AARDRIJKSKUNDE

1 Visie
SO
EERSTE GRAAD
A-stroom
VAK
AARDRIJKSKUNDE
2 uur/week in het eerste jaar
1 uur/week in het tweede jaar
ww-o
98082
(ex-97038)

De aardrijkskunde in het Secundair Onderwijs is er op gericht dat leerlingen een ruimtelijke visie op de wereld rondom hen
ontwikkelen. De conceptuele visie op de leerplanontwikkeling voor het vak aardrijkskunde in het Secundair Onderwijs van
het Gemeenschapsonderwijs vertoont een structurele opbouw. Het vormen van een eigentijds wereldbeeld vertrekt van het
lokale milieu in de eerste graad. De door observatie geregistreerde gegevens worden in een aantal geografische
basisvaardigheden verwerkt. Deze zullen verder ingeoefend en verfijnd worden in de latere graden van het Secundair
Onderwijs, waarin de themata een toenemende complexiteit en ruimtelijke context bezitten.
2 Beginsituatie
Op het einde van het Basisonderwijs hebben de leerlingen een ruimtelijk bewustzijn ontwikkeld. Wij gaan ervan uit dat de
leerlingen van het secundair onderwijs het gedeelte van het leerplan van het basisonderwijs i.v.m. wereldoriëntatie hebben
verwerkt. Vanuit een elementaire topografische kennis, een geografische basisbegripsvorming en een beperkt inzicht in
ruimtelijke relaties werden een aantal vaardigheden aangeleerd.
In het Basisonderwijs evolueert binnen de Wereldoriëntatie het domein ARuimte@ van de onmiddellijke omgeving via kaarten
beeldmateriaal tot een meer uitgebreid wereldbeeld. Het is dan ook aangewezen dat leraren uit de eerste graad van het
Secundair Onderwijs weet hebben van de krachtlijnen in de leerplannen Basisonderwijs. Via kaartsymbolen, beeldmateriaal
en abstracte denkprocessen hebben de leerlingen geleerd inzichten te verwerven, ook over milieus waarin ze niet
opgegroeid zijn. Ze hebben tevens geleerd hoe ze zich op een aanvaardbare manier kunnen bewegen binnen die ruimte. De
leerlingen hebben reeds een eerste contact gehad met aspecten van het economisch, sociaal en cultureel leven van
mensen in de eigen leefomgeving die uit andere cultuurgebieden afkomstig zijn.
3 Algemene doelstellingen
In essentie streeft de onderwijsgeografie naar een ruimtelijk kunnen benaderen en interpreteren van eigen en vreemde
milieus, zowel natuurkundige als socio-economische. Het betreft een inzichtelijke kennis van de natuurruimten en de zich
daarin ruimtelijk organiserende samenlevingen. De bestaansfuncties van de mens (werken, wonen, zich voeden, zich
verplaatsen, zich ontspannen, enz.) vereisen oppervlakten en geven het ontstaan aan ruimtelijke organisatievormen en
ruimte beïnvloedende processen die in het landschap en de samenleving tot uiting komen. Essentieel is dus de behandeling
van sociale groepen met hun ruimtelijke activiteiten en structuren.
De onderwijsgeografie ontleedt de relaties en structuren van fysische en menselijke krachten die het totaalbeeld " de
maatschappij in haar leefmilieu" opbouwen en waarin alle maatschappelijke groepen betrokken zijn. De specifieke
geografische benaderingswijze zoekt naar het onderkennen van een bepaalde ruimtelijke orde, regelmaat en zelfs
wetmatigheid in de locatie en de evolutie van vormen en processen die de georuimte opbouwen. Deze benaderingswijze
vormt, vooral in de eerste graad, de basis van het leren leren door de leerling. Sociale vaardigheden worden niet alleen
geïnitieerd bij de studie van sociale groepen en via gebruikte werkvormen (groepswerk, ...), maar ook in iedere les
aardrijkskunde. Dat geldt evenzeer voor het domein leren leren. Hierdoor draagt men wezenlijk bij tot de realisatie van
vakoverschrijdende eindtermen. Wordt naar eindtermen burgerzin en milieueducatie weliswaar verwezen via bepaalde
leerplandoelstellingen, dan verdient het toch aanbeveling echt interdisciplinair (bv. via projectwerk) te werk te gaan.
In de eerste graad ligt de klemtoon op de lokale milieus. Men gaat uit van het eigen lokale milieu en vergelijkt met andere
lokale milieus in de wereld. Voorbeelden : de landbouwer in onze eigen omgeving en in een Indisch dorp; een industrieel
landschap in onze eigen omgeving en in het Ruhrgebied.
De aardrijkskunde kan in het secundair onderwijs via een aantal algemene en specifieke doelstellingen bijdragen tot de
persoonsvorming van jonge mensen.
De voornaamste objectieven zijn:
- via diverse observatie- en werktechnieken leren lokaliseren, observeren, vergelijken en beschrijven, dit zijn onmisbare
elementen in het ontdekken van relaties;
- uitgaande van observeren via weten en kennen komen tot kunnen en het gebruik van oplossingsmethoden;
- problemen leren onderkennen en kritisch benaderen, d.w.z. explorerend leren waarbij, dank zij de innerlijke motivering bij
de leerlingen, de zelfcreativiteit gestimuleerd wordt;
- de leerling sensibiliseren voor de ontzaglijke waarde van het leefmilieu; de leerkracht doet derhalve aan milieu-educatie
en maakt de leerlingen attent op de betekenis van de landschapszorg en zijn leefmilieu;
98.aa1/ p.2

- bijbrengen van sociale vaardigheden en een sociaal gedrag door het beoefenen van groepswerk;
- de leerlingen initiëren in die sociale rol door de nadruk te leggen op de verscheidenheid en de tegenstellingen in de
maatschappij en aldus verdraagzaamheid aankweken;
- zoeken naar een harmonisch evenwicht tussen economische groei (welzijn, welvaart) en de ecologische aspecten hieraan
verbonden;
- de samenleving concrete diensten bewijzen daar het geografisch inzicht en het hanteren van desbetreffende kunvormen
maatschappelijk utilitair belang hebben en dus bijdragen tot burgerzin. Voorbeelden : de aardrijkskundige survey als
basis voor stedebouw en ruimtelijke ordening; de jonge mens leiden naar een verantwoorde vrijetijdsbesteding met begrip
voor het in stand houden van zijn leefmilieu; de jonge mens opvoeden tot een bewust en verantwoord weggebruiker.
4 Algemene pedagogisch-didactische wenken en didactische middelen
Het eerste jaar secundair onderwijs vormt uiteraard een fundament met als hoofdzaak de begripsstichting, zodat achteraf
begripsverruiming en het ontdekken en hanteren van relaties en eenvoudige structuren kunnen volgen. Onder geografische
relatie verstaat men verbanden tussen ruimtelijke verschijnselen.
- Zoals exclusief conceptueel voorbeelden vastgelegd uit België in de en eindtermen Europa; van de eerste graad van het secundair onderwijs, is het eigen leefmilieu het
- uitgangspunt voorbeelden uit voor Vlaanderen de ontwikkeling en wereldzones van een ruimtelijke buiten Europa; visie. Hieruit kan een ruimtelijke leerroute ontwikkeld worden naar
- andere voorbeelden leefmilieus. uit Vlaanderen, Voorbeelden België, van Europa dergelijke en leerroutes: andere wereldzones.
Hierbij dient men er van uit te gaan dat gekozen voorbeelden beantwoorden aan het voor leerlingen bevattelijke schaalniveau
en dus niet mogen leiden tot een regionale systematiek. Anderzijds dienen de voorbeelden in een contextueel verband geplaatst
te worden. De keuze van de leerroute en de daarin verwerkte voorbeelden kan aan verschillende criteria tegemoet komen:
- het ervaringsgericht leren van de leerlingen;
- de belangstelling van leerlingen voor bepaalde leefmilieus;
- de beschikbaarheid van lesmateriaal;
- de verticale integratie in de keuze van leerstof in de tweede en derde graad op basis van vakgroepwerking waarbij rekening
wordt gehouden met de instroom en uitstroom.
- de horizontale integratie met andere leervakken en vakoverschrijdend project- of themaonderwijs.
In ieder geval beantwoordt de gekozen leerroute aan de lokale schoolcultuur, verwoord in het schoolwerkplan. Het leerplan dient
derhalve een half-open karakter te behouden waarin ruimte blijft voor eigen leerstofontwikkeling.
De grote rijkdom aan verschijnselen, feiten, elementen en eenvoudige relaties en structuren zijn een waarborg voor de
ontwikkeling van een degelijk inzicht in landschapseducatie. Een belangrijke voorwaarde hiervoor is dat de visie die
leerlingen op het lokale leefmilieu bekomen, geschraagd wordt door concrete observatie. De leerling moet in de eerste
plaats een waarnemingsmethode verwerven, zowel op het terrein als in materiaal dat in het vaklokaal ter beschikking is. Een
initiatie-uitstap leert eenvoudige observatietechnieken aan: het zoeken van een geschikt observatiepunt, vastleggen van
verschillende blikrichtingen, het communiceren over richtingen en relatieve plaatsaanduidingen, het globaliseren van een
waarneming, het analyseren van een beeld, het scheiden en rubriceren van waargenomen elementen, ...; de waargenomen
gegevens dienen ook vastgelegd te worden: mondelinge mededeling (cassette-recorder), schriftelijk rapporteren, grafisch
schetsen, fotograferen, op video vastleggen, ...; onzekerheden, vragen en meningsverschillen (afstanden of hellingsgraden
schatten, verklaring voor vegetatieverschillen, aantallen tellen) moeten achteraf kunnen opgehelderd worden door het
raadplegen van goede bronnen (kaarten, registers, verslagen,...). Het actief inschakelen van leerlingen in extramurosactiviteiten
is dan ook een verplichte activiteit.
Omdat voor alle hoofdstukken terreinobservatie aan de basis ligt van de ontwikkeling van ruimtelijke kennis, inzichten en
vaardigheden, dringt zich een groepering op van verschillende observatie-oefeningen; een balling op één excursiedag van
alle oefeningen voor alle landschapstypes is evenwel uitgesloten. In een aantal gevallen kan het vooraf vastleggen van
waarnemingen d.m.v. veldschetsen, dia=s of videobeelden een latere verwerking in het vaklokaal bevorderen. Een overdadig
aanbieden van beeldmateriaal is evenwel niet aangewezen; vooral langdurige videomontages zonder commentaar werken
overcongestionering van beelden in de hand.
98.aa1/ p.3

