigen dat leveranciers op veiligheidsbladen de
activiteiten
informatie overnemen van de afvalstromenlijst
Opmerkingen -
Kosten • gering
Invloed op emissies • draagt bij aan juiste afvoer en verwerking van alle
afvalstromen
Toelichting:
Leveranciers verstrekken officieel informatie over gevaarlijke stoffen door middel van
“Produktveiligheidsbladen”. Deze zijn inmiddels verplicht en moeten bij eerste levering
aan de klant, in één van de officiële landstalen, worden verstrekt. In de praktijk gebeurt
dit echter nog onvoldoende.
De veiligheidsbladen zijn vooral gericht op arbeidshygiëne en veiligheid. Er zijn wel
milieurubrieken, maar deze worden maar slecht gebruikt. Vaak geeft men geen milieuinformatie.
In andere gevallen volstaat men met nietszeggende zinnen als ‘alleen lozen
als dit toegestaan is’. Ook geeft men geen informatie over het product als dat het
afvalstadium heeft bereikt. De gebruiker kan uit het veiligheidsblad niet afleiden hoe hij
het product als dat het afvalstadium heeft bereikt of de verpakking ervan, moet of mag
verwijderen. Dit is jammer, want hierdoor moeten eenvoudigheidshalve alle soortgelijke
producten over één kam worden geschoren. Een wat subtieler onderscheid naar de
milieubezwaarlijkheid van de stoffen is in de praktijk niet mogelijk.
De informatievoorziening door leveranciers is niet adequaat. Nederlandse ervaringen
leren dat er, binnen de huidige wettelijke mogelijkheden, weinig verbetering te
verwachten valt.
86

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.3.13 Locatie
BBT 20. Locatie
BBT: in te voeren via
vergunning
• onderwerp bedrijven in
grondwaterbeschermingsgebieden aan strenge regels
m.b.t. bodembescherming, maar verbieden is niet nodig
-
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Aanbevolen ondersteunende
activiteiten
-
Opmerkingen • een algeheel verbod is niet nodig
• bij correcte bedrijfsvoering en eenvoudige beschermende
maatregelen
worden
kan bodemverontreiniging voorkomen
Kosten • gering
Invloed op emissies • voorkomt onnodige bedrijfsverplaatsingen of rem op
groei van bedrijven
Toelichting:
Vlarem voorziet al in de mogelijkheid om van het algemene verbod af te wijken.
87

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.4 Prepress
5.4.1 Fixeer en fotografische ontwikkelaar
BBT 21. Fixeer 22. Ontwikkelaar
(fotografisch)
BBT: in te voeren via • “replenishen” en in-line
-
vergunning
zilverterugwinning
fixeergebruik
machineklaar >700 l/j.
als
BBT: in te voeren met • voorkomen van een te • voorkomen van een te
andere instrumenten
vroege vervanging door vroege vervanging door
kwaliteits-controle en kwaliteits-controle en
registratie
registratie
• replenishen en hergebruik
door filtratie als
ontwikkelaar gebruik
Opmerkingen -
machineklaar >±1400 liter
per jaar
-
Kosten • investering vanaf 120.000
BEF, verdient zichzelf bij
voldoende volume terug
-
Invloed op emissies • veel minder gevaarlijk
afval
-
• vermindert ook zilver in
spoelwater (zie aldaar)
Toelichting:
Meer en meer worden op de computer complete pagina’s opgemaakt en kunnen de films
op stand, klaar voor plaatmontage, worden uitgedraaid. Tekstproeven en opgemaakte
proeven worden tegenwoordig met laserprinters vervaardigd in plaats van op
fotografisch papier. Per gedrukte pagina neemt het aantal fotografische handelingen en
het gebruik van ontwikkelmachines drastisch af. Door dit toegenomen gebruik van
computer en laserprinter worden ook de vaste kosten per pagina lager. Dit heeft weer
een tegenovergesteld effect; het kleurgebruik in drukwerk en het aantal verschillende
titels is fors toegenomen. Desondanks is er per saldo een trend tot het steeds minder
gebruik van ontwikkelmachines.
88

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.4.2 Spoelwater ontwikkelmachine
BBT 23. Spoelwater ontwikkelmachine
BBT: in te voeren via
vergunning
• regelmatig reinigen, juist afstellen en zo nodig vervangen
van de afkwetsrollen
• bij fixeergebruik > 700 l/j: in-line zilverterugwinning
-
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Opmerkingen • leidt tot 1 mg Ag/l; bij in-line zilverterugwinning direct
achter de machine en bij kleine bedrijven op het einde
van het bedrijfsriool
Kosten • geen
Invloed op emissies • overgrote deel van de bedrijfstak zal hiermee werkelijk
aan de bestaande emissiegrenswaarden voldoen
• reductie onbekend
• zeker halveren
Toelichting:
Vanuit fotografische ontwikkelmachines kan op twee manieren zilver in het water
terecht komen:
• door lozen van afgewerkte fixeer;
• door lozen van het spoelwater.
Het lozen van afgewerkte fixeer behoort niet plaats te vinden, het hoort als gevaarlijk
afval te worden afgevoerd. Bij de verwerking ervan wordt het zilver teruggewonnen en
wordt het restant onschadelijk gemaakt en daarna meestal geloosd. Met het lozen van
afgewerkte fixeerbaden kan vele malen meer zilver in het afvalwater terecht komen dan
vanuit het spoelwater. Deze aanbeveling betreft dan ook alleen het spoelwater.
Het geheel niet lozen en elders laten behandelen van het spoelwater, is geen praktische
oplossing. De hoeveelheid spoelwater is vele malen groter dan de hoeveelheid
afgewerkte fixeer en ontwikkelaar, en deze vormen al het overgrote deel van het
gevaarlijk afval afkomstig uit de bedrijfstak. Bovendien zijn de zilverconcentraties laag.
Als er al enig milieuvoordeel te behalen zou zijn, zouden de kosten daarvoor
buitensporig hoog zijn.
Ook het toepassen van ionenwisselaars, waarmee zilver uit water kan worden gehaald,
wordt niet aanbevolen. De vrachten zijn daarvoor te gering en bij toepassing van de wél
aanbevolen maatregelen zijn de resterende zilverconcentraties in het spoelwater te laag
om de kosten tegen de milieubaten te laten opwegen.
89

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Er zijn een aantal praktische methoden om deze emissie te beperken:
1. Onderhoud ontwikkelmachine
Bij het ontwikkelproces doorloopt de film of het fotografische papier meerdere baden.
Zoveel mogelijk wordt voorkomen dat de film chemicaliën van het ene bad meesleept
naar het volgende. Dit gebeurt met ‘afkwetsrollen’. Zijn deze rollen vuil, verhard,
beschadigd of niet juist afgesteld, dan verliezen zij hun goede werking en vermeerdert
de oversleep. De afkwetsrollen tussen fixeer- en spoelwaterbad moeten regelmatig
worden schoongemaakt en op hun goede werking en afstelling worden gecontroleerd.
Nauwgezette afstelling en goed onderhoud leidt tot een buiten verwachting grote
vermindering van de zilverlozing.
2. Tijdig vervangen van fixeer
Zilver komt vanaf de ontwikkelde film in het fixeerbad. Tijdens het gebruik wordt het
zilvergehalte langzaam steeds hoger. Hoe hoger het zilvergehalte van de fixeer, hoe
groter de oversleep van zilver naar het spoelbad.
Voor een goede kwaliteitsbeheersing moet overigens ook een te lang gebruik van het
fixeerbad worden voorkomen. Tijdige vervanging is nodig. Dit voorkomt ook een te
grote oversleep
3. In-line zilverterugwinning
Met behulp van in-line zilverterugwinning wordt elektrolytisch continu zilver uit het
fixeerbad verwijderd. De zilverconcentratie in het bad wordt laag gehouden en dit
voorkomt een te grote oversleep. Meestal gaat in-line zilverterugwinning gepaard met
“replenishing”. Hiermee wordt de concentratie aan werkzame chemicaliën steeds op
peil gehouden. Voor zover nodig worden, veelal d.m.v. filtratie, uitgewerkte
chemicaliën uit het bad verwijderd.
Zodoende behaalt men meerdere voordelen. Behalve dat de oversleep van het zilver
vermindert, gaat ook de hoeveelheid gevaarlijk afval omlaag: de fixeer behoeft immers
minder vaak vervangen te worden. De kosten van nieuwe fixeer en de verwerking van
de afgewerkte fixeer nemen af. De kwaliteitsbeheersing verbetert (zeker als men ook op
het ontwikkelbad filtratie en “replenishing” toepast); de baden worden immers
automatisch steeds op de juiste sterkte gehouden.
Bij moderne grote ontwikkelmachines is veelal in-line zilverterugwinning en
“replenishing” ingebouwd. Bestaande ontwikkelmachines kan men, zeker voor wat
betreft de in-line zilverterugwinning, eenvoudig modificeren. Een losstaand apparaat
kan met slangen worden aangesloten op het fixeerbad. Dergelijke apparaten vereisen
nauwelijks bediening. Het onderhoud, waar onder het verwijderen van het
teruggewonnen zilver, wordt veelal uitbesteed.
90

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Op grotere, veel gebruikte, ontwikkelmachines verdient zilverterugwinning zichzelf
terug. De besparing op fixeergebruik en afvalverwerking weegt dan op tegen de
investeringskosten. Naast deze economische motieven is, voor bedrijven met grote
prepress afdelingen, de gemakkelijkere kwaliteitsbeheersing reden om in-line
zilverterugwinning toe te passen. Om milieuredenen wordt in Nederland in-line
zilverterugwinning voor grotere ontwikkelmachines m.b.v. middelvoorschriften
voorgeschreven. In Duitsland zijn de doelvoorschriften voor grotere
ontwikkelinstallaties dusdanig dat ze alleen met toepassing van in-line
zilverterugwinning kunnen worden gehaald.
4. Computer-to-plate
Ver doorgevoerd computergebruik maakt het mogelijk om álle pagina’s van een
drukopdracht digitaal compleet te hebben. Is dit het geval dan kan, als de nodige
apparatuur beschikbaar is, in één keer de gehele drukplaat worden belicht. Dit gebeurt
met speciale laserbelichters die door zeer krachtige computers worden aangestuurd.
Deze werkmethode is thans in ontwikkeling maar nog zeker niet in alle gevallen
mogelijk.
Toepassing van computer-to-plate is niet in alle gevallen beter voor het milieu dan
werken vanaf film. Sommige plaatsoorten hebben namelijk een lichtgevoelige laag met
zilver. Ook hierbij ontstaat zilverhoudend spoelwater.
5. Chemieloze film
Een nieuwe ontwikkeling is om met eenzelfde laserbelichter, eveneens voorzien van een
krachtige computer, hittegevoelige film op drukvorm formaat te belichten. Deze film
wordt met recht ‘chemieloos’ genoemd; er hoeft niet ontwikkeld te worden en de film
zelf bevat geen stoffen die behandeling als bedrijfsafval in de weg staan. Om goed met
chemieloze film te kunnen werken moet de bedrijfsvoering even compleet
gedigitaliseerd zijn als voor computer-to-plate.
Zowel toepassing van computer-to-plate als van chemieloze film is dermate
ingewikkeld en duur, dat het niet zinvol is om deze puur vanuit milieuoogpunt voor te
schrijven. Daar waar ze om andere redenen worden toegepast leveren ze echter meestal
een positieve bijdrage aan het milieu. Ze zijn wel opgenomen in de aanbeveling voor de
investeringssteun.
a. Aanbeveling voor kleine ontwikkelmachines
In Nederland wordt een jaargebruik van 700 l machineklare fixeer als grens gehanteerd
tussen ‘klein’ en ‘groot’. Onder deze grens vallen slechts de ontwikkelmachines in de
prepressafdelingen van kleine drukkerijen. Boven deze grens begint het ongeveer te
lonen om een goedkope in-line zilverterugwinning aan een bestaande ontwikkelmachine
te koppelen. De precieze economische grens varieert met de zilverprijs, de prijs van de
verwerking van gevaarlijk afval en de prijs van fixeer. Voorgesteld wordt om voor
Vlaanderen dezelfde grens te hanteren.
Voor de kleinste ontwikkelmachines, onder deze grens, worden goed onderhoud en
tijdig vervangen van fixeer aanbevolen.
91

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Bij goed onderhoud en tijdig vervangen van de fixeer kan, als er zuinig met spoelwater
wordt omgesprongen en het fixeerbad aan vervanging toe is, de zilverconcentratie in het
spoelwater tóch af en toe boven de 1 mg/l liggen.
b. Aanbeveling voor grote ontwikkelmachines
Voor grote ontwikkelmachines, met een jaarverbruik van machineklare fixeer van meer
dan 700 liter, wordt naast goed onderhoud en tijdig vervangen van fixeer, in-line
zilverterugwinning en toepassing van “replenishing” aanbevolen. Deze combinatie van
maatregelen maakt een grenswaarde van 1 mg/l meestal gemakkelijk haalbaar.
5.4.3 Ammoniak
BBT 24. Ammoniak
BBT: in te voeren via
vergunning
• emissie beperken door: verpakking goed afsluiten en
zuinige afstelling machine
• als véél ammoniak: koolfilter en deze tijdig vervangen
-
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Opmerkingen • ‘veel’ is niet gedefinieerd
• bedoeling: bedrijven die meerdere malen per dag een
blauwkopie maken, dit zijn grote drukkerijen met
grootformaat persen
• per geval evalueren
Kosten • koolfilter: gering
• overig: geen
Invloed op emissies • onbekend
Toelichting: geen
5.5 Niet drukkende proefsystemen
Voor de niet drukkende proefsystemen zijn er geen module-specifieke aanbevelingen.
92

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.6 Vormvervaardiging flexodruk
5.6.1 Spoelmiddelen
BBT 25. Spoelmiddel
26. Spoelmiddel
Perchloorethyleen Organisch oplosmiddel
BBT: in te voeren via • gebruik van gechloreerde
-
vergunning
koolwaterstoffen is niet
toegestaan
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
- -
Opmerkingen • bevat meestal ook butanol • aparte emissiebeperking
(maximaal 25 %)
niet nodig
• valt onder de voorgestelde
regels
• voor drukken flexo
•
oplosmiddelhoudend
uiteraard geen gebruik van
zwartelijststoffen
Kosten • investering: gering • na vervangen perchloor-
• overige kosten: gering ethyleen: geen
Invloed op emissies • emissie wordt beperkt tot 'gewone' oplosmiddelen en valt
daarmee onder de aanbevelingen voor 'oplosmiddelen bij
flexo- en diepdruk oplosmiddelhoudend'
Toelichting:
FETRA-leden bevestigen dat het gebruik van perchloorethyleen niet meer nodig is. Er
bestaan goed bruikbare alternatieven. Deze middelen bestaan uit mengsels van
‘gewone’ oplosmiddelen. Eén van de alternatieven is van de Fa. Grace: Flexlight Solvit.
Bestaande machines kunnen eenvoudig worden aangepast aan het gebruik van dit
middel. Men kan zelfs hetzelfde prepolymeer gebruiken. Het vlampunt van dit product
is 62 °C. De verdampingsverliezen zijn dan ook niet groot. Vanuit Duitsland en
Engeland komen daarnaast berichten dat er met water wordt uitgespoeld.
93

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.6.2 Schoonmaakmiddel
BBT 27. Schoonmaakmiddel uitwasapparatuur
BBT: in te voeren via • geen gebruik van gechloreerde koolwaterstoffen
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
Opmerkingen -
Kosten • na vervangen perchloorethyleen: geen
Invloed op emissies • emissie wordt beperkt tot 'gewone' oplosmiddelen en valt
onder de aanbevelingen voor 'flexodrukken'
Toelichting: geen
5.6.3 Spoelwater uitwassen
BBT 28. Spoelwater uitwassen
BBT: in te voeren via
-
vergunning
BBT: in te voeren met • als veel: destillatie apparatuur in eigen beheer
andere instrumenten • extern destilleren is een alternatief
Opmerkingen • voor 'veel' geen aparte definitie (betreft alleen grote
bedrijven)
• aparte kosten/batenanalyse maken
Kosten • investering: onbekend
• per geval een financiële afweging maken
• zal alleen lonen bij de grootste bedrijven
Invloed op emissies • ? 1
Toelichting:
Voor zover bekend zijn er in Vlaanderen geen bedrijven die flexoplaten met water
uitspoelen.
1 Voor zover bekend zijn er in Vlaanderen geen bedrijven die deze techniek gebruiken. Gezien de
huidige emissie niet bestaat is reductie dus niet mogelijk. De techniek en de BBT zijn hier alleen
genoemd omdat het uitspoelen in de toekomst wellicht wél geïntroduceerd kan worden.
94

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.7 Vormvervaardiging offset
5.7.1 Ets- en correctiemiddelen
BBT 29. Correctie- en etsmiddelen
BBT: in te voeren via • geen chroomzouten
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
Opmerkingen • voldoet zo automatisch aan geldende lozingsnormen voor
chroom
• tegenwoordig worden zuren gebruikt
Kosten • nihil
Invloed op emissies • voorkomt chroomemissies
Toelichting:
Het betreft zeer kleine hoeveelheden. De vervangende zuren raken door de manier van
werken vermengd met aan aanzienlijke hoeveelheid afvalwater en behoeven geen
speciale aandacht.
95

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.8 Drukken offset
5.8.1 Offsetinkt algemeen en verpakkingsmateriaal
BBT 30. Offsetinkt 31. Verpakkingsmateriaal
offsetinkt rotatie (coldset &
heatset)
BBT: in te voeren via
- -
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
• geavanceerde
weegschalen voor
kleurmengen, gebruik
“overnight”-inkten en -
sprays
Opmerkingen • geavanceerde
weegschalen bevatten een
computer met o.m.
voorgeprogrammeerd alle
mengverhoudingen voor
PMS- kleuren
Kosten • investering gering
• verdient zichzelf terug
door minder inkt en
minder gevaarlijk afval
96
• bij grote hoeveelheden:
retourcontainers
• betreft o.m.
krantendrukkerijen
• investering:
0,5 à 1 miljoen BEF
• vermindert verliezen
• verlaagt kosten “handling”
en afval
Invloed op emissies • minder afval (inkt) • minder afval (inkt en
inktblikken)
Toelichting:
De hier genoemde ‘geavanceerde’ weegschalen zijn niet echt bijzonder. Het gaat om
speciale kleine weegschalen met een ingebouwde computer met in het geheugen alle
mengverhoudingen voor PMS-kleuren en een rekensystematiek dat tijdens het mengen
van de inkten nauwkeurig aangeeft hoeveel van welke kleur er nog moet worden
toegevoegd.
Werken met deze weegschalen heeft de volgende effecten:
• vermindert de kans op het mengen van teveel inkt;
• maakt het mengen van de inkten nauwkeuriger en minder tijdrovend.
De toegenomen nauwkeurigheid maakt het mogelijk om, als er toch te weinig inkt blijkt
te zijn, de inkt bij te mengen zonder dat er kleurverschil over de oplage ontstaat. Dit
heeft weer tot gevolg dat er geen veiligheidsmarge in de te mengen hoeveelheid hoeft te
worden opgenomen.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.8.2 Offsetinkt rotatie-heatset (VOS-gebruik maximaal 25 ton/jaar)
BBT 32. Offsetinkt rotatie heatset
(VOS gebruik < 15 ton/jaar)
BBT: in te voeren via
vergunning
97
33. Offsetinkt rotatie heatset
(VOS gebruik 15-25
ton/jaar)
• alleen bij geurproblemen: • bij geurproblemen
naverbranding met naverbran-ding met
grenswaarde (20 grenswaarde
mgC/Nm³ continu) (20 mgC/Nm³ continu)
• naverbranding volgens
tijdspad en grenswaarden
van VOS-richtlijn
(100 mgC/Nm³,
gemiddeld.)
24u
- -
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Opmerkingen • drempel cf. VOS-richtlijn • drempel en grenswaarde
• bestaande naverbranders cf. VOS-richtlijn
met een hogere • bestaande naverbranders
restemissie dan met een hogere
20 mg/Nm³ niet restemissie dan
vervangen
20 mg/Nm³ niet
• vermindering van emissie vervangen
c.q. hinder weegt niet op • vermindering emissie c.q.
tegen de kosten
hinder weegt geenszins op
tegen de kosten
Kosten • minimale investering ± 6 miljoen BEF (naverbrander,
20 mg/m³)
• buitensporig duur in verhouding tot bereikte emissie
reductie
• condensatie (100 mg/m³) is goedkoper, maar is niet zo
efficiënt tegen geurhinder
Invloed op emissies • geur: afhankelijk van • geur: afhankelijk van
omstandigheden
omstandigheden
• resterende VOS: nihil • VOS: minerale olie uit
inkt: grotendeels
• overige VOS: gering (IPA
en schoonmaakmiddelen
worden slechts deels
afgevangen)
Toelichting:
Zie paragraaf 5.8.3.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.8.3 Offsetinkt rotatie-heatset (VOS-gebruik meer dan 25 ton/jaar)
BBT 34. Offsetinkt rotatie heatset
(VOS gebruik 25-100
ton/jaar)
98
35. Offsetinkt rotatie heatset
(VOS gebruik > 100
BBT: in te voeren via • bij geurproblemen • bij
ton/jaar)
geurproblemen
vergunning
naverbran-ding met naverbran-ding met
grenswaarde
grenswaarde
(20 mgC/Nm³ continu) (20 mgC/Nm³ continu)
• naverbranding volgens • naverbranding binnen
tijdspad en grenswaarden enkele jaren en
van VOS- richtlijn (20 grenswaarden van VOS-
mgC/Nm³, 24u richtlijn (20 mgC/Nm³,
gemiddeld)
24u gemiddeld)
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
- -
Opmerkingen • onderdrempel en grenswaarde cf. VOS-richtlijn
• bestaande naverbranders met een hogere restemissie dan
20 mg/Nm³ pas vervangen als VOS-richtlijn daartoe
dwingt
• vermindering emissie c.q. hinder weegt geenszins op
tegen de kosten
Kosten • minimale investering ± 6 miljoen BEF
• duur in verhouding tot bereikte emissie reductie
Invloed op emissies • geur: afhankelijk van omstandigheden
• VOS: minerale olie uit inkt: grotendeels
• Overige VOS: gering (IPA en schoonmaakmiddelen
worden slechts deels afgevangen)
Toelichting:
Een vergelijking van de aanbevelingen met de VOS-richtlijn wordt op het einde van
deze paragraaf gemaakt.
Met ‘VOS-gebruik’ wordt hetzelfde bedoeld als met ‘input’ in de komende VOSrichtlijn:
alle gebruikte oplosmiddelen en alle vluchtige bestanddelen in de inkt.
De VOS-emissie uit Heatset bestaat uit een deel van de minerale olie uit de inkt,
isopropylalcohol en schoonmaakmiddelen. Volgens de VOS-richtlijn zal op den duur in
deze bedrijven (> 25 ton/jaar) de diffuse emissie nog slechts 30 % van de solventinput
mogen bedragen. Ondanks het feit dat dit het hoogste percentage is uit de gehele
richtlijn is dit een strenge eis. De isopropylalcohol en schoonmaakmiddelen kunnen
namelijk slechts zeer gedeeltelijk worden afgevangen en naar een naverbrander worden
gevoerd. De emissies uit schoonmaakmiddelen en IPA zullen dus, ondanks de
naverbranders, ook apart gereduceerd moeten worden (zie paragrafen 5.8.4 en 5.8.5).

