13707 Shellvenster

UITGAVE VAN SHELL NEDERLAND B.V. • NOVEMBER / DECEMBER 2005 

Shell Venster 

Het ‘hoofdbureau’ 

wil transparant en 

bescheiden zijn 

Noord-Nederland wil pieken met ‘Energy Valley’ 

Koninklijke/Shell Prijs voor biologische gewasbescherming 

Speurtocht naar de oerkleuren van Van Gogh 

Shell-scholen: voor kennis en veerkracht 

De zesde energierevolutie: alles draait om de zon

FOTO: ERNST BODE 

V O O R W O O R D 

OLIEGELD RONDPOMPEN 

En zo begint het er toch steeds meer op te lijken dat de wereldenergiemarkt in een wezenlijk 

andere fase terecht is gekomen. Ditmaal niet schoksgewijs, zoals in 1973 en 1980 veroorzaakt 

door oorlogen in het Midden-Oosten en een ontluikend zelfbewustzijn van olie-exporterende 

landen, kortlevende crises toen, bleek achteraf, nu meer sluipend, maar mogelijk structureler. 

Wat is er nu anders? Na de prijssprongen van 1973 en 1980 raakte de wereldeconomie uit de 

rails; de groei stagneerde, de energieconsumptie daalde. Nu draait de wereldeconomie door: 

in haar recente World Economic Outlook gaf het IMF een groeiverwachting af van 4,3% voor 

zowel 2005 als 2006, aanzienlijk boven de langjarige trendlijn. 

Wat ook anders is, is dat een enorme geldberg haast koortsachtig op zoek is naar rendement. 

Bedrijfswinsten zijn hoog en er draait een geldpomp van ongekende omvang: de Verenigde 

Staten heeft dit jaar een tekort op haar lopende rekening van zo’n $700 miljard. Dit gat 

wordt moeiteloos gevuld door de rest van de wereld, China voorop, de olie-exporterende 

landen direct daarna. Amerika geeft extra uit wat de rest van de wereld spaart. 

Economische groei ontstaat door meer te produceren en een versnelling in de roulatie van geld. 

Automobilisten aan de pomp ervaren - knarsetandend - dat ook zij volop meespelen in dat 

systeem van versneld geld rondpompen. In 2004 bijvoorbeeld - bij een gemiddelde olieprijs van 

zo’n $40 per vat - boekten de olie-exporterende landen samen een spaaroverschot van $207 

miljard, het drievoudige van 2001. Naar schatting houden zij dit jaar zelfs $400 mld over. Het 

geld wordt deels extra geconsumeerd, maar wijzer geworden door vroegere ervaringen (uitgaven 

structureel verhogen en dan in de problemen komen als de inkomsten plotseling dalen - 

ook in Nederland geen onbekend fenomeen) gaan nu grote bedragen richting beleggingenvoor-later, 

nationale ‘appeltjes-voor-de-dorst fondsen’. Ook dit geld zoekt naar beleggingsrendement; 

wat je momenteel vooral kunt vinden in grondstoffen, waardoor verdere speculatieve 

druk ontstaat op olie- en gasprijzen, waardoor... maak zelf de tekening af. 

Het vermoeden van speculatie als een van de grote factoren achter de hogere olie- en gasprijzen, 

wordt versterkt door het feit dat er - op wereldschaal gezien - geen fysieke tekorten aan 

ruwe olie, olieproducten en aardgas zijn geweest. Niet tijdens de Amerikaanse acties in Irak, 

niet tijdens de stakingen in Venezuela, niet door de groeiversnelling van China en niet door 

de orkaandames Katrina en Rita. Soms waren er regionale onbalansen, maar net als bij die 

fameuze olieboycot van 1973, verlegden oliestromen zich soepel en geruisloos. In september 

bijvoorbeeld werden zo’n 80 tankers extra gecharterd om benzine, diesel en jet fuel naar de 

Verenigde Staten te varen, voor een groot deel afkomstig uit Europa. Waar een tochtje Rotterdam 

- New York vóór Katrina $2,20 per vervoerd vat benzine deed, schoot dat in de week na 

deze orkaan omhoog naar $3,90, zodat ook reders hun 

voordeel konden doen in de wereldwijde geldrondpomp. 

Maar tekorten? Tankers die leeg uit het Midden-Oosten weg 

worden gestuurd? Of vol ruwe olie op de rede voor Rotterdam 

liggen te wachten omdat er geen raffinagecapaciteit 

vrij zou zijn? Nog niet van gehoord. Wel van de Saoedische 

olieminister die zijn verbazing uitsprak dat niemand kwam 

om die twee miljoen vaten op te halen die zijn land in 

recordtijd aan de dagelijkse productiecapaciteit had toegevoegd. 

Zelfs als de oliemarkt structureel in een andere fase terecht 

is gekomen, met hogere prijzen, dan zijn daarmee nog niet 

de economische wetten herschreven. Bijvoorbeeld de wetmatigheid 

dat hoge prijzen leiden tot een lagere vraag, een 

groter aanbod en tot substitutie, alles in vereniging. Bij ruwe 

olie of aardgas van zeg $70 per vat, vormt steenkool een 

zeer kosteneffectief alternatief bij elektriciteitsproductie en 

straalt ook de zon boven windmolens, onconventionele olie 

en biobrandstoffen. Tenminste nog één zekerheid in een 

wereld verder vol vragen. 

Piet de Wit 

Hoofdredacteur Shell Venster 

SHELL VENSTER – NOVEMBER/DECEMBER 2005 – 2 

I N H O U D 

UITGAVE VAN SHELL NEDERLAND BV 

Adres Carel van Bylandtlaan 30, 2596 HR Den Haag. Postbus 444, 

2501 CK Den Haag. Telefoon: 070-377 87 00. 

Hoofdredactie Piet de Wit Vormgeving Toon Beekman (De Fabriek, Communicatieadvies 

& uitvoering) Medewerkers aan dit nummer Rob van den Berg, 

Oscar Hofman, Euan Galloway, Hanco Kolk, Hans Lagendaal, Caspar van Loo, Pieter 

Nouwen. 

Druk Roto Smeets GrafiServices 

Gratis voor geïnteresseerden Shell Venster wordt verspreid onder geïnteresseerden 

in de activiteiten van Shell Nederland en Royal Dutch Shell. Het blad is gratis verkrijgbaar. 

Abonnementen kunnen of via onze fax (070 - 377 87 45) of e-mail-adres 

shellvenster@shell.com worden aangevraagd en via: Administratie Shell Venster 

Postbus 444, 2501 CK Den Haag 

Tweemaandelijkse publicatie Voor het geheel of gedeeltelijk overnemen 

of bewerken van artikelen dient men toestemming van de redactie te vragen. 

In de meeste gevallen zal die graag worden gegeven. 

Benaming Shell-Maatschappijen Hoewel Shell-maatschappijen een eigen identiteit 

hebben, worden zij in deze publicatie soms gemakshalve met de collectieve benaming 

’Shell’ of ’Groep’ aangeduid in passages die betrekking hebben op maatschappijen 

van Royal Dutch Shell, of wanneer vermelding van de naam van de maatschappij(en) 

gevoeglijk achterwege kan blijven. 

COVER FOTOGRAFIE: ERNST BODE 

Het ‘Hoofdbureau’ is open Een nieuw 

bedrijf (Royal Dutch Shell) en direct ook 

een nieuw hoofdkantoor: in Den Haag 

ontwierpen de architecten Van Vugt en 

Karthaus een complex dat enerzijds ‘sober 

en bescheiden’ is, maar anderzijds transparantie 

uitstraalt en mensen in de gelegenheid 

stelt elkaar te ontmoeten. PAGINA 4 

Internationaal leren In veertien landen 

heeft Shell eigen basisscholen voor kinderen 

van haar expatriates. Het onderwijsplan 

werkt ook aan de eigenschappen die 

Shell van haar medewerkers verwacht: 

openheid, flexibiliteit, aanpassingsvermogen 

en veerkracht bij eventuele tegenslag. 

PAGINA 22 

Alles draait straks om de zon Shell-researcher 

Frank Niele legt in een boek uit dat 

de wereld een zesde energierevolutie in 

haar bestaan moet doormaken, waarmee 

een duurzame status wordt bereikt. De 

zon wordt de motor van een eco-industriele 

samenleving die ontstaat uit een sociotechnologische 

revolutie. PAGINA 26 

EN VERDER: Maatschappelijk Verantwoord 

Ondernemen (MVO) moet uit het huidige 

‘aparte hokje’ komen, zegt MVO-hoogleraar 

Johan Wempe, “het moet commercieel 

worden benaderd.” PAGINA 8 Het kostte 

veel tijd en geld, maar ook Shell is 

inmiddels SOX404-proof. PAGINA 13 Professor 

Joop van Lenteren is winnaar van de 

Koninklijke/Shell Prijs voor duurzame ontwikkeling. 

PAGINA 14 Met de modernste 

analytische technieken helpt Shell mee om 

de technische geheimen van de schilderijen 

van Vincent van Gogh te ontsluieren. 

PAGINA 17 Medewerker Thijs Aarten kreeg 

kippenvel in Nigeria bij het winnen van 

een belangrijke tender. PAGINA 20 Nieuws 

uit de wereld van Shell en energie: 

PAGINA’S 3, 29 en 30. Waarom komt de olie 

niet in de tank terecht? Inspecteur Netjes 

kent het antwoord. U ook? PAGINA 31

S H E L L A C T U E E L 

BELEIDSUITGANGSPUNTEN 

HERNIEUWD 

De eerste maal dat Shell haar ‘morele grondwet’ op 

schrift stelde was in 1976. Sindsdien zijn de Algemene 

Beleidsuitgangspunten zes maal gemoderniseerd, 

recentelijk afgelopen augustus. De jongste vernieuwing 

gaat grotendeels om aanpassingen inplaats van radicale 

wijzigingen omdat de bestaande uitgangspunten nog 

steeds weergeven hoe Royal Dutch Shell zaken wil 

doen, en daarin is geen verandering gekomen. 