In het jaar- of graadplan (zie verder) worden excursies (van een dag, halve dag of blokken van twee opeenvolgende
lesuren) opgenomen. Combinaties met andere vakken of leerdomeinen zijn aan te bevelen. Excursies dienen grondig
voorbereid te worden op het terrein, in de literatuur, met cijfer- en kaartmateriaal.
Verwerking van de geregistreerde gegevens gebeurt in het vaklokaal binnen het samenhangend geheel van de leerstof.
Beeldmateriaal is dan dienstig voor het zich levendig voorstellen van de plaats en de waarneming. Beelden worden best als
uitgangspunt gebruikt, dus functioneel (inductief eerder dan deductief). Het waargenomene moet door de leerling ook op
een zelfstandige wijze kunnen weergegeven worden, b.v. tekenen van mentale kaarten, klimatogrammen en doorsneden,
onderzoeken van gesteenten en bodemmateriaal, conclusies trekken uit een rondvraag en andere vormen van explorerend
leren.
Aan de hand van een aantal technieken en werkgewoonten leren leerlingen ruimtelijk leren, waardoor de creativiteit
gestimuleerd wordt. Zo bestaat de kans dat bij hen de spontane behoefte groeit om wat ze inzichtelijk verworven hebben
verder te vergelijken, kritisch te onderzoeken en zelf aan te vullen. Op die manier kan ook de zo noodzakelijke integratie van
kennis en vaardigheden tot stand komen. Hierbij aansluitend kan heel geleidelijk een stap verder worden gezet in het
verwerven en het leren gebruiken van een aantal elementen uit de wetenschappelijke onderzoeksmethoden. Voorbeelden:
oriëntering inzake opzoeken en verzamelen van informatiemateriaal; selecteren en logisch ordenen van gegevens, het
zelfstandig opbouwen van een structuur, het aanwenden van oplossingsmethoden...
Algemeen didactisch blijft vanzelfsprekend de actieve doe-methode aangeprezen, maar een afwisseling in methodes is
eveneens aan te bevelen. Voor het verwerken van de leerstof gebruiken we werkmappen met werkstructuren. Het
aardrijkskundig werkblad is in feite een denkstructuur, opgevuld met informatie in woord en beeld (kaarten, schetsen, foto=s,
cijfertabellen, grafische voorstellingen,...) én met vragen en opdrachten. De bedoeling is de leerlingen aanzetten tot
persoonlijke verwerking. Deze verwerking kan op twee manieren verlopen: primair en secundair.
Bij secundair gebruik wordt het werkblad ingevuld nadat de les of een lesonderdeel afgehandeld werd. Gedurende de les
speelt het werkblad dan geen rol; bij klassikaal dialoogonderwijs horen alleen klassikale leermiddelen, zoals wandkaart,
geprojecteerd beeld- en cijfermateriaal en een bordschema. Het secundair gebruik van het werkblad biedt aan de leraar de
gelegenheid tot reflecteren; verloopt het zelfstandig verwerken vlot, dan is de les of het lesfragment geslaagd; verloopt de
verwerking moeizaam en gebrekkig, dan dient worden nagegaan waar het onderricht is misgelopen. Deze feedback laat toe
het verstrekte onderwijs voortdurend te corrigeren en zodoende te optimaliseren.
Bij primair gebruik van het werkblad wordt er vooraf geen nieuwe leerstof aangereikt. De leerlingen verwerken zelfstandig
hun werkblad met behulp van individuele leermiddelen, zoals de atlas, het handboek of andere documentatie. De
aanbevolen methodologie is drieledig:
1. Een instap
De situering van de leerstof gebeurt klassikaal; leerlingen worden gemotiveerd, eventueel aan te wenden
methoden of technieken worden toegelicht of herhaald en er wordt meegedeeld welke tijd en leermiddelen
beschikbaar zijn.
2. De zelfstandige verwerking
Gedurende de taakverwerking vervult de leraar een begeleidend-remediërende functie; eventuele tussenkomsten
zijn er vooral op gericht om de leerling zelf (de oorzaken van) eventuele fouten te laten ontdekken.
3. Het leergesprek
Eén mededeling van een resultaat is aanleiding voor een discussie of reactie waarin alle leerlingen kunnen
betrokken worden; de leraar fungeert als moderator.
Deze twee, in wezen sterk verschillende werkvormen, kunnen binnen eenzelfde lestijd aan bod komen. Afwisseling van leeren
werkvormen vormt de beste waarborg voor een volgehouden aandacht en inspanning bij de leerlingen. Dat is pas
mogelijk indien in het vaklokaal voldoende leermiddelen voorhanden zijn. Naast de in 5. aangegeven minimale materiële
vereisten zijn voor dit leerplan vooral landschapsbeelden (dia=s, transparanten, foto=s en video) en kaartmateriaal
(topografische kaarten, atlassen, wegenkaarten,...) van belang. Tot de wenselijk geachte uitrusting van het vaklokaal horen
een CD-i-toestel met schijven, een multimedia-computer met internet-aansluiting en een CD-ROM-station met programma=s.
Het is wenselijk dat iedere leerling thuis over een handboek beschikt, maar een atlas is noodzakelijk.
Beginnende leraren of leraren die minder dan vijf jaar vertrouwd zijn met het leervak, worden geacht een lesvoorbereiding
ter beschikking te hebben. Hierin worden de beginsituatie, lesdoelen, een relatie tussen leermiddelen-inhoud-methodeevaluatie
en een bordschema opgenomen; formulering van een eindsynthese staat in rechtstreeks verband met de
98.aa1/ p.4

hoofddoelstelling van de les. Leraren met meer dan vijf jaar leervakervaring beschikken over een lesscenario waarin de
hoofddoelstellingen, de leermiddelen en een fasering zijn opgenomen; er mag verwezen worden naar een ingevuld werkblad
of handboek, maar deze elementen kunnen een functioneel opgestelde lesvoorbereiding of lesscenario niet vervangen.
De volgorde van de hoofdstukken respecteert de volgorde van de hoofdstukken van de eindtermen aardrijkskunde, maar
kan gewijzigd worden. Het is wenselijk dat het inleidend hoofdstuk als eerste wordt aangevat aangezien het als een initiatie
in een aantal werkmethoden en technieken kan opgevat worden. Deze vaardigheden worden immers ingeoefend in de
volgende hoofdstukken. Inschakeling in een onthaalles is op zijn plaats: vanuit een verkenning van de school in zijn
ruimtelijke samenhang, kan de omgeving worden verkend. Het jaar- of graadplan verduidelijkt de volgorde van de lessen.
In de hoofding ervan wordt het leerplannummer, de klas en het eventueel gebruikt handboek vermeld. De structuur van het
document dient overzichtelijk te zijn. Vandaar de aanbeveling voor een tabelmatige opbouw waarin beknopt de met het
leerplan overeenstemmende inhoud (met nummering), de geplande datum van realisatie (minimaal op halve maandbasis),
de daadwerkelijke realisatiedatum en een kolom met opmerkingen zijn weergegeven. Bij de Aopmerkingen@ kunnen allerlei
aanwijzingen worden gegeven die reflecterend leren bevorderen (b.v. excursie, toets). Het plan wordt regelmatig aangevuld
en ingeleverd en kan herzien worden in de loop van het schooljaar.
Ieder thema dient zo concreet mogelijk aangepakt te worden; vandaar de opgave van welbepaalde keuzemilieus waarvan
kan uitgegaan worden om het begrippenkader en de vaardigheden in te oefenen. Handelen lesonderwerpen over een ander
leefmilieu dan dat van de leerlingen, dan dient het algemeen geografisch kader vooraf duidelijk geschetst te worden.
Algemeen kaart-, cijfer- en leesmateriaal dient ter beschikking te zijn om de vreemde leefmilieus te kunnen inpassen in een
groeiend wereldbeeld. De ontwikkeling van een steekkaart, samengesteld volgens vaste criteria, bevordert een
verantwoorde geografische plaatsing van lokale milieus. Ook een aantal landschapsbeïnvloedende processen (v.b.
productieprocessen, teeltplannen, productie- en distributienetwerken) kunnen als uitbreidingsleerstof worden overwogen. In
ieder geval moeten de onder 5.3 weergegeven specifieke wenken beschouwd worden als tips en mag er geenszins
gestreefd worden naar een volledigheid qua aanpak.
98.aa1/ p.5