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Een naverbrander heeft dus op den duur alleen nog nut voor de minerale olie en wat
kraakproducten. Deze emissie is klein (orde van grootte: 10 à 20 ton/jaar per pers per
ploeg) en komt deels vrij in de vorm van aërosolen die ook gemakkelijk te condenseren
zouden zijn. Toepassen van naverbranding, ter voorkoming van ozonvorming, is
eigenlijk een te zware/dure maatregel. Bovendien vergt dit veel energie t.g.v. de lage
VOS-concentratie in de afgassenstroom (wordt bovendien op den duur nog lager t.g.v.
IPA-vervanging).
Naverbranding is derhalve, behalve voor de allergrootste bedrijven, voor het
verminderen van ozonvorming, eigenlijk geen BBT voor deze processen. Voor het
vermijden van geurhinder is naverbranding echter meestal wél de aangewezen methode.
De processen zijn in de VOS-richtlijn opgenomen en mede omdat geurhinder bij deze
bedrijven een veel voorkomend verschijnsel is, wordt deze richtlijn hier dan ook
gevolgd voor alle bedrijven met een ‘solventinput’ van minder dan 100 ton/jaar. Alleen
voor bedrijven met een solventinput van meer dan 100 ton/jaar wordt een sneller
tijdspad dan dat in de VOS-richtlijn aanbevolen.
a. Vergelijking met de VOS-richtlijn: end-of-pipe
Oplosmiddelgebruik
Aanbevolen VOS-richtlijn
(ton/jaar) Emissiegrens Timing Emissiegrens Timing
< 15 • Bij geurhinder:
20 mgC/Nm³
(continu)
15-25 • Bij geurhinder:
20 mgC/Nm³
(continu)
• anders
100 mgC/Nm³
(24u gemiddeld)
25-100 • Bij geurhinder:
20 mgC/Nm³
(continu)
• anders
20 mgC/Nm³
(24u gemiddeld)
> 100 • Bij geurhinder:
20 mgC/Nm³
(continu)
• anders
20 mgC/Nm³
(24u gemiddeld)
• Bij geurhinder • Geen • Geen
• Bij geurhinder
doch uiterlijk
in 2007
• Bij geurhinder
doch uiterlijk
in 2007
• Binnen enkele
jaren
99
• 100 mgC/Nm³
(24u gemiddeld)
• 20 mgC/Nm³
(24u gemiddeld)
• 20 mgC/Nm³
(24u gemiddeld)
• Bestaande
bedrijven: in
2007
• Bestaande
bedrijven: in
2007
• Bestaande
bedrijven: in
2007
Het voornaamste verschil tussen de aanbevelingen en de VOS-richtlijn is de speciale,
strenge, grenswaarde in het geval van geurhinder. Daarnaast wordt voor grote bedrijven
(>100 ton/jaar) een ambitieuzer tijdspad dan in de VOS-richtlijn aanbevolen.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
b. Vergelijking met de VOS-richtlijn: diffuse emissies
Voor de nadere uitwerking van de hier genoemde aanbevelingen wordt verwezen naar
de volgende paragrafen.
Oplosmiddelgebruik
Aanbevolen VOS-richtlijn
(ton/jaar) Maatregel Timing Emissiegrens Timing
< 15 • Verminder
IPA-gebruik
• vervang IPA
van zodra
mogelijk
• Schoonmaakmiddelen
vlampunt >55°
15-25 • Idem
bovenstaande
25-100 • Idem
bovenstaande
> 100 • Idem
bovenstaande
• Binnen enkele
jaren
• Binnen enkele
jaren
• Binnen enkele
jaren
• Binnen enkele
jaren
100
• Geen • Geen
• Maximaal
diffuus 30%
• Maximaal
diffuus 30%
• Maximaal
diffuus 30%
• Bestaande
bedrijven: in
2007
• Bestaande
bedrijven: in
2007
• Bestaande
bedrijven: in
2007
Met de aanbevolen maatregelen zullen de meeste Heatset bedrijven inderdaad een
diffuus verlies van circa 30 % van de solventinput kunnen halen. Er zullen
uitzonderingsgevallen zijn. Deze zullen, cf. de geboden mogelijkheden in de VOSrichtlijn,
vrijstelling van deze grenswaarde moeten krijgen. Het voornaamste verschil
met de VOS-richtlijn is de aanbevolen timing. Bovendien gelden de aanbevelingen ook
voor de kleinste bedrijven.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.8.4 Schoonmaakmiddelen
BBT 36. Alle
schoonmaakmiddelen
(inclusief heatset)
BBT: in te voeren via
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
• zonder uitstel: geen
CFK’s, geen terpenen,
minimaal vlampunt 40 °C
• met overgangstijd van
enkele jaren: minimaal
vlampunt 55 °C.
Opmerkingen • kleine hoeveelheden
agressieve middelen
kunnen nodig blijven
Kosten • investering: tijd om het
juiste middel te vinden en
er mee te leren werken
• verdere kosten: gering
101
37. Oplosmiddelhoudende
schoonmaakmiddelen
specifiek rotatie Heatset
-
- • bij grote bedrijven
destillatie en hergebruik,
waarbij de mogelijkheid
om dit in eigen beheer te
doen dient te worden
opengelaten als dit
technisch mogelijk is
• destillatie in eigen beheer
leidt ertoe dat het
schoonmaak-middel niet
met andere middelen
vermengd raakt en dat
hergebruik voor het
oorspronkelijk doel
mogelijk wordt;
bovendien kan het
kostenbesparend werken
• destillatie: investering
vanaf circa 1 miljoen
BEF; verdient zich bij
voldoende volume zelf
Invloed op emissies • circa 80 % minder VOS- •
emissie uit schoonmaakmiddelen
terug
minder gevaarlijk afval
Toelichting:
Het gebruik van oplosmiddelhoudende schoonmaakmiddelen is in de offset een
aanzienlijke emissiebron. Met end-of-pipe maatregelen is deze emissie niet te
verminderen. Gebruik van trager verdampende schoonmaakmiddelen is daarom de
methode om deze emissie te beperken. Deze schoonmaakmiddelen blijven achter in
poetsdoeken of worden, vervuild met inkt in gesloten containers bewaard. Ze worden
zo afgevoerd als gevaarlijk afval.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
In de loop der jaren is zowel de vluchtigheid, de brandbaarheid, als de schadelijkheid
van de gebruikte middelen sterk afgenomen. Zo blijkt in Nederland uit de evaluatie van
de Milieubeleidsovereenkomst Grafische Industrie en Verpakkingsdrukkerijen dat al 45
% van de drukkerijen langzaam verdampende oplosmiddelen gebruiken. Dit betreft P3producten
(vlampunt > 55°), hoogkokende producten (kookpunt > 100°) of VCA’s
(plantaardige schoonmaakmiddelen). Deze situatie staat in schril contrast met die van 10
of 15 jaar geleden, toen de zeer vluchtige P1- en P2-producten als ook gechloreerde
koolwaterstoffen de norm waren.
Er zijn verschillende methoden om onderscheid te maken tussen snel en traag
verdampende producten. Voor de eenvoud wordt gekozen voor het criterium ‘P3’:
producten die niet als ‘ontvlambaar’ behoeven te worden geëtiketteerd. Dit criterium
sluit hoogkokende producten en VCA’s in.
102

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.8.5 Isopropylalcohol
BBT 38. Isopropylalcohol (IPA) 1 39. Isopropylalcohol (IPA) 2
BBT: in te voeren via
vergunning
• verminderen van het IPAgebruik
waar mogelijk
(zie toelichting)
103
• zodra geschikte
vervangers beschikbaar
zijn: vervang IPA (N.B.:
alléén als ozonvorming
aantoonbaar wordt
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
verminderd)
-
Opmerkingen • volgen van de • huidige vervangers
buitenlandse
hebben veelal een zeer
ontwikkelingen m.b.t. groot ozonvormend
eventuele bruikbare vermogen (circa 10 maal
criteria t.b.v. voorschriften hoger dan IPA); het
b.v. maximaal x kg milieueffect van
IPA/kg inkt (afhankelijk vervanging kan daardoor
van de druktechniek) negatief zijn
• ontwikkelen van
apparatuur waarmee
eenvoudig het IPAgehalte
in het vochtwater
van drukorder tot
drukorder kan worden
gevarieerd (nu moet het
IPA-gehalte gelijk zijn
aan het maximaal
Kosten •
benodigde)
investering: tijd om juiste
afstellingen te vinden
-
• aanzienlijk bij vervangen
rollen
• overige kosten: gering
Invloed op emissies • vermindert IPA-emissie
met naar schatting 20 à
40 %
• vermindert IPA-emissie
drastisch; deze wordt
vervangen door een kleine
emissie van andere
oplosmiddelen

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Toelichting:
a. Introductie
IPA wordt in veel offsetpersen aan het vochtwater toegevoegd in een concentratie van
minimaal ± 5 tot maximaal ± 15 gewichtsprocenten. Op de weg van vochtwaterreservoir
tot aan de offsetplaat verdampt het overgrote deel van de IPA. De IPA-concentratie in
het vochtwater dat de plaat bereikt, is slechts een fractie van de oorspronkelijke
concentratie. IPA verdampt uit het reservoir dat naast de pers staat, uit de
vochtwaterbak van de pers zelf, vanaf de vochtrollen die voor het transport tot aan de
plaat zorgen, vanaf de plaat en tot slot vanaf het rubberdoek. Het weinige aan IPA dat
het papier bereikt verdampt ook. Het gebruik aan IPA varieert per bedrijf van enkele
tientallen kilo’s tot vele tientallen tonnen per jaar, afhankelijk van de grootte van het
bedrijf.
IPA is niet altijd als vochtwatertoevoeging gebruikt. Nu nog werken rotatie-coldset
(vooral krantendruk) en veel kleine persen met water met andere toevoegingsmiddelen.
Persen moeten speciaal geschikt zijn om met IPA te draaien; het rollenstelsel van het
vochtwatersysteem is verschillend (meer verchroomde rollen, absoluut geen met molton
beklede rollen).
IPA-gebruik heeft grote technische en economische voordelen. Met behulp van IPA kan
veel sneller dan voorheen de inkt-water-balans gevonden worden en is de pers sneller
op kleur. De inrichttijden zijn korter en de papier- en inktverliezen, die met inrichten
gepaard gaan, zijn beduidend minder. Ook is het met IPA veel gemakkelijker om tijdens
de productie een constante kwaliteit te leveren, de inkt-water-balans stelt zich bij
veranderingen in perssnelheid en het warmer worden van de pers en de inkt,
makkelijker in. Ook wordt de kwaliteit van het drukresultaat vaak beter. Een moderne
drukkerij waar veel kleuren worden gedrukt, kan economisch gezien eigenlijk niet
zonder.
Steeds meer wordt bezwaar gemaakt tegen de IPA-emissie. Niet alleen vanuit milieuoverwegingen,
maar ook vanuit arbeidshygiënische overwegingen. Alle IPA verdampt
immers diffuus in de drukkerij. Rechtstreeks afzuigen en naar buiten voeren is niet
mogelijk.
b. Niet praktische methoden voor emissiebeperkingen
Drie methoden om de emissie te beperken zijn niet praktisch en worden dan ook niet
aanbevolen:
• ouderwetse vochtwerken;
• droge offset;
• inkapselen.
1. Ouderwetse vochtrollen
Theoretisch zou men terug kunnen gaan naar de tijd van vóór de IPA. Hiermee
wordt bedoeld terug naar de vochtwerken met rubberen en met molton beklede
rollen. De technische en economische nadelen daarvan zijn echter veel te groot.
Elke vermindering van de IPA-emissie zal gepaard moeten gaan met behoud van
de voordelen, die deze manier van werken boven de ‘ouderwetse’ heeft.
2. Droge offset
104

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Er bestaat een moderne druktechniek “droge offset”. Hierbij wordt geheel geen
vochtwater naar de plaat gevoerd en is derhalve ook geen IPA nodig. De functie
van het water op de offset plaat (niet te drukken delen inktvrij houden) wordt
overgenomen door een kunststof laag op de plaat zelf, waarop inkt niet hecht.
Deze druktechniek lijkt veelbelovend. Het schijnt een zeer stabiele productie
mogelijk te maken, de inrichttijden kunnen verder verkort worden en kwalitatief
hoogwaardig werk lijkt mogelijk. Men ziet dan ook langzaam aan een
uitbreiding van het aantal persen waarop in droge offset kan worden
geproduceerd. De investering is echter groot en de plaatkosten zijn zeer hoog: er
is slechts één fabrikant die zijn bevindingen streng gepatenteerd heeft. Ook lijkt
droge offset niet voor alle soorten drukwerk geschikt. Vooralsnog is droge offset
dan ook geen alternatief dat men, alleen op grond van daarmee te bereiken
vermindering van de IPA-emissie, dwingend zou kunnen voorschrijven. De
investering en de kosten zouden in geen verhouding staan tot de bereikte
emissiebeperking.
3. Inkapselen
Er is geëxperimenteerd met het inkapselen van het vochtwerk van offset persen.
De bedoeling was om onder inkapseling de IPA-concentratie zo hoog te laten
oplopen, zodat dit een minder snelle verdamping tot gevolg zou hebben. In
praktijk bleek de inkapseling wel tot een hogere IPA-concentratie boven het
vochtwerk te leiden, maar geen enkel waarneembaar effect te hebben op de
verdampte hoeveelheden. Daar waar een vertienvoudiging van de concentratie
werd bereikt zou een verhonderdvoudiging nodig zijn geweest om een
noemenswaardige vermindering van de verdamping te verkrijgen.
c. Beperking van de emissie
Er zijn vier verschillende, wél praktische, methoden om de emissie van IPA te
verminderen
1. Verminderen van verdampingsverliezen
Niet alle IPA verdampt zinvol. Deze verliezen kunnen worden verminderd.
Enkele mogelijkheden:
• Verdamping uit het vochtwaterreservoir naast de pers, en uit de IPAsuppletietank
kunnen worden verminderd door deze goed gesloten te houden.
• ‘s Nachts, als de pers stilstaat verdampt de IPA uit het vochtwaterbakje. Dit
kan een aanzienlijke hoeveelheid zijn in vergelijking met de zinvolle
verdamping. Bij het einde van de werkzaamheden dient men de
vochtwaterbak leeg te laten lopen in het reservoir.
• Het werkelijk IPA-gehalte in het vochtwater is nogal eens hoger dan beoogd.
Het regelsysteem waarmee het IPA-gehalte automatisch op peil wordt
gehouden is vaak niet precies. Regelmatige controle met behulp van een
nauwkeurige zuurweger geeft vaak verrassende resultaten; b.v. grote,
onnodige verschillen tussen persen.
• Koeling van het vochtwater; in moderne persen is dit meestal al ingebouwd.
2. Vermindering IPA-concentratie
105

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Bedoeld wordt hier het verminderen van de IPA-concentratie zónder dat er in de
plaats een ander toevoegingsmiddel wordt gebruikt. Verminderen mét
vervanging wordt apart behandeld.
Drukkerijen werken met een IPA-concentratie die óf door de persleverancier is
opgegeven óf die proefondervindelijk is vastgesteld. Het loont echter de moeite
om voor elke pers afzonderlijk het juiste IPA-gehalte vast te stellen. De
verdamping uit het vochtwerk varieert van pers tot pers, ondermeer afhankelijk
van de plaats in het gebouw. Ook hebben verschillende merken of types persen
en verschillende drukwerkopdrachten verschillende IPA-gehaltes nodig.
Fraai zou zijn als het IPA-gehalte van drukopdracht tot drukopdracht gevarieerd
zou kunnen worden. Bij lang niet elke opdracht is namelijk een even hoog IPAgehalte
nodig. Met genoeg ervaring zou het mogelijk moeten zijn om
bijvoorbeeld met een standaard IPA-gehalte van 7 % te draaien, en dan bij grote
volvlakken, of juist fijne lijntjes, het IPA-gehalte tijdelijk met een paar procent
te verhogen. Het gemiddelde IPA-gehalte zou zo aanzienlijk lager kunnen zijn.
In de praktijk zijn de meeste machines hier niet voor geschikt. Er wordt een
grote voorraad vochtwater automatisch op een tevoren ingesteld IPA-gehalte
gehouden. Verhogen van dit gehalte gaat meestal wel redelijk snel, maar
verlagen kan alleen door vochtwater te verbruiken en IPA te laten verdampen.
3. Geheel of gedeeltelijk vervangen IPA
Er bestaan toevoegingsmiddelen die het mogelijk maken om met lagere IPAconcentratie
of zelfs geheel zonder IPA te werken op moderne
vochtwatersystemen. Meestal zijn deze vervangingsmiddelen glycolethers. IPAgehaltes
van slechts enkele procenten zijn vaak haalbaar. In sommige gevallen is
geheel IPA-loos drukken mogelijk. De resultaten variëren sterk met de
verschillende soorten persen en drukwerkpakketten.
Er kleeft een groot bezwaar aan de IPA-vervangers. Ze vormen namelijk meestal
(per kg emissie) veel meer ozon dan IPA. Dit kan een factor 10 schelen. In zo’n
geval is dus gezien vanuit milieuoogpunt, vervanging van 1 kg IPA pas zinvol
als er veel minder dan ± 100 gram vervangingsmiddel voor nodig is. Daar waar
bijvoorbeeld van 10 naar 5 gewichtsprocent IPA wordt teruggegaan, werkt dat,
in dit voorbeeld, pas positief als er minder dan ± 1 à 1,5 gewichtsprocent
vervangingsmiddel voor in de plaats komt. (Dit is formeel niet helemaal correct,
omdat de niet-beoogde verdamping van de vervangers ook kleiner zal zijn dan
die van IPA. Het voorbeeld dient vooral ter illustratie.)
De fabrikanten van de vervangende middelen zijn nogal geheimzinnig over de
samenstelling. De vervangers worden vaak verdund met water aangeleverd. De
concentraties van de werkzame stoffen zijn zodanig dat op de veiligheidsbladen
nauwelijks informatie hoeft te worden gegeven.
Gezien vanuit milieuoogpunt heeft gehele of gedeeltelijke vervanging derhalve
pas zin als zeker is dat het ozonvormend vermogen van het substituut beduidend
minder is dan dat van de IPA die vervangen wordt. Een Frans voorbeeld van een
grote heatsetdrukkerij waar zónder IPA maar met 2 à 3 % vervangers wordt
gewerkt, moet niet zonder meer worden nagevolgd.
4. Wijzigen vochtwerk
106

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Eén van de functies van IPA is ervoor te zorgen dat de steeds dunner wordende
waterfilm op de vochtrollen intact blijft, ondanks de hoge omwentelingssnelheid
en de enorme drukken die kunnen ontstaan tussen de rollen.
Door een deel van de vochtrollen te vervangen door andere materialen is het
mogelijk om de film met minder, of zelfs geheel zonder, IPA intact te houden.
Bekend zijn de keramische rollen. Deze zijn zeer prijzig. Een nieuwe
ontwikkeling lijkt te zijn ‘rubberen’ rollen van een nieuwe rubber- of
kunststofsoort. Ook wordt door persfabrikanten druk geëxperimenteerd; men
streeft naar IPA-loze persen.
De ontwikkelingen m.b.t. wijzigingen aan het vochtwaterstelsel zijn
onvoldoende uitgekristalliseerd om één van deze mogelijkheden tot BBT uit te
roepen. De ontwikkelingen gaan echter snel, en het lijkt erop dat door deze
ontwikkelingen in de nabije toekomst beduidend lagere IPA-gehaltes mogelijk
zullen zijn, zonder vervangende toevoegingsmiddelen.
d. Aanbeveling
Als BBT wordt aanbevolen:
• zoveel mogelijk voorkomen van nutteloze verdamping van de IPA;
• waar mogelijk verminderen van het standaard IPA-gehalte waarmee gedrukt
wordt, en zo nodig en mogelijk alleen tijdelijk verhogen van het IPA-gehalte
bij moeilijk drukwerk (variëren van het IPA-gehalte blijkt in de praktijk niet
zo eenvoudig);
• alléén geheel of gedeeltelijk vervangen als absoluut zeker is dat het
ozonvormend vermogen van de emissie inderdaad verlaagd wordt;
• experimenteren met nieuwe rolbekledingen.
Een probleem is dat deze BBT wel voorgeschreven zouden kunnen worden, maar dat
correcte opvolging ervan nauwelijks controleerbaar is. Dit wordt in andere landen ook
onderkent. Daar schrijft men derhalve een maximum IPA-gehalte voor. Hierdoor wordt
de reuk beter controleerbaar, hetgeen toch in twijfel kan worden getrokken. Alleen
tijdens onverwachte bedrijfsbezoeken zou gecontroleerd kunnen worden, er zou geijkte
meetapparatuur beschikbaar moeten zijn en de controleur zou héél goed de machines
moeten kennen. En dan kan nog aangevoerd worden dat het te hoge IPA-gehalte nodig
was voor toevallig uitzonderlijk moeilijk drukwerk. Het lijkt waarschijnlijk dat de
drukkerij die met een te hoog IPA-gehalte werkt, niet snel door de mand zal vallen.
Voorgesteld wordt om in deze aanbevelingen de internationale ontwikkelingen te
volgen. Het is echter wel mogelijk dat er nog wél controleerbare criteria worden
ontwikkeld. Gedacht zou kunnen worden aan een maximaal IPA-gebruik in verhouding
tot het inktgebruik.
107

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
e. Praktisch overzicht van reductiemaatregelen voor het IPA-gebruik:
• 's nachts vochtwaterbakken ledigen;
• in gebruik zijnde IPA-wegers ijken (IPA-gebruik blijkt vaak hoger dan
gedacht, verschillende wegers in één bedrijf wijken onderling af, temperatuur
en andere toevoegingen beïnvloeden de meting);
• experimenteren om gemiddeld met lager IPA-gehalte te werken en alleen bij
'moeilijk werk' dit tijdelijk te verhogen (Helaas is het merendeel van de
bestaande apparatuur niet geschikt voor het variëren van het IPA-gehalte in
het vochtwater);
• vochtwater koeling;
• goed afsluiten van alle containers met IPA en vochtwater;
• aanpassing van de vochtrollen (ontwikkelingen in Duitsland: verbeterd
rubber; keramische walsen zijn niet persé nodig).
5.9 Illustratiediepdruk
5.9.1 Diepdrukinkt
Voor een vergelijking tussen de aanbevelingen en de VOS-richtlijn zie paragraaf
5.9.2 a.
BBT 40. Diepdrukinkt
BBT: in te voeren via
-
vergunning
BBT: in te voeren met •
andere instrumenten
restanten inkt bij zwarte inkt mengen
Opmerkingen -
Kosten • gering
Invloed op emissies • vermindert de hoeveelheid gevaarlijk afval
Toelichting: geen
108

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.9.2 Tolueen
BBT 41. Tolueen
(bestaande situaties)
109
42. Tolueen
(ingrijpende wijzigingen en
nieuwe bedrijven)
BBT: in te voeren via • cf. VOS-richtlijn • totale emissie (diffuus +
vergunning
• óf a) totale emissie end-of-pipe) 15 % van de
(diffuus + end-of-pipe) 20 solventinput.
% van de solventinput • nieuwe persen: inkapselen
(Annex IIIb)
• later mogelijk percentages
• óf b) 75 mgC/Nm³ verder verlagen naar
gemiddeld over 24u én 8,5 % voor ingekapselde
maximaal 15 % van de en 10 % voor niet
solventinput diffuus ingekapselde persen
(Annex IIIa)
• oplosmiddelbalans
• oplosmiddelbalans jaarlijks, deel van het
jaarlijks, deel van het
emissiejaarverslag
emissiejaarverslag
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
- -
Opmerkingen • input als gedefinieerd in • ingrijpende wijzigingen:
de VOS-richtlijn: inkoop alles waarbij de
+ teruggewonnen - luchthuishouding herzien
verkoop
wordt: o.m. vervangen van
• bij eventueel gebruik persen of terugwinnings-
waterige inkten: stallaties, renovatie van
referentie-emissie, als bij pershallen
diepdruk in de • inkapselen:
papierverwerkende sector ruimteafzuiging in directe
omgeving van de pers
naar
terugwinningsinstallatie
voeren
de
Kosten • investering: afhankelijk van de capaciteit van de
bestaande terugwinapparatuur en kwaliteit
luchthuishouding
Invloed op emissies • huidige situatie is onbekend
• in vergelijking met situaties zonder enige controle op de
diffuse emissies is een reductie van 30 à 50 % veelal
mogelijk
Toelichting:
De voorgestelde regeling, overeenkomstig de EG-VOS-richtlijn, wijkt af van Vlarem.
Aanpassing van Vlarem is niet dringend. Het betreft slechts twee bedrijven in
Vlaanderen.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Jaarlijks dient verslag te worden gedaan aan de vergunningverlenende overheid. Het
jaarlijks maken van een oplosmiddelbalans is echter niet genoeg om fouten op te sporen
en te voorkomen dat de emissie te hoog is. Het bedrijf zélf behoort dan ook vaker zo’n
balans te maken. Maandelijks of eens per vier weken is een goede periode. Mocht
blijken dat over zo’n korte periode de emissie te hoog is, dan moeten uiteraard de
oorzaken worden opgespoord en verholpen.
Vooralsnog wordt bovenstaand, voor wat betreft de maximaal toegestane emissie, de
VOS-richtlijn gevolgd. Waarschijnlijk zal de ervaring leren dat op den duur lagere
emissies mogelijk zijn. Op den duur kan bestudeerd worden of verlaging van de
maxima tot de in Nederland geldende 10 % respectievelijk 8,5 % ook in Vlaanderen kan
worden gehanteerd. Hierbij moet worden opgemerkt dat de haalbaarheid van dergelijke
percentage niet zonder meer vaststaat. In Nederland zijn recent alle oudere drukkerijen
gesloten en zijn persen verplaatst naar twee moderne drukkerijen, waarbij tegelijkertijd
de terugwininstallaties en luchthuishouding zijn aangepast. Bovendien wordt in hoog
tempo het persenbestand vernieuwd. Deze omstandigheden hebben bijgedragen tot de
haalbaarheid van de genoemde lagere verliespercentages.
a. Vergelijking van de aanbevelingen met de VOS-richtlijn
Situatie
Bestaande
situaties
Nieuwe
situaties
Nieuwe
situaties
(onzeker)
Aanbevolen VOS-richtlijn
Maatregel Timing Emissiegrens Timing
• totale emissie
20 % van
solventinput,
of
• 75 mgC/Nm³
en maximaal
15 % van de
solventinput
diffuus
• totale emissie
15 % van
solventinput
• totale emissie
10 % of 8,5 %
van
solventinput
(niet of wel
ingekapselde
persen)
• op korte termijn • totale emissie
20 % van
solventinput, of
• na ingrijpende
wijzigingen én
bij nieuwe
bedrijven
• haalbaarheid
nader vast te
stellen
110
• 75 mgC/Nm³ en
maximaal 15 %
van de
solventinput
diffuus
• totale emissie
15 % van
solventinput, of
• 75 mgC/Nm³ en
maximaal 10 %
van de
solventinput
diffuus
• totale emissie
15 % van
solventinput, of
• 75 mgC/Nm³ en
maximaal 10 %
diffuus
• 2007
• nieuwe
bedrijven
• niet van
toepassing

