de sepia - Hippocampus archief - Nelos

patronen als camoufl age. Hiervoor is het
natuurlijk belangrijk dat je goed weet hoe
je omgeving er uitziet. Van alle koppotigen
hebben sepia’s de best ontwikkelde ogen.
We kunnen ze het best vergelijken met ons
eigen oog. Ze hebben een hoornvlies dat
het oog beschermt en een iris die de hoeveelheid
invallend licht regelt. Dat is bij de
sepia’s niet cirkelvormig, maar W-vormig.
Verder hebben ze een lens die van positie
kan veranderen door spiertjes (terwijl bij
ons de lens van vorm verandert door spiertjes)
en ze hebben een retina, die het licht
omzet in zenuwprikkels. Dergelijke gelijkaardige
ontwikkelingen in bouw tussen niet
duidelijk verwante taxonomische groepen,
noemt men evolutionaire convergentie, zoals
de vleugels van vogels en vleermuizen.
Maar sepia’s kunnen geen kleuren waarnemen.
Ze nemen dus hun omgeving waar in
de vorm van grijstinten. Dat is niet zo eenvoudig,
daar sommige kleuren − zoals geel
en licht blauw − dezelfde grijswaarde kennen.
Als je je wilt camoufl eren, dan wil je
natuurlijk wel weten op welke achtergrond
je zit, zodat je niet knalgeel kleurt tegen
een lichtblauwe achtergrond. Daarvoor
hebben ze een trucje. Ze kunnen namelijk
ook gepolariseerd licht waarnemen, waardoor
de contrastwaarneming enorm vergroot.
Dat gebeurt ter hoogte van de retina,
waarbij de oriëntatie van de lichtgevoelige
cellen in velden dwars op elkaar staan.
Door het in- of uitschakelen van velden
lichtgevoelige cellen, kunnen zij gepolariseerd
licht waarnemen. Maar naast gepolariseerd
licht waarnemen, kunnen ze zelf
ook licht polariseren met hun leucoforen
en iridoforen.
Zeer recent onderzoek heeft aan het licht
gebracht dat het eiwit opsine ook voorkomt
aan de buikzijde van sepia’s. Opsine is het
eiwit dat in de retina van het oog zit en het
licht omzet in een elektrische prikkel, die
naar de hersenen wordt geleid via het zenuwstelsel.
Nu zou dat kunnen betekenen
dat sepia’s in staat zijn licht waar te nemen
met de buikzijde, meer bepaald van de bodem,
om zo tot een betere camoufl age te
komen. Wordt verder onderzocht.
Een tweede en misschien wel even belangrijke
functie van hun kleuren is voor communicatie,
zoals het lokken van wijfjes en
het afschrikken van rivaliserende mannetjes.
Ze zijn daar zeer bedreven in. Zo kan
één mannetje langs de ene kant een kleurenpatroon
vertonen voor het lokken van
een wijfje, terwijl hij aan de andere kant
een patroon laat zien voor het afschrikken
van andere mannetjes.
Luc: We kennen wellicht allemaal de gewone
zeekat. Waar komt die zoal voor?
Daan: De sepia die in onze streek voorkomt
is de gewone zeekat, Sepia offi cinalis. Deze
soort kent een zeer wijde verspreiding, namelijk
van de Baltische zee en de Noordzee,
ook in de Middellandse Zee, tot aan de
Kaap de Goede Hoop in Zuid-Afrika en zelfs
tot aan Mozambique in de Indische Oceaan.
Luc: Heel eigenaardig is dat we maar een
zeer korte periode zeekatten zien in de
Oosterschelde. Waar houden ze zich normaal
op; waarom komen ze plots voor in
de Oosterschelde en waar komen ze vandaan?
Daan: Inderdaad, jaarlijks wanneer de
watertemperatuur boven de 10°C uitstijgt,
komen de zeekatten aanzwemmen vanuit
de Noordzee. Deze dieren zijn namelijk
afkomstig van het Engels Kanaal, de Baai
van Biscaye en de Atlantische Oceaan
verder zuidwaarts. Deze dieren migreren
naar de Oosterschelde voor het afl eggen
van hun eitjes. Hier kunnen duikers dan
de meest belangrijke onderdelen in de levenscyclus
van de zeekat ‘live’ meemaken,
namelijk de hofmakerij, de paring, de eiafzetting,
het ontluiken van de eieren en het
opgroeien van de jonge zeekatten.
