Gerrianne Smits-Baauw interviewde kinderen voor ... - Schipholwakes

Liebling en het morele functioneren van gevangenissen
Liebling (2004) heeft onderzoek gedaan naar het functioneren van gevangenissen vanuit de visie dat
vrijheidsbeneming de straf is, en dat binnen deze straf geen andere omstandigheden mogen zijn die
het welzijn van gevangenen negatief beïnvloeden. “A prison should be judged by its consistency with
its declared aim, which is to accommodate prisoners humanely and without undue suffering” (Liebling
2004: 305). Echter, sommige dingen zijn extreem pijnlijk voor gevangenen, vooral de binnenkomst,
eenzame opsluiting, angst en het niet zichzelf kunnen zijn. Vanwege de detentieomstandigheden
hebben strafrechtelijk gedetineerden moeite om een gevoel van burgerschap te handhaven (Liebling
2004: 491). Het concept burgerschap houdt kort gezegd in dat individuen bescherming van hun
mensenrechten genieten op grond van hun lidmaatschap van de territoriale staat waarin zij verblijven
(Cornelisse 2006: 891). Liebling vindt het zeer belangrijk dat mensen in de gevangenis een gevoel
van burgerschap kunnen behouden. Wat zij onacceptabel vindt in het licht van bovengenoemd citaat,
is dat er binnen één systeem grote verschillen zijn in het ‘morele functioneren’ van gevangenissen
waardoor de ene gevangenis als pijnlijker wordt ervaren dan de andere.
Hieronder ga ik in op aspecten die het welzijn van gedetineerden volgens Liebling beïnvloeden,
namelijk bejegening door het personeel, het regime, macht, het sociale leven en betekenisgeving.
Bejegening door het personeel
In de interviews die Liebling hield met gevangenen, bleek dat ‘respect’ voor hen een zeer belangrijke
waarde was en vaak koppelden zij respect aan een gevoel van rechtvaardigheid. Liebling definieert
respect als volgt: “een houding van attentheid en begrip; het geven van de juiste aandacht en geen
inbreuk maken op iemands rechten. Achting voor de intrinsieke waardigheid en waarde van de
menselijke persoon” (Liebling 2004: 212). De gedetineerden verbonden ‘menselijkheid’ ook met
respect. In de context van een gevangenis benadrukt ‘menselijkheid’ volgens Liebling respect voor de
gevangene als mens, zorg (waaronder goede omstandigheden en toewijding om schadelijke effecten
van de gevangenschap te minimaliseren) en hoop voor de toekomst. Gevangenen koppelden de term
‘menselijkheid’ ook vaak aan mogelijkheden voor ontwikkeling en het worden behandeld als persoon
en niet als gevangene of crimineel. ‘Vertrouwen’, het “rekenen op de rechtvaardigheid,
geloofwaardigheid en goede bedoelingen van iemand; het niveau van verantwoordelijkheid of
vertrouwen toevertrouwd aan en ervaren door individuen” (Liebling 2004: 248), is een ander concept.
Ondanks dat het woord ‘vertrouwen’ geladen is in de context van een gevangenis, blijkt uit Lieblings
interviews dat het daar wel bestond. Vaak werd het door gedetineerden gekoppeld aan
rechtvaardigheid, en hield het voor hen in dat de bewakers deden wat zij zeiden. ‘Sociale steun’ heeft
volgens Liebling een positieve invloed op de gezondheid en beschermt mensen tegen de schadelijke
effecten van stressvolle gebeurtenissen. De gevangenis is niet een ideale omgeving voor het
verkrijgen van steun, aangezien verhoudingen tussen personeel en gevangenen sterk zijn gekleurd
door machtsongelijkheid en afhankelijkheid. Toch kunnen bewakers een cruciale rol spelen in steun
aan gevangenen en doen dit vaak ook, maar niet voldoende zoals blijkt uit de interviews die Liebling
gehouden heeft. Voor jonge gevangenen bleek bijvoorbeeld dat het ontbreken van sociale steun van
personeel de belangrijkste voorspeller was van psychische problematiek (Liebling 2004: 252).
Het regime
Liebling behandelt ook aspecten die met het regime te maken hebben, met het formele dagelijks leven
in de gevangenis. ‘Rechtvaardigheid’ is daar één van. Zij definieert het als “vrij van onrechtvaardigheid
of discriminatie. Duidelijk, consistent, onpartijdig en beleefd behandeld worden, overeenkomstig regels
of standaarden, met toegang tot schadevergoeding” (Liebling 2004: 270). Hieronder vallen
bijvoorbeeld ook goede informatieverstrekking rondom beslissingen, en klachtenregelingen. Bij deze
definitie merkt zij op dat consistentie in het toepassen van regels niet altijd tot rechtvaardigheid leidt.
Regels houden namelijk geen rekening met de complexiteit en individualiteit van bepaalde gevallen.
Als bij verschillen tussen individuen en situaties regels verschillend toegepast worden, kan dit
gemakkelijk tot willekeur leiden. Dit kan voorkomen worden als een besluit goed beargumenteerd
wordt. ‘Orde’ is de mate waarin de gevangenisomgeving gestructureerd, stabiel, voorspelbaar en
acceptabel is (Liebling 2004: 291), waarbij veiligheid “een gevoel van veiligheid of bescherming tegen
schade, bedreiging of gevaar, en van lichamelijk en psychologisch vertrouwen in de omgeving” geeft
(Liebling 2004: 302).
Het belang voor mogelijkheden voor ‘persoonlijke ontwikkeling’ laat Liebling zien met theorie over
‘het worden’. Mensen zijn unieke wezens die iets nastreven, waarbij het centrale doel van het leven is
dat zij hun levens het leven waard maken. Daarom is toekomstgerichte ontwikkeling zo belangrijk voor
15