5 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en specifieke wenken (1)
5.1 Leerplandoelstellingen
A1 - op het terrein en op foto=s natuurlijke en
menselijke elementen van het landschap
benoemen en beschrijven.
U - elementen van de intermenselijke ruimte kunnen
identificeren
U - types cultuurlandschappen kunnen herkennen
U - de voornaamste eigenschappen van schuine en
verticale luchtfoto=s onderscheiden
U - oefeningen met verschillende schalen op kaart
kunnen uitvoeren
A2 - kaarten en plattegronden lezen door gebruik
te maken van legende, schaal en oriëntatieA1
- landschapselementen op passende
98.aa1/ p.6
5.2 Leerinhouden
1 Landschap en kaart
1.1 Landschapselementen
- Natuurlijke en menselijke
landschapselementen
- Elementen van de intermenselijke
ruimte
- Natuurlandschap en
cultuurlandschap
1.2 Van landschap naar kaart
- Luchtfoto=s, van luchtfoto=s naar kaart
- De schaal [lijn- en breuk- schaal]
[- soorten kaarten]
5.3 Specifieke wenken
1 Landschap en kaart : aanbevolen: 8 à 12 lestijden
1.1. Landschapselementen : 1 à 2 lestijden
- vanop een observatiepunt in de lokale omgeving landschapselementen herkennen
en catalogeren;
- uitgaande van beeldmateriaal op groot formaat of in het handboek en dia=s: andere
landschappen en landschapselementen bespreken;
- nadat het eigen lokaal milieu werd besproken, kan een vergelijking gemaakt
worden met landschapselementen uit andere landschappen in Vlaanderen, België,
Europa of een andere wereldzone via beeldmateriaal; doelbewust kan al dan niet
gekozen worden voor goed op het eigen milieu lijkende landschappen;
voorbeelden:
- een landelijk landschap in een Vlaamse landbouwregio (b.v. Polders,
Haspengouw, Noorderkempen);
- een stedelijk landschap in Vlaanderen;
- een vallei in de Ardennen;
- een cultuurlandschap in een Franse of Nederlandse landbouwstreek;
- een mediterrane strandzone;
- een landschap in het hooggebergte;
- een dorp in het regenwoud;
- een woestijn met oase in Noord-Afrika.
1.2 Van landschap naar kaart : 2 à 4 lestijden
- terrestrische, oblieke en verticale luchtfoto=s vergelijken met kaartuittreksels van
hetzelfde gebied (lokaal milieu, GWP-gebied, vakantieplaats);
- de schalen van atlaskaarten en topografische kaarten kunnen aan-gewend worden
voor oefeningen;
- de functies van topo-, atlas-, wand-, wegen- en schetskaarten bespreken
uitgaande van eigentijdse concrete voorbeelden;
- inoefening van kaartvaardigheden uittesten door een zoekopdracht op het terrein;

kaarten aanwijzen
U - kaarttypes onderscheiden
U - van de eigen leefomgeving een perceptiekaart
schetsen
AA5 - spontaan de passende kaart raadplegen
A3 - een kaart en landschapselementen in de
schoolatlas vinden en lokaliseren aan de hand
van de inhoudstafel en het namenregister
U - vanuit voorbeelden verschillen zien tussen
kaartconstructies
- zich in het landschap kunnen oriënteren en
lokaliseren
U - spontaan de meest aangewezen
oriënteringsmethode toepassen
- een geografische plaats op kaart lokaliseren en
deze lokalisatie verwoorden
- plaatsen op aarde lokaliseren met behulp van
geografische coördinaten
U - op werkkaarten plaatsen en gebieden lokaliseren
VL5 - inhoudstafel en register van een atlas
gebruiken
U - vaststellen dat de tijd verschilt volgens de
lengteligging
1.3 Plaatsbepaling op aarde
- Oriënteringsmiddelen (zon, poolster,
kompas)
- Meridianen en parallellen, lengte- en
breedteligging
- Lokalisatie van de school
(omgeving)
- Geografische plaatsen lokaliseren
1.4 De wereld in delen
- Situering lokale omgeving binnen
België (eventueel t.o.v. de buurlanden)
- Indeling België, Europa en wereld
(continenten, oceanen, grote staten,...)
[- indeling in tijdzones]
98.aa1/ p.7
- kaartlezen d.m.v. een zoekspel op topografische kaart en/of atlas in de klas en of
op het terrein;
Bij het leren opzoeken op kaart en atlas dienen de leerlingen over aangepast
inoefenmateriaal te beschikken (b.v. schoolatlas thuis, blinde kaartjes, uittreksels
topografische kaarten, ...).
1.3 Plaatsbepaling op aarde : 2 à 3 lestijden
- inzicht verwerven in het ruimtelijk probleem van de plaatsbepaling op aarde kan
vanuit een vlak coördinatenstelsel naar een sferisch stelsel. Een blinde globe is
zinvol voor het lokaliseren van merkwaardige cirkels op aarde. De lokalisatie
van plaatsen, rivieren, staten, streken, ... op aarde maakt gebruik van een
verfijning van de coördinaten.
- oriëntatie op het terrein tijdens een excursie met behulp van een kaart.
Het gedeelte De wereld in delen (aanbevolen: 3 à 4 lestijden) kan rechtstreeks
aansluiten bij het deel plaatsbepaling en heeft vooral oog voor de opbouw van een
wereldbeeld. Binnen dit kader dienen de later aan bod komende concrete milieus
gesitueerd te worden.
- het vervolledigen van werkkaarten van de schoolomgeving, de eigen
gemeente, Vlaanderen, België, Europa en de wereld heeft in de eerste plaats
een topografische betekenis, maar kan door beeldmateriaal verlevendigd
worden;
- de indeling in tijdzones verheldert eventueel de begrippen nulmeridiaan,
zomertijd, wintertijd, datumlijn;
- aflezen van de tijdverschillen op basis van uurgordels.
2 Reliëf, bodem en ondergrond 2 Reliëf, bodem en ondergrond : aanbevolen: 12 à 15 lestijden

A12 - in het lokale landschap het reliëf observeren,
de elementen van het reliëf typeren en aan de
hand hiervan de reliëfvorm bepalen
U - tekenen van een profiel, veldschetsen maken
van reliëfvormen en berekenen van
hellingspercentages
A12 - van minimaal twee andere regio=s in de
wereld vanuit beelden en m.b.v. de atlas de
reliëfvormen bepalen
A14 - op grootschalige kaarten hoogten en
hoogtezones aflezen a.h.v. hoogtepunten,
hoogtelijnen en kleuren
U - zowel op grootschalige als op kleinschalige
kaarten het reliëf beschrijven.
A4 - reliëfgebieden en rivieren op werkkaarten
aanduiden en benoemen
U - stroombekkens afbakenen door
waterscheidingslijnen te construeren
A13 - in de eigen leefomgeving en op beeld de
werking van stromend water (erosie, transport,
afzetting) verwoorden
A15 - de vervuilingsgraad van enkele Vlaamse
rivieren van een kaart aflezen
VM1 - respect opbrengen voor zuiver water
AA16
2.1 Reliëf: elementen en vormen
- Typering van de elementen:
hoogte(verschil),horizon(lijn),
helling(sgraad)
- Vormen in het laagland, middelland
en hoogland: vlakte, plateau en
gebergte op foto en kaart
[- Detailvormen, b.v. vulkaan, heuvel,
talud, ...]
2.2 De waterlopen in het reliëf
- Riviererosie: ontstaan en werking van
een rivier, dalvormen, stroombekkens;
- Vervuiling van rivieren: cartografische
voorstelling [oorzaken,
gevolgen]
[- Kwetsbaarheid van het zeemilieu]
98.aa1/ p.8
2.1 Reliëf: elementen en vormen : 3 à 5 lestijden
- Er wordt uitgegaan van een observatie van het lokale reliëf op het terrein of via
beeldmateriaal en/of kaart; dit leidt tot een eerste beschrijving van wat het reliëf
is. Omdat het kan voorkomen dat een aantal elementen daarbij niet goed
zichtbaar of identificeerbaar zijn, worden andere reliëfregio=s ingeschakeld; ze
dienen vooraf gelokaliseerd worden; enkele voorbeelden:
- een rivierlandschap in de Vlaamse Vlakte;
- getuigeheuvels in de Vlaamse Heuvelstreek;
- een plateau in België of Noord-Amerika;
- een middelgebergte in West-Europa;
- een hooggebergte (b.v. Alpen, Rocky Mountains of Himalaya);
- weergave van de elementen in het bordschema opnemen door een diaprojectie
op het bord;
- de classificatie van reliëfvormen op basis van observatie van foto-, dia- en
kaartmateriaal;
- curve van een reliëfprofiel: elementair voorbeeld op werkblad, eventueel taak
op millimeterpapier;
- reliëfoefeningen op basis van een selectie van topografische kaarten en
atlaskaarten;
- synthesebeeld van het reliëf d.m.v. een blokdiagram;
2.2 De waterlopen in het reliëf : 3 à 4 lestijden
- er wordt uitgegaan van een terreinobservatie naar een lokale beek of rivier,
waarop reeds de nodige registraties worden verricht;
- op beeld- en kaartmateriaal hydrografische kenmerken van rivieren
identificeren (b.v. linker- en rechteroever, meander, waterval, bron,...);
- op een kaart waterscheidingslijnen construeren en het verval berekenen;
- op het terrein debietmetingen verrichten en watermonsters nemen;