Sommige elementen zijn echter versterkt. 

Shell omschrijft in haar Beleidsuitgangspunten haar 

verantwoordelijkheden en legt in acht stelregels haar 

normen vast. Ze hebben betrekking op alles wat het 

bedrijf doet en omschrijven welk gedrag het bedrijf 

van zijn medewerkers verwacht. De stelregels 

berusten op de kernwaarden van oprechtheid, 

integriteit en respect voor mensen. 

NIEUWE ENERGIEWET IN VS 

Met de ondertekening van een nieuwe energiewet door 

president George Bush heeft de VS haar energiestrategie 

vernieuwd. Enkele elementen uit de wet: 

■ $14,5 miljard aan subsidies en belastingprikkels over 

een tien-jaars periode om de productie van olie en 

gas te stimuleren evenals die van wind, solar en 

andere renewables. 

■ Lagere royalties om het boren in de Golf van Mexico 

te stimuleren. 

■ De federale overheid en niet langer de staten gaat 

beslissen waar LNG-aanlandingsterminals gebouwd 

worden. 

■ De strategische oliereserve wordt met 300 mln vaten 

verhoogd tot 1 miljard vaten. 

■ In 2012 moet het gebruik van ethanol als toevoeging 

aan benzine zijn verdubbeld tot 28 miljard liter. 

■ De federale overheid biedt een verzekeringsdekking 

die de bouw van zes nieuwe kerncentrales mogelijk 

maakt plus het langer in bedrijf houden van bestaande 

kerncentrales. 

■ Een subsidie tot $3.400 voor kopers van ‘schone 

auto’s’, hybrides, schone-diesel en brandstofcelwagens. 

Critici wijzen echter vooral op wat er niet in de wet 

terecht is gekomen omdat deze voorstellen sneuvelden 

bij de behandeling in Senaat en Huis van Afgevaardigden. 

■ Geen voorschriften om het gemiddelde brandstofgebruik 

van auto’s te verbeteren. 

■ Geen doelstelling om het oliegebruik in 2015 met 

1 mln vaten/dag verminderd te hebben. (De VS verstookt 

nu ongeveer 20 mln vaten olie per dag.) 

■ Geen verplichting dat elektriciteitsmaatschappijen 

10 procent van hun productie moeten halen uit 

duurzame bronnen, zoals wind. 

FOTO: HOLLANDSE HOOGTE 

NIEUWE VONDSTEN IN NIGERIA 


ZOEKEN VOOR DE IERSE EN 

AUSTRALISCHE KUST 

Een consortium van Shell (50%), het Italiaanse ENI 

(40%) en het Oostenrijkse OMV (10%) heeft exploratierechten 

toegewezen gekregen voor een gebied ongeveer 

150 km uit de Ierse kust voor Donegal. De vergunning 

dekt een gebied van 932 km 2 . In een aansluitend 

blok is Shell bezig met de ontwikkeling van het 

Corrib-gasveld. Het zoekgebied ligt in de zogeheten 

Atlantic Margin, waar de zee ongeveer twee kilometer 

diep is. In 2006 zal een uitgebreid 3-D seismisch 

onderzoek worden gedaan. 

Shell heeft tevens exploratierechten verworven in vier 

diepwaterblokken voor de Australische westkust. Het 

gaat om een 50%-belang met Chevron dat ook zal 

optreden als operator bij het zoeken naar olie en gas. 

De vier blokken liggen een respectabel eind uit de 

kust, namelijk 160 tot 480 km en maken deel uit van 

het zogeheten Exmouth Plateau. Dit plateau is de 

diepwatergrens van het Carnarvon Bekken, het 

belangrijkste Australische vindgebied van olie en gas 

waarin ook bijvoorbeeld de reserves van North West 

Shelf en Greater Gorgon zijn te vinden. 

We noemen ze Bobo en Etan. Twee gezonde Nigeriaanse oliejongens. 

Aan de wereld geopenbaard door het boorschip Deepwater Pathfinder 

in opdracht van Shell. Tellend in de categorie ‘Big Cats’, dus exploratieboringen 

naar grotere olie- en gasvelden in nog onbetreden gebieden 

(‘frontier areas’). 

Bobo-1X is geboord tot 5,2 km diepte in ter plaatse 2,5 km diepe zee. 

Daar werd een oliehoudende zandsteenlaag van 140 meter dikte aangetoond. 

In deze concessie heeft Shell een aandeel van 40 procent. 

Etan-1X werd in een ander blok geboord met 100 procent eigendom van 

Shell. Hier werd een 120 meter dikke zandsteenlaag aangetroffen met 

olie. De boring ging tot 4,6 km diepte in een zee die ter plekke 1.720 

meter diep is. 

Voorafgaande aan de ondertekening van de Energy Bill bezocht president Bush een solartestcentrum 

van het Sandia National Laboratory bij Albequerque in New Mexico.

Een kantoor om 

mensen in te 

ontmoeten 

SHELL VENSTER – NOVEMBER/DECEMBER 2005 – 4

De ‘kloostergang’ in een van 

de binnenplaatsen van het uit 

1917 daterende kantoorgebouw 

‘C30’. 

TEKST: PIET DE WIT 

FOTO’S: ERNST BODE 

EEN BEETJE GROOT GEZIN WOONT er weliswaar 

in, zo’n 2.500 familieleden, 

maar toch, volgens architect Niek van 

Vugt was het ontwerpen van het nieuwe 

Haagse kantoor van Shell “te vergelijken 

met de opdracht een particulier 

woonhuis te tekenen. Je trad als 

het ware binnen in een privésfeer.” 

Om zich een beeld te kunnen vormen 

hoe het er in dat huis aan toeging, trok 

Van Vugt dan ook met een flink aantal 

mensen van zijn bureau (Ellerman, 

Lucas & Van Vugt, Rijswijk) in bij het 

“gezinnetje Shell”, zoals hij het noemt, 

om daar het ontwerpwerk te doen. 

Ook zijn collega Miel Karthaus 

(Braaksma & Roos, Den Haag) vestigde 

zich met zijn mensen in het souterrain. 

Shell had namelijk gekozen om 

de architectuur van haar (ver)nieuwbouwproject 

‘Metamorfose’ door twee 

bureaus te laten uitvoeren. 

Karthaus: “Door in het complex zelf te 

gaan werken, ontmoette je de mensen 

en kon je delen in hun gevoelens en 

ideeën.” Van Vugt: “Zo werden we 

deel van de intimiteit van de organisatie. 

We raakten direct betrokken bij de 

interne gemoedstoestand. Opvallend 

was het gemak waarmee Shell-mensen 

open staan voor buitenstaanders.” 

Karthaus: “Geen spoor van een introverte 

organisatie, iedereen was juist 

heel nieuwsgierig naar wat je aan het 

doen was.” 

Maar het delen van de intimiteit betekende 

voor Van Vugt en Karthaus ook 

direct betrokken zijn bij het zoekproces 

van Shell naar een nieuwe identiteit. 

Namens de Shell-top was Harry 

van der Meijden, directeur van het 

Centraal Kantoor, de directe sparring 

partner van de architecten. “Toen we 

in 2001 met elkaar in gesprek raakten, 

hadden we een tweeledige reden voor 

de nieuwbouw; om de groei van het 

aantal banen, onder andere veroor- 

WINKELTJES, EEN GRAND CAFÉ EN EEN ‘KLOOSTER- 

GANG’; HET ZIJN ELEMENTEN SLECHTS UIT HET GROTE 

NIEUW- EN VERBOUWPROJECT VAN HET HAAGSE HOOFD- 

KANTOOR VAN ROYAL DUTCH SHELL.WEL ZIJN ZE KEN- 

MERKEND VOOR WAT DE BOUW MOET ONDERSTREPEN, 

NAMELIJK DAT SHELL EEN TRANSPARANT BEDRIJF IS 

WAARIN MENSEN ELKAAR ONTMOETEN. 

zaakt door de transfer van afdelingen 

uit Londen naar Den Haag, te kunnen 

huisvesten, en om ergens in het kantorencomplex 

ruimten te creëren 

waarmee Shell intern en extern haar 

ambitie kon uitdrukken om als ‘lerende 

organisatie’ herkend te worden”, 

zegt hij. 

Van der Meijden legde, voordat de 

architecten begonnen met het denken 

tekenwerk, meteen nog een aantal 

andere eisen op tafel: “Maak een 

groot, dynamisch geheel van wat nu 

nog een verzamelbak is aan gebouwen, 

tunnels, ingangen, inrichtingen 

en stijlen”, luidde zijn opdracht, terwijl 

hij ook overbracht dat de nieuwbouw 

“solide, sober en bescheiden” moest 

zijn. 

Synergie met omgeving 

Is zo’n ‘opdracht tot gematigdheid’ 

niet een teleurstelling voor een architect, 

die misschien veel liever iets exuberants 

wil bouwen? Miel Karthaus: 

“Nee, heel mooi juist. Ik ben begonnen 

in de sociale woningbouw. Daar 

was het motto altijd ‘sober en doelmatig’, 

alle onzin eraf, zo ontwerp ik 

graag.” 

Van Vugt: “Als persoon zijn wij misschien 

niet sober en bescheiden, maar 

je moet onderscheid maken tussen de 

auteur en zijn werk. Net als met schrijvers 

wil het publiek altijd weten hoe 

de auteur leeft en denkt. Ik zeg: kijk 

alleen maar naar zijn werk.” 

