Burgzand - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

More documents

Recommendations

Info

45 — Afb. 2.6 Detail uit de ‘Pascaert [van] de gaten van Texel en ’t Vlie […]’ voor het eerst gepubliceerd in de zee-atlas De Nieuwe Lichtende Zee-Fakkel van Johannes van Keulen (Amsterdam 1681). We zien ook tegenwoordig nog gebruikte toponiemen als Burgzand, Texelstroom, Vogelzand en Marsdiep. De Texelse Rede wordt aangeduid als “Koopvaarders Reede” en een aantal ankersymbooltjes wijst op de functie als ankerplaats. Dieptes worden vermeld in voeten. De atlas en de kaart werden tot aan het einde van de 18de eeuw vele malen heruitgegeven. ankerplaats.32 De kaart van Lucas Janszn. Waghenaer (1583), gepubliceerd in zijn zeeatlas Spieghel der Zeevaerdt (Leiden, 1584), laat ten oosten van Texel een ankerplaats zien.33 Op een kaart uit ongeveer diezelfde tijd (1585) door Aelbert van Haerlem, ‘Beschryvinge van de Texel stroom. Met haere gronden, hoe men se Wachten ende op en af Seylen sal’ zien we ter hoogte van Oudeschild een ankergebied aangewezen.34 De titel van deze kaart wijst expliciet op de functie als rede, waar men immers moet wachten om te worden geladen of gelost of op goede wind en tij om verder te zeilen. Op een kaart van Willem Jansz. Blaeu uit 1608, de ‘Caerte vande vermaerde Stromen ende Gaten van Texel, wat zanden platen, drooghten, diepten, ende ondiepten daer in ghelegen zyn ende hoemen die zoo in t op als afzeylen schouwen ende myden zal […]’ geven twee ankertjes aan dat het hele gebied tussen ruwweg Oudeschild en Oosterend gebruikt werd als ankergebied.35 Een kaart uit 1617 van Pieter van den Keere (1571- na 1646) in diens Germania Inferior, de eerste nationale atlas, toont gedetailleerd het graafschap Holland inclusief de hele Zuiderzee met inbegrip van de tegenwoordige Waddenzee. Ook hier duiden twee ankertjes aan dat een groot deel van de oostzijde van Texel gebruikt werd als ankergebied. Daarnaast wordt een ankerplaats aangewezen bij Vlieland/Terschelling, aangeduid als de “De Vriesche Reede”.36 De Texelse rede wordt (nog) niet met een dergelijke eigennaam benoemd, maar de aangewezen locatie op bovengenoemde kaarten is precies in het gebied gesitueerd dat bekend is geworden als de Rede van Texel, en wel in het begin van de periode 32 Schoorl 1999, 27-29 met kaartje, en 85- 86; zie ook: Walsmit, Kloosterboer, Persson en Osterman 2009, 414-415. 33 Van den Brink en Werner 1989, 11, 13, 16, 44, 63, 65, 68. Afgebeeld in: Sigmond 1989, 10. Ook: Walsmit, Kloosterboer, Persson en Osterman 2009, 210-211. 34 De Jager en Kikkert 1998, 36. 35 De Jager en Kikkert 1998, 37. Willem Jansz. (circa 1571-1638) was de grondlegger van de firma Blaeu. De naam Blaeu werd omstreeks 1621 toegevoegd. Zie: Van den Brink en Werner 1989, 40-42. 36 Boomgaard 1984, 16-17; Van den Brink en Werner 1989, 39-40.