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Voor bestaande situaties is het verschil tussen VOS-richtlijn en de aanbevelingen het
tijdspad. De VOS-richtlijn is daarin niet erg ambitieus. Voor nieuwe situaties is het
verschil vooral de ruimere definitie. De VOS-richtlijn beperkt zich tot nieuwe bedrijven.
De aanbevelingen strekken zich ook uit tot bestaande bedrijven in situaties waarbij de
luchthuishouding grondig herzien moet worden. Daarnaast houdt de aanbeveling de
mogelijkheid open tot een aanzienlijke verdere vermindering van de emissies. De
haalbaarheid daarvan moet echter nog nader worden vastgesteld.
5.9.3 Schoonmaakmiddel vloeren
BBT 43. Schoonmaakmiddel vloeren
BBT: in te voeren via • traag verdampend schoonmaakmiddel (tenzij ruimte-
vergunning
afzuiging naar terugwinning gaat)
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
Opmerkingen -
Kosten • gering
Invloed op emissies • opgenomen onder ‘tolueen’
Toelichting:
De vloeren in een illustratiediepdrukkerij worden met een oplosmiddel gereinigd. Het
meest handige hiervoor is uiteraard tolueen: daarin lost alle gemorste inkt snel op. De
verdamping is dan echter bijna 100 %. Dit is, gezien vanuit milieuoogpunt, niet erg als
de ventilatielucht uit de betreffende ruimte over de terugwinningsinstallatie wordt
geleid. Is dit echter niet het geval dan verdwijnt al deze tolueen naar de buitenlucht. Een
trager verdampend oplosmiddel verdient dan de voorkeur.
Voor de goede orde zij vermeld dat het oplosmiddel, dat bij het reinigen van de vloeren
verdampt, ook moet worden meegerekend in de diffuse verliezen zoals genoemd onder
‘tolueen’.
111

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.9.4 Condenswater terugwininstallatie
BBT 44. Condenswater TWI
BBT: in te voeren via • luchtstrippen
vergunning
BBT: in te voeren met •
andere instrumenten
hergebruik als ketel- of koelwater
Opmerkingen • huidige grenswaarde dwingt voldoende tot luchtstrippen
• huidige regels maken het gebruik van condenswater als
ketel- of koelwater onmogelijk (zie toelichting)
Kosten • investering: onbekend, kosten eigenlijk niet relevant
want tolueen is een zwartelijststof voor water
Invloed op emissies • zonder stripper tolueen concentratie ± 500 mg/m³
• met stripper enkele procenten hiervan
• met hergebruik als ketel- of koelwater wordt emissie naar
water nog kleiner door veel minder te lozen water
Toelichting:
De huidige Varem II-regels voor de Grafische bedrijfstak verbieden volledig elke lozing
van chloorhoudend afvalwater. Dit maakt het onmogelijk om gebruikt koel- of
ketelwater met enige fungiciden te lozen. Het hergebruik van het condenswater wordt
zo verhinderd en dit leidt tot een onnodige, zij het geringe lozing van tolueen.
Bovendien wordt zo meer water gebruikt dan nodig zou zijn.
Het instellen van een strenge grenswaarde zoals voor andere bedrijfstakken, in plaats
van een verbod, zou dit probleem oplossen.
Dit probleem geldt uiteraard voor alle koel- en ketelwater in de bedrijfstak.
5.9.5 Destillatieresidu
BBT 45. Destillatie residu
BBT: in te voeren via • opslag in gesloten containers
vergunning
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
Opmerkingen -
Kosten • gering
Invloed op emissies • voorkomt enige oplosmiddelemissie en vooral geurhinder
Toelichting: geen
112

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.10 Diepdruk & flexografie, oplosmiddelhoudend
5.10.1 Inkten op oplosmiddelbasis
BBT 46. Flexo- en diepdrukinkt op oplosmiddelbasis
BBT: in te voeren via
-
vergunning
BBT: in te voeren met • gebruik van geavanceerde weegschalen en
andere instrumenten
mengapparatuur, of computers met foto-spectrometer en
zo opwerken en hergebruiken
Opmerkingen • geavanceerde weegschalen bevatten een computer met
o.m. voorgeprogrammeerd alle mengverhoudingen voor
PMS-kleuren
Kosten • investeringen:
-geavanceerde weegschaal: gering
-computer met fotospectrometer e.d. alleen voor
grote bedrijven haalbaar (orde van grootte 100 ton
inkt/jaar)
Invloed op emissies • minder afvalinkt (gevaarlijk afval)
Toelichting:
Voor ‘geavanceerde weegschalen’: zie de toelichting paragraaf 5.8.1. Zij zijn lang niet
altijd geschikt voor deze bedrijven omdat de hoeveelheden inkt daar in de regel te groot
voor zijn.
In de diepdruk en flexografie wordt nauwelijks met standaardkleuren gewerkt. Bijna
alle kleuren worden speciaal voor de klant gemengd. Bijzonder is dat het op deze persen
niet mogelijk is om alle inkt op te draaien. Er is een minimum hoeveelheid nodig om de
inktbakken gevuld te houden. Bij het einde van een order blijft er dus altijd een
aanzienlijke hoeveelheid inkt over.
De eenvoudigste methode om het ontstaan van afvalinkt te voorkomen is het simpelweg
bewaren van inktresten om die later bij een andere order opnieuw te gebruiken.
Hiervoor is geen dure apparatuur nodig. Men moet alleen voorkomen dat bij het
schoonmaken van de machine er teveel oplosmiddel bij de restinkt komt. Daarnaast
heeft men een goed administratief systeem nodig en een gedisciplineerd voorraadbeheer.
Lang niet alle inkt kan echter ooit worden hergebruikt; regelmatig moet dan ook
het magazijn worden ontdaan van oude restanten. Deze eenvoudige methode kan door
elk bedrijf worden toegepast en het ligt dermate voor de hand dat het niet nodig is om ze
aan te bevelen.
Een tweede methode is ingewikkelder. Men houdt niet alle restinkten apart, maar voegt
restanten van ongeveer dezelfde kleur samen. Er ontstaan zo een beperkt aantal partijen
restinkt. Heeft men voldoende van één partij, dan wordt de ontstane kleur zeer
nauwkeurig gemeten. Per computer wordt nu, bij de bereiding van elke nieuwe kleur,
nagegaan of bij het mengen een deel van één of meer van deze restinkten kan worden
gebruikt. Hiermee wordt dan het gebruik van verse inkt verminderd. Het verwijderen en
vernietigen van restinkten kan in veel gevallen geheel of nagenoeg geheel worden
voorkomen. De apparatuur hiervoor is duur en ingewikkeld. De aanbeveling behoort
dan ook alleen te gelden voor grotere bedrijven.
113

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
114

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.10.2 Oplosmiddelen algemeen (oplosmiddelgebruik minder dan 25 ton/jaar)
Voorafgaande opmerking:
Voor een vergelijking tussen de aanbevelingen en de VOS-richtlijn: zie paragraaf 5.10.3 f.
BBT 47. Oplosmiddelen
(solventinput

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Het is mogelijk dat, in uitzonderingsgevallen, het niet mogelijk is om oplosmiddelen in
afdoende mate te substitueren. Als dat tot genoegen van de vergunningverlenende
overheid kan worden aangetoond, wordt aanbevolen deze kleine bedrijven enig respijt te
geven, totdat de invoering van de VOS-richtlijn voor bestaande bedrijven (naar
verwachting in 2007) dit niet meer toestaat.
Opgemerkt wordt dat de aanbeveling zich beperkt tot het drukken op papier en karton.
De mogelijkheden voor substitutie voor het bedrukken van kunststof- en aluminiumfolie
zonder oplosmiddelen zijn veel minder zeker.
116

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.10.3 Oplosmiddelen algemeen (oplosmiddelgebruik meer dan 15 ton/jaar)
BBT 49. Oplosmiddelen
(solventinput 25 - 150
ton/jaar)
BBT: in te voeren via
vergunning
• geen nageschakelde
techniek, maar zoveel
mogelijk substitutie
• emissies maximaal 25 %
van referentie-emissie
117
50. Oplosmiddelen
(solventinput > 150
ton/jaar)
• aanmoedigen van
substitutie
• resterende oplosmiddelen:
naverbranden of
terugwinnen
• beperken van diffuse
emissies
• toestaan van peakshaven:
maximale emissie: 25 %
van referentie-emissie
• oplosmiddelbalansen
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
-
maandelijks en jaarlijks
-
Opmerkingen • onderdrempel cf. Annex • grenswaarde cf. Annex
IIIa en grenswaarde cf. IIIb VOS-richtlijn
Annex IIIb van VOS- • strenge end-of-pipe
richtlijn
grenzen zijn technisch
• referentie-emissie: zie mogelijk, maar leiden tot
paragraaf 6.2.2.1 punt 4 hoge investeringen en
• BBT betreft drukken op energie kosten voor
papier en karton; marginaal effect
substitutie meestal • aandacht voor diffuse
mogelijk.
emissies en gedeeltelijke
substitutie
effectiever
is veel
Kosten • investering: veel tijd en •
beproevingen om de juiste
producten te vinden
zie toelichting
• kostentoename
duurdere inkt
door
• meer afval
• en duurdere verwijdering
Invloed op emissies • reductie van circa 75 % • reductie van 75 %
Toelichting:
De oplosmiddelemissie uit deze processen varieert van enkele tientallen tot vele
honderden tonnen per jaar per bedrijf. De oplosmiddelen komen vrij bij het drogen van
de inkt en schoonmaakwerkzaamheden. Een deel van de oplosmiddelen verdampt
buiten de drogers en wordt niet in de drooglucht afgevoerd. Deze diffuse verdamping
varieert sterk van bedrijf tot bedrijf. In de regel betreft dit 15 à 30 % van het totaal.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Het is mogelijk dat het in bedrijven tot 150 ton/jaar niet mogelijk is om oplosmiddelen
in afdoende mate te substitueren. Als dat tot genoegen van de vergunningverlenende
overheid kan worden aangetoond, wordt aanbevolen om deze kleine bedrijven enig
respijt te geven, totdat de invoering van de VOS-richtlijn voor bestaande bedrijven (naar
verwachting in 2007) dit niet meer toestaat.
Opgemerkt wordt dat de aanbeveling zich beperkt tot het drukken op papier en karton.
De mogelijkheden voor substitutie voor het bedrukken van kunststof- en aluminiumfolie
zonder oplosmiddelen zijn veel minder zeker.
Er zijn vier praktisch toepasbare methoden om de oplosmiddelemissie tegen te gaan:
1. Vervangen:
Vervangen van de oplosmiddelhoudende inkten, lakken en lijmen door
producten zonder of bijna zonder oplosmiddelen: meestal producten op
waterbasis. Waterige inkten zijn volledig anders van samenstelling dan
oplosmiddelhoudende inkten. De toepassingsmogelijkheden van waterige inkten
zijn minder breed dan die van oplosmiddelhoudende inkten. Desondanks kan bij
het bedrukken van papier in flexo daarmee aan veel, maar niet aan alle,
voorkomende kwaliteitseisen worden voldaan. In diepdruk zijn de praktische
mogelijkheden beperkt. Overstappen op waterige inkten is productietechnisch
meestal niet eenvoudig. Ook vereist het maatregelen om waterverontreiniging te
voorkomen. Een volledige kostenafweging tussen oplosmiddelhoudende en
waterige inkten laat meestal weinig verschil zien. Waterige inkten bevatten in
veel gevallen enkele procenten oplosmiddel. In de regel is dit ethanol.
2. Naverbranden:
De drooglucht met daarin de verdampte oplosmiddelen wordt door een
naverbrandingsinstallatie geleid. De oplosmiddelen worden verbrand. De
concentraties van de oplosmiddelen zijn te laag om zonder meer een
verbrandingsproces in stand te houden. Met behulp van warmtewisselaars wordt
de benodigde hoeveelheid brandstof beperkt. Bij een gelijkmatige
bedrijfsvoering en een geoptimaliseerde luchthuishouding is het tegenwoordig
mogelijk om nagenoeg zonder toevoeging van brandstof te werken. Soms wordt
d.m.v. een katalysator de verbrandingstemperatuur verlaagd. Ook dit bespaart
brandstof. Met behulp van naverbranding is het technisch mogelijk zeer lage
eindconcentraties aan oplosmiddelen te bereiken.
3. Terugwinnen:
De oplosmiddelen kunnen ook uit de drooglucht worden teruggewonnen.
Moderne technieken maken het mogelijk om ook oplosmiddelen, die zich met
water mengen, droog terug te winnen. Na destillatie zijn zij weer inzetbaar in het
productieproces. Zowel investering als variabele kosten zijn hoger dan bij
naverbranding. Hiertegenover staat een besparing op de inkoop aan
oplosmiddelen. Terugwinnen loont alleen als naverbranden het enig alternatief is
en er sprake is van meer dan circa 500 ton oplosmiddelen per jaar, en als het
overgrote deel van de teruggewonnen oplosmiddelen werkelijk weer in het eigen
bedrijf wordt gebruikt.
118

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
4. Verminderen diffuse emissies:
De diffuse emissies kunnen worden verminderd. Deels door nutteloze
verdamping van oplosmiddelen tegen te gaan (bijvoorbeeld door alle vaten goed
gesloten te houden), deels door een groter deel van de oplosmiddelen met de
drooglucht af te voeren. Hiermee bestaat overigens weinig praktijkervaring. Bij
het inschatten van de mogelijkheden is voorzichtigheid dan ook op z’n plaats.
a. Investeringen & kosten
Bij naverbranden en terugwinnen worden de investering en de variabele kosten
grotendeels bepaald door het maximaal aan de installatie toe te voeren luchtdebiet. De
droogluchtdebieten van flexo- en diepdrukpersen zijn, in verhouding tot de hoeveelheid
afgevoerde oplosmiddelen, over het algemeen groot. De oplosmiddelconcentraties bij
het bedrukken van papier zijn meestal slechts 1 à 2 gram per Nm³. De maximale
luchtdebieten variëren van circa 10.000 tot 50.000 Nm³/h per pers. Deze lage
concentratie geldt vooral bij het bedrukken van papier. Bij het bedrukken van kunststof
wordt meestal ook een volvlak wit gedrukt en een beschermende laklaag of een tweede
laag kunststof aangebracht. Deze deelprocessen gaan, in tegenstelling tot het drukken
van afbeeldingen en teksten, gepaard met veel oplosmiddelen in weinig drooglucht.
Hierdoor treft men bij het bedrukken van kunststoffen 2 vaak, bij een gelijke emissie, een
lager luchtdebiet aan.
Als vuistregel kan men voor het schatten van de investering in een naverbrander
hanteren: 6 miljoen BEF plus 500 BEF per Nm³/h aan capaciteit. Voor elke Nm³
additionele capaciteit kost een naverbrander dus circa 500 BEF extra. Een terugwininstallatie
kost 20 à 50 miljoen BEF meer dan een naverbrander. Bij een jaarverbruik
van minder dan 500 ton is het dan ook zeer onwaarschijnlijk dat een terugwininstallatie
loont boven een naverbrander.
Vooral voor kleinere bedrijven zijn de kosten van naverbranding buitensporig. Ter
illustratie: een bedrijf dat volledig oplosmiddelhoudend werkt, twee kleine flexopersen
heeft, met een debiet van circa 10.000 Nm³/h en een oplosmiddelgebruik van circa 80
ton/jaar. Hier bedraagt de investering voor de naverbrander (inclusief circa 25 %
bouwkundig etc) circa 13 à 14 miljoen BEF. Vaste lasten aan rente, afschrijving,
onderhoud e.d. komen dan op circa 2 miljoen BEF per jaar. Aan gas en elektra moet
gerekend worden op 1 miljoen BEF. Totaal ruim 3 miljoen BEF. Bij een
personeelsbezetting van circa 30 medewerkers is de maximale jaarwinst van een
dergelijk bedrijf circa 10 miljoen BEF. Een naverbrander zou dus ongeveer 1/3 van de
maximale jaarwinst wegnemen.
2 Het bedrukken van kunststoffen is echter geen onderwerp van deze studie.
119

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
b. Luchthuishouding
Alvorens een naverbrander of terugwininstallatie aan te schaffen moet de
luchthuishouding worden geoptimaliseerd. Door gedeeltelijke recirculatie kunnen de
debieten worden verlaagd en de oplosmiddelconcentraties worden verhoogd. Hiermee
worden de benodigde naverbrandingscapaciteit en brandstoftoevoer kleiner. Om
veiligheidsredenen moet het verlagen van de luchtdebieten meestal zodanig beperkt
blijven dat zelfs onder extreme omstandigheden nergens de concentratie boven de 25 %
LEL (Lower Explosion Limit) uitkomt. Verlagingen van de luchtdebieten met 50 % zijn
geen uitzondering.
Na optimalisatie van de luchthuishouding moet een duurmeting van enkele maanden
worden uitgevoerd om de nageschakelde installatie, passend bij de praktijkgegevens, te
kunnen ontwerpen. Er blijken vaak grote verschillen te bestaan, tussen de theoretisch
berekende luchtstromen en oplosmiddelbeladingen en dewelke in de praktijk worden
gemeten.
c. “Peakshaving”
Ook al is de luchthuishouding geoptimaliseerd, dan varieert bij flexo- en diepdruk het
droogluchtdebiet nog altijd enorm. Persen staan meestal circa 50 % van de tijd stil voor
het inrichten, niet alle persen werken in evenveel ploegen, lang niet altijd wordt het
maximaal mogelijk aantal kleuren gedrukt en bijna nooit worden op alle drukwerken
volvlakken gedrukt. Toch is de droogcapaciteit, om veiligheidsredenen, wél op
dergelijke extreme omstandigheden uitgelegd. Het maximale droogluchtdebiet wordt
dus bijna nooit gebruikt. Het is dan ook niet zinvol om de capaciteit van de
nageschakelde installatie precies gelijk te maken aan het maximale droogluchtdebiet.
Bij een naverbrandingscapaciteit, die kleiner is dan het maximale droogluchtdebiet, zal
echter af en toe het droogluchtdebiet te groot zijn. Er worden dan dus oplosmiddelen
uitgestoten. Accepteert men zo een uitstoot van enkele procenten van het
oplosmiddelgebruik, dan kan de naverbrander tientallen procenten kleiner worden
gedimensioneerd. Het zo ‘te klein’ dimensioneren van de naverbrander heet
“peakshaving”.
“Peakshaving” is, onder voorwaarden, officieel toegestaan in Nederland en volgens de
VOS-richtlijn. In beide gevallen moet het recht op peakshaven ‘verdiend’ worden door
een even grote uitstoot aan diffuse emissies te besparen. In Frankrijk is “peakshaving”
officieel niet toegestaan, maar gebeurt dit wel in de praktijk, zonder dat er tegen wordt
opgetreden. In Duitsland is het verboden maar de praktijksituatie is onbekend. In
Engeland moet er nog praktijk ervaring worden opgedaan.
d. Aanbeveling voor kleine bedrijven
Voor kleine bedrijven is een naverbrander buitensporig duur. Er is in dit verband geen
absolute grens tussen ‘klein’ en ‘groot’. De Nederlandse grens van circa 150 ton
oplosmiddelen per jaar lijkt redelijk. Als men alleen met oplosmiddelhoudende inkten
drukt, kent zo’n bedrijf circa 50 tot 75 medewerkers. Toepassing van een nageschakelde
techniek is in kleinere bedrijven dan deze niet de aangewezen weg om in deze bedrijven
de oplosmiddelemissies te beperken.
120

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
De ‘kleine’ bedrijven werken meestal in flexo. Hierdoor is het vaak goed mogelijk
oplosmiddelhoudende inkten door waterige systemen te vervangen. Substitutie is dan
ook een goede methode om de oplosmiddeluitstoot in deze bedrijven te beperken. Het
probleem is echter dat substitutie niet in alle gevallen mogelijk is. Waterige inkten
kennen nu eenmaal beperkingen.
Het is niet nodig om volledige substitutie te verlangen. Ook met een naverbrander zou
de oplosmiddelemissie niet volledig worden weggenomen. Er resteert immers altijd de
diffuse emissie en enige uitstoot uit de naverbrander zelf. Als met substitutie een
reductie wordt bereikt tot circa 30 % of 25 % (< 25 ton/jaar respectievelijk
> 25 ton/jaar) van hetgeen zonder emissiebeperkende maatregelen jaarlijks zou zijn
uitgestoten, is dat redelijk. Dit komt overeen met de eis in Annex IIIb van de VOSrichtlijn.
Het toestaan van zo’n restemissie geeft de bedrijven de mogelijkheid om enig
oplosmiddel in de waterige inkten te handhaven en om in bijzondere gevallen nog met
oplosmiddelhoudende inkten te werken.
Wellicht zullen er zich gevallen voordoen waarin de 30 % of 25 % écht niet bereikbaar
is, omdat een bijzonder productiepakket dat niet toestaat. Het gaat enerzijds niet op om
in die gevallen tóch maar naverbranding te eisen, en is een hardheidsclausule op z’n
plaats. Anderzijds mag het bestaan van zo’n hardheidsclausule er niet toe leiden dat de
drukkerijen afzien van de substitutie. Voorgesteld wordt dan ook om áls bedrijven, met
een oplosmiddelgebruik van minder dan 150 ton/jaar, de 30 % of 25 % niet kunnen
halen, zij de vergunningverlener hiervan moeten overtuigen. Deze kan daarop zonodig
enig uitstel verlenen. Er kan maximaal tot 2007 uitstel worden verleend; dan zal de
VOS-richtlijn van toepassing zijn op bestaande bedrijven, en zijn uitzonderingen niet
meer mogelijk. (Alleen als België dan een ‘National Plan’ zou hebben, zou deze
mogelijkheid daarin kunnen worden opgenomen.)
Of voldaan wordt aan deze regel kan worden aangetoond met een jaarlijkse
oplosmiddelbalans (zie hoofdstuk 6, paragraaf 6.2.2.2).
Voor de allerkleinste bedrijven, én voor bedrijven die verregaand hun
oplosmiddelgebruik hebben teruggebracht, wordt voorgesteld geheel geen regels te
hanteren. Aanbevolen wordt om dezelfde ondergrens te hanteren als in de VOSrichtlijn:
15 ton per jaar.
Deze grens is overigens erg laag en zal dan ook leiden tot onnodige bureaucratie.
Grotere bedrijven die volledig over zijn gegaan op waterige producten kunnen nog altijd
meer dan 15 ton oplosmiddelen per jaar gebruiken voor schoonmaakwerkzaamheden
e.d. Zij zullen automatisch voldoen aan alle regels, maar zullen desondanks
oplosmiddelbalansen e.d. moeten maken.
e. Aanbeveling voor grote bedrijven
Grote bedrijven (> 150 ton/jaar) werken veelal deels in diepdruk, en alleen al hierdoor
zijn vaak hun mogelijkheden tot substitutie beperkt. Desondanks is aanmoediging van,
eventueel slechts gedeeltelijke, substitutie op z’n plaats. Ook behoeven de diffuse
emissies aandacht.
121

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
Substitutie en beperking van de diffuse emissies kunnen worden aangemoedigd door ze
te koppelen het toestaan van ”peakshaving”. Regelingen die dit bereiken bestaan al in
het Verenigd Koninkrijk, Nederland en de VOS-richtlijn (Annex IIIb). In deze
regelingen wordt een emissiereductie verlangd tot een bepaald % van hetgeen de
emissie zou zijn geweest als er geen reductiemaatregelen zouden zijn getroffen. De
percentages en berekeningswijzen verschillen enigszins. Voorgesteld wordt om een
reductie tot 25 % van een ‘referentie-emissie’ te verlangen. Dit komt overeen met de eis
in Annex IIIb van de VOS-richtlijn.
De ondernemer wordt zo geheel vrij gelaten hoe hij de reductie wenst te bereiken. Hij
kan bijvoorbeeld extra emissies, die optreden door ”peakshaving”, compenseren met de
verminderde diffuse emissie en schoorsteenemissie, die het gevolg zijn van het
vervangen van oplosmiddelen.
Indien gewenst kunnen aan de goede werking van eventuele naverbranders wel eisen
gesteld worden. Hiervoor zijn wellicht de huidige concentratiegrenzen bruikbaar. Maar
deze grenzen dienen dan alleen te gelden ter controle van de goede werking van de
naverbrander. Ze moeten dan niet van toepassing zijn op alle emissiebronnen van de
onderneming.
Opgemerkt moet worden, dat als er geheel géén substitutie plaatsvindt, op de duur
Annex IIIa van de VOS-richtlijn zal gelden. Deze eist een end-of-pipe grenswaarde van
100 mgC/Nm³ en maximale diffuse emissies van 20 %.
Er zijn verschillende methoden om zo’n referentie-emissie te berekenen. Ze zijn
allemaal gebaseerd op een gemiddeld oplosmiddelgehalte in de machineklare inkten van
circa 80 %. Het vastestofgehalte is derhalve 20 %: een kwart van het gewicht aan
oplosmiddelen. De VOS-richtlijn en de Engelse regeling stellen de referentie-emissie
gelijk aan 4 maal het gewicht van alle vaste stof die is gebruikt. De genoemde 80 % is
wel een gemiddelde over inkten, lakken, lijmen, flexo, diepdruk, papier, kunststof etc.
Of voldaan wordt aan deze regel kan worden aangetoond met een jaarlijkse
oplosmiddelbalans (zie hoofdstuk 6, paragraaf 6.2.2.2).
122

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
f. Vergelijking met de VOS-richtlijn
Oplosmiddelgebruik
Aanbevolen VOS-richtlijn
(ton/jaar) Emissiegrens Timing Emissiegrens Timing
< 15 • geen • geen • geen • geen
15 – 25 • maximaal 30 %
van referentieemissie
25 – 150 • maximaal 25 %
van referentieemissie
> 150
bij
gedeeltelijke
substitutie
> 150
zonder
substitutie
• maximaal 25 %
van referentieemissie
• 100 mgC/Nm³
en maximaal
20 % diffuus
• binnen enkele
jaren, in
uitzonderingsgevallen
uitstel
tot 2007
• binnen enkele
jaren, in
uitzonderingsgevallen
uitstel
tot 2007
• binnen enkele
jaren
• binnen enkele
jaren
123
• cf. ‘reduction
plan’ in Annex
IIIb
• cf. ‘reduction
plan’ in Annex
IIIb
• cf. ‘reduction
plan’ in Annex
IIIb
• bestaande
bedrijven: 2007
• bestaande
bedrijven: 2007
• bestaande
bedrijven: 2007
• cf. Annex IIIa • bestaande
bedrijven: 2007
Het verschil tussen de aanbevelingen en de VOS-richtlijn blijft derhalve beperkt tot de
timing. Het tijdspad van de VOS-richtlijn is niet erg ambitieus. Voor zover er enige
tegemoetkoming vereist is voor de kleinere bedrijven (< 150 ton/jaar) kan dit worden
gevonden in het verschil tussen het aanbevolen tijdspad en dat van de VOS-richtlijn.
Voor nieuwe bedrijven, en bedrijven die een “substantial change” ondergaan, kent de
VOS-richtlijn een wat ambitieuzer tijdspad dan voor bestaande bedrijven. Vanaf het in
werking treden van de richtlijn zullen deze aan de eisen moeten voldoen. Binnen de
aanbevelingen is echter geen onderscheid gemaakt tussen nieuwe en bestaande
bedrijven. Desondanks is de aanbeveling niet met de richtlijn in conflict. Het zal immers
nog wel tot circa 2000 duren voordat de richtlijn in de Vlaamse wetgeving omgezet zal
zijn.