A10 - bodem en ondergrond kunnen onderscheiden
in een ontsluiting of op een afbeelding
U - een elementair profiel tekenen van een
ontsluiting
A9 - enkele gesteenten op monsters benoemen op
basis van proefondervindelijke waarnemingen
U - geologische structuren op figuren benoemen
A11 - in de eigen omgeving bouwmaterialen in
verband brengen met gesteenten of de
verwerking ervan
U - van belangrijke groepen delfstoffen
eigenschappen herkennen
VM1 - voorbeelden uit de lokale omgeving VM2
opgeven van bodemverontreiniging, de
oorzaken ervan en voorstellen formuleren om
de bodemkwaliteit te behouden of te
verbeteren
U - een vereenvoudigde bodemkaart in verband
brengen met de ondergrond
U - inzien dat maatregelen kunnen genomen worden
om natuurrampen te vermijden of hun invloed te
beperken
2.3 Bodem en ondergrond
- Onderscheid tussen bodem en
ondergrond
- Samenstelling (soorten gesteenten)
en structuur van de ondergrond
- Economisch nut van de gesteenten
- De bodem en de
landbouwmogelijkheden: verwering,
bodemerosie, bodemstabilisatie en -
verbetering
[2.4 Natuurrampen
- Aardbevingen en vulkanisme: lokale
situatieschetsen, voorkomen op
wereldschaal
- Grondverschuivingen, lawines,
bodemerosie: oorzaken en gevolgen
a.h.v. lokale voorbeelden
- Overstromingen: lokale voorbeelden]
3 Weer en klimaat
3.1 Het weer
98.aa1/ p.9
2.3 Bodem en ondergrond : 3 à 5 lestijden
- er wordt uitgegaan van een ontsluiting of een bodemboring op het terrein;
toetsing van de geregistreerde gegevens: dia van een profiel (ontsluiting);
- een eenvoudige geologische structuur uit een veldwaarneming of een
afbeelding schetsen;
- met simulatiemateriaal, video of een reeks vereenvoudigde ruimtelijke
voorstellingen uit verschillende geologische periodes (geologische profielen
en/of kaarten) het tot stand komen van eenvoudige geologische structuren
simuleren;
- determineren van gesteenten door eenvoudige proeven;
- de waarde van de ondergrond voor de economie aantonen en een
vereenvoudigd productieschema van delfstof tot fabrikaat illustreren, uitgaande
van een concreet voorbeeld;
keuzemogelijkheden
- een zandgroeve in Vlaams-Brabant;
- een kleigroeve in de Boom klei;
- bruinkoolwinning in het Rijnbruinkoolgebied;
- diamantwinning in zuidelijk Afrika;
- ertsdagbouw in Amerika;
- vergelijken van bodemkaarten en geologische kaarten; verbanden met het reliëf
aantonen d.m.v. blokdiagrammen;
2.4 Natuurrampen : facultatief, maximum 3 lestijden
- er wordt uitgegaan van mediaberichtgeving (kranten- of magazineartikel,
videobeelden) om uit registratie van natuurrampen en de evolutie van de
gebeurtenissen, maatregelen ter voorkoming ervan voor stellen
3 Weer en klimaat : aanbevolen: 6 à 10 lestijden
3.1 Het weer : 2 à 4 lestijden

U - uit een weerbericht een typering van de
elementen van het weer halen - u i t
voorgestelde gegevens een eenvoudig
weerbericht opstellen
U - de werkwijze van meettoestellen van
weerelementen afleiden
A18 - voor enkele factoren uitleggen hoe ze het
weer beïnvloeden
U - een vereenvoudigde weerkaart lezen
A19 - met voorbeelden illustreren dat diverse
weertypes de planten-groei en de activiteiten
van mens en dier beïnvloeden
A20 - grafische voorstellingen van weerelementen
lezen en verwoorden
A17 - de overeenkomsten en verschillen tussen
weer en klimaat verwoorden
U - evolutieverschillen tussen weer en klimaat
verwoorden
A20 - grafische voorstellingen van
klimaatelementen lezen en verwoorden
U - grafische voorstellingen van klimaatregistraties
kunnen tekenen
A20 - uit voorgestelde gegevens het klimaat
afleiden
U - passende klimaatstations lokaliseren op een
klimaatkaart
A18 - voor minstens drie factoren uitleggen hoe ze
het klimaat beïnvloeden
U - van lokale leefomstandigheden uitgaan voor de
typering van klimaattypes
A19 - met voorbeelden illustreren dat het klimaat de
planten-groei en de activiteiten van mens en
dier beïnvloeden
- Het weerbericht
- De weerelementen: metingen,
eenheden, apparatuur, weergave
- Factoren
- De vereenvoudigde weerkaart
- Eenvoudige weertypes en hun
gevolgen
- Oorzaken en gevolgen van
uitzonderlijke weersomstandigheden
3.2 Het klimaat
- Onderscheid weer en klimaat
- Temperatuurgemiddelden,
neerslagsommen, grafische
voorstellingen
- Factoren
- Klimaattypes
- Invloed van klimaat op plantengroei
en activiteiten van mens en dier
98.aa1/ p.10
- er wordt uitgegaan van een concrete Ahier-en-nu@-weersituatie of een actuele
meteoramp (eventueel in een andere wereldzone), wat een aansluiting met het
vorige hoofdstuk inhoudt; een weerbericht uit de krant, radio of televisie wordt
geanalyseerd;
- demonstreren van de werking van elementaire registratietoestellen;
- leerlingen registreren gedurende een tijdsperiode en leggen grafieken aan;
- meteo-gegevens worden via Internet opgevraagd;
- uit opeenvolgende weersituaties (weerstrip, weerkaarten) inzicht verwerven in
de algemeen verwachte weerevolutie (b.v. verplaatsing van fronten, evolutie
van temperatuur, neerslagkansen).
- cartografische weergaven van weerelementen lezen (b.v. isothermen,
isohyeten, isobaren);
3.2 Het klimaat : 4 à 6 lestijden
- aflezen of berekenen van: minima, maxima, sommen en gemiddelden;
construeren van curven en strookdiagrammen;
- klimatogrammen (eventueel klimogrammen) opbouwen en lezen;
- ruimtelijke evoluties van de klimaatelementen binnen Vlaanderen, België of
Europa
- van beeld- en kaartmateriaal vertrekken voor de typering van enkele
klimaattypes; voorbeelden van keuzemogelijkheden (met verwijzing naar de
classificatie van Köppen-Geiger ter identificatie voor de leerkracht; het is niet de
bedoeling dat de meeste klimaattypes aan bod komen ):
- het warmgematigd klimaat met natte winter in mediterraan Europa (Csa);
- het warm altijd nat klimaat in Centraal-Afrika, Amazonië of Indonesië (Af);
- het warm klimaat met een nat seizoen in India of Centraal-Afrika (Aw, Am);
- het koelgematigd klimaat met zachte winter in West-Europa (Cfb);
- het koelgematigd klimaat met strenge winter in Oost-Europa (Dfb);
- het koudgematigd klimaat met strenge winter in Noordoost-Europa, Siberië
of Canada (Dw, Df);
- het gematigd of warm (altijd) droog klimaat in b.v. Afrika of Australië (B);
- relaties leggen tussen vegetatie en klimaat d.m.v. beeldmateriaal en
klimatogrammen;

- een natuurlandschap herkennen en
beschrijven
U - een natuurlandschap kunnen tekenen op basis
van veld- of beeldwaarneming
U - van concrete voorbeelden uitgaan om de functies
van een natuurlandschap te verwoorden
- de functies van een natuurlandschap in een
duurzaam verband brengen
VM9 - bereid zijn om mee te ijveren voor
natuurbescherming en behoud van
waardevolle natuurlandschappen
U - natuurterritoria typeren
U - elementaire bevolkingsgegevens opzoeken in
statistieken, op kaarten of bij de bevolkingsdienst
van de (deel)gemeente
- in de gemeente elementaire
bevolkingsgegevens opvragen en kunnen
aflezen van kaarten, tabellen en grafieken
A6 - demografische variabelen op kaart en grafiek
lezen
U - bevolkingsevoluties herkennen in ruimte en tijd
(bv. migraties, loop)
U - van andere populaties elementaire
bevolkingsgegevens in verband brengen met
leefomstandigheden
4 Het natuurlandschap
- Componenten: lucht, water, bodem,
ondergrond, reliëf, fauna en flora
- Functies: intrinsieke waarde, reserve,
bescherming
- Schaal en statuut: natuurreservaten,
natuurparken, oerbossen
5 De mens op aarde
5.1 Bevolking
- Registratie en weergave
- Spreiding en dichtheid
- Bevolkingselementen: bevolkingsloop
(geboorten, sterfte, inwijking,
uitwijking)
- Economische bevolkingsfacetten:
actieve bevolking, werkloosheid,
beroepsstructuur, pendel
5.2 Multiculturele samenleving en
stedelijke landschappen
98.aa1/ p.11
4 Het natuurlandschap : aanbevolen: 3 à 5 lestijden
- uitgaan van een bezoek aan een natuurreservaat, natuurpark, natuurlijk biotoop
of geosite; voorbeelden van keuzemogelijkheden:
- Kalmthoutse Heide, het Zwin, grotten van Hotton, Fondry des Chiens,
Verdronken land van Saaftinge,...;
- Ardennen-Eifelpark, Grensmaas, ...;
- natuurlandschappen evalueren op hun intrinsieke waarde, bescherming en
beheer, uitgaande van beeld- en kaartmateriaal van concrete voorbeelden;
voorbeelden van keuzemogelijkheden:
- Oerbos van Fontainebleau (Frankrijk), Neuenbacher en Hasbrucher Urwald
(Duitsland) of Bialowiecóa (Polen), ...
- Nationale parken in Frankrijk, Verenigd Koninkrijk of de Verenigde Staten;
5 De mens op aarde : aanbevolen lestijden: 12 à 18 lestijden
5.1 Bevolking : 2 à 4 lestijden
- uitgaande van de dienstverlening in de eigen gemeente: zicht krijgen op de
registratie van bv. geboorten, sterfte, ... van bewoners;
- raadplegen statistiekenbundels i.v.m. de bevolkingsloop en weergave van de
gegevens op kaart, grafiek en via standaardisering tot samenvattende getallen;
- opbouw van specifieke grafieken: leeftijdshistogrammen, fluxkaarten,
anagrammen;
- lezen van bevolkingskaarten;
- toepassing: specifieke bevolkingsproblemen; voorbeelden van
keuzemogelijkheden:
- migraties binnen Europa;
- Autonome Republieken in Rusland;
- transmigraties van Java;
- indianenreservaten in Amerika;
5.2 Multiculturele samenleving en stedelijke landschappen : 5 à 7 lestijden
- uitgaan van cijfermateriaal voor de kennis van de samenstelling van de lokale