46 — 37 De Jager en Kikkert 1998, een kaart gedateert 1681 op 37; Van den Brink en Werner 1989, 16 en 69; Walsmit, Kloosterboer, Persson en Osterman 2009, 530-534. 38 Walsmit, Kloosterboer, Persson en Osterman 2009, 418. 39 Van Yk 1697, 360-361; Boven en Hoving 2009. waaruit de op het Burgzand gevonden scheepswrakken dateren. Johannes van Keulen (1654- 1715), bekend om zijn vijfdelige zeeatlas De Nieuwe Groote Ligtende Zeefakkel (1684), vervaardigde diverse zeekaarten van Texel en omgeving die een goede indruk geven van de situatie omstreeks de jaren 1680.37 Hierop is de situatie van geulen, banken en ankergebied oostelijk van Texel in hoofdlijnen onveranderd ten opzichte van het begin van de eeuw, zoals te zien op de kaart van Pieter van den Keere. Eén van Van Keulens gedetailleerde kaarten, de “Nieuwe Pascaert Waar in te sien is de gaten van Texel en ’t Vlie, Met al sijn Mercken, diepte en droogte […]” toont in het bijzonder de situatie zoals die was toen de op het Burgzand gevonden wrakken in bedrijf waren. Op deze kaart wordt het hele gebied ten oosten van Texel, de huidige Texelstroom, aangewezen als “Koopvaardersreede of Marsdiep” en het Burgzand wordt hier ook met die naam aangeduid. De naam “Burghsandt” wordt voor het eerst vermeld op de kaart van Texelstroom en Marsdiep van Willem Jansz Blaeu uit circa 1623.38 Daarvoor werd de naam “Vogel Sandt” gebruikt. Tegenwoordig wordt met die naam een ten oosten van het Burgzand gelegen ondiepte aangeduid. Een overeenkomst tussen bovengenoemde kaarten is dat bij de zuidpunt van Texel geen enkele beschutte ankerplaats wordt aangegeven. De baai van de Cule was al lang verzand en ingedijkt en de Mokbaai was nog niet ontstaan. Het ankergebied heeft zich sinds de 15de eeuw blijkbaar in noordoostelijke richting verplaatst, al is het aannemelijk dat daar ook al eerder wel werd geankerd; het eiland bood immers altijd al goede beschutting tegen westelijke winden. De conclusie van het bovenstaande is dat de kustwateren zuidelijk en oostelijk van Texel als beschutte ankerplaats of rede hebben gediend vanaf het eind van de 12de, begin 13de eeuw, waarbij omstreeks 1300 sprake was van een gevestigde praktijk. De zuidkant van het eiland was toen nog het belangrijkst. Schepen die in die tijd op of rond de (toenmalige) rede zijn vergaan, zullen we als onderwaterarcheologen niet tegenkomen. Daarvoor moet men zoeken in de diepe ondergrond van het tegenwoordig kilometers brede zuidelijke deel van het eiland, tussen Den Hoorn en de huidige kustlijn. In de loop van de 15de eeuw is het gebied ten oosten van Texel, ruwweg het stroomgebied van de huidige Texelstroom, in toenemende mate in gebruik genomen als ankergebied en het is hier dat we mogen spreken van de Rede van Texel. Einde van de Rede Voor een inschatting van het scheeps- en onderwaterarcheologisch onderzoekspotentieel is het ook van belang te weten tot wanneer die Rede als ankerplaats is gebruikt. Daarvoor maken we een sprong naar het eind van de 18de eeuw. Hierover zijn de gegevens eenduidiger en kunnen we korter zijn. Er zijn vier factoren aan te wijzen, die het einde van de Rede hebben bepaald. De eerste daarvan is de Vierde Engelse Zeeoorlog (1780-1786), die onze toch al in grote problemen verkerende handel en scheepvaart over zee forse schade heeft