Zowel Van Vugt als Karthaus zeggen 

geen aparte architectuurstijl te vertegenwoordigen. 

Van Vugt: “Ik wil 

geen monumenten bouwen, of iets 

historiërends. Niet als Richard Meijer 

die overal in de wereld witte gebouwen 

neerzet. Ik wil per plek en per 

opgave kijken wat nodig is.” Karthaus: 

“Mijn doel is synergie te bereiken met 

de omgeving. Deze benadering wordt 


gelukkig breder in het vak erkend, 

ontwerpen na eerst naar de context 

gekeken te hebben. Al heb je natuurlijk 

nog genoeg opdrachtgevers die de 

architect vragen een echte troetel neer 

te zetten. Terecht maakt die daar dan 

graag gebruik van.” 

Voor Shell in Den Haag elk geval geen 

troetel. Wat ook al een onmogelijkheid 

zou zijn gezien de veelheid aan 

bestaande kantoorgebouwen. Met als 

meest dominante beeld het kantoor 

dat in de Eerste Wereldoorlog werd 

getekend door de architecten J. en 

M.A. van Nieukerken voor de Bataafsche 

Petroleum Maatschappij en dat 

inmiddels op de rijksmonumentenlijst 

prijkt. Zelfs de twee binnenhoven van 

dit complex, die van de weg af niet 

zichtbaar zijn, zijn beschermd monument, 

dus leidden de plannen voor 

creatieve invulling van deze ruimten 

tot serieus debat met welstandsbeschermers. 

Latere uitbreidingen van het Shell-kantorencomplex 

in het Haagse Benoordenhout 

hadden geleid tot die eerder 

genoemde ‘verzamelbak’. Er stonden 

kantoren uit de jaren vijftig en tachtig 

en ook was een serie nondescripte 

woonhuizen in gebruik. Het voorstel 

om deze te vervangen door twee kantoorgebouwen 

bracht de buurt in het 

geweer. Tot en met de rechter verweerde 

een wijkcomité zich tegen 

sloop van deze volgens hen ‘typische 

representanten van de Haagse stijl’. 

Vergeefs. Van Vugt: “Ik heb veel ergere 

processen met de buurt meegemaakt, 

het viel hier eigenlijk erg mee. 

Complimenten voor Shell voor de 

grootmoedigheid die men betrachtte 

in het overleg met de wijk. Steeds het 

contact blijven zoeken, ook op 

momenten dat je misschien gevoelsmatig 

de deur dicht zou willen gooien.”

Het nieuwe ‘woonhuis’ van 

Shell in Den Haag, v.l.n.r.: de 

slaapkamer, de hal, de eetkeuken 

en het straatbeeld 

aan de Carel van Bylandtlaan. 

“Mensen moeten 

elkaar in het 

complex kunnen 

ontmoeten, dat is 

een van onze 

hoofdeisen 

geweest voor het 

ontwerp” 

Harry van der Meijden: “De buurt 

kwam met een idee voor retro-architectuur; 

‘Laat de gevels staan en bouw 

daar maar iets nieuws achter’.” Van 

Vugt: “Schijnarchitectuur.” Karthaus: 

“Waarom zou je zoiets doen? Het waren 

toch al lang geen woonhuizen meer.” 

Van der Meijden: “Juist vanuit Welstand 

kregen we veel steun om niet aan façadebouw 

te gaan doen.” 

Het ensemble van nogal verschillende 

gebouwen zorgt nu juist voor een 

gebalanceerde inpassing in de wijk. 

Van der Meijden: “We hebben nooit 

serieus overwogen om één groot nieuw 

kantoor neer te zetten.” Van Vugt: “Eén 

gebouw van deze omvang had nooit 

kunnen werken temidden van deze 

wijk. Daarom ook kozen we voor de 

twee nieuwe kantoren aan het straatgedeelte 

voor aparte ontwerpen en 

baksteenarchitectuur, in twee kleuren.” 

Werken in het café 

Het buurtverzet heeft het ontwerp 

beïnvloed, erkennen Van Vugt en Karthaus. 

Niek van Vugt: “Op een keer 

kregen we van de Welstandscommissie 

zelfs te horen dat ons ontwerp veel 

te voorzichtig was geworden, met 

name ten aanzien van het hoogtegebruik.” 

Harry van der Meijden: “Ook is veel 

extra tijd en geld besteed aan de 

inrichting van de Carel van Bylandtlaan. 

We wilden voorkomen dat deze 

weg, die nu aan beide zijden wordt 

geflankeerd door Shell-kantoren, er uit 

zou gaan zien als een ‘Shell-plein’.” 

Miel Karthaus: “We hebben gekozen 

voor een brede middenberm met hoge 

bomen zodat de laan in karakter aansluit 

op het Oostduinpark. En de straat 

is nu beklinkerd, inplaats van geasfalteerd.” 

De nieuwe parkeergarage, een aanvul- 

ling op de bestaande, kan ook worden 

gezien als geste aan de buurt; 

immers weer zo’n driehonderd auto’s 

minder op straat geparkeerd. 

De uitdaging aan Van Vugt en Karthaus 

om van de ‘verzamelbak’ een 

organisch geheel te maken, hebben de 

architecten opgelost met een mini-mall 

onder de Carel van Bylandtlaan. Deze 

verbindt beide straatzijden en geeft in 

het hart de hoofdaansluiting op de 

diepgarage onder de straat. Van Vugt: 

“Het is een tunnel die door zijn transparantie 

niet het idee geeft dat je 

onder de grond bent.” Karthaus: “Dit 

wordt de hoofdverkeersweg tussen de 

beide helften van het complex. Hier 

ontmoeten mensen elkaar, het heeft 

het karakter van een interne straat.” 

“Mensen moeten elkaar in het complex 

kunnen ontmoeten, dat is een 

van onze hoofdeisen geweest voor het 

ontwerp”, aldus Van der Meijden. 

“Daarvoor is transparantie door het 

hele gebouw gecreëerd.” 

Vooral voor het gesloten, haast 

fortachtige gebouw met de twee grote 

binnenhoven dat de Van Nieukerkens 

tekenden, betekende dit een grote 

opgave. Voor dit aspect ontwierp Karthaus 

vullingen van de beide binnenplaatsen. 

In de ene staat een restaurant 

voor gastenontvangst en voor de 

bewoners van het accommodatiegebouw 

van het Shell Learning Centre 

(zie Shell Venster september 2005), terwijl 

de andere binnenplaats een open 

en gesloten ‘kloostergang’ kent rond 

een binnentuin. 

Ook de kloostergang is een ontmoetingsruimte, 

grenzend aan een intern 

winkelpleintje en, “het meest spannende 

element in de cultuurverandering”, 

aldus Van der Meijden, het café. Open 

van zeven tot zeven, en door zijn ligging 

eigenlijk het centrale verkeers- 


plein van alle bewegingen in het 

gebouwencomplex. 

Tijdens werktijd in het (overigens alcoholvrije) 

café zitten? Van der Meijden: 

“Je kunt daar werken, afspraken 

maken, rapporten doornemen, met 

collega’s praten.” Karthaus: “Werken is 

al lang niet meer de hele dag op je 

afdeling of in je kantoortje zitten; veel 

werk is tegenwoordig creatief kunnen 

zijn, en dat gaat beter als je collega’s 

ontmoet.” 

En die winkeltjes in het gebouw, van 

bank tot kapper en mini-super? Van 

der Meijden: “Drie redenen: door het 

Learning Centre hebben we nu te 

maken met een 24-uurs economie in 

het gebouw, het is een multiculturele 

gemeenschap en steeds meer van 

onze werknemers hebben te maken 

met duocarrières en weinig tijd.” 

Kantoorindelingen 

Niek van Vugt had het eerder over de 

betrokkenheid van de architecten bij 

de ‘interne gemoedstoestand’ van 

Shell. Die kende, sinds het eerste 

‘vision paper’ in 2001, nogal wat pieken 

en dalen, met als gevolg daarvan 

schuivende panelen in de behoeften 

en eisen. Met als klap op de vuurpijl 

de beslissing in 2005 dat Den Haag 

voortaan het enige hoofdkantoor werd 

van het nieuwe, geünificeerde Royal 

Dutch Shell. Zou dat, als de bouw 

toen al niet zo ver was gevorderd, 

invloed hebben gehad op het ontwerp? 

Van Vugt: “Het is ook nu, qua 

uitstraling, echt een representatief 

wereldhoofdkantoor.” Van der Meijden: 

“Het aantal werknemers wordt 

wel groter dan oorspronkelijk was 

gedacht, waardoor we ook bestaande 

kantoren in de buurt zullen betrekken.” 

Van Vugt: “Verandering is een 

volkomen normaal proces voor een

gezond bedrijf. Wij hebben al zoveel 

kantoren getekend voor de meest uiteenlopende 

bedrijven en organisaties, 

en ik heb nog nooit meegemaakt dat 

er tijdens de uitvoering niet iets veranderde.” 

De veelheid aan stijlen van de diverse 

gebouwen wordt samengetrokken 

door een uniforme kantooraankleding. 

Zonder dogma over de kantoorinrichting 

in open ruimten of individuele 

kamers. Van der Meijden: “De indeling 

is gebaseerd op de eisen van het werk 

dat door de diverse businesses en 

afdelingen wordt gedaan. Vooraf is 

een analyse gemaakt van alle gebruikersgroepen. 

We vroegen de mensen: 

‘Wat maak je, hoe werk je, met wie 

heb je interactie?’ Op basis daarvan 

zijn de kantoortypes ontworpen. Ik 

denk dat door het hele complex heen 

de verdeling ongeveer 50/50 is tussen 

open ruimten en kamers.” 