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.11 Diepdruk & flexografie, waterig
5.11.1 Inkten op waterbasis
BBT 51. Flexo- en diepdrukinkt op waterbasis
BBT: in te voeren via
-
vergunning
BBT: in te voeren met • gebruik van geavanceerde weegschalen en
andere instrumenten
mengapparatuur, of computers met foto-spectrometer en
zo opwerken en hergebruiken
Opmerkingen • geavanceerde weegschalen bevatten een computer met
o.m. voorgeprogrammeerd alle mengverhoudingen voor
PMS-kleuren
Kosten • investeringen:
-geavanceerde weegschaal: gering
-computer met fotospectrometer e.d. alleen voor grote
bedrijven haalbaar (orde van grootte 100 ton inkt/jaar)
Invloed op emissies • minder afvalinkt (gevaarlijk afval)
Toelichting:
Zie toelichting paragraaf 5.10.1.
124

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
5.11.2 Spoelwater verontreinigd met waterige inkt
BBT 52. Spoelwater verontreinigd met
waterige flexo- of diepdrukinkt, -lak of -lijm
BBT: in te voeren via
vergunning
• mogelijkheid 1: • mogelijkheid 2:
-passende werkmethode -eenvoudige
om het lozen van waterige waterzuiverings-installatie
inkt te beperken tot sporen om het lozen van met
waterige inkten
verontreinigd
voorkomen
water te
- -
BBT: in te voeren met
andere instrumenten
Opmerkingen • passende werkmethode: • eenvoudige
-werken in stappen: waterzuivering:
1) verwijder inktresten -afhankelijk van de
2) spoel met weinig water, hoeveelheid
dat daardoor sterk • voorbeeld klein: indampen
vervuild (dit niet lozen, • voorbeeld groot: filtreren
maar laten verwerken) en hergebruik water voor
3) spoel na met water
waarin nog slechts sporen
van inkt (dit spoelwater
lozen)
stap 2
Kosten • nihil • gering, vanaf circa
Invloed op emissies • lozing
geminimaliseerd
wordt •
300.000 BEF
lozing wordt nihil
Toelichting:
De milieubezwaarlijkheid voor water van waterinkten is gering: geen zwartelijststoffen,
wel stoffen waarvan de emissie naar water behoort te worden geminimaliseerd.
125

Hoofdstuk 5
______________________________________________________________________
126

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 6: VOORSTEL VOOR BBT-GERELATEERDE
VERGUNNINGSVOORWAARDEN......................................124
6.1 Algemeen ................................................................................................125
6.2 Vlarem II sectorale bepalingen ................................................................127
6.2.1 Concretisering van Art. 5.11.0.5 ................................................127
6.2.2 Bepaling van de solventinput, de diffuse emissie, de totale emissie
en de referentie-emissie in de grafische industrie........................129
6.3 Mogelijke middelvoorschriften ................................................................134
6.3.1 Algemene maatregelen...............................................................134
6.3.2 Voorbereiding............................................................................135
6.3.3 Vormvervaardiging flexo ...........................................................135
6.3.4 Vormvervaardiging offset ..........................................................135
6.3.5 Drukken offset ...........................................................................136
6.3.6 Illustratiediepdruk......................................................................137
6.3.7 Vormvervaardiging flexodruk....................................................137
6.3.8 Oplosmiddelhoudend drukken (flexo- en diepdruk)....................137
6.3.9 Waterig drukken ........................................................................138
124

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 6: VOORSTEL VOOR BBT-GERELATEERDE
VERGUNNINGSVOORWAARDEN
6.1 Algemeen
In dit hoofdstuk worden de eerder geformuleerde voorstellen van BBT voor de grafische
sector verder uitgewerkt naar concrete adviezen, gericht zowel naar de regelgevende
instanties, de vergunningverlenende overheid, de diensten die instaan voor
subsidieverlening als naar de bedrijven uit de grafische en papierverwerkende sector
zelf.
De wijze van vertaling van een BBT naar een concreet advies hangt af van de BBT zelf,
maar ook van de bestaande regelgeving hieromtrent en van de algemene cultuur van
regelgeving die er in Vlaanderen heerst. Tegelijkertijd is er evenwel getracht de
adviezen waar mogelijk zo helder en concreet mogelijk naar voor te brengen.
Afhankelijk van voormelde factoren, kunnen de geformuleerde adviezen ondergebracht
worden in verschillende niveaus. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de volgende
aanbevelingen:
Vlarem II sectorale bepalingen:
Verduidelijkingen / concretiseringen van de bestaande Vlarem IIvergunningsregels,
die volgen uit de BBT-studie, zijn opgenomen in paragraaf
6.2. In een afzonderlijk document worden enkele aanbevelingen gedaan om de
bestaande wetteksten duidelijker en meer conform de BBT te maken.
Mogelijke middelvoorschriften:
b.v. te gebruiken als -bijzondere vergunningsvoorwaarden
-referentiepunt bedrijfsinterne milieuzorg
-convenanten
-MER’s
-…
Dit niveau van adviezen betreft zeer dikwijls meer gedetailleerde
middelvoorschriften (zie paragraaf 6.3.), die een wijze van uitvoering kunnen
vormen van de normen opgelegd in de regelgeving. Deze adviezen kunnen een
steunpunt vormen voor de bedrijven die deze normen opgelegd krijgen, maar ook
voor de overheden die exploitatievoorwaarden aan de bedrijven opleggen (b.v.
bijzondere vergunningsvoorwaarden). Deze adviezen beschrijven een code van
goede praktijk die onder normale omstandigheden minimaal zal leiden tot het
respecteren van de wettelijke bepalingen geldend voor grafische en papier- en
kartonverwerkende bedrijven. Op dit niveau bevinden zich eveneens de BBTadviezen
die niet zonder nuance omschreven kunnen worden en waarvan
bijgevolg een dwingende omschrijving in de wetgeving onmogelijk is.
125

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
Lijst van schone technologieën:
Een derde niveau van adviezen betreft de aanbevelingen die minder verband
houden met de eigenlijke regelgeving, hetzij omwille van hun techniciteit, hetzij
omwille van het feit dat zij slechts bereikbaar zijn voor een beperkt aantal
bedrijven. Dikwijls zijn dit bedrijven die op milieugebied extra inspanningen
willen doen, die verder gaan dan de wettelijke bepalingen terzake. Dit type van
adviezen zal daarom sterk gelieerd zijn met de lijst van schone technologieën die
in aanmerking komen voor expansiesteun op basis van het ecologiecriterium (zie
hoofdstuk 7).
126

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
6.2 Vlarem II sectorale bepalingen
In deze paragrafen is aangegeven waar de huidige regels van Vlarem II geconcretiseerd
en toegelicht kunnen worden om deze conform de BBT-aanbevelingen te maken.
Hierbij is rekening gehouden met de Europese VOS-richtlijn (in voorbereiding).
6.2.1 Concretisering van Art. 5.11.0.5
Vlarem II Art. 5.11.0.5 §2 vermeldt voor organische stoffen (VOS)
emissiegrenswaarden van 500 mg ethanol/Nm³ (bij gebruik van waterverdunbare
drukinkten met maximaal 25% ethanol) en 50 mgC/Nm³ (bij gebruik van gewone
oplosmiddelen en/of harshoudende drukinkten). Deze emissiegrenswaarden gelden
voor het bedrukken van plaat- en baanvormige materialen met rotatiedrukmachines met
inbegrip van bijhorende drooginstallaties. De betrokken bepaling is gedeeltelijk
afgeleid van de Duitse TA Luft paragraaf 3.3.5.2.1 “Anlagen zum Bedrucken …” en
heeft betrekking op heatset-offset, illustratiediepdruk en flexo en diepdruk in de
papierverwerkende sector (zie Umweltschutz in der Druckindustrie, 1996).
De 500 mg/Nm³-grens voor ethanol-houdende inkten is voorzien omdat ethanol een
relatief "onschadelijk" solvent is.
Er zijn uitzonderingen voorzien op de 50 mg/Nm³-regel bij gebruik van:
• katalytische naverbranders (100 mg/Nm³);
• solventrecuperatie door condensatie of met een actief-koolfilter (150 mg/Nm³).
Deze uitzonderingen zijn voorzien vermits beide zuiveringstechnieken doorgaans
minder ver kunnen zuiveren dan thermische naverbranding (tot 20 mg/Nm³) maar
anderzijds op gebied van energieverbruik en grondstoffenbesparing beter scoren (zie
Umweltschutz in der Druckindustrie, 1996).
VOS-emissiegrenswaarden zoals deze hierboven gesteld, hebben als nadeel dat ze geen
rekening houden met diffuse emissie en vrachten. Om aan deze bezwaren tegemoet te
komen, wordt voorgesteld om in de milieuvergunning voor heatset-offset,
illustratiediepdruk en flexo en diepdruk in de papierverwerkende sector
afwijkende normen (zie punt a) op te nemen. Immers, in Vlarem Art 5.11.0.5.§2 is
expliciet voorzien dat in de milieuvergunning afwijkende emissienormen dan de
vermelde kunnen opgenomen worden. Deze afwijkende normen zijn conform de VOSrichtlijn
(in voorbereiding) en zullen naar verwachting een betere bescherming van het
milieu met zich meebrengen dan het opleggen van louter emissieconcentratielimieten 1 .
1 In principe zijn deze normen in dit werk uitsluitend onderbouwd voor het drukken op papier. Blijkens
de VOS-richtlijn zijn ze evenwel ook haalbaar voor het drukken op andere substraten.
127

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
(a) Voorgestelde normen:
Opgedeeld per drukproces en per jaarlijks solventgebruik, zijn de
emissiegrenswaarden, de (maximale) diffuse emissies en/of (maximale) totale
emissies als volgt vastgelegd:
Proces Solventinput
(ton/jaar)
Bepaling VOS-emissie
Heatset-offset tot 15 (1)
• geen
15-25 • emissiegrenswaarde: 100 mgC/Nm³ en
diffuse emissie: maximaal 30 % van de
Illustratiediepdruk
Flexo en
diepdruk
(in de papierverwerkende
sector)
>25 (2)
tot 15 (1)
128
solventinput (3)
• emissiegrenswaarde: 20 mgC/Nm³ en
diffuse emissie: maximaal 30 % van de
solventinput (3)
• bestaande installaties:
- óf emissiegrenswaarde: 75 mgC/Nm 3
en diffuse emissie: maximaal 15 %
van de solventinput
- óf totale emissie maximaal 20 % van
de solventinput
• nieuwe installaties en bij aanzienlijke
verandering:
- óf emissiegrenswaarde: 75 mgC/Nm 3
en diffuse emissie: maximaal 10 %
van de solventinput
- óf totale emissie: maximaal 15 % van
de solventinput
• geen
15-25 • totale emissie: maximaal 30 % van de
referentie-emissie (4)
25-150 • totale emissie: maximaal 25 % van de
referentie-emissie (4)
> 150 • totale emissie: maximaal 25 % van de
referentie-emissie (4)
(1) Ter informatie, de minimum solventinput van 15 ton/jaar komt ongeveer overeen met
1,7 kg/uur. Dit is beneden de drempel van 3 kg/uur (zie Vlarem II, bijlage 4.4.2, algemene
emissie-grenswaarden voor lucht).
(2) Ook in geval van vastgestelde geurhinder, zelfs indien de solventinput ≤ 25 ton/jaar.
(3) Om technische redenen is de 30 %-norm soms moeilijk haalbaar (zie hoofdstuk 5, paragraaf
5.8). Voorgesteld wordt om de mogelijkheid te laten om, in overleg met de
vergunningsverlener, afwijkingen te kunnen toestaan en deze aan te vullen met een versnelde
invoering van de middelvoorschriften, zoals beschreven in paragraaf 6.3.5.
(4) Een emissiegrenswaarde van VOS wordt enkel nuttig geacht bij geurhinder; een waarde van
100 mgC/Nm 3 is conform de VOS-richtlijn.

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
Toelichting:
De hierboven vermelde emissiecijfers zijn conform of strenger dan de VOSrichtlijn
en zullen naar verwachting een betere bescherming van het milieu met
zich meebrengen dan het opleggen van louter emissieconcentratielimieten.
Voor de berekening van de solventinput, de diffuse emissie, de totale emissie en
de referentie-emissie wordt verwezen naar paragraaf 6.2.2.
(b) Bestaande regeling:
- een emissiegrenswaarde voor organische stoffen van 50 mgC/Nm³ (inclusief
uitzonderingen van 100-150 mgC/Nm³ voor alternatieve emissie-behandelingen),
zonder normen voor diffuse emissie.
Toelichting:
Minst goede optie; in de VOS-richtlijn als alternatief toegelaten tot het jaar 2007;
laat toe om bedrijven die de hiervoor vereiste investeringen reeds hebben
uitgevoerd op korte termijn niet op te zadelen met nieuwe investeringen.
6.2.2 Bepaling van de solventinput, de diffuse emissie, de totale emissie en de
referentie-emissie in de grafische industrie
De solventinput, de diffuse emissie, de totale emissie en de referentie-emissie in een
bedrijf kunnen bepaald worden door het opstellen van een solventbalans 2 . In de
milieuvergunning kan het opstellen van een jaarlijkse solventbalans verplicht gesteld
worden, b.v. telkens beschouwd over de periode 01/01/x tot en met 31/12/x. Voor het
opstellen van deze solventbalans is het nodig om de in- en uitgaande
oplosmiddelstromen te kennen (via berekening, meting, schatting). Alle hoeveelheden
in de balans moeten worden uitgedrukt in éénzelfde grootheid (b.v. tonnen, zoals hier
voorgesteld, of kubieke meters). Er is nog niet veel ervaring opgedaan met het opstellen
van solventbalansen in grafische bedrijven. De praktijk moet leren waar de hieronder
voorgestelde methode (afgeleid van de VOS-richtlijn) moet bijgeschaafd worden.
Schattingen van bepaalde solventstromen zijn soms onvermijdbaar: hierdoor kunnen
fouten optreden. Toch kan verwacht worden dat deze fouten niet groter zullen zijn dan
deze die optreden bij het inschatten van de totale emissies door het extrapoleren van
emissiemetingen in de schouw.
Vooreerst worden de begrippen solventinput, diffuse emissie, totale emissie en
referentie-emissie omschreven. Vervolgens wordt aangegeven hoe deze factoren in een
grafisch bedrijf bepaald kunnen worden
2 VOS-richtlijn, annex IIIb en IV.
129

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
6.2.2.1 Omschrijving van de begrippen solventinput, diffuse emissie, totale emissie en
referentie-emissie (definities nog bij te schaven na definitieve goedkeuring en
officiële vertaling van de VOS-richtlijn)
1. Solventinput:
- som van de ingaande oplosmiddelstromen: (I1 + I2)
2. Diffuse emissie (Ed):
- som van emissies naar lucht en water 3 : (O2 +O4)
- of gemakkelijker te berekenen: verschil tussen solventinput en niet-diffuus
solventverlies: (I1 + I2 - O1 - O3 - O5 - O6)
3. Totale emissie (Et):
- som van de geleide emissie en de (diffuse) emissies naar lucht en water:
(O1 + O2 + O4)
- of gemakkelijker te berekenen: verschil tussen solventinput en solvent
afgevoerd / vernietigd: (I1 + I2 - O3 - O5 - O6)
4. Referentie-emissie (Er):
4 keer het totaal gewicht aan vaste stoffen (G) in oplosmiddelhoudende
producten (inkten, lakken, lijmen, …)
6.2.2.2 Berekening van de verschillende oplosmiddelstromen (solventbalans)
In hetgeen volgt wordt aangeven hoe de factoren vermeld in paragraaf 6.2.2.1 bepaald
kunnen worden. Andere methoden dan deze, die hier wordt aangegeven, zijn ook
mogelijk. De bepaling van de solventstromen is niet eenvoudig en dient slechts
periodisch plaats te vinden, b.v. na een verandering van de installatie en vervolgens om
de 1- 3 jaar. De bepaling zou bij grotere bedrijven frequenter kunnen plaatsvinden dan
bij kleine bedrijven. Sommige van de factoren zijn moeilijk te meten en kunnen enkel
geschat worden.
In elk geval is vergelijking (1) van toepassing.
(1) SOLVENT INPUT = SOLVENT OUTPUT
I1+ I2 = O1 + O2 + O3 + O4 + O5 + O6
3 De diffuse emissie omvat in principe ook een gedeelte emissie naar de bodem (zie VOS-richtlijn); hier
niet beschouwd.
130

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
1. Parameter I1 (ton/jaar)
Hoeveelheid oplosmiddelen aanwezig in de ingekochte oplosmiddelhoudende
producten, die effectief aan het proces worden toegevoegd (inkten, lakken, lijmen,
…, ook oplosmiddelarme producten): te berekenen aan de hand van de facturen en
voorraadgegevens; solventgehalte van deze producten te bepalen aan de hand van
productfiches of leveranciersinformatie.
plus
Hoeveelheid ingekochte oplosmiddelen, die effectief aan het proces worden
toegevoegd: te berekenen aan de hand van de facturen en voorraadgegevens. Hiertoe
behoren o.a. schoonmaakmiddelen, oplosmiddel om de inkt op viscositeit te brengen,
…
2. Parameter I2 (ton/jaar)
Hoeveelheid hergebruikte oplosmiddelen: te berekenen, zijnde de hoeveelheid
gerecupereerde oplosmiddelen 4 (via terugwinning of destillatie) min het gedeelte
hiervan dat verkocht wordt. Deze hergebruikte oplosmiddelen worden samen met
deze, vermeld bij I1, gebruikt voor het op viscositeit brengen van de inkt, voor de
schoonmaak, …
3. Parameter O1 (ton/jaar)
Geleide emissie (via schoorsteen, al dan niet na een nageschakelde techniek): te
schatten of te meten (afvalgasdebiet x VOS concentratie).
4. Parameter O2 (ton/jaar)
Emissie naar water: samen met O4 af te leiden uit vergelijking (1), indien de overige
parameters bepaald zijn; is meestal klein.
5. Parameter O3 (ton/jaar)
Hoeveelheid oplosmiddelen aanwezig in het verkocht product (als vervuiling of
residu); te bepalen door schatting; voorbeelden:
illustratiediepdruk: meestal in de orde van grootte van 2 %;
verpakkingsdruk: meestal verwaarloosbaar.
6. Parameter O4 (ton/jaar)
Diffuse emissie naar lucht (b.v. ventillatielucht); samen met O2 af te leiden uit
vergelijking (1), indien de overige parameters bepaald zijn.
4 te berekenen o.a. via meting met behulp van debietmeters
131

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
7. Parameter O5 (ton/jaar)
Hoeveelheid oplosmiddelen vernietigd in een nageschakelde techniek; te schatten op
basis van techniekkarakteristieken en massastromen of door het verschil in
concentratie voor en na de nabehandeling, vermenigvuldigd met het debiet; deze
waarde is niet gemakkelijk te bepalen.
8. Parameter O6 (ton/jaar)
Hoeveelheid oplosmiddelen afgevoerd als afvalstof: te bepalen op basis van:
-documenten van de afvalophalers: o.a. hoeveelheid afvalstof;
-schattingen van het solventgehalte door b.v. afvalverwerkers.
Opmerking:
Indien dit afval in eigen beheer gedestilleerd wordt, dan kan voor de
eenvoud de oplosmiddelinhoud van het resterend afval buiten beschouwing
gelaten worden.
In de VOS-richtlijn worden nog drie bijkomende parameters gedefinieerd. Aangezien
deze parameters niet van toepassing zijn voor de grafische sector worden ze hier niet in
rekening gebracht.
6.2.2.3 Berekenen van de referentie-emissie (Er)
In paragraaf 6.2.2.1 werd de referentie-emissie als volgt omschreven:
4 keer het totaal gewicht aan vaste stoffen (G) in oplosmiddelhoudende producten
(inkten, lakken, lijmen, …).
1: Totaal gewicht aan vaste stoffen (G) (ton/jaar)
Onder vaste stoffen wordt verstaan: de materialen die achterblijven wanneer water
en/of vluchtige organische stoffen verdampt zijn uit inkten, lakken, lijmen, …
Het totaal gewicht aan vaste stoffen (G) kan berekend worden via vergelijking (2).
(2) G= (G1 – G2)
132

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
Parameter G1 (ton/jaar)
Hoeveelheid vaste stoffen aanwezig in de ingekochte oplosmiddelhoudende
producten, die effectief aan het proces worden toegevoegd (inkten, lakken,
lijmen, …, ook oplosmiddelarme producten): te bepalen aan de hand van de
facturen en voorraadgegevens; vaste stofgehalte van deze producten te bepalen
aan de hand van productfiches of leveranciersinformatie.
Parameter G2 (ton/jaar)
2: Factor 4
Hoeveelheid vaste stoffen aanwezig in inktafval, retourzendingen, terug
verkochte loten, …
Voor de beschouwde activiteiten in de grafische sector wordt aangenomen dat,
zonder emissiebeperkende of preventieve maatregelen, voor elke kilogram
opgebrachte vaste stof, 4 kg oplosmiddel wordt geëmitteerd (zie VOS-richtlijn,
annex IIIb).
6.2.2.4 Opmerkingen
• In de oplosmiddelbalans dient geen onderscheid gemaakt te worden tussen
verschillende oplosmiddelen.
• Algemeen wordt aangenomen dat het opstellen van een jaarlijkse
oplosmiddelbalans niet eenvoudig is; het schatten van de totale emissie op
basis van emissiemetingen van puntbronnen is dat evenwel nog veel minder.
• Periodieke controle van de betrouwbaarheid van instrumenten (b.v.
flowmeter) is noodzakelijk.
• In een gemengd bedrijf kunnen naast heatset-offset, illustratiediepdruk en/of
flexo en diepdruk in de papierverwerkende sector ook andere processen
voorkomen zoals vellenoffset en coldset-offset diepdruk. De voor deze
processen gebruikte solventen en vaste stoffen mogen niet meegerekend
worden. Deze scheiding kan b.v. ook gebeuren door afzonderlijke
tolueenbalansen op te stellen.
133

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
6.3 Mogelijke middelvoorschriften
Deze adviezen, afgeleid van de voor de grafische sector vastgestelde BBT, vormen in
vele gevallen wijzen van uitvoering voor de vastgestelde normen. Andere adviezen
hebben betrekking op aspecten waarvoor geen normen werden vastgelegd, b.v.
afvalpreventie. Vele voorgestelde maatregelen zijn slechts in welbepaalde
omstandigheden als BBT te beschouwen, in functie van de bedrijfsgrootte,
geproduceerde goederen of nog andere factoren. De opgestelde voorschriften hebben in
principe enkel betrekking op het bedrukken van papier. De vergunningsverlener kan
echter, in overleg met de exploitant, ook in andere gevallen voor deze voorschriften
opteren.
Maatregelen van “good-housekeeping” werden niet in de BBT-lijst opgenomen. Zij
bestaan veelal uit een aantal zeer algemene principes (goed onderhoud en afstelling van
de machines, zorgvuldig en zuinig gebruik van de grondstoffen, …) die op het niveau
van het individuele bedrijf telkens een zeer eigen vertaling kunnen krijgen. Voorbeelden
van “good-housekeeping”-maatregelen voor de drukvoorbereiding en vellenoffsetdruk
zijn opgenomen in de Presti-handleidingen, uitgegeven door FEBELGRA en/of
FETRA.
6.3.1 Algemene maatregelen
a. Opslag gevaarlijke stoffen - vloeistofdichtheid van werkvloeren
Gevaarlijke stoffen en vloeistoffen van de lijst 2B van titel I van Vlarem dienen
opgeslagen te worden in een inkuiping. Deze inkuiping kan zowel bouwkundig
uitgevoerd worden (muurtjes, verlagen van de vloer, …) als door gebruik te maken van
lekbakpalletten of chemiekluizen.
De machines en installaties waarin vloeistoffen van de lijst 2B van titel I van Vlarem
behandeld worden, moeten opgesteld worden op een vloer die chemisch inert en
ondoorlatend is bij langdurige inwerking van deze vloeistoffen. Voor nieuwe
inrichtingen dient de volledige werkvloer bestand te zijn tegen incidentele inwerking
van de gebruikte vloeistoffen, dit zowel voor wat betreft haar bouwkundige staat als
voor de materialen waaruit zij is opgebouwd.
Om hierover voldoende uitsluitsel te krijgen kunnen de vloeren en / of wanden van een
lokaal aan een bouwkundige test en een bestendigheidstoets onderworpen worden.
b. Verpakkingen.
Waar mogelijk dienen herbruikbare of nuttig toepasbare verpakkingen te worden
gebruikt.
Wegwerpverpakkingen die vloeistoffen bevatten dienen zo leeg als mogelijk te worden
gemaakt. Indien mogelijk worden zij nagespoeld met water of solvent dat later in de
productie nuttig kan worden gebruikt (b.v. water voor ontwikkelmachine; solvent bij
inktverdunning). Op deze wijze kan de hoeveelheid gevaarlijk afval gevoelig
gereduceerd worden.
134