toegebracht. Nauwelijks was deze moeilijke periode voorbij of de tijd van de Franse bezetting en annexatie door Napoleon (1795-1813) brak aan. Weer kwam de handel over zee voor een groot deel tot stilstand, nu door de Engelse blokkade van het Franse keizerrijk en het op hun beurt door de Fransen opgelegde Continentaal Stelsel dat Engelse importen tegenhield. Het ligt voor de hand dat gedurende dergelijke periodes van sterk afnemende aantallen uitredingen nauwelijks gebruik werd gemaakt van de Rede. Daarbij had men al lang te kampen met een almaar groeiende problematiek om de – zelfs in ontladen toestand – te diep stekende grote zeeschepen over de ondiepe Zuiderzee te varen. Vooral de ondiepte bij Pampus, tegenover de haven van Amsterdam, was berucht. De inzet, vanaf het einde van de 17de eeuw, van ‘scheepskamelen’ om de grote schepen over deze ondieptes te brengen, was op den duur niet afdoende.39 In 1818 werd besloten tot het graven van een kanaal door Noord-Holland, waardoor men de Zuiderzee kon vermijden. In 1824 werd dit Noordhollands Kanaal geopend en sindsdien konden schepen in ongeveer twee dagen tijd met paarden van Den Helder naar Amsterdam (en vice versa) worden getrokken. Met de aanleg
Page 1 and 2: Nederlandse Archeologische Rapporte
Page 3 and 4: Colofon Nederlandse Archeologische
Page 6 and 7: Dankwoord 5 — Een groot, meerjari
Page 8 and 9: 13 Wrak Burgzand Noord 10 (BZN 10)
Page 10 and 11: 9 — durend heen en weer getranspo
Page 12 and 13: 11 — ter inzicht konden krijgen i
Page 14 and 15: 13 — Door multibeambeelden uit 20
Page 16 and 17: 15 — than ten to fifteen years. T
Page 18 and 19: 17 — matic changes around Burgzan
Page 20 and 21: 19 — sergrund jahrhundertelang in
Page 22 and 23: 21 — Schleppnetzfischerei getroff
Page 24 and 25: 1 Inleiding 23 — 1.1 Voorgeschied
Page 26 and 27: 25 — Afb. 1.2 Helaas is het zicht
Page 28: Afb. 1.4 Archeologische tekening va
Page 31 and 32: 30 — logische waarde die gevonden
Page 33 and 34: 32 — achtergrond van de Rede van
Page 35 and 36: 34 — 1.4 Administratieve gegevens
Page 37 and 38: 36 — Afb. 1.7 Detail van de Hydro
Page 39 and 40: 38 — Afb. 2.1 Voor het jaar 1000
Page 41 and 42: 40 — 16 Schoorl 1999, 14-34. 17 D
Page 43 and 44: 42 — 19 Schoorl 1999, 27-30. 20 D
Page 45: 44 — van 80 bij 240 cm van Texel,
Page 49 and 50: 48 — 41 Buisman 2000, 139; Buisma
Page 51 and 52: 50 — Storm en verveling op de Red
Page 53 and 54: 52 — Tabel 2: Jaren met stormen w
Page 55 and 56: 54 — west doorschiet naar noordwe
Page 57 and 58: 56 — Afb. 2.8 Prent van Sieuwert
Page 59 and 60: 58 — 65 Gebaseerd op het verslag
Page 61 and 62: 60 — Afb. 2.12 Bij de Bataviawerf
Page 63 and 64: 62 — Afb. 3.1 Echoloodbeeld van w
Page 65 and 66: 64 — 67 We hebben inmiddels op me
Page 67 and 68: 66 — 69 De auteur heeft over dit
Page 69 and 70: 68 — eeuwen deel uit van de marie
Page 71 and 72: 70 — 78 Zie voor voorbeelden van
Page 73 and 74: 72 — 80 Door deze ‘containerisa
Page 75 and 76: 74 — Afb. 4.3 Duiker Frank Koppen
Page 77 and 78: 76 — Afb. 4.4 Een mooi voorbeeld
Page 79 and 80: 78 — Tabel 4: Duiktijd per seizoe
Page 81 and 82: 80 — Afb. 4.6 Voorbeeld van een m
Page 83 and 84: 82 — Afb. 4.9 Luchtfoto van het a
Page 85 and 86: 84 — Afb. 4.11 Voorbeeld van een
Page 87 and 88: 86 — Afb. 4.14 Dagelijks was er n