- een stedelijk landschap waarnemen en
beschrijven
AA8 - leren respect opbrengen voor de
VB5 eigenheid en de specifieke leefwijze van
mensen uit andere culturen
U - de samenstelling van de bevolking van enkele
stedelijke gebieden vergelijken
U - stadswijken typeren aan de hand van
bevolkingskenmerken, morfologie en functies
A4 - steden, agglomeraties en eenvoudig
observeerbare verstedelijking aanduiden op
werkkaarten
A7 - elementen van andere culturen in de eigen
omgeving beschrijven
A26 - elementen uit de lokale stedelijke
samenleving vergelijken met deze elders
A27 - stedelijke leefproblemen opnoemen
VM7 - leren aandacht hebben voor en bijdragen tot
de leefkwaliteit van de stedelijke leefomgeving
AA28 - uit eigen observatie of via beeldmateriaal
stedelijke spanningsvelden en
aantrekkingspolen evalueren
U - verrichten van elementaire registratie van
milieuproblemen in de stedelijke samenleving
U - een kritisch oordeel vellen over mogelijke
oplossingen voor stedelijke leefproblemen
A6 - culturele bevolkingskenmerken op kaart en
grafiek lezen
A21 - een landelijk landschap herkennen,
beschrijven naar uitzicht en functies en
eenvoudig observeerbare kenmerken ervan
vergelijken met een landelijk landschap elders
U - landelijke landschappen in verschillende natuuren
cultuurruimten vergelijken
- Samenstelling bevolking: leeftijd,
herkomst, burgerlijke stand
- Binnenstedelijke ruimte:
bevolkingsevolutie, functies en
morfologie, elementen van andere
culturen
- Differentiatie in de stedelijke ruimte:
patronen, geleding, functies en
morfologie
- Voorbeelden van stedelijke
landschappen en verstedelijking
vergelijken: grootstad, agglomeratie,
stad, in verschillende cultuurruimten
en socio-economische contexten
- Stedelijke leefproblemen: b.v.
bevolkingsexplosie, verkeer,
luchtverontreiniging, afval, lawaai,..
5.3 Het landelijk landschap
- Elementen en kenmerken: open
ruimte, cultuurlandschap, dorp,
percelering
- Functies: landbouw, bewoning,
recreatie, verkeer
98.aa1/ p.12
bevolking naar leeftijd, herkomst, burgerlijke stand, ...;
- uitgaan van observatie in de stad of via beeldmateriaal: differentiatie qua
woonwijken;
- werken met stadsplattegronden;
- kengetallen hanteren om een vergelijking tussen stadswijken enerzijds en
onderscheiden steden anderzijds te maken;
- stadspatronen samenstellen, uitgaande van concrete voorbeelden;
keuzemogelijkheden:
- de organisch gegroeide Vlaamse middeleeuwse stad;
- de Oost-Europese stad;
- de Arabische stad;
- de Noord-Amerikaanse grootstad;
- de Derde Wereldstad;
5.3 Het landelijk landschap : 5 à 7 lestijden
- uitgaan van onderzoek door bevraging van bewoners en observatie op het
platteland of via beeld- en kaartmateriaal; voorbeelden van concrete landelijke
structuren die als studie-object kunnen fungeren:
- dorpspatronen in België of Duitsland;
- serrelandschappen in West-Europa;

A4 - op werkkaarten landbouwgebieden
benoemen
VM7 - kenmerken van de relatie mens-milieu A22
op het platteland en in de landbouw
beschrijven
U - vormen van ruimtelijke landbouworganisatie
onderscheiden
AA23 - leren open ruimten als waardevol, duurzaam,
maatschappelijk bezit waarderen
VM8 - milieuproblemen en
landschapsveranderingen in verband met het
lokale ruimtegebruik kritisch onderzoeken
A24 - een industrielandschap waarnemen,
herkennen en beschrijven
A4 - industriegebieden op werkkaarten aanduiden
A24 - eenvoudige observeerbare kenmerken van
een lokaal industrieterrein vergelijken met een
industrieland-schap elders
- sociaal-economische invloed van de industrie
op een lokale omgeving verwoorden
A25 - milieu-effecten opnoemen die in verband
kunnen gebracht worden met industriële
activiteiten
A31 - voor de eigen omgeving de drukke
verkeersknooppunten aanbrengen op kaart of
- Invloed van de natuur op de
ruimtelijke en economische organisatie
van het landelijk landschap
- Aantrekkelijkheid en bedreigingen
van landelijke landschappen:
cultuurhistorische, economische en
ecologische waarden
6 Het industrielandschap
- Ruimtelijke dimensie van een lokaal
industrieterrein of een groot bedrijf op
plan of kaart
- Vestigingsfactoren: b.v. grondstoffen,
energiebronnen, arbeidskrachten,
kapitaal, dienstverlening,
transportmiddelen, afzetmarkt, ...
- Kenmerken van industriële bedrijven
in een andere regio
- Economische en ecologische
gevolgen van industriële vestigingen
op het landschap
7 Het verkeer in het landschap
- Facetkaart van het lokale verkeer:
netwerk, knooppunten,
verkeersdichtheid, knelpunten,
98.aa1/ p.13
- ruilverkaveling of op zee gewonnen landelijke ruimte in België of
Nederland;
- monocultuurlandschap in Noord-Amerika;
- plantages versus traditionele dorpen in West- of Centraal-Afrika
- veeteeltgebieden in berglandschappen;
- vissersdorpen in Moesson-Azië;
- werken met nederzettingspatronen, cijfergegevens, grafisch en cartografisch
materiaal;
6 Het industrielandschap : aanbevolen: 4 à 6 lestijden
- uitgaan van de observatie van de kenmerken van een lokaal industrieterrein
(oppervlakte, inplanting, bezettingsgraad, aantal en aard van de bedrijven,
nutsvoorzieningen en ontsluiting, ...) of een groot bedrijf (historiek, omvang, aard,
binding met de omgeving) met de diverse stappen van het industrieel proces;
- enquête bij de bedrijven van een lokaal industrieterrein: bedrijfsstructuur,
evolutie productie, herkomst grondstoffen, afzet eindproducten, herkomst en
qualificatie personeel, lokalisatiefactoren, hinderende aspecten, invloed op het
leefmilieu en welzijn en welvaart;
- onderzoek van beeld-, kaart- en cijfermateriaal van industriële vestigingen in
andere gebieden; voorbeelden van keuzemogelijkheden:
- een groot staal- of (petro)chemisch complex in Vlaanderen;
- een cementfabriek in Wallonië;
- een papierfabriek in Scandinavië;
- een auto(assemblage)bedrijf in West-Europa of Noord-Amerika; - een
industriepolder in Japan;
7 Het verkeer in het landschap : aanbevolen: 4 à 6 lestijden
- uitgaan van verkeerstellingen in de lokale omgeving: piek- en daluren, aard van
het verkeer;
- lokalisatie van verkeersstromen in de schoolomgeving: netwerk, knooppunten,

stadsplan
A32 - milieu-effecten opnoemen die in verband
kunnen
AA33 gebracht worden met het verkeer en goede
verkeersverbindingen
- ontwikkelen een kritische houding tegenover
de verkeerssituatie in de eigen omgeving
A29 - de landschappelijke en economische invloed
van het verkeer beschrijven
- de economische noodzaak van goede
verkeersverbindingen aantonen
- de bereikbaarheid van een lokale ruimte
beschrijven
A4 transportassen op werkkaarten benoemen
A30 - een havenlandschap herkennen en
beschrijven naar uitzicht en functies
A5 - zeehavens op werkkaarten benoemen
U - havenlandschappen herkennen als knooppunten
van distributie
A34 - een toeristisch en recreatief landschap
herkennen en beschrijven naar uitzicht en
functies
A4 - toeristische centra in toeristische streken
benoemen op werkkaarten
A34 - toeristische en recreatieve landschappen
kunnen vergelijken
AA36 - leren als toerist en recreant respect
opbrengen voor het milieu, het patrimonium en
de bewoners
A35 - effecten van toerisme en recreatie op het
landschap en de economie verwoorden
verkeershinder en andere invloeden
op het leefmilieu
- Ruimtelijke invloed op welzijn en
welvaart van verkeersmiddelen en hun
infrastructuur in het lokale leefmilieu
- Bereikbaarheid: invloed van het
fysisch milieu en economische
elementen op de ontsluiting van een
lokale ruimte
- Een nabije (lucht)haven: b.v.
beschrijving, functies, activiteiten,
invloed op fysisch milieu, bewoning en
economie
- Typering van een haven in een
andere regio: aard, ontwikkeling,
invloed op het lokale milieu en de
wereldhandel
8 Het toeristische en recreatieve
landschap
- Ruimtelijke kenmerken en
aantrekkelijke landschapselementen in
een lokale toeristische of recreatieve
zone of in attractie- en themaparken
- Toeristische en recreatieve
elementen van het fysisch en cultureel
milieu in verschillende regio=s :b.v.
reliëf, geologie, klimaat, vegetatie,
bewoning, kunst en cultuur, typisch
economisch aanbod.
- Effecten: b.v.
landschapsveranderingen, verkeer,
milieubelasting, bewoning,
98.aa1/ p.14
dichtheid, knelpunten, verkeershinder, invloed op het leefmilieu en andere
weggebruikers;
- uitgaan van een lokaal voorbeeld komt de ruimtelijke invloed van
verkeersmiddelen en hun relatie met andere economische activiteiten in het lokale
leefmilieu tot uiting; voorbeelden van keuzemogelijkheden:
- een ringweg omheen een centrum;
- de Chunnel;
- een autoweg door het Braziliaanse regenwoud;
- een nieuwe luchthaven voor Hongkong;
- bereikbaarheid: kilometerafstand, tijdsafstand, kostafstand en comfortafstand
tussen twee plaatsen;
- uitgaan van een bezoek aan een (lucht)haven voor de morfologische en
functionele typering ervan; relatie met andere economische activiteiten;
- dossier aanleggen van zeehavens op basis van persoonlijke bevraging via
post;
- bespreking van de wereldkaart met de zeeroutes of luchtvaartlijnen (met
aandacht voor industrie, grondstoffen, bevolking);
8 Het toeristische en recreatieve landschap : aanbevolen: 4 à 6 lestijden
- lokale toeristische en recreatieve aanbod: natuurgebonden en cultuurhistorische
waardevolle aspecten; analyse van een lokale toeristische of
recreatieve zone;
- uitgaan van terreinverkenning, kaart-, beeld- en/of cijfermateriaal op de
domeinen reliëf, geologie, klimaat, vegetatie, bewoning, kunst en cultuur en lokale
economie voor enkele concrete toeristische of recreatieve zones; voorbeelden van
keuzemogelijkheden:
- Vlaamse kust, AGroen Vlaanderen@ of de Kunststeden;
- een mediterrane costa;
- een ski-oord in de Alpen;
- een vulkanisch gebied of eiland;
- een natuurpark in Afrika of Amerika;
- een wereldmetropool;
- uitgaan van persartikels om de invloed van een toeristische of recreatieve

