Bekijk - Landelijke Cliëntenraad

Gedrag verandert niet louter
door financiële prikkels
Hoe maken mensen keuzes? Is het onvermogen om een baan
te vinden altijd een keuze? En wat is er voor nodig om mensen
te stimuleren aan de slag te gaan? Het zijn vragen die in de
politiek vaak leiden tot één gedachte: als we mensen financiële
prikkels geven, komen ze wel in actie. Dr. Will Tiemeijer van de
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) zegt
dat dit een iets te simpele gedachte is: "Goed onderzoek naar de
drijfveren van mensen kan veel meer opleveren".
14
ZELF 2012
Will Tiemeijer heeft een aantal publicaties op zijn naam
staan over kiezen. ‘De menselijke beslisser’ en ‘Hoe
mensen keuzes maken’ draaien om de psychologie van
het beslissen, keuze en gedrag. Opmerkelijke bevindingen
uit deze rapporten zijn dat sturen via financiële prikkels
lang niet altijd zal werken. Mensen hebben vaak
andere motieven om ergens voor te kiezen. Of ze kiezen
niet, want dat is ook een keuze.
"Als je strikt rationeel wilt kiezen, moet je veel informatie
verzamelen. Mensen hebben daar simpelweg niet
altijd tijd voor. En een deel van de mensen kan het niet,
omdat daar speciale cognitieve vaardigheden voor nodig
zijn. Daarnaast spelen andere motieven een rol. Mensen
weten wel dat ze bij het afsluiten van bijvoorbeeld
een verzekering moeten kijken naar de goedkoopste
prijs voor de meest complete dekking, maar worden
toch beïnvloed door de manier waarop de keuze tussen
verzekeringen wordt aangeboden. De invloed van
dingen die niet ter zake doen is veel groter dan mensen
denken."
Altijd keuze
De politiek wil de burger doen geloven dat iedereen
altijd een keuze heeft. Om bijvoorbeeld het eigen
budget binnen de perken te houden. Om zelf regie over
het leven te gaan voeren. Het gaat er in de politiek
voortdurend om hoe je mensen zover krijgt dat ze eigen
keuzes maken of wenselijk gedrag vertonen. Tiemeijer
zegt dat dit een veel ingewikkelder proces is dan vaak
wordt gedacht.
"In het overheidsbeleid domineert sterk het idee dat
mensen uitsluitend op financiële prikkels afgaan. Maar
niet-financiële prikkels hebben vaak grote invloed,
soms zelfs groter. De strekking van de boeken die ik
heb geschreven is dat je er bij een beleidsopgave niet
klakkeloos vanuit moet gaan dat mensen alleen maar
denken aan geld. Ga eerst eens onderzoeken wat hun
drijfveren zijn. Als je dat niet weet, weet je ook niet aan
welke knoppen je moet draaien."
Hij noemt een voorbeeld van het lerarentekort. Toen
dat speelde werd direct gedacht: we bieden leraren een
beter salaris en dan komen ze wel. "We zijn eerst eens
gaan onderzoeken of dat werkelijk zo zou werken. En
toen bleek dat jongeren die een beroep moeten kiezen
helemaal niet primair afgaan op het salaris. Ze zijn veel
meer geïnteresseerd in inhoudelijk aantrekkelijk werk,
in bijvoorbeeld iets betekenen voor kinderen en mogelijkheden
om zich te ontwikkelen. Het salaris alleen is
niet voldoende om mensen te bewegen (weer) voor de
klas te gaan staan. Het klinkt volstrekt vanzelfsprekend.
Toch is het beleid vaak anders."
Calculerend
Hij trekt de lijn door naar mensen met een uitkering. "Ik
zou wel eens willen weten waarom mensen lang in de
bijstand zitten. Daar kunnen allerlei redenen achter zitten.
Niet alleen geld, maar ook: geen passende banen,
niet genoeg opleiding of niet genoeg begeleiding om
de stap naar werk te maken. Door dan alleen maar
mensen financieel te prikkelen, kan je het risico lopen
het tegendeel te bereiken."
Het beeld doemt op van uitkeringsgerechtigden die
er nauwelijks beter van worden als ze gaan werken.
Dat zou toch ook een financiële overweging genoemd
kunnen worden? Tiemeijer: "Als je mensen heel erg als
calculerende burgers gaat benaderen, gaan ze zich op
een bepaald moment ook zo gedragen. En dat wil je
dan weer juist niet. Neem het Mantelzorgcompliment.
Mensen doen iets voor een ander uit idealisme of
omdat ze daarvan een goed gevoel over zichzelf krijgen.
Toen dat Mantelzorgcompliment er kwam, werd hun
hulp anders gedefinieerd. Toen was mantelzorg niet
langer een teken van idealisme en betrokkenheid, maar
een ‘markttransactie’. Dan gaan mensen er anders naar
kijken. En dus kwamen er opmerkingen dat het bedrag
(250 euro) toch wel erg laag was, anderen waren boos
dat ze niets kregen. Het is hetzelfde verhaal van een
kind dat karweitjes voor zijn ouders doet. Eerst maait-ie
gras of helpt-ie mee met de tafel afruimen omdat het