Karthaus: “De tijd van de dogma’s 

daarover is gelukkig alweer voorbij. 

Architecten moeten niet vastleggen 

hoe mensen moeten werken, zij moeten 

mensen in staat stellen goed te 

functioneren.” 

Veiligheid voorop 

Shell zou Shell niet zijn als het niet een 

aantal extra’s had bedacht. Bijvoorbeeld 

het aanstellen van een algemeen 

constructiemanagement (Bovis Land 

Lease) boven aannemers, toeleveranciers 

en architecten. Met ook de systematiek 

van on line bidding op projectdelen. 

“Wij hebben hier gemengde 

gevoelens over”, aldus Van Vugt en 

Karthaus eenstemmig. “Maar ik ben 

ervan overtuigd dat we alleen hierdoor 

in staat zijn geweest de talloze veranderingen 

waartoe tijdens de bouw 

werd besloten, toch binnen het oorspronkelijke 

budget en redelijk binnen 

het oorspronkelijke tijdschema uit te 

voeren”, relativeert Van der Meijden. 

En dan was er de grote nadruk op veiligheid 

op de bouwplaats. De veiligheidsnormen 

van de op dit gebied 

strengste sector, namelijk de petrochemie, 

ontmoetten hier de bedrijfstak 

met de slechtste prestatie, de bouw. 

Karthaus: “Het is een uniek veilig project 

geweest, de normen lagen veel 

hoger dan normaal.” Van der Meijden: 

“In het hele project was veiligheid 

onze grootste uitdaging en zorg; vergeleken 

daarbij was budgetbeheer 

zelfs nog van een tweede orde. Er zijn 

zeker in het begin regelmatig aannemers 

weggestuurd die het veiligheidsregime 

niet trokken.” 

Zitten er nog technische hoogstandjes 

in het project? Van Vugt, Karthaus en 

Van der Meijden zijn het snel eens: “de 

parkeergarage”. Vijf lagen diep de 

grond in, recht onder de Carel van 

Bylandtlaan. “Technisch heel spectaculair”, 

aldus Niek van Vugt. “Jammer 

dat je er nu niets meer van ziet.” Eerst 

palen boren, daarna diepwanden in de 

grond gieten, om later de tussen de 

wanden uit te graven ‘badkuip’ mee 

te kunnen verankeren in het grondwater, 

daarna het bad vol laten lopen als 

tegendruk tegen datzelfde grondwater, 

om daarna, onder water, de vloer 

te storten. Daarna droogpompen en 

de bak vullen met betonnen dragers 

en vloerdelen. 

Geen angst voor een reprise van het 

‘Haagse tramtunnelsyndroom’? Van 

Vugt: “Geen moment. We werkten met 

de beste adviseurs, constructeurs en 

bouwfysici van Nederland.” Van der 

Meijden: “We hadden een ‘dreamteam’ 

bij elkaar voor advies, voor het hele 

project.” Van Vugt: “Bouwen is altijd 

een kwestie van niet bang zijn, van 

durven.” 


DE ARCHITECTEN: 

■ Niek van Vugt, Bureau Ellerman, Lucas & Van Vugt (Rijswijk). 

Verantwoordelijk voor nieuwbouw kantoor C5, parkeergarage 

en renovatie C16 plus inrichting van de Carel van Bylandtlaan. 

■ Miel Karthaus, Bureau Braaksma & Roos (Den Haag). Verantwoordelijk 

voor accommodatiegebouw, uitbreiding kantoor 

C23, renovatie C30 en C23 en inrichting binnentuinen. 

DE OPDRACHTGEVER: 

■ Namens Shell, Harry van der Meijden, directeur Hoofdkantoor 

Royal Dutch Shell. 

HET PROJECT: 

■ Verbouw en nieuwbouw kantorencomplex aan Carel van 

Bylandtlaan, Den Haag. 

Grootste werken daarin: 

■ Verbouwing drie bestaande kantoren, inclusief modernisering 

klimaatsystemen en IT-infrastructuur. 

■ Nieuwbouw twee kantoorgebouwen, accommodatiegebouw 

voor Learning Centre en ondergrondse parkeergarage. 

■ Inrichting van Learning Centre binnen bestaande kantoorlocatie. 

■ Ontwerp nieuwe, transparante kantoorruimten zodat consistente 

uitstraling en betere functionaliteit ontstaan. 

DE DIMENSIE: 

■ Werkplaats voor 2.500 werknemers. 

■ Bouw- en inrichtingskosten 160 miljoen euro; 2,1 miljoen 

mensuren arbeid. 

■ Vloeroppervlak 127.000 m 2 (inclusief ruimten voor Learning 

Centre en accommodatiegebouw en parkeergarage). Nieuw 

vloeroppervlak 28.000 m 2 . 

■ Nieuw tapijt: 58.000 m 2 . 

■ Databekabeling: 1.000 km. 

“Architecten moeten niet vastleggen 

hoe mensen moeten werken, zij moeten 

mensen in staat stellen goed te 

functioneren.” 

De vormgevers van het ‘hoofdbureau’, v.l.n.r. Niek van Vugt, 

Harry van der Meijden en Miel Karthaus.

HET SOMS DROMERIG IDEALISME VAN MVO, MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD 

ONDERNEMEN, IS ER INMIDDELS WEL AF.JOHAN WEMPE, DIRECTEUR VAN KENNIS- 

CENTRUM MVO NEDERLAND, VINDT HET TIJD VOOR EEN VERNIEUWDE AANPAK. 

ALS MVO ECHT HET HART VAN DE ONDERNEMING WORDT, KAN EEN BEDRIJF BETER 

CONCURREREN IN DE GLOBALISERENDE ECONOMIE, STELT HIJ. 

Het zakelijk nut 

van ‘leuke dingen’ 

TEKST: OSCAR HOFMAN 


MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ondernemen, 

wie kan daar nu iets tegen 

hebben? Zou dat niet hetzelfde zijn als 

je tegen moederliefde en vrede verklaren? 

Maar waar staat MVO eigenlijk 

concreet voor, en wat heb je eraan in 

deze tijd van harde internationale concurrentie? 

De kritische geluiden aan 

het adres van bedrijfsethiek groeien. 

Bijvoorbeeld van mensen die MVO 

voornamelijk zien als window dressing 

en het ‘maatschappelijk aardig doen’ 

juist beschouwen als een blok aan het 

been van de onderneming. 

Hoe snel kan het allemaal veranderen. 

Het is een inmiddels al behoorlijk 

afgesabbeld verhaal, maar de affaire 

rond de Brent Spar veroorzaakte bij 

grote internationale bedrijven een 

omslag. Dat zelfs de olietitaan Shell zo 

afhankelijk bleek te zijn van de 

invloed van de omgeving en de gunst 

van de consument, kwam als een 

schok over. De affaire gaf het begrip 

maatschappelijk verantwoord ondernemen 

de beslissende impuls tot een 

razendsnelle ontwikkeling. Wat in de 

zomer van 1995 begon als een megahype, 

leidde tot een nieuwe mentaliteit 

bij veel bedrijven, die voortaan 

de mening van de omgeving, de stakeholders, 

een grote rol gaven. 

“Je ziet vanaf dat moment heel snel 

allerlei vormen van communicatie en 

overleg met de omgeving ontstaan. De 

grote internationale bedrijven begin- 

nen met de publicatie van maatschappelijke 

jaarverslagen en er komt een 

structurele dialoog op gang met de 

stakeholders, de betrokken maatschappelijke 

partijen. De poorten gaan 

open, er komt een einde aan de tot 

dan toe naar binnen gerichte en redelijk 

gesloten cultuur. Dat bedrijven 

medeverantwoordelijk zijn voor hun 

maatschappelijke omgeving is toen 

geaccepteerd”, aldus Johan Wempe, 

directeur van MVO Nederland in 

Utrecht en hoogleraar bedrijfsethiek 

aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. 

Het Kenniscentrum - waar Shell 

Nederland als partner in deelneemt - 

draait nu iets meer dan een jaar en is 

opgezet op initiatief van het Ministerie 

van Economische Zaken om MVO verder 

te stroomlijnen en te stimuleren. 

Na destijds de vliegende start, begon 

MVO geleidelijk te stagneren, constateerde 

ook EZ, dat bereid was het kenniscentrum 

vier miljoen euro subsidie 

mee te geven. MVO blijft te vaak steken 

bij het publiceren van maatschappelijke 

jaarverslagen, de aanstelling 

van een duurzaamheidsmanager of 

investeringen in filantropische activiteiten. 

MVO uit het aparte hokje 

Johan Wempe (52), die destijds, in zijn 

toenmalige functie van directeur 

KPMG Ethics & Integrity Consulting, 


Shell nog adviseerde na Brent Spar, 

erkent dat verdere ontwikkeling van 

het MVO-denken hard nodig is. “Wat 

er de afgelopen jaren tot stand is gekomen, 

is een mooie aanzet, maar het is 

nog niet genoeg”, zegt hij. “Er is veel 

aandacht voor processen, maar het is 

ook belangrijk dat er nu echt gekeken 

wordt naar concrete resultaten. MVO 

staat nog te veel op zich zelf in een 

apart hokje. Die duurzaamheidsmanager 

kan niet op zijn kantoortje blijven 

zitten en een filantropisch fonds is 

weliswaar zinvol, maar het raakt niet 

de kern.” 

Waar Wempe voor pleit, is dat MVO 

het hart van de business wordt. “Dat 

besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid 

blijft nu nog te veel 

aan de oppervlakte. De top van het 

bedrijf moet het verder oppakken en 

voortdurend impulsen geven. Extern, 

maar ook intern. Je kunt bijvoorbeeld 

het probleem van overgewicht en een 

ongezonde levensstijl gaan aanpakken 

door te zorgen dat er goed eten in het 

bedrijfsrestaurant te krijgen is en door 

het personeel tot bewegen uit te nodigen. 