A37 - de eigen leefruimte herkennen als een
gedifferentieerd geheel van landschappen
VM7 - enkele ruimtelijke effecten van de relatie
mens-milieu in de samenlevingsvormen
beschrijven
VM8 - aantrekkelijke elementen en
VS14 problemen binnen de eigen leefruimte
herkennen
AA16 - respect opbrengen voor natuurschoon en zuiver
water
AA28 - aandacht hebben en bijdragen tot de
leefbaarheid van de eigen omgeving
U - de socio-economische kenmerken van het lokale
leefmilieu illustreren met concrete voorbeelden
A38 - de eigen leefruimte in een regionaal kader
plaatsen en daarvan enkele hoofdkenmerken
verwoorden
- bestudeerde lokale landschappen op een
wereldkaart aanduiden
U - een mentale kaart naar keuze construeren
- landschappen in andere wereldzones in
verband brengen met leefwijzen
- ruimtelijke overeenkomsten en verschillen
herkennen in landschappen in verschillende
economische oriëntatie, tewerkstelling,
welvaart en welzijn
KEUZE-HOOFDSTUK 9:
9A De regio : een mozaïek van
landschappen
9A.1 De eigen streek
- Landschapsynthese: samenvoegen
van elementen uit het lokaal fysisch,
cultureel en socio-economisch milieu
- Attractiviteit en ruimtelijke
spanningen van de eigen streek (bv.
recreatie, ruimtelijke ordening,
leefmilieu)
- Kenmerken van de eigen streek:
fysische en socio-economische
kenmerken: cijfer-, beeld- en
kaartmateriaal
9A.2 Natuur- en cultuurland- schappen
in grotere regio=s
- Wereldkaart van de lokale
verscheidenheid: synthesebeeld van
de bestudeerde landschappen
- Landschappen in overwegend
natuurregio=s: bv. aride zones,
woudzones, [ijswoestijnen,
98.aa1/ p.15
inplanting op de economie en ecologie van een toeristische en recreatieve ruimte
te beoordelen;
er wordt gekozen tussen 9A, 9B en 9C:
9A De leefruimte : aanbevolen: 8 à 12 lestijden
9.1 De eigen streek: 2 à 4 lestijden
- groepswerk: samenstellen van een dossier met een lokale landschapsynthese
(teksten, beelden en cijfermateriaal);
- inpassingen van de lokale leefruimte in de streek toetsing van cijfer-, beeld- en
kaartmateriaal aan andere gegevens;
- regionale perceptie: ontwerpen van een mentale kaart van de streek;
- synthesekaartbeeld van de bestudeerde lokale verscheidenheid: lokaliseren
van foto- en beeldmateriaal;
- synthese-excursie binnen de eigen streek.
9.2 Natuur- en cultuurlandschappen in grotere regio=s : 6 à 8 lestijden
- inpassingen van de bestudeerde landschappen in een regionaal verband:
toetsing van cijfer-, beeld- en kaartmateriaal;
- synthesekaartbeeld van de bestudeerde lokale verscheidenheid qua natuur en
cultuur;
- typering van een (wereld)natuurregio op basis van video- of diabeelden (b.v.
reliëf, vegetatie, ...), teksten (b.v. reisverhalen) en cijfermateriaal of grafische
voorstellingen (b.v. klimatogrammen, doorsneden, ...);

wereldzones moessongebieden, berggebieden]]
- Landelijke, verstedelijkte en
geïndustrialiseerde zones : bv
landbouwgordels, industriegebieden,
megalopolissen
A37 - de eigen leefruimte herkennen als een
gedifferentieerd geheel van landschappen
VM7 - enkele ruimtelijke effecten van de relatie
mens-milieu in de samenlevingsvormen
beschrijven
VM8 - aantrekkelijke elementen en problemen
binnen de eigen leefruimte herkennen
U - de socio-economische kenmerken van het lokale
leefmilieu illustreren met concrete voorbeelden
A38 - de eigen leefruimte in een regionaal kader
plaatsen en daarvan enkele hoofdkenmerken
verwoorden
- bestudeerde lokale landschappen op een
wereldkaart aanduidenU - een mentale kaart
construeren
- landschappen in andere wereldzones in
verband brengen met leefwijzen
- ruimtelijke overeenkomsten en verschillen
herkennen in landschappen in verschillende
wereldzones
9.B De regio : een mozaïek van
landschappen
9B.1 De eigen streek
- Landschapsynthese: samenvoegen
van elementen uit het lokaal fysisch,
cultureel en socio-economisch milieu
- Attractiviteit en ruimtelijke
spanningen van de eigen streek (bv.
recreatie, ruimtelijke ordening,
leefmilieu)
- Regionale kenmerken: fysische en
socio-economische kenmerken: cijfer-,
beeld- en kaartmateriaal
9B.2 Verschillende landschappen in
andere regio=s
- Kaart van de lokale verscheidenheid:
synthesebeeld van de bestudeerde
landschappen
- Landschappen in Europa en/of grote
wereldzones (b.v. De Arabische
Wereld, de Sub-Sahara, Amerika,...).
98.aa1/ p.16
- typering van een verstedelijkte (wereld)regio op basis van video- of diabeelden
(b.v. bewoning, verkeer, handel, milieu, ...), teksten (b.v. reisverhalen,
cultuuragenda=s) en cijfermateriaal of (carto)grafische voorstellingen (b.v.
evolutiediagrammen, patronen en plattegronden...);
- multidisciplinair bezoek aan een wereldmetropool (b.v. Parijs, Londen,
Brussel,...).
9.1 Voor 9B.1 gelden dezelfde pedagogische wenken als voor 9A.1
9.2 Verschillende landschappen in andere regio=s : 6 à 8 lestijden
- typering van een (wereld)zone of Europese regio op basis van video- of
diabeelden (b.v. reliëf, vegetatie, landbouw, industriële activiteiten, ...), teksten (b.v.
reisverhalen) en cijfermateriaal of (carto) grafische voorstellingen (b.v. doorsneden,
klimatogrammen, stadsplattegronden, dorpstructuren, inbreng in de wereldhandel,
...);
9C. Een landschapsproject Projectonderwijs : aanbevolen : 8 à 12 lestijden

VS5 - medewerking verlenen aan een groepstaak op
het terrein
VS15 - onder begeleiding als taakgroep binnen een
project functioneren
VL29- informatiebronnen kritisch selecteren VL31 en
verwerken op het terrein en in de VL33 klas
VL38 - bij een open aanpak zelfstandig activiteiten
plannen
A37 - de eigen leefruimte herkennen als een
gedifferentieerd geheel van landschappen
VM7 - enkele ruimtelijke effecten van de relatie
mens-milieu in de samenlevingsvormen
beschrijven
VM8 - aantrekkelijke elementen en problemen
binnen de eigen leefruimte herkennen
A38 - de eigen leefruimte in een regionaal kader
plaatsen en daarvan enkele hoofdkenmerken
verwoorden
(1) Gebruikte codes in de eerste kolom:
A1 verwijst naar eindterm 1 aardrijkskunde
AA5 verwijst naar attitudinale eindterm aardrijkskunde 5
U verwijst naar een uitbreidingsdoelstelling
VL29 verwijst naar vakoverschrijdende eindterm leren leren 29
VS14 verwijst naar vakoverschrijdende eindterm sociale vaardigheden 14
VM3 verwijst naar vakoverschrijdende eindterm 3 milieueducatie
VB3 verwijst naar vakoverschrijdende eindterm 3 opvoeden tot burgerzin
verwijst naar een basisdoelstelling aardrijkskunde
- interdisciplinaire benadering van
landschappen van de eigen regio of
uitgaande van de eigen regio tot een
andere regio in Vlaanderen, België,
Europa of een andere wereldzone
98.aa1/ p.17
- observatie van landschapskarakteristieken naar uitzicht en leefbaarheid;
- elementair onderzoek van de milieukwaliteit: b.v. zuurtegraad regenwater en
bodemwater; vergelijking andere indicatoren
- contacten met plaatselijke bevolking, beleidsverantwoordelijken, natuur- en
milieueducatieve centra, milieuverenigingen, ... via b.v. enquêtes, interviews, enz.
- elementair onderzoek van tewerkstelling en welzijn;
- analyse persknipsels i.v.m. de leefkwaliteit (b.v. gemiddelde prijs bouwgrond);
- elementair onderzoek van cultuurhistorische aspecten en/of industrieelarcheologische
relicten

