13707 Shellvenster

Detail van Stilleven van kweeperen…
waarin te zien is dat puistjes lijken te zitten
op de randen van de impastos.
ontstond het idee om de kennis en de
technieken die binnen Shell aanwezig
zijn aan te wenden voor het onderzoek
van kunstwerken”, haalt Bouwman
in herinnering. Zo werd onder
andere gewerkt aan methoden om
inktvraat - de aantasting van papier
door de vroeger veel gebruikte ijzergallusinkt
- in pentekeningen te stoppen
en werd onderzoek gestart naar
het gebruik van bitumen als pigment.
Bouwman: “Met het Rijksmuseum zijn
we in 2000 pigmenten gaan onderzoeken
om zo beter inzicht te krijgen in
de verkleuring ervan. Het groen in
sommige zeventiende-eeuwse boompartijen
ziet er tegenwoordig eerder
blauw uit, omdat de gele kleur - zeer
toepasselijk schietgeel genoemd - eruit
is verdwenen. Zoiets gebeurde zelfs al
tijdens het leven van de schilder.”
In schilderij kijken
Een gelegenheid tot samenwerking
deed zich voor toen het Van Gogh
Museum besloot om al zijn werken uitgebreid
te beschrijven: niet alleen
afmetingen, voorstelling en signatuur,
maar ook de gebruikte materialen. En
daar kun je alleen achter komen door
in het schilderij te kijken. Ralph Haswell
bijvoorbeeld kan dat. Hij bekijkt
dagelijks voor Shell in Amsterdam
allerlei monsters van chemische katalysatoren
onder zijn elektronenmicroscoop
om een beter inzicht te krijgen
hoe katalysatoren werken en hoe die
werking valt te verbeteren. Haswell
gebruikt die ervaring om door te dringen
in de schilderijen van Van Gogh.
Hij ontdekte bijvoorbeeld bariumsulfaat
in de grondering van sommige
schilderijen. Waarschijnlijk voegde Van
Gogh dit mineraal toe op zijn palet als
een goedkope manier om de verf uit
de tubes aan te vullen. Hij gebruikte
daarvoor niet het fijne synthetische
materiaal, maar de natuurlijke vorm
die hij misschien wel zelf heeft proberen
fijn te malen. Dat is alleen niet
echt goed gelukt: onder de microscoop
zijn de grote brokken duidelijk
te zien.
Haswell is nu bezig om naast barium
ook kwantitatieve strontiumanalyses te
doen. Hij vertelt: “Als we de verhouding
tussen die twee elementen nauw-
“Je wilt al dat
geëxperimenteer
terug kunnen
vinden in zijn
werk uit die tijd.”
keurig kunnen vaststellen, kunnen we
misschien achterhalen uit welke groeve
hij zijn bariumsulfaat haalde. Zoiets
kan dan weer helpen bij het eventueel
moeten bepalen of een schilderij
echt van hem is.”
Hiervoor zijn verfijnde statistische analyses
noodzakelijk, waar Shell
opnieuw hulp kan bieden. Met hulp
van Shell kon het Van Gogh Museum
ook een hypermoderne infraroodcamera
aanschaffen. Die maakt het
mogelijk om de ondertekening in
beeld te brengen. Zo worden hulplijnen
zichtbaar die Van Gogh gebruikte
om het perspectief beter op het doek
te krijgen.
Authenticiteitsonderzoek
Bouwman kwam op het idee om de
analytische technieken van het SRTCA
te gebruiken voor het onderzoek van
de schilderijen van Van Gogh. Die zou
dat zelf misschien ook wel interessant
gevonden hebben, want volgens
Bouwman was de schilder een echte
‘experimenteerder’. Bouwman: “Hij
maakte uitgebreid gebruik van nieuwe
pigmenten die in het midden van
de negentiende eeuw beschikbaar
kwamen door de opkomst van de teerchemie.
Het is van het grootste belang
inzicht te krijgen in hoe hij die toepaste,
in zijn atelierpraktijk. Dat stelt
de restaurator beter in staat zijn werk
te doen, en kan uiteindelijk zelfs de
SHELL VENSTER – NOVEMBER/DECEMBER 2005 – 18
basis vormen voor authenticiteitsonderzoek.”
Binnen het werk van Van Gogh is een
duidelijke ontwikkeling te herkennen.
Na aanvankelijk in Nederland vrij donker
te hebben geschilderd - denk aan
de Aardappeleters - trekt hij naar Antwerpen
en Parijs, een belangrijke periode
die in het museum met zo’n honderd
werken is vertegenwoordigd. Hij
komt er in een totaal andere, en in
verscheidene opzichten ook veel
kleurrijker wereld. Onder invloed van
schilders als Signac en Seurat begint
hij driftig te experimenteren met kleur.
Aan het eind van de negentiende
eeuw kwamen allerlei nieuwe kleurstoffen
op de markt, maar er is erg
weinig bekend wat voor recepten men
gebruikte in deze beginperiode van de
tubeverf. Bovendien wisten de schilders
zelf nauwelijks iets over kleurechtheid
of stabiliteit. Bouwman: “Je
wilt al dat geëxperimenteer terug kunnen
vinden in zijn werk uit die tijd; er
wordt wel gezegd dat Van Gogh na
Parijs op dat gebied niets meer geleerd
heeft. We gaan proberen uit te vinden
of dat werkelijk zo is.”
Tot op de micrometer
De afgelopen jaren hebben geen kostbare
schilderijen tussen het Museumplein
en het SRTCA in Amsterdam-
Noord gependeld. Om Van Gogh tot
op de micrometer te kunnen analyse-