Luc: Dus ze komen naar de Oosterschelde
om zich voor te planten. Hoe ziet de levenscyclus
van de sepia er ongeveer uit?
Daan: Laten we beginnen met het volwassen
stadium. Zoals reeds aangegeven
vertoeven de zeekatten het grootste deel
van hun leven op de foerageergronden
in de Baai van Biscaye en het Engels Kanaal.
Wanneer echter de watertemperatuur
stijgt in de lente, starten de zeekatten
hun migratie naar het noorden voor de
voortplanting en komen zo in de Noordzee
terecht. Een deel van de zeekatten zoekt
de bescherming op van de Oosterschelde.
Men moet namelijk weten dat zeekatten
steeds terugkeren naar de plaats waar ze
geboren zijn, om hun eieren af te zetten.
Iets gelijkaardigs zien we ook bij zalmen en
kikkers. De zeekatten zoeken dan substraten
om hun eitjes op af te zetten. Gelukkig
hebben enkele fervente duikers het idee
gekregen om zelf geschikte substraten uit
te zetten op plaatsen die gemakkelijk toegankelijk
zijn voor duikers. Zodat wij ook
kunnen meegenieten van het schouwspel.
Dan gaan de mannetjes op zoek naar wijfjes,
waarbij ze deze het hof trachten te maken.
Eénmaal het wijfje het mannetje een
geschikte kandidaat heeft bevonden, gaan
de dieren over tot de voortplanting. Hierbij
brengt het mannetje een spermapakketje
binnen in de mantelholte van het wijfje. Dat
gebeurt wanneer de dieren een soort ‘Gordiaans
knoop’-houding aannemen. Ook na
de bevruchting blijft het mannetje in zeer
nauw contact met het wijfje en blijft rivalen
wegjagen.
Gezien het de sterkste mannetjes zijn
die de meeste kans maken bij de wijfjes,
is het voor kleine mannetjes vrij
moeilijk nog een partner te vinden. De
kleine mannetjes van de soort Sepia
apama hebben daar een trukje op gevonden.
Ze doen zich voor als wijfjes
qua kleur en gedrag, waarbij ze zich het
hof laten maken door een sterk mannetje
met wijfje. Travestieten kunnen
we ze niet noemen, daar ze juist als bedoeling
hebben wijfjes te bevruchten.
Ze worden om die reden aangeduid als
de ‘geniepige mannetjes’. Zo kunnen
ze het wijfje dicht genoeg benaderen
en wanneer het sterke mannetje even
niet oppast, wordt zijn spermapakketje
vanuit de mantel weggenomen en
laat het ‘geniepige mannetje’ zijn eigen
spermapakketje achter. Het ‘geniepige
mannetje’ moet zich nu zo snel mogelijk
uit de voeten maken, vooraleer het
sterke mannetje iets in de gaten krijgt.
Het laatste weet van niet beter dan dat
het wijfje nog steeds bezig is met het
afzetten van eitjes met zijn eigen nakomelingen
erin.
Na de bevruchting zoekt het wijfje het substraat
op en zet daar een trosje zwarte eieren
op af. Bij andere soorten van sepia’s zijn
deze doorzichtig. Maar tijdens het afl eggen
van de eitjes, brengt het wijfje van de zeekat
een klein beetje inkt tussen de eivliezen,
waardoor deze zwart kleuren. Zo legt
ze op regelmatige tijdstippen een trosje
eitjes en dat kunnen er wel 3.000 tot 8.000
per wijfje zijn. Vandaar dat op het einde van
de ei-afzetting er eieren kunnen voorkomen
zonder inkt. Ook op het einde van de
incubatieperiode zien we meer doorzichtige
eieren. De reden hiervan is dat door
de werking van golven en stroming, kleine
Hippocampus maart/april 2011
29