Maar ook extern moet de maatschappelijke 

verantwoordelijkheid bij 

alle beslissingen meespelen.” 

De kritiek die steeds luider klinkt is 

echter dat al dat ‘aardig doen’ alleen 

maar geld kost. Globalisering zorgt 

voor een steeds hardere concurrentiestrijd, 

waarin bedrijven het uiterste

Johan Wempe: 

“Uiteindelijk zal 

MVO de langste 

adem hebben.” 

moeten geven om overeind te blijven. 

MVO is volgens critici wel mooi en 

aardig, maar zij zien het ook als een 

blok aan het been van de onderneming 

dat het bedrijfsresultaat negatief zal 

beïnvloeden. Bij veel bedrijven laten 

aandeelhouders zich steeds nadrukkelijker 

horen, en die aandeelhouders lijken 

meer interesse te hebben in goede 

winstcijfers dan in maatschappelijk verantwoorde 

projecten. 

Volgens Wempe is dat echter een misvatting. 

Aandeelhouders zijn vaak wel 

degelijk geïnteresseerd in het rendement 

op de lange termijn. “Mogelijk is 

de goede vorm voor de dialoog met 

deze groep stakeholders nog niet 

gevonden”, filosofeert hij. “In die dialoog 

moet het zakelijke belang van 

MVO duidelijk worden, een bedrijf kan 

het zich niet permitteren zijn maatschappelijke 

omgeving te negeren.” 

Het verleden heeft volgens Wempe 

duidelijk gemaakt wat dat voor gevolgen 

kan hebben. “Misschien zal een 

enkele aandeelhouder opstappen en 

naar de concurrent gaan die niet aan 

‘leuke dingen’ doet, maar puur op de 

korte termijn naar winst streeft. Dat 

moet dan maar geaccepteerd worden, 

uiteindelijk zal MVO de langste adem 

hebben.” 

De markt beslist 

Johan Wempe is het beslist niet eens 

met de stelling dat MVO en commercie 

tegenover elkaar staan. Ze kunnen 

en moeten elkaar juist aanvullen, is 

zijn visie. Hij geeft het voorbeeld van 

Douwe Egberts die investeert in de 

verbetering van de levensomstandigheden 

van kleine koffieboeren in ontwikkelingslanden. 

Er zijn onder meer 

vakscholen gesticht waar de boeren 

een opleiding krijgen. “Dat is geen 

filantropie, want doordat de boeren 

beter werken, komt er een beter product. 

Deze koffie heeft een hogere 

kwaliteit en daar mag dan ook een 

hogere prijs voor worden gevraagd, 

die de consument bereid is te betalen”, 

houdt hij voor. 

“Ik wil benadrukken dat dit een puur 

commercieel verantwoorde activiteit is 

en dat is ook de enige manier om het 

te ontwikkelen. Als MVO in het hart 

van de business wil staan, dan moet 

het zich op de markt weten te handhaven.” 

Vanuit dat denken dat markt en ethiek 

samen juist de innovatiekracht versterken, 

noemt Johan Wempe als voorbeeld 

Shell V-Power. “Dat is een 

brandstof die beter is voor het milieu, 

beter is voor de motor en daarom voor 

de automobilist ook wat meer mag 

kosten. Deze innovatie is aangezwengeld 

door maatschappelijke verantwoordelijkheid. 

De investeringen van 

Shell in bijvoorbeeld research en technologieontwikkeling 

bij biomassaconversie 

en waterstof zijn andere goede 

voorbeelden.” 

Adam Smith op zijn kop 

In zo’n benadering kunnen de meest 

onverwachte situaties een marktkans 

bieden volgens Wempe. Bestrijding 

van armoede en sociale onrechtvaardigheid 

kan heel goed samengaan 

met commercieel succes, zoals de activiteiten 

van Douwe Egberts duidelijk 

maken. Investeren in arbeidsomstandigheden 

en kennisniveau in armoedegebieden 

leidt ertoe dat het bedrijf 

een kwalitatief beter product op de 

markt kan zetten en op de langere 

duur een nieuwe afzetmarkt creëert. 

Daarvoor moet een gebied wel tot op 

zekere hoogte ontwikkeld zijn, erkent 

Wempe. “In Afrika bijvoorbeeld is het 

basisniveau op zoveel plaatsen zo 

laag, dat dit commerciële model niet 

zal werken. Daar zullen voorlopig 

overheden en filantropische organisaties 

het voortouw moeten nemen.” 

Maar in andere streken, waar het 

basisniveau hoger is, is filantropie niet 

op zijn plaats. “Dat is niet vruchtbaar, 

alleen wat commercieel levensvatbaar 

is, kan voor beide partijen voordeel 

opleveren en aan een echte ontwikkeling 

bijdragen. Het is het klassieke 

vrije kapitalisme van Adam Smith op 

zijn kop gezet. Niet het vrije ondernemen 

geeft automatisch een positieve 

ontwikkeling, het is juist de positieve 

maatschappelijke inzet die tot een succesvolle 

onderneming leidt.” 

Als hoogleraar bedrijfsethiek aan de 

Erasmus in Rotterdam constateert 

Wempe “veel belangstelling voor MVO 

onder studenten en jonge managers, 

dat is niet aan het inzakken.” 

“Ik merk dat jonge mensen willen werken 

bij een bedrijf dat én commercieel 

succesvol is én verantwoordelijk 

opereert. Zij zijn de topmensen van 

morgen, en MVO nieuwe stijl heeft 

dus veel potentieel.” 


‘EERLIJK DUURT 

HET LANGST’ 

Margot Scheltema heeft als 

financieel directeur van Shell 

Nederland het MVO-beleid 

in haar portefeuille en ook zij 

ziet het maatschappelijk verantwoord 

ondernemen als 

de enige manier voor een 

bedrijf om in de toekomst te 

overleven. “Eerlijk duurt het 

langst. Maar dat moet inderdaad 

ook commercieel 

levensvatbaar zijn. Wat de 

consument in Shell V-Power 

bijvoorbeeld aanspreekt is 

dat het beter is voor de 

motor, niet dat het goed is 

voor het milieu. Zo kun je 

dat aanpakken. Duurzame, 

verantwoorde producten 

mogen bovendien niet veel 

meer kosten, je moet zoeken 

naar een haalbare 

balans.” 

Scheltema benadrukt dat 

een bedrijf de hele productieketen 

moet bekijken en 

alles van begin tot eind zo 

moet inrichten dat het zo 

duurzaam en verantwoord 

mogelijk is. “MVO is te vaak 

vooral abstracte theorie, 

maar het gaat erom hoe de 

dingen in de praktijk echt 

worden gedaan. De grote 

aandacht voor veiligheid bij 

Shell is daar een voorbeeld 

van”, constateert ze. Maar 

ook noemt Scheltema de 

Burenraad bij Shell Pernis, 

waarin met vertegenwoordigers 

uit de omgeving wordt 

overlegd over zaken als 

affakkelen, veiligheid en 

milieu. Dit succesvolle 

model voor goed nabuurschap 

wordt binnen MVO 

Nederland als best practice 

gepresenteerd.

NOORD-NEDERLAND MAG DAN PLAT ZIJN, MET ENERGY VALLEY 

WIL DE REGIO PIEKEN IN DE NATIONALE ENERGIETOEKOMST. 

“ONZE BIJZONDERE POSITIE MAAKT HET MOGELIJK DAT HIER 

EEN CLUSTER VAN ENERGIE-ACTIVITEITEN VAN INTERNATIONALE 

BETEKENIS ONTSTAAT”, ZEGT MEDE-INITIATOR EN DIRECTEUR 

GERRIT VAN WERVEN. 

TEKST: HANS LAGENDAAL 

FOTO’S: HANS BANUS / ZEFA 

Gerrit van Werven: “Onze eerste 

vraag is wat een initiatief in economische 

termen bijdraagt aan 

de ontwikkeling van Noord- 

Nederland.” 

Noord-Nederland 


“Het is snel gegaan, 

wat ik zie als bewijs dat de 

filosofie achter Energy Valley deugt.”

ENERGY VALLEY? Denken ze in Noord- 

Nederland soms dat de bodemdaling 

door gaswinning straks voor een heuvellandschap 

gaat zorgen? Gerrit van 

Werven, directeur van Energy Valley, 

is weliswaar geen noorderling van 

geboorte, maar verder wel zo nuchter 

dat hij moeiteloos door elk regionaal 

inburgeringsexamen zou komen. De 

vrees voor fysieke berg- en dalvorming 

staat dan ook niet op zijn ‘mental 

map’, wel de wil om Noord-Nederland 

economisch op te heffen met 

energieproductie als motor. “Energy 

Valley is als Silicon Valley, een cluster 

van samenhangende activiteiten, in 

ons geval rond energie”, vertelt hij op 

het EV-kantoor, dat dan ook niet bij 

toeval gevestigd is in hetzelfde kantoorgebouw 

in Groningen waarin ook 

de NOM, de noordelijke ontwikkelings- 

en investeringsmaatschappij, 

huist. 

Van Werven, inspirator en katalysator 

van Energy Valley, is ook nuchter in 

zijn opsomming van de doelstelling: 

“Het bevorderen van de economie in 

het noorden van het land door allerlei 

initiatieven rond energie te ontwikkelen 

en te bundelen. Het kan daarbij 

ook gaan om duurzame ontwikkelingen, 

maar het doel van Energy Valley 

is niet het verbeteren van het milieu 

of het beschermen van het wereldklimaat. 

