Burgzand - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

8
—
Samenvatting
en conclusies
In 1998 ontstond het plan voor het Burgzandproject
of voluit het ‘Project waardestellende
onderzoeken westelijke Waddenzee (Burgzand
Noord)’, dat uiteindelijk zou lopen tot 2005. De
opzet van het plan was om de zeebodem van
een klein deel van de historische Rede van Texel
dekkend af te zoeken op aanwezigheid van oude
scheepswrakken en die vervolgens alle te karteren,
te dateren en in te schatten op wetenschappelijke
onderzoekswaarde en op bewaarpotentieel.
Voor dit onderzoek is een gebied gekozen
met het toponiem ‘Burgzand’ dat op 17deeeuwse
zeekaarten al is terug te vinden (oostelijk
van Texel). Het project en de onderwaterarcheologie
hadden slechts een korte
voorgeschiedenis. In 1985 was door minister
Elco Brinkman van Welzijn, Volksgezondheid en
Cultuur de Afdeling Archeologie Onderwater (later
opgegaan in het Nederlands Instituut voor
Scheeps- en Onderwaterarcheologie, thans onderdeel
van de Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed) in het leven geroepen en in 1988 was de
Monumentenwet expliciet ook onder water van
toepassing verklaard. In de periode van 1985 tot
en met 1997 waren door de rijksonderwaterarcheologen
twee opgravingen uitgevoerd op
scheepswrakken bij Texel. Het was een goede
start geweest, maar toch was de discipline bij
het begin van het Burgzandproject nog erg jong,
zeker vergeleken met de landarcheologie. Wel
waren in het meldingenarchief inmiddels vele
honderden posities van – vermoede – wrakken
opgenomen, zonder dat bekend was wat er op al
die plekken feitelijk lag en welke erfgoedzorg
daar nodig was. Het Burgzandproject beoogde
een stap in de goede richting te zetten door inventarisatie
en waardestelling van een deel van
het cultureel erfgoed onder water. Het voorliggende
boek doet verslag van het onderzoek, de
bereikte inzichten en de ontwikkelde methoden
en technieken.
Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste
deel worden in 6 hoofdstukken enige achtergronden
geschetst van het Burgzandproject en
de geschiedenis van de Rede van Texel. Eerst
wordt vastgesteld wanneer het gebied eigenlijk
bevaarbaar werd. Dat gebeurde tegen het eind
van de 12de eeuw, toen als gevolg van de definitieve
doorbraak van het Marsdiep ten zuiden
van Texel een verbinding ontstond tussen de
Noordzee en de achterliggende Zuiderzee (NB de
naam Waddenzee komt pas op in de 20ste eeuw).
In de loop van de 13de eeuw ontwikkelde zich
een doorgaande scheepvaart en aan het eind
van die eeuw vinden we de eerste vermelding
daarvan in historische bronnen. Ankeren deed
men in die tijd ten zuiden van het eiland, maar
door een repeterend patroon van geologische
processen verzandden daar steeds opnieuw de
geschikte ankerplaatsen. In de loop van de 15de
eeuw verplaatsten de ankergronden zich naar de
oostzijde van het eiland en daar beleefde de
Rede van Texel haar hoogtijdagen tussen ruwweg
1500 en 1800. Een schatting aan de hand
van historische gegevens over de vele, soms
rampzalige stormen in het onderzoeksgebied
maakt duidelijk dat in het totale gebied van de
Rede van Texel circa vijfhonderd tot duizend
schepen moeten zijn vergaan. Meestal gebeurde
dat inderdaad tijdens een zware storm en dan
soms met tientallen tegelijk. Dat wil echter niet
zeggen dat daar nu honderden scheepswrakken
verwacht mogen worden. Een scheepsramp was
een heftige gebeurtenis, waarbij de schepen volledig
uit elkaar geslagen konden worden of bijvoorbeeld
helemaal naar de Friese kust geblazen
konden worden. Na een storm werden bovendien
– als dat kon – de resten zoveel mogelijk
geborgen. Waarschijnlijk is slechts een fractie
van de schepen die zijn vergaan in de zeebodem
gedeponeerd geraakt.
Scheepswrakken kunnen in de Nederlandse waterbodems
eeuwenlang in redelijke conditie bewaard
blijven, mits ze snel afgedekt zijn geraakt
– en gebleven! – onder het sediment. Maar om
verschillende redenen kunnen ze soms toch
weer vrijspoelen uit die beschermende omgeving
en dan kan een aantal natuurlijke processen
een hevig erosief effect op de wrakresten uitoefenen.
Dergelijke ‘natuurlijke processen als verstoorder’
zijn te verdelen in drie categorieën. Ten
eerste zijn er de processen van mechanische
aard, waarbij we moeten denken aan krachtige
getijdenstromingen, schuring door het voort-