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
Wegwerpverpakkingen die recycleerbaar zijn, dienen afzonderlijk bewaard en voor
recyclage aangeboden te worden.
6.3.2 Voorbereiding
a. Fixeer:
Voor bedrijven met een jaarlijks fixeerverbruik van meer dan 700 liter gebruiksklare
fixeer is een ontzilveringsinstallatie aan te raden. Met een aangepaste en goed
onderhouden ontzilveringsinstallatie is een emissienorm van 1 mg/l zilver haalbaar.
b. Ontwikkelaar:
Bij bedrijven met zeer groot verbruik is “replenishen” en filtratie haalbaar.
Bij kleinere bedrijven kunnen belangrijke reducties in ontwikkelaarverbruik gehaald
worden door goed onderhoud van de machines en maatregelen van “goodhousekeeping”.
c. Blauwdruk:
Bij hoog verbruik (b.v. grote drukkerijen met grootformaat persen) kan een koolfilter,
op voorwaarde dat deze tijdig vervangen wordt, de emissie van ammoniak gevoelig
verminderen.
6.3.3 Vormvervaardiging flexo
Het gebruik van gechloreerde koolwaterstoffen als spoelmiddel voor het vervaardigen
van flexovormen is niet toegestaan.
6.3.4 Vormvervaardiging offset
a. Plaatontwikkelaar:
Voorkeur dient gegeven te worden aan ontwikkeling in cuvette of in ontwikkelmachines
veeleer dan aan handmatige ontwikkeling.
135

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
6.3.5 Drukken offset
a. Inkt:
Waar mogelijk dient de inkt opgewerkt en herbruikt te worden zodat inktresten sterk
worden beperkt.
Bij grote bedrijven kan dit door het gebruik van kleurencomputers met spectrometers of
geavanceerde weegschalen en mengapparatuur.
b. Offset zwart/wit of 4-kleurendruk:
Het gebruik van “overnight”-inkten en -sprays vermindert in hoge mate de hoeveelheid
inktafval en/of het gebruik van wasmiddelen en poetsdoeken.
c. Vochtwater:
Het gebruik van isopropylalcohol (IPA) dient zo veel mogelijk gereduceerd te worden.
Koeling van het vochtwater is een prioriteit.
Containers met vochtwater en IPA dienen goed afgesloten te worden.
’s Nachts dienen de vochtwaterbakken te worden geledigd. IPA-wegers dienen
regelmatig geijkt te worden.
Het gebruik van eenzelfde vochtwateroplossing kan bestendigd worden door de filtratie
ervan.
De belangrijkste inspanning bestaat evenwel in de “good-housekeeping”-maatregel om
het alcoholgehalte afhankelijk van het type drukwerk zo laag mogelijk te houden.
De vervanging van IPA door andere vochtwatertoevoegmiddelen dient omzichtig te
gebeuren. Glycolen in zeer kleine concentraties hebben reeds een sterker ozonvormend
effect dan IPA in de gebruikelijke concentraties. Vaak echter valt de glycolconcentratie
niet af te leiden uit de gegevens aanwezig op de technische fiche.
d. Heatset:
Bij eventuele reukhinder dient voor nieuwe naverbrandingsinstallaties de absolute
voorkeur te worden gegeven aan thermische naverbranding van de solventemissies. Dit
leidt tot emissies lager dan 20 mgC/Nm 3 .
e. Schoonmaakmiddelen (offset):
Er dient gestreefd te worden naar het gebruik van wasmiddelen met een zo hoog
mogelijk vlampunt. In eerste instantie zijn wasmiddelen met een vlampunt hoger dan
40 °C aanvaardbaar; op langere termijn dient gestreefd te worden naar wasmiddelen met
een vlampunt hoger dan 55 °C. Een beperkt gebruik van wasmiddelen met een hoger
vlampunt zal niettemin steeds noodzakelijk blijven
Het gebruik van CFK- of terpeenhoudende wasmiddelen is verboden.
136

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
6.3.6 Illustratiediepdruk
a. Illustratiediepdruk:
Tolueendestillatie dient zo veel mogelijk in eigen beheer te gebeuren. Het condenswater
van deze tolueenterugwininstallatie dient waar mogelijk hergebruikt te worden als ketelof
koelwater. Bij lozing dient het condenswater ontdaan te worden van tolueen door
middel van luchtwassen.
Destillatieslib moet opgeslagen worden in gesloten containers.
Nieuwe illustratiediepdrukpersen dienen ingekapseld te worden ter beperking van de
niet-geleide tolueenemissies.
b. Illustratiediepdruk - tolueenemissies:
Naast de belangrijke aandacht voor de geleide end-of-pipe emissies dient evenveel
aandacht uit te gaan naar de niet-geleide emissies. Deze kunnen nagegaan worden aan
de hand van een oplosmiddelenbalans binnen het jaaremissieverslag.
6.3.7 Vormvervaardiging flexodruk
a. Spoelmiddel :
Het gebruik van gechloreerde koolwaterstoffen als spoelmiddel is niet toegestaan.
Het spoelmiddel met niet uitgehard polymeer wordt bij voorkeur in eigen beheer
gedestilleerd en terug gebruikt.
6.3.8 Oplosmiddelhoudend drukken (flexo- en diepdruk)
a. Inkt :
Waar mogelijk dient de inkt opgewerkt en hergebruikt te worden zodat inktresten sterk
worden beperkt. Bij grote bedrijven kan dit door het gebruik van kleurencomputers met
spectrometers of geavanceerde weegschalen en mengapparatuur.
b. Oplosmiddelen:
Vervuilde oplosmiddelen dienen zoveel mogelijk gedestilleerd te worden. Dit kan zowel
in eigen beheer als worden uitgegeven. Het destillatieresidu dient te worden opgeslagen
in gesloten containers.
137

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
c. Oplosmiddelemissies:
Bedrijven met een oplosmiddelinput van minder dan 15 ton per jaar dienen zich toe te
spitsen op maatregelen van “good-housekeeping”.
6.3.9 Waterig drukken
a. Inkt:
Waar mogelijk dient de inkt opgewerkt en hergebruikt te worden zodat inktresten sterk
worden beperkt. Bij grote bedrijven kan dit door het gebruik van kleurencomputer met
spectrometers of geavanceerde weegschalen en mengapparatuur.
b. Spoelwater:
De emissies naar water dienen te worden geminimaliseerd door een passende
werkmethode en eventueel een eenvoudige waterzuiveringsinstallatie.
De passende werkmethode bestaat uit volgende stappen:
1) verwijderen van inktresten;
2) spoelen met weinig water dat daardoor sterk vervuild is (dit water niet lozen
maar laten behandelen in een interne of externe waterzuiveringsinstallatie);
3) naspoelen met water dat sporen inktresten zal bevatten (dit water mag
rechtstreeks worden geloosd).
138

Hoofdstuk 6
______________________________________________________________________
139

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 7: VOORSTEL VOOR ECOLOGIESTEUN
In dit hoofdstuk worden, op basis van de BBT-evaluatie, suggesties gedaan aan de
afdeling ANRE van de Administratie Economie voor de toepassing van
zwartelijststoffen en voor de niet-limitatieve lijst van technologieën die in aanmerking
komen voor investeringssteun in het kader van het ecologiecriterium. Voor concrete
dossiers dient men contact op te nemen met ANRE (zie onderstaand adres) voor de
meest recente lijst van technologieën die in aanmerking komen voor investeringssteun
in het kader van het ecologiecriterium.
Afdeling voor Natuurlijke Rijkdommen en Energie (ANRE)
Het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, departement Economie
Markiesstraat 1
B-1000 BRUSSEL
Tel: (02)553 39 53
Fax: (02)553 44 38
7.1 Niet-limitatieve lijst van schone technologieën
7.1.1 Inleiding
De ‘niet-limitatieve lijst van schone technologieën’ omvat technologieën of
handelingen, eigen aan de grafische en papierverwerkende sector met uitsluiting van
sommige technieken die in deze studie niet behandeld werden, waarvan de toepassing
leidt tot grondstoffenbesparing, energiebesparing of vermindering van de
milieubelastende effecten.
Vaak betreft het technologieën die strikt genomen nog niet als BBT beschouwd kunnen
worden, omwille van de (vooralsnog) premature ontwikkeling ervan of omwille van de
relatief zware investering die ermee gepaard kan gaan.
Toepassing van deze technologieën moet leiden tot resultaten die verder gaan dan de
wettelijke normen en bepalingen terzake. Het gebruik van deze technologieën mag geen
gebruik van zwartelijststoffen (zie paragraaf 7.2) met zich mee brengen.
Een aantal hieronder genoemde technieken bevinden zich op dit ogenblik alsnog in een
technisch gezien prematuur stadium. Dit betreft:
• droge film-belichter (zie paragraaf 7.1.5)
• computer naar plaat (zie paragraaf 7.1.10)
• computer naar pers (zie paragraaf 7.1.11)
• computer naar papier (zie paragraaf 7.1.12)
Geen enkele van deze technologieën worden in Vlaanderen reeds op ruime schaal
toegepast. Hun verspreiding is uiterst beperkt. Bedrijven die hierin investeren, doen dit
vooralsnog uit strategische overwegingen (vertrouwdheid met de techniek, opbouw van
een voorsprong, imago) veeleer dan uit productie- of rentabiliteitsbekommernis.
138

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
7.1.2 Algemeen: nazicht rioleringen
Inwendig camera-onderzoek van rioleringen, waarbij er indicaties zijn van mogelijke
chemische aantasting of mechanische beschadiging.
Milieu-effect:
• preventie van bodemvervuiling.
Komen in aanmerking:
• de materiële en immateriële kosten eigen aan het onderzoek.
Opmerking:
• de kosten verbonden aan het herstel van de rioleringen of de sanering van
aanwezige vervuiling komen niet in aanmerking.
7.1.3 Fixeerontzilvering
Investeringen voor het regenereren van fotografisch fixeermiddel door elektrolytische
ontzilvering, filtratie en toevoeging van additieven.
Milieueffect:
• verminderen van de zilveremissie in spoelwater van fotografische films;
• sterke reductie van het fixeerverbruik en van de hoeveelheid gevaarlijk afval.
Komen in aanmerking:
• regeneratie-eenheid;
• pompen.
7.1.4 Ontwikkelaarregeneratie
Investeringen voor het regenereren van fotografische ontwikkelaar door filtratie en
toevoeging van additieven.
Milieueffect:
• significante reductie van de hoeveelheid gevaarlijk afval.
Komen in aanmerking:
• regeneratie-eenheid, pompen.
139

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
7.1.5 Droge film-belichter
Belichter voor het maken van afdrukken op zilverloze film zonder gebruik te maken van
nat-chemische technieken.
Milieueffect:
• geen vervuild spoelwater;
• geen gebruik van ontwikkelvloeistoffen;
• minder fotochemisch afval.
Komen in aanmerking:
• laserbelichter of infraroodbelichter;
• (eventueel) thermische ontwikkelvoorziening;
• (eventueel) scheidingsinstallatie voor drager;
• beeldfolie.
7.1.6 Digitale fotocamera
Het digitaal vastleggen van een stilstaand beeld waarbij de kleuren dusdanig gescheiden
worden dat de digitale informatie rechtstreeks in de prepress bruikbaar is, zonder een
noodzakelijke tussenstap langs chemisch ontwikkelde film.
Milieueffect:
• minder grondstoffenverbruik, minder afval.
Komen in aanmerking:
• fotocamera met digitale achterwand plus eventuele noodzakelijke specifieke
randapparatuur.
7.1.7 Spoelwaterrecirculatiesysteem voor ontwikkelmachine en
plaatontwikkelmachine
Het hergebruik na zuivering van spoelwater, afkomstig van de ontwikkeling van films
of offsetplaten.
Milieueffect:
• sterke vermindering van waterverbruik.
Komen in aanmerking:
• pompen;
• filterhouders;
• ionenwisselaar;
• bijbehorende opslagtanks.
140

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
7.1.8 Ontwikkelmachines met cascadesysteem voor spoelwater
Ontwikkelen van fotografische materialen in een systeem met cascadespoeling of met
dubbele spoelbakken.
Milieueffect:
• minder en minder vervuild spoelwater.
Komen in aanmerking:
• meerprijs t.o.v. gewone ontwikkelmachine.
7.1.9 Waterloze offset: installaties voor de ontwikkeling van Toray-platen
Specifieke ontwikkelmachine voor de ontwikkeling van offsetplaten van het type
“Toray”.
Koelsysteem voor platen en inktwerk.
Installaties voor het koelen van inktwerk en offsetplaten waardoor bestaande
offsetpersen geschikt kunnen worden gemaakt voor waterloze offset.
Milieueffect:
• volledig verdwijnen van de IPA-emissie bij offsetdruk.
Komen in aanmerking:
• ontwikkelmachine;
• luchtkoeler;
• blaasluchtbalken;
• ventilatoren;
• koelluchtcirculatiesysteem.
7.1.10 Computer naar plaat (Computer-to-plate)
Het direct, zonder enige fotografische tussenbewerking, overbrengen van in digitale
vorm beschikbare tekst en beeld, van computer naar offsetplaten.
7.1.11 Computer naar pers (Computer-to-press)
Het direct, zonder fotografische tussenbewerkingen, overbrengen van in digitale vorm
beschikbare tekst en beeld naar op de pers liggende offsetplaten.
Milieueffect:
• geen verbruik (en afval en spoelwater) van fotochemicaliën voor de
ontwikkeling van film.
141

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
Komen in aanmerking:
• op de offsetpers gemonteerde laser-plaat-belichter voor offsetplaten zonder
zware metalen;
• processor;
• bijhorend computerwerkstation met impositie software en extern
massageheugen.
7.1.12 Computer naar papier (Computer-to-paper)
Het direct, zonder fotografische tussenbewerkingen, tweezijdig en in 4 kleuren
overbrengen van tekst en beeld op computer en papier, waarbij zonder het drukken te
stoppen tekst en beeld gewijzigd kunnen worden.
Milieueffect:
• geen verbruik (en afval en spoelwater) van fotochemicaliën voor de
ontwikkeling van film;
• minder afval en emissies bij het drukproces.
Komen in aanmerking:
• digitale tweezijdige 4-kleuren drukpers met RIP;
• (eventueel) computerwerkstation met impositioning software en extern
massageheugen.
7.1.13 Verdeelinstallaties voor offsetinkt uit retourcontainer
Inktverdeling naar de pers via het gebruik van gesloten retourcontainers.
Milieueffect:
• vermijden van belangrijke hoeveelheden verpakkingsafval.
Komen in aanmerking:
• aftapinstallatie;
• mengbuis;
• aansluitstukken;
• pomp.
7.1.14 Regenereerdestillatie
Regenereerapparaat voor oplosmiddelen (wasmiddelen, spoelmiddelen, tolueen, …).
Investeringen voor het batchgewijs terugwinnen/regenereren van de in de eigen
productie gebruikte oplosmiddelen via intermitterende distillatie.
142

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
Milieueffect:
• lager finaal verbruik van oplosmiddelen.
Komen in aanmerking:
• regenereerapparaat;
• standaard;
• besturingseenheid.
7.1.15 Vochtrollen die lager gebruik van IPA toelaten
Vochtwalsen van keramisch of ander materiaal dat het toevoegen van IPA aan het
vochtwater overbodig maakt of sterk doet verminderen.
Milieueffect:
• sterke daling van het IPA-verbruik.
Komen in aanmerking:
• keramische vochtwalser;
• specifieke bekleding.
7.1.16 Centrale vochtwaterinstallatie met filtratie-unit
Centrale installatie voor de optimale regulatie van de samenstelling van het vochtwater
en voor de filtratie en recirculatie ervan. De filtratie verwijdert papierstof en inkt uit het
vochtwater van offsetpersen waarbij de vochtwateradditieven behouden blijven. De
levensduur van een vochtwateroplossing kan hierdoor sterk toenemen.
Milieueffect:
• laat lager IPA verbruik toe;
• lager verbruik van vochtwater en toevoegmiddelen.
Komen in aanmerking:
• pomp;
• vacuümpomp;
• regelsysteem;
• filterinstallatie;
• tank.
7.1.17 Grondstoffenaudit tolueen, papier, energie
Investering voor het evalueren van de verschillende beheerssystemen van het bedrijf,
met het oog op het realiseren van een belangrijke grondstoffenbesparing (tolueen,
papier, energie).
143

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
In deze audit dient de weerslag aangegeven te worden van de betrokken
bedrijfsactiviteiten op de verschillende milieucompartimenten, het energie-,
grondstoffen- en afvalstoffenbeheer.
Milieueffect:
• optimalisatie van tolueen-, papier- of energieverbruik;
• daling van emissies en afval.
Komen in aanmerking:
• de immateriële investeringen van de audit;
• alle materiële investeringen die in het verslag van de audit vermeld worden en
die tot doel hebben de verschillende beheerssystemen te doen uitstijgen tot
boven de wettelijke verplichtingen.
7.1.18 Automatische wasinstallaties voor offsetvellenpersen met recirculatie van
gebruikt wasmiddel
Automatische wasinstallatie voor offsetvellenpersen waarbij het mengsel van water en
wasmiddel teruggevoerd wordt naar een reservoir voor recirculatie.
Milieueffect:
• lager verbruik wasmiddelen en poetsdoeken;
• betere valorisatie van afval mogelijk.
Komen in aanmerking:
• meerkost t.o.v. gewone pers;
• pompen;
• verdeelinstallatie;
• reservoir.
7.1.19 Luchtwasser voor condenswater uit tolueenterugwininstallatie
Luchtwasser voor de verwijdering van tolueensporen in condenswater afkomstig van
tolueenterugwininstallaties. Condenswater wordt in de lucht verneveld; tolueen
diffundeert naar de lucht; de met tolueen beladen lucht wordt teruggedreven naar de
tolueenterugwininstallatie.
Milieueffect:
• verminderen van diffuse tolueenemissie.
Komen in aanmerking:
• vernevelaar;
• pompen;
• ventilatiesysteem;
• (eventueel) tank.
144

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
7.1.20 Inkapselen van illustratiediepdrukpersen
Omkasting voor het tegengaan van de verspreiding van diffuus verdampte
oplosmiddelen in illustratiediepdrukkerijen. De afgezogen lucht kan vervolgens naar de
tolueenterugwininstallatie worden gedreven.
Milieueffect:
• significant lagere emissies van tolueen.
Komen in aanmerking:
• omkasting;
• ventilatiesysteem.
7.1.21 Regeneratieve thermische naverbrander voor koolwaterstoffen
Milieueffect:
• daling KWS-emissies;
• energierecuperatie.
Komen in aanmerking:
• verbrandingskamers;
• branders;
• ventilatoren;
• warmtewisselaars;
• (eventueel) aërosolfilter.
7.1.22 Regeneratieve katalytische naverbrander
Milieueffect:
• daling KWS-emissies;
• energierecuperatie.
Komen in aanmerking:
• reactor met katalysatorbed;
• ventilatoren;
• warmtewisselaar.
7.1.23 Adsorptie-installaties voor koolwaterstoffen
Milieueffect :
• daling KWS-emissies.
145

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
Komen in aanmerking:
• actiefkooladsorbers koeler;
• vacuümpompen;
• ventilatoren.
7.1.24 Waterzuiveringsinstallaties
Milieueffect :
• daling van de emissies naar het aquatisch milieu.
Komen in aanmerking:
• pompen;
• filtersystemen;
• tanks;
• compressoren;
• flocculatiebuizen;
• reactoren;
• elektrolysecellen;
• extractie-eenheden;
• ionenwisselaren;
• pH-meters;
• roerwerken;
• bezinker;
• schrapers;
• doseereenheden;
• schakelkasten;
• verwarmingseenheden.
7.1.25 Waterterugwinningsinstallaties
Investeringen voor het behandelen van proces- of reinigingswater met het oog op
hergebruik.
Milieueffect :
• daling van het waterverbruik en de emissies naar het aquatisch milieu.
Komen in aanmerking:
• pompen;
• filtersystemen;
• tanks;
• compressoren;
• flocculatiebuizen;
• reactoren;
146

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
• elektrolysecellen;
• extractie-eenheden;
• ionenwisselaren
• pH-meters;
• roerwerken;
• bezinker;
• schrapers;
• doseereenheden;
• schakelkasten.
7.2 Zwartelijststoffen gebruikt in de sector
De volgende zwartelijststoffen 1 worden in de grafische sector gebruikt.
Stof Gebruik Vervangbaar?
Tolueen Illustratiediepdrukkerijen,
oplosmiddel voor inkten
Xyleen Illustratiediepdrukkerijen,
oplosmiddel voor inkten van
proefpersen (zelden)
Benzeen Komt voor als geringe
verontreiniging van tolueen
Aniline Oplosmiddel voor flexo-inkten (sterk
verouderd)
Perchloorethyleen
(PER)
Uitspoelmiddel vormvervaardiging
flexodruk
147
Neen
Ja
(Enkel te vervangen door
tolueen)
Tolueen is in de illustratiediepdruk het standaard oplosmiddel voor de inkten. Xyleen
wordt in afwijking daarvan soms nog gebruikt als oplosmiddel in de inkten aan
proefpersen. Xyleen heeft de eigenschap om langzamer te verdampen dan tolueen en
omdat proefpersen langzamer draaien dan productiepersen is deze eigenschap soms
vereist. Benzeen treft men in héél kleine concentraties aan als verontreiniging in
tolueen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat alle tolueen in illustratiediepdrukkerijen
1 Bron: Niet-limitatieve lijst technologieën Ecologiesteun (ANRE)
-
Ja
Ja

Hoofdstuk 7
______________________________________________________________________
voldoet aan de DIN-norm inzake “Reintoluol” en dat daardoor het benzeengehalte onder
de 0,1 % ligt.
Tolueen kan (samen met sporen van xyleen en benzeen) in het water terechtkomen via
de terugwininstallaties. Tolueen wordt daarin aan actieve kool geadsorbeerd. Als de
actieve kool verzadigd is, gebeurt desorptie met stoom. Het stoom/tolueenmengsel
wordt gecondenseerd. Het tolueen en het water vermengen praktisch niet met elkaar
waardoor er een fasescheiding optreedt: tolueen zonder water en water met bijna geen
tolueen (0,5 g/m 3 ). De waterfractie wordt meestal geloosd. Om de lozing van tolueen
(kleine hoeveelheid die aanwezig is in de waterige fractie) tegen te gaan, wordt als BBT
aanbevolen om de waterfractie te ‘luchtstrippen’ alvorens te lozen. Hierdoor wordt de
tolueeninhoud gereduceerd tot enkele procenten van de oorspronkelijke vervuiling.
Vervanging van het tolueen in de illustratiediepdruk is om technische en economische
redenen niet haalbaar. De toepassing van waterige inkten verkeert nog in een
experimenteel stadium en kent nog veel beperkingen (voor wat betreft de
productiesnelheid en de kwaliteit).
Aniline (zeer giftig!) was ooit een veelgebruikt oplosmiddel in de flexografie. Voor
zover bekend wordt het nu niet meer gebruikt; er bestaan goede alternatieven voor.
Het uitspoelmiddel, dat gebruikt wordt in de vormvervaardiging flexodruk, bestond in
het verleden vaak uit perchloorethyleen (PER). Momenteel bestaan er goed bruikbare
alternatieven, zodat het gebruik van perchloorethyleen (PER) niet meer nodig is.
148

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 8: ECONOMISCHE IMPACT....................................................149
8.1 Economische impact van de BBT-aanbevelingen ......................................150
8.1.1 Inleiding en opbouw...................................................................150
8.1.2 Algemene maatregelen ...............................................................150
8.1.3 Prepress .....................................................................................154
8.1.4 Niet drukkende proefsystemen....................................................154
8.1.5 Vormvervaardiging flexodruk.....................................................155
8.1.6 Vormvervaardiging offset...........................................................155
8.1.7 Drukken offset ...........................................................................156
8.1.8 Illustratiediepdruk ......................................................................158
8.1.9 Flexo/Diepdruk, oplosmiddelhoudend.........................................159
8.1.10 Flexo/Diepdruk, waterig.............................................................160
8.2 Economische impact op de sector ............................................................161
8.2.1 Algemeen: alle bedrijven.............................................................161
8.2.2 Prepress bedrijven ......................................................................161
8.2.3 Vellenoffset en rotatie coldset bedrijven .....................................162
8.2.4 Rotatie heatset bedrijven ............................................................163
8.2.5 Illustratiediepdrukkerijen............................................................165
8.2.6 Flexo- en diepdrukkerijen, oplosmiddelhoudend .........................167
8.2.7 Flexo- en diepdrukkerijen, waterig..............................................170
8.2.8 Tot slot ......................................................................................170
149