Beide zaken hoeven niet strijdig 

te zijn met elkaar, maar onze eerste 

vraag is wat een initiatief in economische 

termen bijdraagt aan de ontwikkeling 

van Noord-Nederland.” 

Als ambtenaar destijds (directeur Economische 

Zaken van de gemeente 

Groningen) en sinds vijf jaar als directeur-eigenaar 

van een lokaal en regionaal 

economisch adviesbureau, constateerde 

Van Werven dat het noorden 

naar zijn idee onvoldoende gebruik 

maakte van juist zijn grootste uniciteit 

en potentiële kracht, de energiepro- 

ductie. “Bij elkaar werken in de noordelijke 

energiecluster zo’n 18.000 mensen, 

wat in onze regionale economie 

erg veel is. Bovendien vormt werkgelegenheid 

in de energie een sterk stuwende 

economische activiteit, het is 

een echte money maker.” 

“De grote kernen in de noordelijke 

energiesector worden van oudsher 

gevormd door Gasunie en NAM. Maar 

met alle waardering voor hun werk en 

hun functioneren in de regionale 

omgeving, het gaat om twee bedrijven 

die elk zó groot zijn dat ze volstrekt 

autonoom kunnen handelen, waardoor 

ze minder gefocust waren op het 

opbouwen van regionale kennisclusters”, 

analyseert Van Werven. 

Activiteiten aanjagen 

Sinds Michael Porter zijn economische 

theorieën ook in Nederland kwam uitleggen, 

is ‘clusterdenken’ doorgedrongen 

in alle overheidsnota’s, ook bijvoorbeeld 

in ‘Pieken in de Delta’, van 

het Ministerie van Economische 

Zaken. Weliswaar krijgt juist het noorden 

van het land - naar de mening van 

het noorden van het land - in deze 

economische onderbouwing van de 

Nota Ruimte te weinig steun en aandacht, 

maar het Haagse idee van bundeling 

van kennis, kunde en bestuur, 

wil men in Groningen, Leeuwarden en 

Assen graag omarmen. Overigens staat 

het Energy Valley initiatief uitdrukkelijk 

als positief voorbeeld genoemd in 

Pieken in de Delta. 

Energy Valley kreeg extra wind in de 

zeilen door de instemming van de 

Tweede Kamer met het Waddenfonds, 

een met 800 miljoen euro gevulde pot 

voor structuurversterking van het Waddengebied, 

een soort ‘zoenoffer richting 

regio’ voor de instemming van 

diezelfde Kamer met gaswinning 

onder de Waddenzee. Uit het fonds is 

inmiddels 150 mln euro geoormerkt 

voor duurzame economische ontwik- 


keling, waartoe ook duurzame energietechnieken 

horen. Van Werven: 

“Omdat ook Noord-Holland Waddengebied 

heeft, en dus mee kan delen 

uit het Waddenfonds, was het niet 

meer dan logisch dat er inmiddels een 

samenwerkingsovereenkomst is getekend 

tussen Energy Valley en het ECN 

(Energieonderzoek Centrum Nederland 

-red.) in Petten. Installaties die zij 

ontwerpen, kunnen in Noord-Nederland 

gerealiseerd worden. Wij willen 

bevorderen dat Noord-Nederland een 

incubator wordt voor nieuwe energietechnologie, 

op technisch maar ook 

bestuurlijk en onderwijskundig gebied.” 

Daarbij wil Energy Valley, in de woor- 

wil pieken met 

Energy Valley 

den van Van Werven, optreden als 

‘aanjager van activiteiten’. “Ons coördinatiebureau 

moet rank en slank blijven, 

wij willen initiatieven losmaken 

die door andere partijen ingevuld 

moeten worden.” 

Er is daarom ook geen geld te halen 

bij Energy Valley, vertelt Van Werven, 

maar wel alle ondersteuning om partners 

te vinden bij een initiatief, plus 

bemiddeling bij het openen van deuren 

waarachter zich wel ontwikkelings- 

en stimuleringsgeld bevindt. “We 

overwegen om een participatiefonds 

op te zetten, maar dan moet het 

gewoon om ‘marktgeld’ gaan. Het 

fonds moet ervoor zorgen dat commerciële 

activiteiten hier en niet elders 

in Nederland worden opgezet.” 

De filosofie deugt 

Energy Valley bestaat inmiddels twee 

jaar en het is op z’n minst opmerkelijk 

hoeveel initiatieven er in het kader van 

Energy Valley zijn gestart. “Ik ga beslist 

niet claimen dat ze allemaal dóór 

Energy Valley tot stand zijn gekomen, 

maar het initiatief heeft wel een collectieve 

bewustwording losgemaakt in 

deze regio dat hier voor ons kansen

liggen”, aldus Gerrit van Werven. Met 

name vanuit het onderwijsveld is 

enthousiast gereageerd, met de Rijksuniversiteit 

Groningen voorop, geholpen 

door de Gasunie die royaal met 

giften werkt voor ondersteuning van 

leerstoelen. De RuG wil zich specialiseren 

in onderwijs en onderzoek op 

het terrein van internationale energiemarkten 

en energiepolitiek. Het recentelijk 

opgerichte interfacultair instituut 

Edrec (Energy Delta Research Centre) 

bundelt alle energiekennis die op de 

universiteit aanwezig is. 

Met een ‘Akkoord van Groningen’ is 

voor het in september begonnen studiejaar 

een band tot stand gebracht 

tussen universiteit en hbo (Hanzehogeschool) 

waarin in het Energie Kenniscentrum 

vier gezamenlijke onderwijsspeerpunten 

zijn geformuleerd: 

beroepsopleidingen richting olie- en 

gasingenieur, gasketen manager, internationale 

elektriciteitsproductie en 

-transport en duurzame installatietechniek. 

Ook met het noordelijke Van 

Hall Instituut (de ‘Groene hogeschool 

voor voeding, milieu, landbouw en 

dieren’) zijn samenwerkingsverbanden 

getekend, bijvoorbeeld voor de ontwikkeling 

van duurzame energietechnieken 

als biomassateelt en biologische 

zuivering met energieopwekking. 

Van Werven: “Het kennisplatform rond 

Energy Valley is inmiddels breed ontwikkeld, 

van de universiteit tot en met 

het mbo. Het is ook snel gegaan, wat 

ik zie als bewijs dat de filosofie achter 

Energy Valley deugt.” 

Ondernemers zijn welkom 

Kennis/onderwijs is een van de drie 

pijlers waarop Energy Valley zich richt, 

de twee andere zijn bedrijfsactiviteiten 

en de ontwikkeling van duurzame 

energievormen. Gerrit van Werven: 

“Maar ook hier is onze primaire bijdrage 

het aanjagen. Nadenken over ontwikkelingen, 

met deskundigen praten, 

bijeenkomsten organiseren, politieke 

en ambtelijke steun verwerven, eventueel 

onderzoeksbudgetten opsporen, 

dus overal netwerken. Het werk zelf 

moet echter door ondernemers gedaan 

worden.” 

Grote thema’s die in dit verband door 

Energy Valley met nadruk worden 

gestimuleerd, zijn bijvoorbeeld ondergrondse 

aardgasberging, CO 2 -berging 

in lege gasvelden, de ontwikkeling 

van zero emission power plants (ZEPP, 

gasgestookte elektriciteitscentrales die 

hun CO 2 gelijktijdig ondergronds 

opbergen), meer toelevering door het 

regionale MKB aan nieuwe energieprojecten, 

zoals bijvoorbeeld de aanstaande 

nieuwe olieproductie in 

Schoonebeek, de productie van ‘groen 

gas’ (gemaakt van biomassa), de ontwikkeling 

van biomassaconversiebedrijven 

in brede zin en de aanlanding 

van vloeibaar aardgas in de Eemshaven. 

Van Werven erkent dat Energy Valley 

deze projecten nooit bedrijfsmatig of 

financieel kan ondersteunen, “maar 

we kunnen wel belangrijk bijdragen 

dat deze activiteiten juist in Noord- 

Nederland van de grond komen, en 

niet ergens anders. Een mooi voorbeeld 

is onze introductie bij de provincie 

Friesland van het consortium 

dat bij Drachten een demonstratiefabriek 

van een zero emission power 

plant wil neerzetten. Aan tafel zaten 

alle ambtenaren die verantwoordelijk 

zijn voor een bepaald stuk van het vergunningentraject. 

Een paar uur informatie-uitwisseling, 

en een week later 

was het voorbereidingsproces rond. 

Ongelooflijk dat het zo snel kan, maar 

het tekent de sense of urgency die 

deze regio geeft aan het concept van 

Energy Valley.” 

En: “Als Energy Valley richten we ons 

op het aanjagen van kleinere concrete 

projecten, maar we willen ook de 

grote ontwikkelingen stimuleren, al 

staan daar grote, vaak ook internationale 

bedrijven achter die zelf heel 

goed weten hoe die projecten gedaan 

moeten worden. Wat wij willen is aan 

die ondernemers laten merken dat 

deze regio unieke kansen biedt 

om te ondernemen. CO 2 -berging, 

de ontwikkeling 

van biobrandstoffen, 

gasberging, energietransitie, 

het zijn allemaal 

zaken die onvermijdelijk gaan 

gebeuren. Energy Valley wil 

een klimaat scheppen dat ze 

hìer gaan gebeuren.” 


“EEN AANTREKKELIJK KLIMAAT 

SCHEPPEN” 

Sinds het prille begin is de Nederlandse Aardolie Maatschappij 

(NAM) nauw betrokken bij Energy Valley. Over het belang van 

het initiatief hoeft Rien Herber, adjunct-directeur van de NAM, 

dan ook niet lang na te denken. “Het brengt projecten en partijen 

in de Noordelijke energie- en kennisarena bij elkaar. Hierdoor 

ontstaat een toegevoegde waarde die anders onbenut 

was gebleven.” 