6 Minimale uitrusting
Een goed uitgerust vaklokaal aardrijkskunde is onontbeerlijk en alle lessen aardrijkskunde worden daarin gegeven in de
eerste graad van het Secundair Onderwijs. Dit lokaal moet in die mate verduisterbaar zijn dat diaprojectie in alle
weersomstandigheden mogelijk is. Het bord dient gedeeltelijk uit klapborden samengesteld te zijn; kleurkrijt dient steeds
beschikbaar te zijn. Het vaklokaal dient over voldoende muuroppervlakte te beschikken om wandkaarten, een actualiaprikbord
en andere wanddocumenten te bevestigen.
Het vaklokaal dient minimaal over volgende uitrusting te beschikken:
- minimum één kaarthanger;
- een scherm met diaprojector en projectietafel;
- een retro projector;
- een bergruimte voor cartotheek, diatheek, fototheek, atlassen, statistische tabellen, handboeken en naslagwerken;
- atlassen voor klassikaal gebruik;
- geactualiseerde diareeksen of dia=s aan te maken uit de eigen regio en van andere lesonderwerpen;
- transparantenreeksen;
- basisreeks wandkaarten (minimaal België, Europa en wereld);
- luchtfoto=s;
- kompassen;
- een bodemkaart van de eigen regio;
- een minimale gesteentenverzameling en enkele mineralen;
- topografische kaarten op verschillende schalen, waaronder die van de eigen regio;
- het gewestplan van de eigen regio;
- voorbeelden van andere kaarttypes, waaronder een wegenkaart en een stadsplattegrond;
- verschillende reliëfblokken;
- meettoestellen voor weerwaarnemingen;
- een globe;
- blinde wandkaarten of blinde transparanten;
Indien men opteert voor klassikaal gebruik van handboeken dient er één per leerling in het vaklokaal aanwezig te zijn. Indien
lessen van andere vakken ook in dat lokaal doorgaan, mag dat geen invloed hebben op de lessen aardrijkskunde. Dit houdt
o.m. in dat de veiligheid en bruikbaarheid van de leermiddelen gegarandeerd is.
Een aantal materiële elementen dienen beschikbaar te zijn, indien niet in het vaklokaal, dan toch in de onmiddellijke
omgeving:
- een videotoestel met teller (eventueel in een rollende kast);
- bergmogelijkheden voor kaarten, eventueel in een afzonderlijk (tussen)lokaal onder te brengen.
Hierbij wordt uitgegaan van de aanwezigheid van leerlinggerichte geografische literatuur in de mediatheek; indien dit niet het
geval is, hoort deze literatuur in het vaklokaal thuis.
Het is wenselijk dat een aanvang wordt gemaakt met de introductie van moderne informatie- en communicatietechnologie
(ICT) in de lessen aardrijkskunde als didactisch hulpmiddel. Een multimedia-uitrusting met internetaansluiting dient
beschikbaar te zijn voor specifieke opdrachten.
Indien niet alle lessen aardrijkskunde in één vaklokaal kunnen doorgaan, is de uitbouw van een tweede, eventueel derde
vaklokaal noodzakelijk. Ze dienen eveneens te beantwoorden aan de vereisten, qua vaste uitrusting (verduistering, borden,
voldoende muuroppervlakte, kaarthanger, bergruimte). Indien dit lokaal vlakbij het eerste vaklokaal gelegen is, kunnen
toestellen uitwisselbaar opgesteld staan; indien het lokaal zich op een andere verdieping of vleugel van het schoolcomplex
bevindt, dringt zich een vaste opstelling van de hierboven aangegeven projectietoestellen, atlassen, handboeken,
wandkaarten, globe op.
Indien wegens recente expansie of defect een school nog niet over één of meerdere noodzakelijk geachte leermiddelen
beschikt, dient een aanvraag tot aankoop in de begroting opgenomen te zijn.
7 Evaluatie
98.aa1/ p.18

Bij het begin van het schooljaar dient de leraar te peilen naar de beginsituatie, namelijk in welke mate de leerlingen
de leerinhouden wereldoriëntatie, domein ruimte, beheersen. Hierbij worden zowel de parate kennis, het begrippenkader, de
vaardigheden als de attitudes bevraagd.
Inzicht in de vorderingen van de leerling wordt bekomen door middel van de permanente evaluatie. Dat gebeurt
door een gedifferentieerde toetsing van kennis, vaardigheden en attitudes die in verband staat met de doelstellingen van het
leerplan en de pedagogisch-didactische wenken. Deze toetsing kan gebaseerd zijn op verschillende vormen van
leerlingengedrag:
- de klasactiviteit: taakgerichtheid, medewerking in de klas, participatie in groepswerk, tijdig klaar met opdrachten,
kritische instelling, zorg, woord voeren voor de klas, mondelinge taalvaardigheid, precisie bij aanwijzingen op
kaart en in atlas,...;
- de resultaten van zelfstandig te realiseren taken: het hanteren van leermiddelen, het vervolledigen van
werkkaarten en grafische voorstellingen, de in te vullen werkbladen en notities,...;
- de resultaten van elementaire toetsen of mondelinge overhoringen over de in de vorige les aangeleerde leerstof;
- de resultaten van herhalingsbeurten over grotere leerstofonderdelen.
Teneinde de evaluatie zo correct mogelijk te laten verlopen, wordt aan een aantal voorwaarden tegemoet gekomen:
- reeds bij de aanvang van het schooljaar worden leerlingen en ouders in kennis gesteld van de evaluatiewijze(n);
deze zijn in overeenstemming met het schoolreglement en met een eventueel voor de bewuste klas,
studierichting of niveau uitgewerkte deliberatiecriteria;
- belangrijke evaluatiemomenten worden in het jaar- of graadplan opgenomen;
- bij de voorbereiding van de les wordt reeds voorzien op welke wijze men beoogt de leerplan-, lescyclus- of
lesdoelstellingen te halen; hiermee is duidelijk of bepaalde vragen b.v. naar reproductie, naar vaardigheid, naar
implementatie, naar creativiteit of naar kritisch inzicht peilen;
- men geeft er zich rekenschap van welke hulpmiddelen (b.v. toestellen, handboeken, videoband,...) men in de les
of op het terrein gebruikte ; indien de leerlingen bij de inoefening niet over diezelfde soorten hulpmiddelen
beschikten, dient daar in de vraagstelling rekening mee gehouden worden, zelfs als die hulpmiddelen tijdens de
bevraging terug beschikbaar zijn;
- bij de bespreking van de resultaten deelt de leraar de juiste resultaten mee; op de verbeterde kopijen wordt een
foutenanalyse beknopt geformuleerd. Voor eventuele remediëring kan beroep gedaan worden op een takenbank;
- bij de uiteindelijke evaluatie hanteert de leraar een weging van de toetsing (b.v. een herhalingstoets wordt op
een hoger cijfer gequoteerd dan een elementaire toets).
- er dient zowel rekening gehouden worden met de procesevaluatie als met de productevaluatie. Rubricering van
de toetsing in het evaluatieschrift houdt rekening met de aard van de toetsing (b.v. cognitief, vaardigheden,
attitudes) zodat over een langere periode eventuele vorderingen op specifieke leerdomeinen goed tot uiting
komen;
- leerlingen en hun ouders worden op een daartoe voorziene wijze snel geïnformeerd over de vorderingen van de
leerling. Bij ernstige tekorten of onzekerheden wordt een concrete remediëring voorgesteld; hierbij dienen de
nodige hulpmiddelen (b.v. handboek, atlas, videoband,...) ter beschikking te zijn voor het thuis of in de klas
bijwerken van de leerstof.
Bij de opstelling van toetsvragen dient men aan een aantal voorwaarden te voldoen: validiteit (de toets meet wat men
beoogt te meten), objectiviteit (een eerlijke beoordeling op basis van normen en/of correctiesleutels), betrouwbaarheid (geen
fouten in de metingsprocedure) en transparantie (duidelijkheid). Een aantal redactieregels bevorderen deze voorwaarden:
- duidelijke vraagstelling met precieze afbakening van aantallen, te gebruiken juiste hulpmiddelen en
onafhankelijkheid van de items bij deelvragen of opeenvolgende vragen;
- correcte formulering qua taalgebruik: eenvoudig, concreet en zonder overbodigheden, vragen met eenzelfde
vraagvorm gegroepeerd in de toets, vermijden van dubbelzinnige items, vermijden van (dubbele) negaties;
- verzorgde lay-out: BIN-normen, geen vraag over twee pagina=s gespreid, overzichtelijke nummering, goed
leesbare teksten en duidelijke figuren (let op zwart-wit fotokopies van kleurenfoto=s);
Bij open vragen zijn verschillende correcte antwoorden mogelijk, maar de creativiteit van leerlingen moet goed
beoordeeld worden door vooraf vastgelegde correctie- en scoringsvoorschriften en niet d.m.v. een steriel correctiemodel.
Uitsluitend open vragen stellen is veelal onbetrouwbaar en bevordert taalvaardige leerlingen; de correctie van open vragen
is tijdrovend. Modelantwoorden zijn wel vooraf te formuleren bij gesloten vragen. Deze laten geen ruimte voor eigen
formuleringen en informatie ligt besloten in vraagstelling, maar er zijn meerdere varianten (b.v. ja-neevraag, correctievraag,
koppel- of sorteervraag, rangschikkingsvraag, meerkeuzevraag,...).
Vòòr de aanvang van de toets wordt een rustige afname-situatie gecreëerd; de beschikbare toetstijd wordt
aangegeven en richtlijnen omtrent het efficiënt benuttigen ervan en de wijze van beantwoording worden medegedeeld.
98.aa1/ p.19