Page 90 and 91: 5 Ontwikkeling van een methode van
Page 92 and 93: 91 — van de vindplaats en de afde
Page 94 and 95: 93 — breedste netten die leverbaa
Page 96 and 97:
95 — Afb. 5.4 De steigergazen zij
Page 98:
Afb. 5.6 Al experimenterend kwamen
Page 101 and 102:
100 — de zanddruk van binnenuit e
Page 103 and 104:
102 — Vraag: had het aanbrengen v
Page 106 and 107:
6 Twaalf wrakken 105 — Bij aanvan
Page 108 and 109:
Afb. 6.2 Detail van de kaart van he
Page 110 and 111:
7 Wrak Burgzand Noord 2 (BZN 2) 109
Page 112 and 113:
111 — 7.2 Vondstgeschiedenis Het
Page 114 and 115:
113 — om het vlak van een schip m
Page 116 and 117:
115 — Afb. 7.4 Tussen het eerste
Page 118 and 119:
117 — Afb. 7.7 Scherf van een gro
Page 120 and 121:
119 — gevonden. Lag de partij mis
Page 122 and 123:
121 — Afb. 7.11 In het voorschip
Page 124 and 125:
123 — Afb. 7.13 In het voorschip
Page 126 and 127:
125 — Afb. 7.15 Schets van de res
Page 128 and 129:
127 — aan de sponningen voor de z
Page 130 and 131:
129 — Afb. 7.21 Cardanisch opgeha
Page 132 and 133:
131 — Het aardewerk Het aardewerk
Page 134 and 135:
133 — Afb. 7.24 Detailopname van
Page 136 and 137:
135 — ten voor fles BZN2-211 zijn
Page 138 and 139:
137 — Peillood Vondst BZN2-977 is
Page 140 and 141:
139 — als het textiellood met het
Page 142 and 143:
141 —
Page 144 and 145:
Page 146 and 147:
145 — 8.2 Vondstgeschiedenis Medi
Page 148 and 149:
147 — aangeduid als dekbalken - h
Page 150 and 151:
149 — binnen de zichtbare grenzen
Page 152 and 153:
151 — Afb. 8.8 Schets van het vri
Page 154 and 155:
153 — Afb. 8.10 Ongeveer midden-w
Page 156 and 157:
155 — Afb. 8.12 Een multibeam son
Page 158 and 159:
157 — Relatief, omdat de bescherm
Page 160 and 161:
159 — Afb. 8.15 Hoewel geërodeer
Page 162 and 163:
161 — Admiraliteit van Amsterdam.
Page 164 and 165:
163 — gevonden met het merkteken
Page 166 and 167:
165 — tespoor’ (Van Yk), die me
Page 168 and 169:
Page 170 and 171:
169 — 9.2 Vondstgeschiedenis Over
Page 172 and 173:
171 — Afb. 9.3 Het schip was gela
Page 174 and 175:
173 — Afb. 9.4 Schuifstangkogels
Page 176 and 177:
175 — Afb. 9.6 Twee tekeningen ui
Page 178 and 179:
177 — De vaten lagen zorgvuldig g
Page 180 and 181:
179 — Afb. 9.12 Omdat het schip m
Page 182 and 183:
181 — dat ze met een dubbele rij
Page 184 and 185:
183 — cacaobonen en boekweit. We
Page 186 and 187:
185 — Determinatie op soort van h
Page 188 and 189:
187 — Datering bouw Er zijn acht
Page 190 and 191:
Page 192 and 193:
191 — stekende constructiedelen e
Page 194 and 195:
Page 196 and 197:
195 — 11.2 Vondstgeschiedenis Von
Page 198 and 199:
197 — Afb. 11.3 Bovenaanzicht van
Page 200 and 201:
199 — vergiet - als lokaal vervaa
Page 202 and 203:
201 — als werkende kracht. Wij he
Page 204 and 205:
203 — Afb. 11.9 Oostzijde van de
Page 206 and 207:
205 — maar, gezien het grillige p
Page 208 and 209:
Afb. 11.12 Sidescan sonarbeeld uit
Page 210 and 211:
209 — Afb. 11.14 Multibeam sonarb
Page 212 and 213:
211 — Afb. 11.17 Twee luizenkamme
Page 214 and 215:
213 — twee fragmenten van ebbenho
Page 216 and 217:
215 — brons. Na het gieten was de
Page 218 and 219:
door het ruim weinig is teruggevond
Page 220 and 221:
Page 222 and 223:
221 — 12.2 Vondstgeschiedenis Ove
Page 224 and 225:
223 — de dagzomende stukken const
Page 226 and 227:
225 — Afb. 12.4 Dwarsdoorsnede me