Een eerste concreet voorbeeld heeft zich reeds aangediend. 

Voor elk bedrijf is het beschikken over een gezonde werknemerspopulatie 

een voorwaarde voor continuïteit, maar ook 

voor het importeren van de jongste kennis op bepaalde werkgebieden. 

Met name in de bèta-studierichtingen is de laatste 

jaren een gestage terugloop te zien in het aantal jongeren dat 

voor een technische carrière kiest. 

“Dat baart natuurlijk zorgen”, aldus Herber. “In samenwerking 

met onze aandeelhouder Shell worden op landelijke schaal 

veel activiteiten ondernomen, maar juist in het kader van Energy 

Valley kwamen er gesprekken op gang met andere partijen 

hier in het Noorden waardoor nieuwe mogelijkheden ontstonden.” 

Herber doelt op het recent afgesloten convenant tussen 

de gemeente Assen, de Hanzehogeschool, ASTRON en de 

NAM om een nieuwe technische post-HBO opleiding van de 

grond te krijgen. In dit kader draagt de NAM bij aan het onderwijsprogramma 

dat in Assen gestalte moet krijgen, maar kan 

ook stageplaatsen aanleveren. 

“De aanloop naar deze opleiding verloopt zeer voorspoedig”, 

aldus Herber. “Het is belangrijk dat er een dergelijke opleiding 

komt; een stimulans voor Assen en omgeving, maar het biedt 

ons de kans om hoog opgeleide technici voor onze gasoperaties 

lokaal te werven. Bovendien heeft een deel de kans gehad 

praktijkervaring op te doen bij onze installaties.” 

De samenwerking op het gebied van onderwijsprogramma’s is 

slechts één voorbeeld van een lange reeks mogelijkheden die 

Energy Valley biedt bij een nauwere samenwerking op het 

brede thema energie. Herber: “Nederland is een aardgasland - 

al ruim veertig jaar. Door de jaren heen is in het noorden van 

ons land een unieke combinatie opgebouwd van industrie en 

kennis rondom de royale ondergrondse aanwezigheid van 

deze energiebron die 

uniek is voor 

noord-west 

Europa. 

Een Centre of 

Excellence voor 

gasoperaties. 

Natuurlijk opereert elk 

bedrijf hierin met zijn eigen business 

plan en doelstellingen, maar zoals zo 

vaak biedt de som der delen een meerwaarde.” 

“Energy Valley biedt tegen deze achtergrond 

een paraplufunctie die een aantrekkelijk 

klimaat kan scheppen voor verdere innovatie 

en het aantrekken van nieuwe investeerders. 

En dat is goed voor het Noorden en goed voor de 

BV Nederland.”

SOX404 is geland 

De wetsparagraaf (nummer 404) waar het om 

gaat telt slechts 168 woorden, maar het Amerikaanse 

en internationale zakenleven heeft 

inmiddels veel geld uitgegeven om de Sarbanes 

Oxley Wet te implementeren in de 

accountantssystemen. Ook bij Shell is ‘Vlucht 

SOX404’ inmiddels geland. 

DE AFGELOPEN JAREN HEBBEN bedrijven de druk 

gevoeld van publiek, beleggers en overheden 

om te komen tot hogere niveaus in transparantie 

en het strikt voldoen aan regels. Een van de 

grootste veranderingen was hierbij de Sarbanes 

Oxley Act, die wetskracht kreeg door ondertekening 

door president Bush in 2002. De wet is 

genoemd naar de twee indieners, senator Paul 

Sarbanes en congreslid Michael Oxley. Hun 

voorstel kwam in recordtempo door het Congres 

in reactie op de boekhoudschandalen 

rond Enron en WorldCom. 

De wet is bedoeld om ‘beleggers te beschermen 

door het verhogen van de betrouwbaarheid 

van bedrijfsinformatie’. Hij is van toepassing 

op alle bedrijven die aan de Amerikaanse 

beurs staan genoteerd, ook Shell, dat aan de 

regels moet voldoen omdat het geldt als ‘buitenlandse 

particuliere emittent’. 

Veel onderdelen van de wet worden algemeen 

als positief erkend, bijvoorbeeld het versterken 

van de rol en de onafhankelijkheid van auditgroepen, 

maar met name één paragraaf heeft 

voor veel controverses gezorgd. Paragraaf 404 

(‘SOX404’) van de wet telt slechts 168 woorden 

maar heeft een enorme inspanning van de 

betroffen bedrijven gevraagd om er aan te kunnen 

voldoen. 

Jaar uitstel 

SOX404 eist van het management van een 

onderneming dat het een jaarlijkse verklaring 

afgeeft over de uitkomst van de interne controles 

op de financiële verslaglegging. De resultaten 

daarvan moeten staan in het zogeheten 

20F-document dat jaarlijks publiek gemaakt 

moet worden. In aanvulling daarop moet de 

externe accountant een oordeel geven over het 

oordeel van het management en zijn eigen 

onafhankelijke conclusie publiceren. Het ontdekken 

van een belangrijke zwakte (material 

weakness) betekent automatisch een negatieve 

conclusie. 

Voor ‘buitenlandse particuliere emtittenten’ 

gold oorspronkelijk een uiterste datum van 

invoering van de regels voor de financiële verklaringen 

per 31 juli 2005. Later verleende de 

SEC (Security and Exchange Commission, de 

Amerikaanse financiële toezichthouder) een 

jaar uitstel. Dit had te maken met het bijna 

gelijktijdig van kracht worden van een Europese 

Richtlijn die bepaalt dat aan Europese beurzen 

genoteerde bedrijven met hun financiële 

verslaglegging moeten voldoen aan de regels 

van de International Financial Reporting Standards 

(IFRS) per 1 januari 2005. Voor Royal 

Dutch Shell betekent dit dat de eerste externe 

einddatum voor het voldoen aan SOX404 valt 

op 31 december 2006. 

Alle gaten gestopt 

Shell is al in begin 2004 begonnen met een 

intern project om te kunnen voldoen aan 

SOX404. Het programma van implementatie 

strekte zich uit over het hele bedrijf en werd 

centraal gecoördineerd om een eenheid in aanpak 

te krijgen. Aanvankelijk was de keuze 

gemaakt om uit alle bedrijfsonderdelen en processen 

er zoveel te testen dat ongeveer 80 procent 

van de financiële waarde van de Groep 

ermee werd gedekt. Maar later kwamen de SEC 

en de Public Company Accounting Oversight 

Board, die toezien op de invoering van de Sarbanes 

Oxley wet, met nieuwe regels. Dit 

gebeurde in reactie op klachten van Amerikaanse 

bedrijven over de kosten en de moeite 

die gedaan moesten worden voor de invoering 

van SOX404. Als gevolg daarvan kon Shell een 

meer ‘top down’ risico-gebaseerde benadering 

voor het project kiezen wat resulteerde in een 

reductie van het aantal bedrijfsonderdelen en 

systemen die getest moesten worden. 

Nu de documentatie inmiddels compleet is en 

het testen een heel stuk onderweg, is Shell 

goed op weg om haar doel te halen om eind 

van dit jaar ‘in principe’ klaar te zijn voor 

CFO Peter Voser: “[SOX404] leidt uiteindelijk 

tot betere bedrijfsresultaten.” 


TEKST: EUAN GALLOWAY 


SOX404. Volgend jaar zal het aparte team dat 

leiding geeft aan het project dan ook langzaam 

worden ontbonden. De verantwoordelijkheid 

en aansprakelijkheid voor SOX404 gaat dan 

over naar de divisies. Het eerste jaarrapport 

door de Chief Executive (Jeroen van der Veer) 

en de Chief Financial Officer (Peter Voser) zal 

gemaakt worden in het eerste kwartaal van 

2007. Daarbij heeft Jeroen van der Veer het voltallige 

personeel aangemoedigd ervoor te zorgen 

dat er geen ‘holes in our SOX’ zullen zitten. 

Grotere efficiëntie 

Ondanks de kritiek op SOX404 ziet Shell ook 

grote voordelen ontstaan uit de invoering 

ervan. Het programma levert een ingrijpende 

verbouwing en verbetering op van de interne 

controlesystemen bij de financiële verslaglegging. 

Dit helpt het risico te verminderen van 

fraude of fouten in de financiële verklaringen. 

Een positieve SOX404-bekrachtiging wordt ook 

gezien als een belangrijk onderdeel van het 

reputatiebeheer, omdat het onderstreept dat de 

financiële resultaten betrouwbaar zijn en dus 

door beleggers vertrouwd mogen worden. 

Op een recente energieconferentie in Houston 

zei Peter Voser, de Chief Financial Officer van 

Shell, dat “gezien onze gefragmenteerde structuur, 

wij op twee manieren naar 404 kijken. 

Het stuurt in de richting van standaardisering, 

het versterkt de waarden van het bedrijf en 

leidt uiteindelijk tot betere bedrijfsresultaten.” 

Een van de uitkomsten zal een grotere efficiëntie 

zijn. Hij voegde daar aan toe: “Het stelt 

ons in staat onze aandacht te concentreren op 

activiteiten met een hoger risicoprofiel inplaats 

van op gebieden met lagere risico’s die 

bestuurd kunnen worden met een luchtdicht 

systeem van het naleven van de regels.” 

MARKT KIJKT NAAR SOX 

In 2005 hebben Amerikaanse beursfondsen 

voor het eerst conform 

SOX404 gepubliceerd. In elf procent 

van de gevallen moesten daarbij 

belangrijke zwakten (material weaknesses) 

worden gemeld. Recent onderzoek 

heeft uitgewezen dat de aandelen 

van deze fondsen minstens vier procent 

bij de marktontwikkeling achterbleven 

in de afgelopen zes maanden, 

oplopend naar zeven procent als dit 

leidde tot een te late publicatie van de 

financiële resultaten. Dit onderstreept 

het belang dat beleggers hechten aan 

goede interne controles.