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
HOOFDSTUK 8: ECONOMISCHE IMPACT
In dit hoofdstuk wordt enerzijds nagegaan welke kosten de BBT-aanbevelingen,
geformuleerd in hoofdstuk 5, voor de verschillende modules met zich meebrengen.
Daarnaast wordt nagegaan welke de economische impact is van deze aanbevelingen op
de Vlaamse bedrijven uit de grafische sector.
8.1 Economische impact van de BBT-aanbevelingen
8.1.1 Inleiding en opbouw
In de paragrafen 8.1.2 tot en met 8.1.10 zijn steeds gedeeltelijk de tabellen uit Hoofdstuk
5: “Beste Beschikbare Technieken - evaluatie en selectie” hernomen. Per onderwerp zijn
de BBT ‘in te voeren via vergunning’ en ‘in te voeren met andere instrumenten’
samengenomen. Daarnaast is de informatie over de kosten overgenomen.
Voor zover nodig wordt onder de tabellen op elk van de posten een toelichting gegeven.
Dit blijft meestal beperkt tot die posten waarvan de kosten niet ‘nihil’, ‘gering’ zijn en
niet ‘zichzelf terugverdienen’.
8.1.2 Algemene maatregelen
Overzicht van de kosten die gemoeid gaan met de aanbevolen BBT.
Groep BBT Kosten
Afvalstoffen • verwijderen afvalstoffen cf. de •
speciale afvalstromenlijst
nihil
Verpakkingsmaterialen • verwijderen verpakkings- • nihil
materialen cf. de speciale
Reinigen verpakkings- •
afvalstromenlijst
reinigen
• nihil
materialen
verpakkingsmaterialen cf. de
afvalstromenlijst
Lozen • lozen cf. de speciale afval- •
stromenlijst
nihil
Poetsdoeken • alle niet-wasbare poetsdoeken •
uit grafische ondernemingen
nihil
worden behandeld als
Opslag van poetsdoeken •
gevaarlijk afval, tenzij door het
bedrijf aangetoond wordt dat
dit niet nodig is
vuile poetsdoeken zo opslaan •
dat bodemverontreiniging niet
mogelijk is en dat verdamping
nihil
van oplosmiddelen wordt
tegengegaan
150

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
Geluid • waar nodig wegnemen of • afhankelijk van de omstandig-
voorkomen geluidshinder (bij
bestaande bedrijven reactie op
klachten)
heden
Trillingen • waar nodig wegnemen of
voorkomen van hinder door
trillingen (reactie op klachten)
Geur • voor heatset: regelen via
emissiegrenzen
• voor illustratiediepdruk en
grote flexo/diepdruk: regelen
via de emissiebeperkingen
• voor andere processen:
Opslag gevaarlijke stoffen in
verpakking
reageren op klachten
• bestaande Vlaamse regelgeving
handhaven.
151
• afhankelijk van de omstandigheden
• afhankelijk van de omstandigheden
• in bestaande situaties vaak
aanzienlijk; zeker bij kleine
bedrijven
• vaak zijn belangrijke
bezuinigingen mogelijk als de
regels met enige souplesse
gehanteerd worden, zonder dat
Vloeistofdichtheid van • nieuwe werkvloeren moeten •
de veiligheid wordt aangetast
nauwelijks additionele kosten
nieuwe werkvloeren
vloeistofdicht zijn en bestand
tegen de daarboven gebruikte
chemicaliën, smeerolie etc.
Vloeistofdichtheid van • als de vloer niet volledig • gering
bestaande werkvloeren vloeistofdicht is en bestand
tegen de chemicaliën:
machines en werkvoorraden
van chemicaliën boven
Ondergrondse tanks •
lekbakken plaatsen
bestaande Vlaamse regelgeving •
handhaven
aanzienlijk
Niet meer gebruikte • niet meer gebruikte tanks • aanzienlijk
ondergrondse tanks
verwijderen of ledigen
vullen met een inerte stof
en
Rioleringen nieuwe panden • nieuwe panden: bedrijfs- • nauwelijks extra kosten
rioleringen moeten bestendig
zijn tegen de gebruikte
Rioleringen bestaande •
chemicaliën
inspecteren van de zichtbare • controle e.d. gering
panden
•
delen
controleren op
•
mogelijk
vervangen: aanzienlijk
beschadigingen door boomgroei
en verzakkingen
• onderzoeken van mogelijke
lozing van agressieve
chemicaliën in het verleden en
de bestendigheid daartegen van
het riool; zonodig verder
Leveranciers
onderzoeken en repareren
- • gering
Locatie • onderwerpen van bedrijven in •
grondwaterbeschermingsgebieden
aan strenge regels
gering

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
m.b.t. bodembescherming,
maar verbieden is niet nodig
152

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
Toelichting:
Geluid:
Trillingen:
Geur:
Het betreft over het algemeen óf grote ventilatoren e.d. óf nachtelijke
vrachtwagenbewegingen. Beide komen alleen bij grotere bedrijven voor.
Maatregelen tegen de overlast door nachtelijke vrachtwagenbewegingen kunnen
variëren van het heropvoeden van de chauffeurs (deuren niet dichtslaan, motoren
niet laten lopen, niet schreeuwen e.d.) tot het moeten bouwen van een garage
waarin het laden en lossen plaatsvindt. Dit laatste geval is erg duur, maar komt
zelden voor.
Komt zeer zelden voor.
Voor de illustratiediepdruk en verpakkingsdruk oplosmiddelhoudend zijn de
kosten vervat in de bestrijding van de oplosmiddelemissies. Voor de kleinere
heatsetbedrijven kan geurhinder leiden tot het aanschaffen van een naverbrander.
Bovendien moet de naverbrander aan strengere eisen voldoen. Aanzienlijke
investeringen gaan hiermee gemoeid. De kostprijs van een kleinste naverbrander
bedraagt 6 miljoen BEF.
Opslag gevaarlijke stoffen
Tanks:
Als opslagplaatsen voor gevaarlijke stoffen binnen bestaande panden exact
volgens de voorschriften moeten worden gebouwd kunnen de kosten voor kleine
bedrijven buitensporig zijn. Een goede afweging tussen noodzaak en de
interpretatie van de voorschriften is dan ook op zijn plaats.
Het bouwen van nieuwe tanks is, zeker voor oplosmiddelen en
oplosmiddelhoudende inkten, mede door de steeds strengere
veiligheidsmaatregelen, duur. Er zijn echter, behalve voor de grootste bedrijven
meestal alternatieven, bijvoorbeeld een aangepast voorraadbeheer. Bedrijven
waarvoor de kosten ondraaglijk zouden zijn, worden nooit gedwongen tot de
installatie van dergelijke tanks.
Niet meer gebruikte ondergrondse tanks:
Rioleringen:
Het verwijderen van dergelijke tanks kan buitensporig duur zijn. Vandaar dat, in
dergelijke gevallen, het alternatief van ‘onklaar’ maken moet worden geboden.
Dit bestaat uit het goed leegzuigen van de tank en deze vullen met een inert
materiaal.
Het vervangen van bestaande maar defecte rioleringen kan buitensporig duur zijn
als ze op een moeilijk bereikbare plaats liggen (eerder uitzonderlijk). Deze
maatregel is onvermijdelijk ter voorkoming van bodemverontreiniging.
153

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.1.3 Prepress
Overzicht van de kosten die gemoeid gaan met de aanbevolen BBT.
Hulpstof BBT Kosten
Fixeer • “replenishen” en in-line zilverterugwinning
als fixeergebruik
machineklaar > 700 liter/jaar
• voorkomen van te vroege
vervanging door kwaliteitscontrole
en registratie
Ontwikkelaar (fotografisch) • voorkomen van te vroege
vervanging door kwaliteitscontrole
en registratie
• “replenishen” en hergebruik
door filtratie als
ontwikkelaargebruik machine-
Spoelwater ontwikkelmachine
klaar > ± 1.400 liter/jaar
• regelmatig reinigen, juist
afstellen en zo nodig vervangen
afkwetsrollen. (en bij
fixeergebruik > 700 liter/jaar:
in-line zilverterugwinning)
154
• investering vanaf 120.000
BEF, verdient zichzelf terug
• investering vanaf 120.000
BEF, verdient zichzelf terug
• geen
Ammoniak • emissie beperken door: • koolfilter: gering
verpakking goed af te sluiten, • overig: geen
zuinige
machine
afstelling van de
• in het gaval van véél
ammoniak: koolfilter en deze
tijdig vervangen
Toelichting:
Fixeer en ontwikkelaar:
De grenzen aan de bedrijfsgrootte zijn dusdanig gekozen dat de investeringen
zich in de meeste gevallen zelf terugverdienen.
8.1.4 Niet drukkende proefsystemen
Voor de niet drukkende proefsystemen zijn er geen modulespecifieke aanbevelingen.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.1.5 Vormvervaardiging flexodruk
Overzicht van de kosten die gemoeid gaan met de aanbevolen BBT.
Hulpstof BBT Kosten
Spoelmiddel,
• geen gebruik van gechloreerde • investering: gering
perchloorethyleen
koolwaterstoffen
• overige kosten: gering
Spoelmiddel, organisch • geen gebruik van gechloreerde • na vervangen van
oplosmiddel
koolwaterstoffen
perchloorethyleen: geen
Schoonmaakmiddel • geen gebruik van gechloreerde • na vervangen van
uitwasapparatuur
koolwaterstoffen
perchloorethyleen: geen
Spoelwater uitwassen • in het geval van veel: • investering: onbekend
destillatie-apparatuur • per geval een financiële
•
afweging maken
zal alleen lonen bij de grootste
bedrijven
Toelichting:
Niet van toepassing.
8.1.6 Vormvervaardiging offset
Overzicht van de kosten die gemoeid gaan met de aanbevolen BBT’s.
Hulpstof BBT Kosten
Correctie- en etsmiddelen • geen chroomzouten • nihil
Toelichting:
Niet van toepassing.
155

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.1.7 Drukken offset
Overzicht van de kosten die gemoeid gaan met de aanbevolen BBT.
Hulpstof BBT Kosten
Offsetinkt • geavanceerde weegschalen • investering gering
voor kleurmengen
• verdient zichzelf terug door
• gebruik van “overnight”-inkten minder inkt en minder
Verpakkingsmateriaal
offsetinkt rotatie (coldset &
heatset)
Offsetinkt rotatie heatset
< 15 ton/jaar
Offsetinkt rotatie heatset
15-25 ton/jaar
Offsetinkt rotatie heatset
25-100 ton/jaar
Offsetinkt rotatie heatset
> 100 ton/jaar
en -sprays
• bij grote hoeveelheden:
retourcontainers
156
gevaarlijk afval
• investering: 0,5 à 1 miljoen
BEF
• vermindert verliezen
• verlaagt kosten “handling” en
afval
• bij geurproblemen: • minimale investering naver-
naverbranding (grenswaarde: branding ± 6 miljoen BEF
20 mgC/Nm³ continu) • buitensporig duur voor deze
bedrijven en in verhouding tot
de geringe emissie
• bij geurproblemen naver- • minimale investering
branding met grenswaarde ± 6 miljoen BEF
(20 mgC/Nm³ continu)
(naverbrander, 20 mgC/Nm³),
• naverbranding volgens tijdspad buitensporig duur in
en grenswaarden van VOS- verhouding tot bereikte emissie
richtlijn (100 mgC/Nm³, 24u reductie
gemiddeld)
• condensatie (100 mgC/Nm³) is
goedkoper, maar dat is niet zo
efficiënt tegen geurhinder.
• bij geurproblemen
naverbranding met
grenswaarde (20 mgC/Nm³
continu)
• naverbranding volgens tijdspad
en grenswaarden van VOSrichtlijn
(20 mgC/Nm³, 24u
gemiddeld)
• bij geurproblemen
naverbranding met
grenswaarde (20 mgC/Nm³
continu)
• naverbranding binnen enkele
jaren en grenswaarden van
VOS-richtlijn (20 mgC/Nm³,
24u gemiddeld)
Alle schoonmaakmiddelen • zonder uitstel: geen CFK’s,
geen terpenen, minimaal
vlampunt 40 °C
• met overgangstijd van enkele
jaren: minimaal vlampunt
Oplosmiddelhoudende
schoonmaakmiddelen
rotatie Heatset
55 °C
• bij grote bedrijven interne
destillatie en hergebruik
• minimale investering
± 6 miljoen BEF, duur in
verhouding tot bereikte emissie
reductie
• minimale investering
± 6 miljoen BEF, duur in
verhouding tot bereikte emissie
reductie
• investering: tijd om juiste
middel te vinden en er mee te
leren werken, verdere kosten:
gering
• destillatie: investering vanaf
circa 1 miljoen BEF, verdient
zichzelf terug.
Isopropylalcohol (IPA) • verminder IPA-gebruik waar • investering: tijd om juiste

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
mogelijk (zie toelichting) afstellingen te vinden,
•
aanzienlijk bij vervangen rollen
overige kosten: gering
Isopropylalcohol (IPA) • zodra geschikte vervangers • gering
beschikbaar: vervang IPA
(alléén als ozonvorming
aantoonbaar wordt verminderd)
Alle poetsdoeken • poetsdoeken met oplos- • nihil
•
middelen in container met
gesloten deksel
geen schoonmaakmiddel over
de poetsdoeken heen gieten
Toelichting:
Naverbranders:
Buitensporig grote investeringen voor kleine bedrijven. Aan deze bedrijven moet
daarom ook de gelegenheid worden gegeven om een alternatief toe te passen. Zo
kan men soms, bij vervanging van persen overgaan op een andere techniek zoals
coldset of IR-droging. De geringe haast van de invoering van de maatregel die
uitgaat van de VOS-richtlijn komt hier goed van pas.
Schoonmaakmiddelen:
De productie- en managementtijd, die nodig is om goede nieuwe
schoonmaakmiddelen te vinden en om ermee te leren werken, moet niet worden
onderschat. De kosten zijn nauwelijks kwantificeerbaar, maar ze zijn wel degelijk
aanzienlijk.
Isopropylalcohol:
De productie- en managementtijd, die nodig is om te leren werken met minder
isopropylalcohol, moet niet worden onderschat. De kosten zijn nauwelijks
kwantificeerbaar, maar ze zijn wel degelijk aanzienlijk. Het eventueel vervangen
van rollen is duur en varieert uiteraard van pers tot pers. Vervangt men bij
gelegenheid van een persrevisie of groot onderhoud, dan kunnen de kosten
acceptabel zijn.
157

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.1.8 Illustratiediepdruk
Overzicht van de kosten die gemoeid gaan met de aanbevolen BBT.
Hulpstof BBT Kosten
Diepdrukinkt • inkt restanten bij zwarte inkt •
vermengen
gering
Tolueen (bestaande • cf. VOS-richtlijn:
• investering: afhankelijk van de
situaties)
-óf totale emissie (diffuus +
end-of-pipe) 20 % van de
capaciteit van de bestaande
terugwinapparatuur en
solventinput (annex IIIb)
-óf 75 mgC/Nm³ gemiddeld
over 24u én maximaal 15 %
van de solventinput diffuus
kwaliteit luchthuishouding
(annex IIIa),
Tolueen (bij ingrijpende •
oplosmiddelbalans maandelijks
en jaarlijks
totale emissie (diffuus + end- • investering: afhankelijk van de
wijzigingen
bedrijven)
en nieuwe of-pipe) 10/15 %
(ingekapselde/niet ingekapseld
persen) van de input
capaciteit van de bestaande
terugwinapparatuur en
kwaliteit luchthuishouding
• nieuwe persen: inkapselen
• oplosmiddelbalansen
maandelijks en jaarlijks
• later: percentages verder
verlagen (8,5 % voor
ingekapselde en 10 % voor niet
ingekapselde persen)
Schoonmaakmiddel vloeren • traag verdampend • gering
schoonmaak-middel (tenzij
ruimteafzuiging
terugwinning gaat)
naar
Condenswater terugwin- • luchtstrippen
• investering: onbekend
installatie
• hergebruik
koelwater
als ketel- of • voor strippen: kosten eigenlijk
niet relevant want tolueen is
een zwartelijststof voor water
• hergebruik als ketel- of
koelwater
terugverdienen
kan zichzelf
Destillatie residu • opslag in gesloten containers • gering
Toelichting:
Niet van toepassing.
158

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.1.9 Flexo/Diepdruk, oplosmiddelhoudend
Overzicht van de kosten die gemoeid gaan met de aanbevolen BBT.
Hulpstof BBT Kosten
Flexo- of diepdrukinkt op
oplosmiddelbasis
Oplosmiddelen
< 15 ton/jaar
Oplosmiddelen
15-25 ton/jaar
Oplosmiddelen
25-150 ton/jaar
Oplosmiddelen
> 150 ton/jaar
Toelichting:
Substitutie:
• gebruik geavanceerde
weegschalen en
mengapparatuur, of computers
met foto-spectrometer en zo
opwerken en hergebruiken
• geen beperkingen
• drempel cf. VOS-richtlijn
• geen nageschakelde techniek,
maar zoveel mogelijk
substitutie
• emissies maximaal 30 % van
referentie-emissie.
• geen nageschakelde techniek,
maar zoveel mogelijk
substitutie
• emissies maximaal 25 % van
referentie-emissie.
159
• investeringen:
-geavanceerde weegschaal:
gering
-computer met fotospectrometer
e.d. alleen voor grote
bedrijven haalbaar (orde van
grootte 100 ton inkt/jaar)
• geen
• investering:
-veel tijd en beproevingen om
de juiste producten te vinden
-kostentoename door duurdere
inkt
-meer afval en duurdere
verwijdering
• investering:
-veel tijd en beproevingen om
de juiste producten te vinden
-kostentoename door duurdere
inkt
-meer afval en duurdere
• substitutie aanmoedigen •
verwijdering
zie toelichting
• resterende oplosmiddelen:
•
naverbranden of terugwinnen
diffuse emissies beperken
• “peakshaven” toestaan:
•
maximale emissie: 25 % van
referentie-emissie
oplosmiddelbalansen
maandelijks en jaarlijks
De productie- en managementtijd, die gepaard gaat met het vervangen van
oplosmiddelhoudende inkten door waterige inkten, moet niet onderschat worden.
Niet alleen moeten inkten gevonden worden die kwalitatief het gelijke resultaat
geven, ook moeten de klanten daarvan overtuigd worden. Dit zal veelal gepaard
gaan met veel proefdraaien en uitvoerige testen.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
Ook in de productie zélf is overgang op waterige inkten geen sinecure. Het duurt
lang voordat men het proces zodanig onder de knie heeft, zodat weer gelijke
productiesnelheden kunnen worden gehaald. Ook kan het zijn dat drukvormen
voor herhalingsorders opnieuw moeten worden gemaakt. Waterige inkten zijn
bovendien in het gebruik duurder dan oplosmiddelhoudende inkten. Men heeft er
weliswaar minder van nodig, maar er ontstaat meer afval, er wordt meer energie
gebruikt voor de droging en ze zijn per kg duurder. (De toename van het
energiegebruik mag overigens niet worden overdreven. In de praktijk gaat het om
een toename van 10 tot 25 %).
Naverbranden:
Zie toelichting bij paragraaf 5.10.3 onder punt 2.
8.1.10 Flexo/Diepdruk, waterig
Overzicht van de kosten die gemoeid gaan met de aanbevolen BBT.
Hulpstof BBT Kosten
Flexo- en diepdrukinkt op
waterbasis
• gebruik van geavanceerde
weegschalen en
mengapparatuur, of computers
met foto-spectrometer en zo
opwerken en hergebruiken
160
• Investeringen:
-geavanceerde weegschaal:
gering
-computer met fotospectrometer
e.d. alleen voor grote
bedrijven haalbaar (orde van
Spoelwater, verontreinigd • Mogelijkheid 1:
•
grootte 100 t inkt/jaar)
nihil
met waterige flexo- of
diepdrukinkt, -lak of -lijm
-passende werkmethode om het
lozen van waterige inkt te
beperken tot sporen
Spoelwater, verontreinigd • Mogelijkheid 2:
• gering,
met waterige flexo- of
diepdrukinkt, -lak of -lijm
-eenvoudige waterzuiverings- vanaf circa 300.000 BEF
installatie om het lozen van,
met waterige inkten
verontreinigd,
voorkomen
water te
Toelichting:
Niet van toepassing.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.2 Economische impact op de sector
8.2.1 Algemeen: alle bedrijven
In de paragrafen 8.2.2-8.2.7 zijn voor alle voorkomende bedrijfstypen de BBT
overgenomen, waaraan noemenswaardige hoge kosten verbonden zijn. Steeds zijn naast
de ‘algemene aanbevelingen’ ook de aanbevelingen overgenomen van de modules die in
een dergelijk bedrijf kunnen voorkomen.
De algemene aanbevelingen over riolen en werkvloeren leiden in het overgrote deel van
de gevallen niet tot noemenswaardige hoge kosten. In uitzonderingsgevallen kan dat wél
het geval zijn. Dit kan voorkomen worden als de uitvoering van deze aanbevelingen
ertoe leidt dat het bedrijf
• defecte rioleringen moet repareren op moeilijk bereikbare plaatsen;
• werkvloeren met grote bouwkundige gebreken moet aanpassen;
Dit zijn allebei zaken die zelden zullen moeten worden uitgevoerd, maar áls het nodig is,
voor zéér aanzienlijke kosten kunnen zorgen. Deze beide posten zijn onderstaand niet
steeds herhaald.
8.2.2 Prepress bedrijven
a. Algemene aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
Groep BBT Kosten
Opslag gevaarlijke stoffen in
verpakking
Niet meer gebruikte
ondergrondse tanks
• bestaande Vlaamse regelgeving
handhaven.
• niet meer gebruikte tanks
verwijderen of ledigen en
vullen met een inerte stof
161
• in bestaande situaties vaak
aanzienlijk; zeker bij kleine
bedrijven.
• aanzienlijk
b. Module-specifieke aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
De specifieke BBT’s voor de in deze bedrijven voorkomende modules ‘prepress en
offsetvormvervaardiging’ kennen geen noemenswaardig hoge kosten.
c. Economische impact
De aanbevelingen hebben geen grote economische impact op prepress bedrijven.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.2.3 Vellenoffset en rotatie coldset bedrijven
a. Algemene aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
Groep BBT Kosten
Trillingen • waar nodig wegnemen of
voorkomen van hinder door
Opslag gevaarlijke stoffen in
verpakking
trillingen(reactie op klachten)
• bestaande Vlaamse regelgeving
handhaven.
Ondergrondse tanks • bestaande Vlaamse regelgeving •
handhaven
aangetast
aanzienlijk
Niet meer gebruikte • niet meer gebruikte tanks • aanzienlijk
ondergrondse tanks
verwijderen of ledigen
vullen met een inerte stof
en
b. Module-specifieke aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
162
• afhankelijk van de
omstandigheden
• in bestaande situaties vaak
aanzienlijk; zeker bij kleine
bedrijven
• vaak zijn belangrijke
bezuinigingen mogelijk als de
interpretatie van de regels en
de noodzaak met elkaar in
overeenstemming zijn, zonder
dat de veiligheid wordt
De specifieke BBT voor de in deze bedrijven voorkomende modules ‘prepress en
offsetvormvervaardiging, drukken offset’ kennen geen noemenswaardig hoge kosten.
Aangetekend moet hierbij worden dat het verminderen van het IPA-gebruik en het
overgaan op schoonmaakmiddelen met een hoger vlampunt wél veel managementtijd en
gewenning bij het productiepersoneel zullen vergen.
c. Economische impact
De aanbevelingen hebben geen grote economische impact op vellenoffset en rotatie
coldset bedrijven.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.2.4 Rotatie heatset bedrijven
a. Algemene aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
Groep BBT Kosten
Geluid • waar nodig wegnemen of
voorkomen van de
geluidshinder (bij bestaande
bedrijven reactie op klachten)
Trillingen • waar nodig wegnemen of
voorkomen van de hinder door
trillingen(reactie op klachten)
Geur • voor heatset: regelen via
emissiegrenzen
Opslag gevaarlijke stoffen in
verpakking
• bestaande Vlaamse regelgeving
handhaven
Ondergrondse tanks • bestaande Vlaamse regelgeving
handhaven
Niet meer gebruikte • niet meer gebruikte tanks • aanzienlijk
ondergrondse tanks
verwijderen of ledigen
vullen met een inerte stof
en
b. Module-specifieke aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
163
• afhankelijk van de
omstandigheden
• afhankelijk van de
omstandigheden
• zie module-specifieke
•
aanbevelingen (zie hoofdstuk 5,
paragraaf 5.8)
in bestaande situaties vaak
aanzienlijk, zeker bij kleine
bedrijven
• aanzienlijk
De specifieke BBT voor de meeste in deze bedrijven voorkomende modules ‘prepress en
offsetvormvervaardiging, drukken offset’ kennen geen noemenswaardig hoge kosten.
Aangetekend moet hierbij worden dat het verminderen van het IPA-gebruik en het
overgaan op schoonmaakmiddelen met een hoger vlampunt wél veel managementtijd en
gewenning bij het productiepersoneel zullen vergen.
Wel zijn aanzienlijke kosten gemoeid met het moeten vermijden van geurhinder en, bij
grotere bedrijven, het moeten verminderen van de VOS-emissies.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
Groep BBT Kosten
Offsetinkt rotatie heatset
< 15 ton/jaar
Offsetinkt rotatie heatset
15-25 ton/jaar
Offsetinkt rotatie heatset
25-100 ton/jaar
Offsetinkt rotatie heatset
> 100 ton/jaar
c. Economische impact
• bij geurproblemen:
naverbranding (grenswaarde:
20 mgC/Nm³ continu)
164
minimale investering
naverbranding ± 6 miljoen
BEF; buitensporig duur voor
deze bedrijven en in
verhouding
emissie
tot de geringe
• bij geurproblemen • minimale investering
naverbranding met ± 6 miljoen BEF
grenswaarde (20 mgC/Nm³ (naverbrander, 20 mg/m³);
continu)
buitensporig duur in
• naverbranding volgens tijdspad verhouding tot bereikte emissie
en grenswaarden van VOS- reductie
richtlijn (100 mgC/Nm³, 24u • condensatie (100 mg/m³) is
gemiddeld)
goedkoper, maar dat is niet zo
goed tegen geurhinder.
• bij geurproblemen naverbranding
met grenswaarde
(20 mgC/Nm³ continu)
• naverbranding volgens tijdspad
en grenswaarden van VOSrichtlijn
(20 mgC/Nm³, 24u
gemiddeld)
• bij geurproblemen naverbranding
met grenswaarde (20
mgC/Nm³ continu)
• naverbranding binnen enkele
jaren en grenswaarden van
VOS-richtlijn (20 mgC/Nm³,
24u gemiddeld)
• minimale investering
± 6 miljoen BEF, duur in
verhouding tot bereikte emissie
reductie
• minimale investering
± 6 miljoen BEF, duur in
verhouding tot bereikte emissie
reductie
De specifieke BBT voor de meeste in deze bedrijven voorkomende modules (prepress,
offset vormvervaardiging, drukken offset) hebben geen grote financiële impact op dit
deel van de sector.
Dit is anders voor de BBT specifiek voor de Heatset. De kosten van geur- en VOSemissie
bestrijding zijn hoog.
Zeker voor de kleinere bedrijven in dit deel van de sector kan dit een zéér aanzienlijk
impact hebben. Dit doet zich voor als men de geurhinder dient te verhelpen
(< 25 ton/jaar) en als men, gedwongen door de VOS-richtlijn, de VOS-emissie uit de
drogers moeten gaan bestrijden (15-25 ton/jaar). In veel gevallen zullen deze kleine
bedrijven proberen uit te wijken naar een andere droogtechniek (UV, infrarood of
coldset). Als dit al mogelijk is, gaat ook dit gepaard met grote investeringen.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.2.5 Illustratiediepdrukkerijen
a. Algemene aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
Groep BBT Kosten
Geluid • waar nodig wegnemen of
voorkomen van geluidshinder
(bij bestaande bedrijven reactie
op klachten)
Trillingen • waar nodig wegnemen of
voorkomen van de hinder door
trillingen(reactie op klachten)
Ondergrondse tanks • bestaande Vlaamse regelgeving •
handhaven
aanzienlijk
Niet meer gebruikte • niet meer gebruikte tanks • aanzienlijk
ondergrondse tanks
verwijderen of ledigen
vullen met een inerte stof
en
b. Module-specifieke aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
165
• afhankelijk van de omstandigheden
• afhankelijk van de omstandigheden
De specifieke BBT voor de in deze bedrijven voorkomende module ‘Prepress’ kent geen
noemenswaardig hoge kosten. Voor de module Vormvervaardiging diepdruk zijn geen
BBT’s aanbevolen. Naar de hier voorkomende galvanische processen is een afzonderlijk
studie gedaan (zie Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor het elektrolytisch
behandelen, chemisch behandelen en ontvetten met oplosmiddelen van metalen
oppervlakken).
Voor de module ‘Illustratiediepdruk, drukken’ gelden de volgende aanbevelingen met
noemenswaardig hoge kosten:

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
Hulpstof BBT Kosten
Tolueen (bestaande
situaties)
Tolueen (bij ingrijpende
wijzigingen en nieuwe
bedrijven)
Condenswater
terugwininstallatie
c. Economische impact
• cf. VOS-richtlijn
-óf totale emissie (diffuus +
end-of-pipe) 20 % van de input
(annex IIIb)
-óf 75 mgC/Nm³ gemiddeld
over 24u én maximaal 15 %
diffuus (annex IIIa),
oplosmiddelbalans maandelijks
en jaarlijks
• totale emissie (diffuus + endof-pipe)
10/15%
(ingekapselde/niet ingekapseld
persen) van de input
• nieuwe persen: inkapselen
• oplosmiddelbalansen:
maandelijks en jaarlijks
• later percentages verder
verlagen (8,5 voor
ingekapselde en 10% voor niet
ingekapselde persen)
• luchtstrippen, hergebruik als
ketel- of koelwater
166
• investering: afhankelijk van de
capaciteit van de bestaande
terugwinapparatuur en
kwaliteit luchthuishouding.
• investering: afhankelijk van de
capaciteit van de bestaande
terugwinapparatuur en
kwaliteit luchthuishouding.
• investering: onbekend
• voor strippen: kosten eigenlijk
niet relevant want tolueen is
een zwartelijststof voor water
• hergebruik als ketel- of
koelwater kan zichzelf
terugverdienen
Gezien hun grootte hebben de algemene aanbevelingen geen grote economische impact
op deze bedrijven.
Deze bedrijven beschikken al over tolueen terugwininstallaties. Indien de ventilatielucht
uit de drukkerijruimte nu al naar deze installatie wordt gevoerd, en deze aan de geldende
emissiegrenzen voldoet, zal het bedrijf zeer waarschijnlijk ook aan de aanbevolen eisen
voor bestaande situaties voldoen. Is dit niet of slechts ten dele het geval, dan is wijziging
van zowel de luchthuishouding waarschijnlijk nodig. Ook wijzigingen in de
bedrijfsvoering en de manier waarop de terugwininstallatie wordt aangestuurd (op
concentratie i.p.v. op tijd) kunnen nodig zijn.
Kleine, maar tolueenrijke luchtstromen, zoals vanaf de schoonmaakafdeling kunnen
bijvoorbeeld alsnog naar de terugwininstallatie worden gevoerd. Ook het vermijden van
het gebruik van tolueen voor het reinigen van vloeren draagt bij tot het verminderen van
de tolueenverliezen.
De aanbevelingen voor bestaande situaties zijn zodanig, dat in de regel uitbreiding of
vervanging van de terugwininstallatie niet nodig is. De kosten zullen dan ook, gezien de
grootte van deze bedrijven, meestal acceptabel zijn.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
Voor nieuwe situaties en ingrijpende wijzigingen kunnen de aanbevelingen wel leiden tot
uitbreiding of vervanging van delen van de terugwininstallatie. Dit zal zich steeds tegelijk
met andere grote investeringen voordoen. In dergelijke gevallen moet er meestal tòch het
nodige veranderd worden aan terugwininstallatie en luchthuishouding. Uitvoeren van de
aanbeveling brengt dan acceptabele additionele kosten met zich mee.
8.2.6 Flexo- en diepdrukkerijen, oplosmiddelhoudend
a. Algemene aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
Groep BBT Kosten
Geluid • waar nodig wegnemen of
voorkomen van geluidshinder
(bij bestaande bedrijven reactie
op klachten)
Geur • voor grote flexo/diepdruk: via
de emissiebeperkingen
• voor andere processen:
reageren op klachten
Ondergrondse tanks • bestaande Vlaamse regelgeving •
handhaven
aanzienlijk
Niet meer gebruikte • niet meer gebruikte tanks • aanzienlijk
ondergrondse tanks
verwijderen of ledigen
vullen met een inerte stof
en
b. Module-specifieke aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
167
• afhankelijk van de
omstandigheden
• zie module-specifieke
aanbevelingen (zie hoofdstuk 5,
paragraaf 5.10)
De specifieke BBT voor de in deze bedrijven voorkomende module ‘Vormvervaardiging
flexodruk’ kent geen noemenswaardig hoge kosten.
Voor de module ‘Flexo/Diepdruk oplosmiddelhoudend’ gelden de volgende
aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten:

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
Oplosmiddelen
15-25 ton/jaar
Oplosmiddelen
25-150 ton/jaar
Oplosmiddelen
> 150 ton/jaar
Hulpstof BBT Kosten
c. Economische impact
• geen nageschakelde techniek,
maar zoveel mogelijk
substitutie
• emissies maximaal 30% van
referentie-emissie.
• geen nageschakelde techniek,
maar zoveel mogelijk
substitutie
• emissies maximaal 25% van
referentie-emissie.
168
• investering: veel tijd en
beproevingen om de juiste
producten te vinden,
kostentoename door duurdere
inkt, meer afval en duurdere
verwijdering
• investering: veel tijd en
beproevingen om de juiste
producten te vinden,
kostentoename door duurdere
inkt, meer afval en duurdere
• aanmoedigen van substitutie •
verwijdering
zie toelichting
• resterende oplosmiddelen:
•
naverbranden of terugwinnen
diffuse emissies beperken
• “peakshaven” toelaten:
•
maximale emissie: 25% van
referentie-emissie
oplosmiddelbalansen
maandelijks en jaarlijks
Van de kleinere bedrijven (15-150 ton/jaar), die hoofdzakelijk in flexo werken, wordt
verwacht dat zij goeddeels overgaan op waterige inkten. Van de grotere bedrijven (>150
ton/jaar) wordt verwacht dat zij, voor zover overgang op waterige inkten niet mogelijk
is, of om andere redenen onaantrekkelijk is, naverbranders installeren.
Het vervangen van oplosmiddelhoudende systemen door waterige is vaak geen sinecure.
De kosten zijn slecht kwantificeerbaar, maar moeten niet onderschat worden. Zo zijn
waterige inkten in aanschaf duurder dan oplosmiddelhoudende. Restanten ervan zijn veel
minder vaak opnieuw te gebruiken en de verwerking daarvan is duurder. Het overgaan
op een ander inktsysteem vraagt uitvoerige tests van de geproduceerde
verpakkingsmaterialen bij klanten, veelal het vervangen van drukvormen voor
herhalingsorders en altijd een grondige herscholing van het personeel.
Opgemerkt moet worden dat deze bedrijven voor zover zij oplosmiddelhoudende inkten
hebben gesubstitueerd, zij daarna vallen onder de module ‘Flexo/diepdruk waterig’.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
Bij naverbranden en terugwinnen worden de investering en de variabele kosten
grotendeels bepaald door het maximaal aan de installatie toe te voeren luchtdebiet. De
droogluchtdebieten van flexo- en diepdrukpersen zijn, in verhouding tot de hoeveelheid
afgevoerde oplosmiddelen, over het algemeen groot. De oplosmiddelconcentraties bij het
bedrukken van papier zijn meestal slechts 1 à 2 gram per Nm³. De maximale
luchtdebieten variëren van circa 10.000 tot 50.000 Nm³/h per pers. Deze lage
concentratie geldt vooral bij het bedrukken van papier. Bij het bedrukken van kunststof
wordt meestal ook een volvlak wit gedrukt en een beschermende laklaag of een tweede
laag kunststof aangebracht. Deze deelprocessen gaan, in tegenstelling tot het drukken
van afbeeldingen en teksten, gepaard met veel oplosmiddelen in weinig drooglucht.
Hierdoor treft men bij het bedrukken van kunststoffen 1 vaak, bij een gelijke emissie, een
lager luchtdebiet aan.
Als vuistregel kan men voor het schatten van de investering in een naverbrander
hanteren: 6 miljoen BEF plus 500 BEF per Nm³/h aan capaciteit. Voor elke Nm³
additionele capaciteit kost een naverbrander dus circa 500 BEF extra. Een
terugwininstallatie kost 20 à 50 miljoen BEF meer dan een naverbrander. Bij een
jaarverbruik van minder dan 500 ton is het dan ook zeer onwaarschijnlijk dat een
terugwininstallatie loont boven een naverbrander.
Vooral voor kleinere bedrijven zijn de kosten van naverbranding buitensporig. Ter
illustratie: een bedrijf dat volledig oplosmiddelhoudend werkt, twee kleine flexopersen
heeft, met een debiet van circa 10.000 Nm³/h en een oplosmiddelgebruik van circa
80 ton/jaar. Hier bedraagt de investering voor de naverbrander (inclusief circa 25 %
bouwkundig etc) circa 13 à 14 miljoen BEF. Vaste lasten aan rente, afschrijving,
onderhoud e.d. komen dan op circa 2 miljoen BEF per jaar. Aan gas en elektra moet
gerekend worden op 1 miljoen BEF. Totaal ruim 3 miljoen BEF. Bij een
personeelsbezetting van circa 30 medewerkers is de maximale jaarwinst van een dergelijk
bedrijf circa 10 miljoen BEF. Een naverbrander zou dus ongeveer 1/3 van de maximale
jaarwinst wegnemen.
Van de bedrijven in dit deel van de sector wordt een zeer grote inspanning verwacht. Om
deze reden dient het invoeren van de aanbevelingen geleidelijk te geschieden. De
bedrijven hebben tijd nodig om, binnen de randvoorwaarden die de aanbevelingen geven,
de minst kostbare oplossing te vinden.
1 Het bedrukken van kunststoffen is echter geen onderwerp van deze studie.
169

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
8.2.7 Flexo- en diepdrukkerijen, waterig
a. Algemene aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
Groep BBT Kosten
Geluid • waar nodig wegnemen of
voorkomen geluidshinder (bij
bestaande bedrijven reactie op
klachten)
Ondergrondse tanks • bestaande Vlaamse regelgeving •
handhaven
aanzienlijk
Niet meer gebruikte • niet meer gebruikte tanks • aanzienlijk
ondergrondse tanks
verwijderen of ledigen
vullen met een inerte stof
en
b. Module-specifieke aanbevelingen met noemenswaardig hoge kosten
170
• afhankelijk van de
omstandigheden
De specifieke BBT voor de in deze bedrijven voorkomende modules kennen geen
noemenswaardig hoge kosten.
c. Economische impact
De aanbevelingen hebben geen grote economische impact deze bedrijven.
8.2.8 Tot slot
Voor de sector als geheel, voldoet de aanbevolen verzameling BBT aan de eis dat deze
economisch haalbaar moeten zijn. Voor de reductie van de uitstoot van oplosmiddelen is
in bijna alle delen van de sector een zeer grote inspanning nodig. In de meeste gevallen
zullen de kosten hiervan verborgen blijven: substitutie is meer een kwestie van productieen
managementtijd dan van investeringen.
In geval van de heatset bedrijven en de grote flexo- en diepdrukkerijen zal voor het
voorkomen van de VOS-emissies een grote investering nodig zijn. De bedragen die
hiermee gemoeid gaan zullen gedurende één of enkele jaren beslag leggen op een
aanzienlijk deel van het investeringsbudget.
Voor individuele bedrijven kunnen zich bijzondere situaties voordoen waarbij de
aanbevelingen buitensporig duur uitpakken. Dit zal echter hoge uitzondering zijn. Het
bevoegd gezag behoort in dergelijke gevallen te voorkomen dat bedrijven hieraan ten
onder gaan. Zij kunnen in dergelijke gevallen prioriteiten aangeven om te voorkomen dat
alles in één keer moet worden aangepast, of de aanbevelingen zeer nauwkeurig
toesnijden op de specifieke omstandigheden van het betreffende bedrijf. Hiermee moet te
voorkomen zijn dat bedrijven onbedoeld ten onder gaan aan de aanbevelingen uit dit
rapport.

Hoofdstuk 8
______________________________________________________________________
171

Hoofdstuk 1 : bijlage 1/1
______________________________________________________________________
BIJLAGE 1/1: LEDEN VAN HET BEGELEIDINGSCOMITE
Instantie Lid
AMINAL De heer Marc Bogaert
AMINAL De heer Gilbert Degroote
ANRE De heer Paul Zeebroek
FEBELGRA De heer Jan Buysse
FETRA Mevrouw Ilse Vervloet
IWT Mevrouw Lieve De Doncker
OVAM De heer André Coppens
OVAM De heer Koen Govaert
VEGRAB De heer Pieter Ghijsels
VEGRAB De heer Walter Goossens
VITO De heer Roger Dijkmans
VITO Mevrouw Anja Vaesen
VITO Mevrouw An Derden
VMM Mevrouw Myriam Rosier
Instantie Onderzoekers
Maetis Consultancy De heer Paul Verspoor
Febelgra De heer Jan Buysse
FETRA Mevrouw Ilse Vervloet
Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken
BBT-kenniscentrum
p/a VITO
Boeretang 200
2400 MOL
tel: (014)33 58 68
fax: (014)32 11 85
e-mail: bbt@vito.be
Maetis Consultancy
- De heer Paul Verspoor
Timmermanslaan 2
Postbus 1644
NL-3600 BP Maarssen
NEDERLAND
tel: 0031 346 56 24 14
fax: 0031 346 57 39 66
1

Hoofdstuk 1 : bijlage 1/1
______________________________________________________________________
Contactpersonen federaties België
- De heer Jan Buysse
Febelgra - Federatie van de Belgische Grafische Industrie
Belliardstraat 20, bus 16
1040 BRUSSEL
tel: (02)512 36 38 - 512 14 92
fax: (02)513 56 76
- Mevrouw Ilse Vervloet
Fetra - Federatie der Papier- en Kartonverwerkende Bedrijven
Steenweg Waterloo 715, bus 25
1180 BRUSSEL
tel: (02)344 19 62
fax: (02)344 86 61
Contactpersonen administraties/overheidsinstellingen
- De heer Marc Bogaert
AMINAL
Algemeen Milieu- en Natuurbeleid
Graaf de Ferraris-gebouw
E. Jacqmainlaan 156, bus 8
1000 BRUSSEL
tel.: (02)553 80 57
fax: (02)553 80 55
- De heer André Coppens
De heer Koen Govaert
OVAM
Kan. De Deckerstraat 22-26
2800 MECHELEN
tel: (015)28 42 84
fax: (015)20 32 75
- Mevrouw Lieve De Doncker
IWT
Bischoffsheimlaan 25
1000 BRUSSEL
tel: (02)223 00 33
fax: (02)223 11 81
- De heer Gilbert Degroote
AMINAL - Milieuvergunningen
Belliardstraat 4-6
1040 BRUSSEL
tel: (02)550 20 30
fax: (02)550 20 05
2

Hoofdstuk 1 : bijlage 1/1
______________________________________________________________________
- De heer Walter Goossens
De heer Pieter Gijsels
VEGRAB
Grote Markt 19, bus 3
2000 ANTWERPEN
tel: (03)231 16 85
fax: (03)231 16 85
- Mevrouw Myriam Rosier
VMM
Gasthuisstraat 42
9300 AALST
tel: (053)72 62 11
fax: (053)71 10 78
- De heer Paul Zeebroek
ANRE
Markiesstraat 1
1000 BRUSSEL
tel.: (02)507 39 56
fax: (02)507 44 38
3

Hoofdstuk 1 : bijlage 1/1
______________________________________________________________________
4

Hoofdstuk 1 : bijlage 1/2
______________________________________________________________________
BIJLAGE 1/2: LITERATUURLIJST
Titel Jaar Onderzoekers/Uitgeverij
Alcoholvrij drukken 1997 Eindwerk EGON, Guy desmet
Cahier sectoriel 'Imprimerie' 1997 Ministère de la Région Wallonne
Reinigingsprodukten in de offsetdruk 1997 Eindwerk EGON, Wendy Danschotter
Handleiding Milieuzorg 1997 Febelgra (Presti-project)
Annual Statistical Report 1997 Intergraf
Jaarrapport 1997 Febelgra
Umweltschutz in der Druckindustrie 1996 Bundesverband Druck E.V.
Milieu Actie Plan Papier en Karton 1996 Stichting Integraal Ketenbeheer Papier
en Karton
Handboek milieumaatrgelen grafische
industrie en verpakkingsdrukkerijen
1
1996 VNG Uitgeverij (VNG: Vereniging van
Nederlandse Gemeenten)
Druckfarbe und Umwelt 1996 Verband der Druckfarbenindustrie
Onderzoek naar technieken met een duidelijke
milieuverdienste die in de Grafische Industrie
kunnen worden toegepast
Zware metalen in drukinkten 1996 Maetis
VOS-arme reinigingsmiddelen voor
verschillende toepassingen in de offset
Milieuwijzer Vlaams gewest 1996 Febelgra
Grundlagen und Verfahrensschritte der
modernen Tiefdrucktechnik
Special Waste Regulations: guidance for
photographic and printing industries
1996 Maetis Consultancy BV & Smits
Consultancy
1996 Chemiewinkel Universiteit van
Amsterdam
1996 Siegwerk Druckfarben,
Dr.Kocherscheid
1996 Silver Lining Industries
Sectoriële Studie 1996 Febelgra (Presti-project)
Onderzoek terugwinning van oplosmiddelen
in verpakkingsdrukkerijen
1995 Maetis & Tebodin
Richtlinie für die Vergabe des
österreichisches Umweltzeichens:
Schadstoffarme Druckerzeugnisse
1995 Kooperationstelle Hamburg
Zware metalen uit inkt? 1994 TNO
Druckfarben und Umwelt: Fragen an die
Druckfarbenlieferanten des Axel Springers
Verlages
1994 Axel Springer verlag
Le guide pratique de l'environnement 1994 FICG Imprimerie et Industries
Graphiques
Evolution des détergents et des additifs pour
eau de mouillage
1994 Compres/Graphique, Godfried Switters
Printer and the environment 1993 British Printing Industries Federation

Hoofdstuk 1 : bijlage 1/2
______________________________________________________________________
Nulmeting Milieubeleidsovereenkomst 1993 KVGO (Koninklijk Verbond van
Grafische Ondernemingen)
Mogelijkheden voor de reductie van de
emissie van Isopropylalcohol, zoals gebruikt
in de Grafische Industrie en
verpakkingsdrukkerijen
Inventarisatie Oplosmiddelarme Inkten,
lakken en Lijmen voor
verpakkingsdrukkerijen, deel 1 & 2
Milieubezwaarlijkheid voor water van
waterafdunbare inkten, lakken en lijmen
2
1993 Maetis & Tebodin
1992 Maetis & Tebodin
1992 Maetis & Tebodin
Solvent Guide, Flexlight Solvit 1992 Grace Printing Products
Productstudie inkt 1991 Tauw Infraconsult
Evaluatie en aanpak van de
waterverontreiniging in de Grafische Industrie
1990 Febelgra
Doelgroepanalyse Grafische Industrie en
Verpakkingsdrukkerijen
Technische Anleitung zur Reinhaltung der
Luft (TA Luft). In: Handbuch des
Umweltschutzes
1989 Berenschot & Tebodin
1986 Landsberg

Hoofdstuk 1 : bijlage 1/2
______________________________________________________________________
3

Hoofdstuk 1 : bijlage 1/3
______________________________________________________________________
BIJLAGE 1/3: AFKORTINGEN
AMINAL : Administratie Milieu, Natuur-, Land- en Waterbeheer
ANRE : Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie
BBT : Beste Beschikbare Technieken
BEF : Belgische frank
CTP : “Computer-to-plate”
CFK : Chloor-Fluor- Koolwaterstoffen
C-verbinding : Koolstofverbinding
DTP : “Desk-top-publishing”
FEBELGRA : Federatie van Belgische Grafische Industrie
FETRA : Federatie der Papier- en Kartonverwerkende Bedrijven
IPA : Isopropylalcohol
IR-droging : Infrarood-droging
IVP : (Organisatie van de) Inkt- en Verfproducenten
P1-product : Zeer licht tot licht ontvlambare vloeistoffen (vlampunt beneden
21°C)
P2-product : Ontvlambare vloeistoffen (vlampunt tussen 21 en 55°C)
P3-product : Brandbare vloeistoffen (vlampunt tussen 55 en 100°C)
KMO : Kleine en Middelgrote Onderneming
KO : Kleine Onderneming
KWS : Koolwaterstoffen
LEL : “Lower Explosion Limit”
MBO : Milieubeleidsovereenkomst Grafische Industrie en Verpakkingsdrukkerijen
NL : Nederland
OVAM : Openbare AfvalstoffenMaatschappij voor het Vlaamse Gewest
PER : Perchloorethyleen
PMS : “Pantone Mixing System”
PRESTI : PREventie STImulerend programma
RA : “Rapid Access” Film
RIP : “Raster Image Processor” (Raster Impositie Programma)
TOX : Totaal organisch gebonden halogeen, uitgedrukt in chloor
TWI : Tolueenterugwininstallatie
UV : Ultra Violet
VCA : “Vegetable Cleaning Agent”
VEGRAB : Vereniging van Grafische Zelfstandige Bedrijven
VITO : Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek
VLAREM : Vlaams Reglement betreffende Milieuvergunningen
VMM : Vlaamse MilieuMaatschappij
VOS : Vluchtige Organische Stoffen
1

Hoofdstuk 1 : bijlage 1/3
______________________________________________________________________
2

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/1
______________________________________________________________________
BIJLAGE 5/1: LIJST VAN EXPERTS
Instantie Vestigingsplaats Land Expert
Didier-Quebecor Mary sur Marne Frankrijk Mr.Patrice
Chrétien
GraphiConseil Lille Frankrijk Mr.Alain Courtial
Bundesverband druck Wiesbaden Duitsland Mr.Walter Fleck
British Printing Industries Londen Verenigd Dr.John Arnold
Federation
Koninkrijk
British Printing Industries Londen Verenigd Mr.Ian Willcock
Federation
Koninkrijk
Flexible Packaging Federation Bristol Verenigd Mr.Ken Hughes
70
Koninkrijk
Febelgra Brussel België Mr.Jan Buysse
FETRA Brussel België Ms.Ilse Vervloet
Maetis Consultancy BV Maarssen Nederland Mr.Paul Verspoor

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/1
______________________________________________________________________
71