Vak- of leerdomein overschrijdende evaluatie is van belang voor het vakoverschrijdend leren en het in
overeenstemming brengen van de maatschappelijke functie van het leervak aardrijkskunde. Vakoverschrijdende evaluatie
peilt niet alleen naar de in het leerplan opgenomen vakoverschrijdende eindtermen op zich, maar kan ook in verband staan
met thema- en/of projectonderwijs; opname van deze evaluatie gebeurt in het schoolwerkplan. Verwerking ervan kan
afzonderlijk gerapporteerd worden, maar ook binnen de vakevaluatie een vermelding bekomen.
Vakgroepwerking ligt aan de basis van een verticale afstemming van de evaluatie; kennis van de voornaamste
aandachtspunten in voorafgaand of volgend aardrijkskunde-onderwijs is van belang voor het continue proces qua ruimtelijk
leren. Kennis van de leerplannen van voorafgaande en volgende leerjaren is dan ook een noodzaak.
De examens peilen naar de algemene doelstellingen van het leerplan, geconcretiseerd in de basisdoelstellingen per
hoofdstuk. De leraar kan daaraan uitbreidingsdoelstellingen toevoegen. De examenvragen zijn verschillend van klas tot klas
indien niet op hetzelfde tijdstip wordt ondervraagd. Ze peilen naar kennis, vaardigheden en attitudes die in de loop van het
schooljaar zouden moeten verworven zijn. Er wordt rekening gehouden met een evenwichtige verdeling tussen de
leerstofonderdelen en de aard van de vraagstelling. Er dient overwogen te worden om parate kennis duidelijk af te bakenen
en over de andere vragen voldoende basisinformatie (b.v. leesteksten, cijfer- en kaartmateriaal, ...) mee te leveren. Zowel
open als gesloten vragen werden in de loop van het schooljaar gesteld en kunnen op het examen aan bod komen, zonder
dat men dezelfde vragen stelt. Wat de opstellingsvoorwaarden, de redactieregels en de wijze van vraagstelling betreft,
gelden dezelfde regels als bij de toetsen (cfr. supra).
Bij gesloten vragen is een kopij met modelantwoorden (correctiemodel) beschikbaar; bij open vragen wordt aangegeven op
welke elementen of deelantwoorden gerekend wordt bij de correctie. De puntenverdeling is op de vragenkopij aangegeven.
8 Bibliografie
8.1 Boeken
Denis, J., Geografie van België,
Brussel, Gemeentekrediet, 1992
Depuydt, F. (red.), Fascinerende landschappen van Vlaanderen en Wallonië,
Leuven, Davidsfonds, 1995
Druijven, P.C.J. & van Naerssen, A.L. (red.), Pacifisch Azië
Assen, Van Gorcum, 1997
Gullentops, F. & Wouters, L., Delfstoffen in Vlaanderen,
Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement EWBL, 1996
Gijsels, H., e.a., De landschappen van Vlaanderen en Zuidelijk Nederland, een landschapsecologische studie,
Leuven, Garant, 1993
Iwaskow, L., Classroom Based Fieldwork, Concepts in Geography,
London, Hodder & Stoughton, 1990
Jansen, A. en Pronck H.J.A., Aardrijkskunde & Didactiek,
Groningen, Wolters-Noordhoff, 1988, tweede druk
Kleinpenning, J.M.G. & van Lindert, P.H.C.M., Latijns-Amerika
Assen, Van Gorcum, 1997
Landuyt, L. & Schietecat, G.D., Klimaatgemiddelden en weerextremen in België,
Brussel, KMI, 1992
Nettleship, J., Fieldwork Design, a geographical approach,
Ormskirk, Causeway Press Limited, 1985
98.aa1/ p.20

Neyt, R., Vademecum, technieken - opdrachten - begrippen,
Standaard aardrijkskunde, 1994
Taverne, E. En Visser, I., Stedebouw, De geschiedenis van de stad in de Nederlanden van 1500 tot heden,
Heerlen-Nijmegen, OU-SUN, 1993
van den Berg, G. e.a., Handboek Vakdidactiek Aardrijkskunde,
Amsterdam, Meulenhoff Educatief, 1995
Van der Haegen, Herman e.a., Multicultureel Brussel,
Staatssecretariaat Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Brussel, 1995
Vankan, L., Praktische didactiek voor omgevingsonderwijs,
Bussum, Dick Coutinho, 1995
Verbruggen, A., e.a., Milieu- en natuurraport Vlaanderen, Leren om te keren,
Leuven-Apeldoorn, Vlaamse Milieumaatschappij/Garant, 1996
Wintein, W. (coörd.), De Bergen, Milieu-educatie in de Westvlaamse Heuvels
Brugge, Prov. West-Vlaanderen, 1994
Wouters, L. & Vandenberghe, N., Geologie van de Kempen
Brussel, NIRAS, 1994
8.2 Tijdschriften
Belayew, D., Le territoire urbain,
GEO, Fegepro, n° 35 & 36, 1994/1-2
Benson, Ch. & Macrae, J., Disasters
Oxford, Blackwell, Vol 21, 1997
Christiaens, Ch. & Daels, L., Belgium, a geographical introduction to its regional diversity and its human richness
Bulletin de la Société Géographique de Liège, 24e jg., 1988, N° 24, pp. 3-180.
Meert, H. (red.), Wonen en werken in de schaduw van Brussel
Leuvense Geografische Papers, ISEG, KULeuven, n° 6, 1993, pp. 1-140
Vanderhallen, D., e.a., Verkenning van de eigen leefruimte
De Aardrijkskunde, 19e jaargang, 95/4, pp. 3-61
Heverlee, 1995
Van Hecke, E. (ed.), Navorming Geografie, feestbundel Prof. Dr. Modest Goossens,
Leuvense Geografische Papers, ISEG, KULeuven, n° 5, 1992, pp. 1-206
Vlassenbroeck, W., De Wereldeconomie,
Gent, Cahiers van het DLO, 1996, pp. 1-153
Wintein, W., Landschappen actief bestuderen,
De Aardrijkskunde, 19e jaargang, 95/3, pp. 43-50
Heverlee, 1995.
8.3 Beeldmateriaal
98.aa1/ p.21

Belgisch Luxemburg, CD-ROM 1995,
Neufchâteau, Intermedia Concepts, rue Franklin Roosevelt 10A, 6840 Neufchâteau
Cinescopie (geografische dia=s), de Henninstraat 79, 1050 Brussel, tel 02/647 10 15
Delfstoffen in Vlaanderen, video 1996,
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Economie, Afdeling Natuurlijke Brussel, Rijkdommen en Energie,
Markiesstraat 1, 1000 Brussel
Edudiscs Reliëf, Klimaat, Reis langs de velden, Philips, Brussel
Geografische Streken van België, fotokoppels
Kapellen, Uitg. Pelckmans, 1996
Lillo Port Centre - Antwerp: CD-ROM Havenspel
Oppervlaktevormen van de Aarde, Transparanten
Amsterdam/Brussel, Meulenhoff Educatief/Standaard uitgeverij
Transparancies to Educate, transparanten fysische geografie en atlas
Hengelo, TTE
8.4 Nuttige adressen
Administratie Planning en Statistiek, Departement Algemene Zaken en Financiën, Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap: jaarlijkse uitgave van VRIND (Vlaamse Regionale Indicatoren), Boudewijnlaan 30, 1210 Brussel; tel: 02/507
58 03, fax: 02/507 58 08.
Algemeen Bestuur Ontwikkelingssamenwerking (ABOS), tijdschriften Dimensie 3 en IN-COM, Brederodestraat 6, 1000
Brussel, tel. 02/500 62 11, fax: 02/500 65 44
Belgische Vereniging voor Aardrijkskundige Studies (BEVAS), W. De Croylaan 42, 3001 Heverlee; tel. 016/28 66 11
Diafix, Neerhofstraat 13, 1831 Diegem, tel. 02/720 92 95; fax: 02/725 01 75;
Directie Voorlichting Ontwikkelingssamenwerking van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, tijdschrift Internationale
Samenwerking, Postbus 20061, 2500 EB Den Haag; tel.: (0)70/348 60 73, fax.: (0)70/348 50 10; e-mail: buza24@euronet.nl
Federale Voorlichtingsdienst, Informatiecentrum, 54 Regentlaan, 1000 Brussel
Fégépro, Avenue du Sacré Coeur 67 Bus 1, 1090 Bruxelles
Havencentrum Lillo, Haven 621, Scheldelaan 444, 2040 Antwerpen; tel: 03/569 90 12 fax: 03/569 90 39.
Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, tidschriften Geografie en Geografie Educatief, Postbus 80123, 3508 TC
Utrecht, tel: (0)30/253 4056, fax: (0)30/253 5523
Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21, 1000 Brussel; tel. 02/549 02 59, fax: 02/511 52 21.
Nationaal Geografisch Instituut, Ter Kamerenabdij, 13, tel.: 629 82 82, fax: 02/629 82 83
Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS), Leuvensestraat 44, 1000 Brussel, tel.: 02/548 62 11; fax: 02/548 63 67
Openbare Afvalstoffenmaatschappij voor het Vlaamse Gewest (OVAM), Kan. De Deckerstraat 22-26, 2800 Mechelen; tel:
015/20 83 20, fax: 015/20 32 75.
Provinciaal Natuurcentrum, Provinciaal Begijnhof, Zuivelmarkt 33, 3500 Hasselt; tel.: 011/21 02 66, fax: 011/35 50 90.
98.aa1/ p.22

Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen (SERV), Jozef II-straat 12-16, 1040 Brussel; tel: 02/217 07 45, fax: 02/217 70
08.
Société Géographique de Liège, Place du 20 Août 7b, 4000 Liège, tel 041/66 53 24;
Toerisme Vlaanderen, tijdschrift Informatieblad, Grasmarkt 61, 1000 Brussel; tel: 02/504 03 00, fax: 02/513 88 03 en 02/504
03 77.
Vereniging Leraars Aardrijkskunde, tijdschriften De Aardrijkskunde en VLA-krant, Postbus 88, 2550 Kontich.
INHOUDSTAFEL
1 Visie .................................................................................................................................................................................. 2
2 Beginsituatie ..................................................................................................................................................................... 2
3 Algemene doelstellingen .................................................................................................................................................. 2
4 Algemene pedagogisch-didactische wenken en didactische middelen ............................................................................ 3
5 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en specifieke wenken ............................................................................................ 6
5.1 Leerplandoelstellingen ................................................................................................................................................ 6
5.2 Leerinhouden .............................................................................................................................................................. 6
5.3 Specifieke wenken ...................................................................................................................................................... 6
6 Minimale uitrusting .......................................................................................................................................................... 18
7 Evaluatie ......................................................................................................................................................................... 18
8 Bibliografie ...................................................................................................................................................................... 20
8.1Boeken ...................................................................................................................................................................... 20
8.2Tijdschriften ............................................................................................................................................................... 22
8.3 Beeldmateriaal .......................................................................................................................................................... 22
8.4 Nuttige adressen ...................................................................................................................................................... 22
98.aa1/ p.23