Page 228 and 229:
227 — weest. Dit schip moet een g
Page 230 and 231:
229 — Afb. 12.7 Op deze plek vers
Page 232 and 233:
231 — Afb. 12.8 Reconstructie van
Page 234 and 235:
233 — er nog goed bij en verkeerd
Page 236 and 237:
235 — Afb. 12.10 Drie voorbeelden
Page 238 and 239:
237 — Afb. 12.12 Voorbeeld van sg
Page 240 and 241:
239 — Afb. 12.15 De wijnanalyse t
Page 242 and 243:
241 — 12.5 Algemeen beeld en date
Page 245 and 246:
244 —
Page 247 and 248:
246 — Documentatie Ongepubliceerd
Page 249 and 250:
248 — 228 Duikrapport A. Vos, 07-
Page 251 and 252:
250 — Afb. 13.2 Schets van de man
Page 253 and 254:
252 — Afb. 13.4 Een van de kruike
Page 255 and 256:
254 — identificeerbaar waren touw
Page 257 and 258:
256 — wat korte stukken gaas op d
Page 259 and 260:
258 — Afb. 13.9 In 2005 waren wee
Page 261 and 262:
260 — 241 Wim Kuijper, Botanisch
Page 263 and 264:
262 — menteerd. Ook is het schip
Page 265:
264 — 248 Notitie van Nico Brinck
Page 268 and 269:
14 Wrak Burgzand Noord 11 (BZN 11)
Page 270 and 271:
269 — 14.2 Vondstgeschiedenis Wra
Page 272 and 273:
271 — Afb. 14.3 Blik op de constr
Page 274 and 275:
273 — Afb. 14.5 Tekening van hetz
Page 276 and 277:
275 — zien met sponningen voor de
Page 278 and 279:
277 — verdwenen. Op de bovenkant
Page 281 and 282:
280 —
Page 283 and 284:
282 — Literatuur Wrak BZN 12 is g
Page 285 and 286:
284 — 255 Vergelijk bijvoorbeeld
Page 287 and 288:
286 — tegen wegspoelen en al te s
Page 289 and 290:
288 —
Page 291 and 292:
290 — Literatuur Wrak BZN 13 is g
Page 293 and 294:
292 — 16.3 Vondsten 16.4 Algemeen
Page 295 and 296:
294 —
Page 297 and 298:
296 — Ongepubliceerde rapportages
Page 299 and 300:
298 — Afb. 17.3 Aan het oostelijk
Page 301 and 302:
300 — Afb. 17.4 Textiellood met e
Page 303 and 304:
302 — Afb. 17.6 Strijkijzer van r
Page 305 and 306:
304 — Afb. 17.8 Nadat een gedeelt
Page 307 and 308:
306 — Afb. 17.10 Twee kruikjes va
Page 309 and 310:
308 — 265 RING-rapport oktober 19
Page 311 and 312:
310 —
Page 313 and 314:
312 — Ongepubliceerde rapportages
Page 315 and 316:
314 — 270 Speculeren is natuurlij
Page 317 and 318:
316 — Afb. 18.3 Het enige deel va
Page 319 and 320:
318 — 277 J.A. den Brave, EB pijp
Page 321 and 322:
320 —
Page 323 and 324:
322 — Afb. 19.1 Tekening uit het
Page 326 and 327:
Begrippenlijst 325 — De belangrij
Page 328 and 329:
327 — Hakkebord: bovenkant van de
Page 330 and 331:
329 — Scuba: afkorting voor Self
Page 332 and 333:
Literatuurlijst 331 — Bakker 2012
Page 334 and 335:
333 — Kleij 1991a: Piet Kleij, On
Page 336 and 337:
335 — Vooys, de, Dapper, Van der
Page 338 and 339:
337 — Wazny 1990: T. Wazny, Aufba
Page 340 and 341:
Bijlage I: Wim J. Wolff, Paalwormen
Page 342 and 343:
341 — zien. Vermoedelijk is hij i
Page 344 and 345:
343 —
Page 346 and 347:
345 —
Page 348 and 349:
347 —
Page 350 and 351:
349 —
Page 352 and 353:
351 —
Page 354 and 355:
353 —
Page 356 and 357:
355 —
Page 358 and 359:
357 —
Page 360 and 361:
359 —
Page 362 and 363:
361 —
Page 364 and 365:
363 —
Page 366 and 367:
365 —
Page 368 and 369:
367 —
Page 370 and 371:
Wrak Burgzand Noord 3 (BZN 3) 371
Page 372 and 373:
Page 374 and 375:
Page 376 and 377:
Page 378 and 379:
Page 380 and 381:
Illustratieverantwoording 391 — I
show all

Burgzand - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?