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
BIJLAGE 5/2: VOORSTEL AFVALSTROMENLIJST 1
Hulpstof vorm Lozen mogelijk zonder overschrijding
grenswaarden?
70
afval opmerking
film negatief afgewerkt - bedrijfsafval betreft alleen ontwikkeld materiaal
restanten - gevaarlijk afval zilverterugwinning
film positief afgewerkt - bedrijfsafval betreft alleen ontwikkeld materiaal
restanten - gevaarlijk afval zilverterugwinning
fotografisch papier afgewerkt - bedrijfsafval betreft alleen ontwikkeld materiaal
restanten - gevaarlijk afval zilverterugwinning
montagefolie afgewerkt - bedrijfsafval -
restanten - bedrijfsafval -
maskerfolie afgewerkt - bedrijfsafval -
spuitbus met
kleefmiddel
restanten - bedrijfsafval -
verpakking - bedrijfsafval mits leeg -
fixeer afgewerkt nee (bevat zilver) gevaarlijk afval zilverterugwinng
ontwikkelaar
(fotografisch)
activator (copyproof
e.d.)
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits schoon en
droog
afgewerkt nee gevaarlijk afval (als niet geloosd) heroverwegen als de samenstelling goed
bekend is
restanten nee gevaarlijk afval (als niet geloosd) heroverwegen als de samenstelling goed
bekend is
verpakking - bedrijfsafval, mits schoon en
droog
afgewerkt nee (bevat zilver) gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits schoon en
droog
additieven afgewerkt - komt niet voor, worden gemengd met
fixeer of ontwikkelaar
spoelwater
ontwikkel-machine
niet-wasbare
poetsdoeken
wasbare
poetsdoeken
spoelwater
verpakking
voorbereiding
restanten - gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits schoon en
droog
afgewerkt ja, mits maatregelen om zilver te minimaliseren
genomen zijn.
- -
afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - bedrijfsafval -
afgewerkt - retour verhuurbedrijf -
afgewerkt ja - -
ammoniak afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - Lozen
1 Met afvalstromen wordt bedoeld: het geheel van afvalstoffen en afvalwater
-
-
-
-
-

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
Hulpstof vorm Lozen mogelijk zonder
overschrijding grenswaarden?
kleurenfolie (geen
copycolor)
ontwikkelaar
kleurenfolie
71
afval opmerking
afgewerkt - bedrijfsafval -
restanten - bedrijfsafval -
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits schoon en droog -
droge toners afgewerkt - bedrijfsafval -
restanten - bedrijfsafval -
verpakking - bedrijfsafval -
vloeibare toners afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits schoon en droog -
cleaning agent afgewerkt nee gevaarlijk afval -
ontwikkelaar droge
toners (NaOH)
niet-wasbare
poetsdoeken
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits schoon en droog -
afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits schoon en droog -
afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - bedrijfsafval -
wasbare poetsdoeken afgewerkt - retour verhuurbedrijf -
kleurenfolie
(copycolor)
spoelwater verpakking
niet-drukkende
proefsystemen
afgewerkt - bedrijfsafval mits zonder zilver met zilver: gevaarlijk afval
restanten - bedrijfsafval mits zonder zilver met zilver: gevaarlijk afval
afgewerkt ja - -

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
Hulpstof vorm Lozen mogelijk zonder
overschrijding
grenswaarden?
spoelmiddel,
perchloor-ethyleen
spoelmiddel,
organisch
oplosmiddel
72
afval opmerking
afgewerkt nee gevaarlijk afval gehalogeneerde oplosmiddelen niet toegestaan
restanten nee gevaarlijk afval gehalogeneerde oplosmiddelen niet toegestaan
verpakking - bedrijfsafval mist schoon en droog gehalogeneerde oplosmiddelen niet toegestaan
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mist schoon en droog -
fotopolymeer afgewerkt - bedrijfsafval als polymeer uitgehard, zo niet:
gevaarlijk afval
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - Als polymeer uitgehard bedrijfsafval. Als
polymeer niet uitgehard gevaarlijk afval
fotopolymere platen afgewerkt - bedrijfsafval -
restanten - bedrijfsafval -
rubberresten afgewerkt - bedrijfsafval -
restanten - bedrijfsafval -
rubberen clichés afgewerkt - bedrijfsafval -
restanten - bedrijfsafval -
destillatieresidu afgewerkt - gevaarlijk afval -
wasbare
poetsdoeken
niet-wasbare
poetsdoeken
schoonmaak-middel
uitwas-apparatuur
afgewerkt - retour verhuurbedrijf -
afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - bedrijfsafval -
afgewerkt nee gevaarlijk afval gehalogeneerde oplosmiddelen niet toegestaan
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mist schoon en droog -
UV lampen afgewerkt - materiaal hergebruik -
spoelwater
uitwassen
afgewerkt ja, mits vaste stof gefilterd materiaal hergebruik -
-
-

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
Hulpstof vorm Lozen mogelijk zonder overschrijding
grenswaarden?
73
afval opmerking
aluminium platen afgewerkt - afvoeren via handel in oude metalen -
restanten - afvoeren via handel in oude metalen -
plaat-ontwikkelaar afgewerkt nee gevaarlijk afval als niet loosbaar heroverwegen als de samenstelling
goed bekend is
spoelwater
plaatontwikkelmachine
copyrapid-achtige
platen
negatieven
copyrapid-achtige
platen
fixeer copyrapidachtige
platen
restanten nee gevaarlijk afval als niet loosbaar heroverwegen als de samenstelling
goed bekend is
verpakking - bedrijfsafval, mits schoon en droog -
afgewerkt ja - -
afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - gevaarlijk afval -
afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - gevaarlijk afval -
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mits met water gespoeld -
correctie-middelen afgewerkt ja - geen chroom zouten
restanten ja - geen chroom zouten
verpakking - bedrijfsafval geen chroom zouten
etsmiddelen afgewerkt ja - geen chroom zouten
niet-wasbare
poetsdoeken
wasbare
poetsdoeken
spoelwater
verpakking
restanten ja - geen chroom zouten
verpakking - bedrijfsafval geen chroom zouten
afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - bedrijfsafval -
afgewerkt - retour verhuurbedrijf -
afgewerkt ja - -
gom afgewerkt ja - komt terecht in spoelwater
restanten nee bedrijfsafval -
verpakking - bedrijfsafval -
nahard-middelen afgewerkt ja - -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval -

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
zinkoxide platen afgewerkt - als metaal afvoeren via handel oude
metalen, als papier bedrijfsafval
restanten - als metaal afvoeren via handel oude
metalen, als papier bedrijfsafval
toray platen afgewerkt - afvoeren via handel in oude metalen -
restanten - afvoeren via handel in oude metalen -
UV lampen afgewerkt - materiaal hergebruik -
Hulpstof vorm Lozen mogelijk zonder
overschrijding
grenswaarden?
74
afval opmerking
offsetinkt afgewerkt - gevaarlijk afval er zijn ook IR en UV inkten, deze worden
gelijk aan de 'gewone' offsetinkten worden
behandeld.
reinigingsmiddel inktwerk,
rubberdoek en platen,
offset vellen
oplosmiddel-houdende
schoonmaak-middelen
rotatie Coldset
oplosmiddel-houdende
schoonmaak-middelen
rotatie Heatset
reinigingsmiddel
vochtrollen
spoelwater plaatbevochtiging
restanten - gevaarlijk afval -
verpakking - afvoeren via handel in oude metalen, mits
schraapleeg
-
-
offset inkt is betrekkelijk onschuldig, een
leeg geschraapt inktblik kan als oud ijzer
worden verwerkt
afgewerkt nee gevaarlijk afval Geen gechloreerde oplosmiddelen,
vlampunt minimaal K2 (40°), vanaf 19xx
minimaal K3 (55°)
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mits leeg en droog -
afgewerkt nee gevaarlijk afval Geen gechloreerde oplosmiddelen,
vlampunt minimaal K2 (40°), vanaf 19xx
minimaal K3 (55°)
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mits leeg en droog -
afgewerkt nee gevaarlijk afval Geen gechloreerde oplosmiddelen,
vlampunt minimaal K2 (40°), vanaf 19xx
minimaal K3 (55°)
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mits leeg en droog -
afgewerkt - - afgewerkt komt niet voor, komt terecht in
spoelwater
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mits leeg en droog -
afgewerkt ja - kleine hoeveelheden met weinig
verontreinigende stoffen, kan geloosd
worden

vochtwater-toevoegingsmiddel
(geen IPA)
Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
afgewerkt - - afgewerkt komt niet voor, komt terecht in
vochtwater
restanten - gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mits leeg en droog -
isopropyl-alcohol (IPA) afgewerkt - - afgewerkt komt niet voor, komt terecht in
vochtwater
vochtwater met/zonder
IPA
restanten - gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mits leeg en droog -
afgewerkt ja - kleine hoeveelheden met weinig
verontreinigende stoffen, kan geloosd
worden
zinkhoudend vochtwater afgewerkt ja - hoeveelheden zijn zeer klein
correctie-middelen afgewerkt - - zie vormvervaardiging offset
etsmiddelen afgewerkt - - zie vormvervaardiging offset
niet-wasbare poetsdoeken afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - bedrijfsafval -
wasbare poetsdoeken afgewerkt - retour verhuurbedrijf -
spoelwater verpakkingen afgewerkt ja - -
gom afgewerkt ja - komt terecht in afvalwater
restanten - bedrijfsafval -
verpakking - bedrijfsafval -
rubberdoek afgewerkt - bedrijfsafval -
anti-smetpoeder afgewerkt - - komt niet voor, wordt verbruikt
restanten - bedrijfsafval -
verpakking - bedrijfsafval -
offsetlakken afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mits leeg en droog -
papier afgewerkt - afvoeren via handel in oud papier -
inkt(illustratie-diepdruk)
tolueen
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - - niet opnemen, komt per tankwagen
tolueen afgewerkt nee -
restanten nee gevaarlijk afval via leverancier
verschnitt afgewerkt nee gevaarlijk afval komt terecht in de inkt
niet-wasbare
poetsdoeken
verpakking - - niet opnemen, komt per tankwagen
afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - bedrijfsafval -
wasbare poetsdoeken afgewerkt - retour verhuurbedrijf -
75

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
inktadditieven afgewerkt nee komt terecht in de inkt
schoonmaak-middel
vloeren
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval -
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval mits schoon en droog -
condenswaterTWI afgewerkt ja, mits ontdaan van tolueen
d.m.v. luchtwassen
76
- ontdoen van tolueen d.m.v.
luchtwassen. (zonder stripper tolueen
concentratie ± 500 mg/m³, met stripper 5
à 10 mg/m³)
destillatie sludge afgewerkt - gevaarlijk afval -
papier afgewerkt - afvoeren via handel in oud papier -
Hulpstof vorm Lozen mogelijk zonder
overschrijding
grenswaarden?
flexo-inkt op
oplosmiddelbasis
flexo-lak op
oplosmiddelbasis
diepdrukinkt op
oplosmiddelbasis
diepdruk-lak op
oplosmiddelbasis
afval opmerking
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - mits leeg en droog, afvoeren via handel in
oude metalen
dun vloeibaar: blikken leeggieten, en
met oplosmiddel reinigen
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - mits leeg en droog, afvoeren via handel in
oude metalen
dun vloeibaar: blikken leeggieten, en
met oplosmiddel reinigen
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - mits leeg en droog, afvoeren via handel in
oude metalen
dun vloeibaar: blikken leeggieten, en
met oplosmiddel reinigen
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - mits leeg en droog, afvoeren via handel in
oude metalen
dun vloeibaar: blikken leeggieten, en
met oplosmiddel reinigen
oplosmiddelen afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - mits leeg en droog, afvoeren via handel in
oude metalen
oplosmiddel, containers leeggieten,
restje oplosmiddel verdampt
niet-wasbare poetsdoeken afgewerkt - gevaarlijk afval -
restanten - bedrijfsafval -
wasbare poetsdoeken afgewerkt - retour verhuurbedrijf -
flexo-vormen afgewerkt - bedrijfsafval -

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
primer afgewerkt nee gevaarlijk afval -
reinigingsmiddel
(gravurewalsen)
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - mits leeg en droog, afvoeren via handel in
oude metalen
77
dun vloeibaar: blikken leeggieten, en
met oplosmiddel reinigen
afgewerkt nee gevaarlijk afval -
restanten nee gevaarlijk afval -
verpakking - mits leeg en droog, afvoeren via handel in
oude metalen
oplosmiddel, containers leeggieten,
restje oplosmiddel verdampt
destillatie-residu afgewerkt - gevaarlijk afval -
papier afgewerkt - afvoeren via handel in oud papier of
rechtstreeks naar kartonfabriek
Hulpstof vorm Lozen mogelijk zonder
overschrijding grenswaarden?
flexo-inkt op
waterbasis
flexo-lak op
waterbasis
diepdrukinkt op
waterbasis
diepdruklak op
waterbasis
spoelwater
verpakkingen
zeepachtige
schoonmaakmiddelen
niet-wasbare
poetsdoeken
afgewerkt alleen op eigen zuiveringsinstallatie
restanten alleen op eigen zuiveringsinstallatie
Sommige papiersoorten met een
voorbehadeling zijn niet
recycleerbaar bedrijfsafval
afval opmerking
gevaarlijk afval -
gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits met water gespoeld, afvoeren via handel in oude metalen
afgewerkt alleen op eigen zuiveringsinstallatie
restanten alleen op eigen zuiveringsinstallatie
gevaarlijk afval -
gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits met water gespoeld, afvoeren via handel in oude metalen
afgewerkt alleen op eigen zuiveringsinstallatie
restanten alleen op eigen zuiveringsinstallatie
gevaarlijk afval -
gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits met water gespoeld, afvoeren via handel in oude metalen
afgewerkt alleen op eigen zuiveringsinstallatie
restanten alleen op eigen zuiveringsinstallatie
gevaarlijk afval -
gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits met water gespoeld, afvoeren via handel in oude metalen
afgewerkt ja, mits alleen sporen inkt - -
afgewerkt - - komt terecht in spoelwater
restanten - bedrijfsafval -
verpakking - bedrijfsafval -
afgewerkt - gevaarlijk afval -

wasbare
poetsdoeken
Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
restanten - bedrijfsafval -
afgewerkt - retour verhuurbedrijf -
flexovormen afgewerkt - bedrijfsafval -
zuiveringsslib afgewerkt - gevaarlijk afval -
primer afgewerkt alleen op eigen zuiveringsinstallatie
spoelwater reinigen
persen en
drukvormen
restanten alleen op eigen zuiveringsinstallatie
78
gevaarlijk afval -
gevaarlijk afval -
verpakking - bedrijfsafval, mits met water gespoeld, afvoeren via handel in oude metalen
afgewerkt ja, mits alleen sporen inkt ?? -
papier en karton afgewerkt - afvoeren via handel in oud papier of
rechtstreeks naar kartonfabriek
sommige papiersoorten met een
voorbehadeling zijn niet recycleerbaar:
bedrijfsafval

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
79

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
Toelichting voorstel voor afvalstromenlijst
Afvalstromenlijst
Voorgesteld wordt om een eenvoudige lijst te maken met daarop nagenoeg alle in de Grafische Industrie
voorkomende afvalstromen. Van al deze afvalstromen op deze lijst vermelden of ze al dan niet geloosd
mogen worden en, zo niet, op welke wijze ze moeten worden afgevoerd.
De bedoeling van de lijst is dat de grafische ondernemers in een oogopslag kunnen zien wat te doen met
de in hun bedrijf vrijkomende afvalstromen. De lijst moet een handige vertaling zijn van de bestaande
regelgeving en de aanbevelingen uit deze BBT-studie.
Bijgaand het opzet voor deze lijst. De inhoud van deze lijst komt overeen met de aanbevelingen. In
Duitsland en Nederland is goede ervaring opgedaan met het beschikbaar hebben van een dergelijke lijst.
Ter toelichting het volgende:
Lozen: alleen op rioolwaterzuiveringsinstallatie
Het oordeel over het al dan niet lozen van afvalstromen betreft alleen het lozen op een riolering die is
aangesloten op een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Lozingen op het oppervlaktewater, al dan niet via een
gemeentelijke riool vallen hier niet onder. In dergelijke gevallen is een aparte beoordeling van de
loosbaarheid nodig.
Verpakking
De verwerking van gevaarlijk afval is niet de meest milieuvriendelijke bezigheid, en dient derhalve
beperkt te worden tot die gevallen waarvoor dat werkelijk nodig is. Voorgesteld wordt daarom om zoveel
mogelijk de verpakking van inkten en chemicaliën te reinigen, om te vermijden dat resterende sporen
ertoe leiden dat de verpakking als gevaarlijk afval wordt verwerkt. Tevens wordt hiermee hergebruik van
het materiaal of de daarin opgesloten energie mogelijk, zoals zal worden vereist door de EUverpakkingsrichtlijn.
Voor waterige producten wordt meestal aanbevolen de verpakking te spoelen met water. Voor
oplosmiddelen en dun vloeibare oplosmiddelhoudende producten wordt aanbevolen het laatste restje
oplosmiddel te laten verdampen. Voor offsetinkt (pasteus) wordt aanbevolen de blikken leeg te schrapen.
Vooralsnog wordt voor gereinigde metalen verpakking (inktblikken e.d.) aanbevolen om deze via de
handel in oude metalen te verwijderen. Voor kunststoffen verpakking wordt voorlopig verwijdering als
bedrijfsafval aanbevolen. Bij implementatie van de EU-verpakkingsrichtlijn in de Vlaamse regelgeving
dient de lijst daaraan te worden aangepast.
80

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/2
______________________________________________________________________
Spoelwater verpakking
Aanbevolen wordt dan om verpakking van de meeste waterige chemicaliën (fixeer, ontwikkelaar,
plaatontwikkelaar etc.) te spoelen met water om daarmee te vermijden dat ze als gevaarlijk afval moet
worden afgevoerd. In veel gevallen kan dit spoelwater van de verpakking gebruikt worden voor de
verdunning van de baden waarin de chemicaliën worden gebruikt. In de gevallen waar dit niet kan is er in
de regel geen bezwaar tegen lozen. Het betreft chemicaliën die, zeker in lage concentraties en bij geringe
hoeveelheden, slechts matig milieubezwaarlijk voor water zijn, en door een
rioolwaterzuiveringsinstallatie afdoende worden tegengehouden.
Spoelwater waterige inkten
Door Maetis en Tebodin is in 1992, in opdracht van de provincie Utrecht en het project KWS-2000, de
milieubezwaarlijkheid van waterige inkten voor water onderzocht. De gebruikte bindmiddelen, pigmenten
en additieven bleken niet erg toxisch. De slechte afbreekbaarheid van de componenten bleek het grootste
bezwaar. Het lozen van grote hoeveelheden waterige inkt behoort niet toegestaan te worden. Tegen het
lozen van spoelwater met daarin sporen van deze inkten is echter geen bezwaar. Toestemming voor deze
lozing kan alleen gelden als de vracht geminimaliseerd wordt.
Plaatontwikkelaar en fotografische ontwikkelaar
Voor zowel plaatontwikkelaar als fotografische ontwikkelaar staat in de lijst aangegeven dat zij niet
geloosd kunnen worden zonder de geldende grenswaarden te overschrijden. Dit is waarschijnlijk voor een
deel van deze producten te voorzichtig. Bovendien zijn er ontwikkelingen gaande naar steeds minder
schadelijke stoffen in deze producten.
In Duitsland geldt reeds dat afgewerkte positief plaatontwikkelaar wél en afgewerkte negatief
plaatontwikkelaar niet geloosd mag worden. Reden voor het niet mogen lozen van negatief ontwikkelaar
is dat deze zo’n 10 % oplosmiddel en enig koperftalocyanine zou bevatten. Voor wat betreft de
koperftalocyanine wordt betwijfeld of de informatie juist is. Dit is een pigment; en er valt slecht in te zien
waarom dit in een plaatontwikkelaar gebruikt zou worden.
Als er goede informatie beschikbaar is over de samenstelling van plaatontwikkelaar of fotografische
ontwikkelaar kan het oordeel zoals in de lijst gegeven heroverwogen worden.
81

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/3
______________________________________________________________________
BIJLAGE 5/3: MATE WAARIN DE AANBEVOLEN BBT REEDS WORDEN
TOEGEPAST
Hulpstof BBT Huidige toepassing
offsetinkt vellen geavanceerde weegschalen
voor kleurmengen, gebruik
overnight-inkten en -sprays
ruimschoots
offsetinkt rotatie (coldset &
heatset)
verpakkingsmateriaal
offsetinkt rotatie (coldset &
heatset)
offsetinkt rotatie heatset
100 t/j
geavanceerde weegschalen
voor kleurmengen, gebruik
overnight-inkten en -sprays
bij grote hoeveelheden:
retourcontainers
bij geurproblemen:
naverbranding (grenswaarde:
20 mgC/Nm³ continu)
a) bij geurproblemen
naverbranding met
grenswaarde (20 mgC/Nm³
continu) b) naverbranding
volgens tijdspad en
grenswaarden van VOCrichtlijn
(100 mgC/Nm³, 24h
gemidd.)
a) bij geurproblemen
naverbranding met
grenswaarde 20 mgC/Nm³
continu) b) naverbranding
volgens tijdspad en
grenswaarden van VOCrichtlijn
(20 mgC/Nm³, 24 h
gemidd.)
a) bij geurproblemen
naverbranding met
grenswaarde 20 mgC/Nm³
continu) b) naverbranding
binnen enkele jaren en
grenswaarden van VOCrichtlijn
(20 mgC/Nm³, 24h
gemidd.)
alle schoonmaak-middelen a) zonder uitstel: geen CFK's,
geen terpenen, minimaal
vlampunt 40 °C, b) met
overgangstijd enkele jaren:
minimaal vlampunt 55 °C.
70
ruimschoots
onbekend
onbekend (heel weinig
bedrijven zijn zo klein)
ruimschoots
ruimschoots
ruimschoots
geen CFK's al ruimschoots;
hoger vlampunt nog weinig

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/3
______________________________________________________________________
oplosmiddelhoudende bij grote bedrijven interne
nog weinig
schoonmaakmiddelen rotatie
heatset
destillatie en hergebruik
isopropylalcohol (IPA) verminder IPA gebruik waar
mogelijk (zie onder voor
toelichting)
isopropylalcohol (IPA) zodra geschikte vervangers
beschikbaar: vervang IPA,
(alléén als ozonvorming
aantoonbaar wordt
verminderd)
alle poetsdoeken poetsdoeken met
oplosmiddelen in container
met gesloten deksel, geen
schoonmaakmiddel over de
poetsdoeken heengieten
71
nog weinig
nog weinig
ruimschoots
Hulpstof BBT Huidige toepassing
diepdrukinkt restanten inkt bij zwart
mengen
gering
tolueen (bestaande stuaties) cf, VOS-richtlijn: òf a) totale huidige situatie zal
emissie (diffuus + end-ofpipe)
20 % van de
solventinput (annex IIIb), òf
b) 75 mgC/Nm³ gemidd over
24u èn maximaal 15 %
diffuus (annex IIIa),
oplosmiddelbalans
maandelijks en jaarlijks
vermoedelijk hieraan voldoen
tolueen (bij ingrijpende totale emissie (diffuus + end- onbekend
wijzigingen en nieuwe of-pipe) 10 / 15 %
bedrijven)
(ingekapselde/niet
ingekapseld persen) van de
input; nieuwe persen:
inkapselen;
oplosmiddelbalansen
maandelijks en jaarlijks; later
perentages verder verlagen
(8,5 en 10%)
schoonmaakmiddel vloeren traag verdampend
schoonmaakmiddel (tenzij
ruimteafzuiging naar
terugwinning gaat)
condenswater TWI luchtstrippen, hergebruik als
ketel- of koelwater
onbekend
onbekend
destillatie residu opslag in gesloten containers onbekend

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/3
______________________________________________________________________
Hulpstof BBT Huidige toepassing
flexo- of diepdrukinkt op gebruik geavanceerde
ruimschoots
oplosmiddelbasis
weegschalen en
mengapparatuur, of
computers met fotospectrometer
en zo opwerken
en hergebruiken
oplosmiddelen, 150 ton/jaar
geen nageschakelde techniek,
maar zoveel mogelijk
substitutie; emissies maximaal
30 % van referentie-emissie
geen nageschakelde techniek,
maar zoveel mogelijk
substitutie; emissies maximaal
25 % van referentie-emissie
moedig substitutie aan;
resterende oplosmiddelen:
naverbranden of terugwinnen;
beperk diffuse emissies; sta
peakshaven toe: maximale
emissie: 25% van referentieemissie;
oplosmiddelbalansen
maandelijks en jaarlijks
72
voor eenvoudig drukwerk in
flexo worden waterige inkten
al ruimschoots, in diepdruk
nog nauwelijks
voor eenvoudig drukwerk in
flexo worden waterige inkten
al ruimschoots, in diepdruk
nog nauwelijks
voor eenvoudig drukwerk in
flexo worden waterige inkten
al ruimschoots, in diepdruk
nog nauwelijks

Hoofdstuk 5 : Bijlage 5/3
______________________________________________________________________
Hulpstof BBT Huidige toepassing
flexo- en diepdrukinkt op gebruik geavanceerde
ruimschoots
waterbasis
weegschalen en
mengapparatuur, of
computers met fotospectrometer
en zo opwerken
en hergebruiken
spoelwater verontreinigd met mogelijkheid 1 passende
ruimschoots
waterige flexo- of werkmethode om lozen van
diepdrukinkt, -lak of -lijm waterige inkt te beperken tot
sporen
spoelwater verontreinigd met
waterige flexo- of
diepdrukinkt, -lak of -lijm
mogelijkheid 2 eenvoudige
waterzuiveringsinstallatie om
lozen van met waterige inkten
verontreinigd water te
voorkomen
73
ruimschoots