PLAGEN VRETEN EEN DERDE VAN ALLE WERELDOOGSTEN OP, IN DE TROPEN SOMS WEL DE HELFT. 

VOOR EXCELLENT WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR BIOLOGISCHE BESTRIJDINGSMETHODEN 

VAN PLAGEN HEEFT DE WAGENINGSE HOOGLERAAR JOOP VAN LENTEREN OP 19 OKTOBER DE 

KONINKLIJKE/SHELL PRIJS VOOR DUURZAME ONTWIKKELING 2005 ONTVANGEN. 

Professor Joop van Lenteren winnaar Koninklijke/Shell Prijs 

voor duurzame ontwikkeling 2005 

ALS TUINDERSZOON IN het Westland weet 

Joop van Lenteren al van kindsjaren af 

van natuur, van oogsten en dus ook 

van ziekten en plagen. En al even jong 

toonde hij zich elementair nieuwsgierig 

naar het ‘waarom van alles’. Toch 

was niet tuinbouw maar elektrotechniek 

zijn eerste grote interesse; tot het 

enthousiasme van een biologieleraar 

op zijn middelbare school in Vlaardingen 

hem deed kiezen voor een studie 

biologie in Leiden met een specialisatie 

in ecologie, ethologie (diergedrag) 

en plantanatomie. 

Een opmerkelijke analogie bestaat er 

jarenlang met de een jaar oudere 

Maarten ’t Hart; net als Joop van Lenteren 

van protestantse huize, vlak bij 

elkaar wonend (Maassluis en Maasdijk), 

dezelfde middelbare school 

bezoekend (Lyceum Vlaardingen), beiden 

biologie studerend in Leiden en 

beiden na hun studiejaren leraar biologie 

aan datzelfde lyceum in 

Vlaardingen waar Van Lenteren uiteindelijk 

de klassen overnam van Maarten 

’t Hart. Maar waar ’t Hart koos voor 

het schrijverschap ging Van Lenteren 

voor de wetenschap. Nog een analogie: 

het latere verlies van het ‘geloof 

der vaderen’. “Hoewel veel van dat 

calvinistische denken nog aan mij 

hangt”, erkent Van Lenteren, waarin 

een mengeling van ergernis en 




“Onze opdracht is 

welvaart creëren 

“EEN SCHITTEREND KENNIS- 

EXPORTPRODUCT” 

De Koninklijke/Shell Prijs voor duurzame ontwikkeling wordt toegekend 

door een jury uit de besturen van de Koninklijke Hollandsche 

Maatschappij der Wetenschappen en de Koninklijke Nederlandse 

Akademie van Wetenschappen. 

Volgens de jury heeft hoogleraar Joop van Lenteren een cruciale 

rol gespeeld bij de ontwikkeling van biologische bestrijding in 

Nederland, in Europa en mondiaal. 

Uit het juryrapport: “Betrof de stimulerende rol van Van Lenteren 

aanvankelijk de gesloten teelten, zoals de Nederlandse glastuinbouw, 

ongeveer een decennium geleden heeft hij de nadruk 

voornamelijk gelegd op biologische bestrijding in open teelten en 

de rol van functionele biodiversiteit.” 

En: “De sterke combinatie van fundamenteel onderzoek en de 

toepassing ervan wordt in het bijzonder geprezen door de jury. 

Zij beschouwt zijn werk als een schitterend kennis-exportproduct 

en van grote betekenis voor duurzame landbouw- en voedselproductie. 

Het vermijden van chemische gewasbeschermingsmiddelen 

zal tevens leiden tot energiebesparing terwijl er meer 

ruimte zal komen voor duurzame en hernieuwbare energie uit 

teelt van biomassa.” 

“Sprinkhanenplagen hoeven 

tegenwoordig niet meer te ontstaan, ze 

zijn alleen een gevolg van politieke 

instabiliteit en de onwil van mensen 

om samen te werken.” 

berusting doorklinkt. “Het meest 

frustrerende is dat eeuwige schuldgevoel 

dat je met je meedraagt en steeds 

weer leidt tot de vraag of je het wel 

goed genoeg hebt gedaan; ik word 

daar soms doodmoe van.” 

Van Lenteren is dan ook geen man 

voor zaken als ‘intelligent design’, 

maar een grote zorg over wat anderen 

‘de schepping’ noemen, omgeeft hem 

wel vaak als een donkere wolk. Een 

‘doel’ of ‘zin’ van het leven ziet hij 

niet, “maar je hebt als mens wel de 

verantwoordelijkheid om na te denken 

over wat er gebeurt en hoe jij een bijdrage 

kunt leveren aan duurzame ontwikkeling.” 

Rond zijn afstuderen was die somberheid 

er ook al. De tijd van de Club van 

Rome immers. Joop van Lenteren: 

“Wekelijks gaven we overal lezingen, 

van zeg maar Libelle- en Margrietlezers 

tot de Rotary, over wat er allemaal 

mis ging met het milieu. Tot ik een 

keer naar huis fietste en dacht: ‘Wat 

ben je nu toch eigenlijk aan het doen? 

Iedereen vertel je over allerlei milieuellende, 

maar wat draag je nu bij aan 

een oplossing?’ Ik wist eigenlijk niet 

eens of het allemaal wel waar was wat 

ik vertelde.” 

Sprinkhanenplagen 

De zoektocht naar wat waar is, heeft

“Ik ben geen dogmaticus, 

ik ga niet roepen ‘het mag 

alleen maar biologisch’.” 

zonder verspilling” 

Van Lenteren altijd bedreven op fundamenteel 

niveau. Tegen een journalist 

zei hij eens: “Voor mij is toegepast 

onderzoek het aantrekken van een 

leuk jasje, maar fundamenteel onderzoek 

is de basis om te zorgen dat het 

lijf in goede staat verkeert.” 

Wat niet impliceert dat Van Lenteren 

een studeerkamergeleerde is, verre 

van dat zelfs. Vooral sinds zijn aanvaarding 

van het hoogleraarschap Ecologische 

entomologie in Wageningen 

in 1983 reist hij de hele begroeide 

wereld af. En dan niet eens zozeer 

voor congressen, maar vooral voor 

‘hands on’ praktijkonderzoek met zijn 

promovendi, waarvan hij er inmiddels 

zeventig heeft begeleid en nog begeleidt, 

ongeveer de helft afkomstig uit 

het buitenland. 

Waarom die eredienst aan fundamenteel 

boven toegepast onderzoek? “Het 

fundamenteel onderzoek doe ik uit 

pure nieuwsgierigheid en zeker niet 

sterk doelgericht”, filosofeert hij. “Maar 

ik weet wel dat als iedereen heel fanatiek 

en louter praktisch loopt te zoeken 

naar de oplossing van één soort plaag, 

we samen langer bezig zijn dan dat je 

antwoorden zoekt op de grote vragen 

als ‘hoe ontstaan plagen?’, ‘hoe ontstaan 

grote populaties?’ of ‘hoe vindt een 

insect een plant, een mug een mens of 

een sluipwesp z’n slachtoffer?’.” 

Van Lenteren komt via het beantwoorden 

van fundamentele vragen tot toegepaste 

oplossingen. Bijvoorbeeld hoe 

sprinkhanenplagen biologisch bestreden 

kunnen worden. “Dan gaan we 

met een Landrover dwars door de 

semi-woestijn, langs een lijn die met 

hulp van GPS is uitgezet, tot wadi’s 

waarvan bekend is dat plagen juist daar 

altijd beginnen. Je noteert alle planten 

die langs die lijn groeien zodat je later 

kunt analyseren dat de aanwezigheid 

van bepaalde plantensoorten de reden 

is dat er gigantische sprinkhanenpopulaties 

kunnen ontstaan. Met die kennis 

kan dan preventief op dat soort plaatsen 

biologische bestrijding worden toegepast. 

In dit geval met schimmels. 

Maar schimmels gedijen alleen in een 

vochtige omgeving terwijl het daar 

kurkdroog is. Dus hebben we bedacht 

dat je die schimmels eerst moet voorzien 

van een heel dun filmpje olie 

zodat ze zich kunnen hechten aan een 

sprinkhaan en hij sterft. Maar ja, net als 

je denkt dat zo’n programma uitgevoerd 

kan worden, ontbrandt er weer 

eens oorlog in zo’n gebied, kun je er 

niet meer in en prompt ontwikkelen 

zich dan enorme plagen. Sprinkhanenplagen 

hoeven tegenwoordig niet meer 

te ontstaan, ze zijn alleen een gevolg 

van politieke instabiliteit en de onwil 

van mensen om samen te werken.” 

Genetische modificatie 

Plagen zijn een letterlijke plaag, vooral 

door de grote economische schade 

die ze aanrichten. Volgens Van Lenteren 

gaat ongeveer een derde van alle 

gewassen op de wereld verloren door 

plagen, van spint en insect tot rat en 

muis. In de tropen kan het verlies tot 

de helft oplopen. “Ik ben geen dogmaticus, 

ik ga niet roepen ‘het mag 

alleen maar biologisch’”, aldus de winnaar 

van de duurzaamheidsprijs van 

Shell. Van de plagen in de landbouw 

kunnen we 30 tot 40 procent biologisch 

aanpakken, de rest zal met andere 

technieken moeten gebeuren, bijvoorbeeld 

het selecteren van planten 

die resistent zijn tegen plagen, het 

gebruik van feromonen (lokstoffen) of 

ook de selectieve inzet van chemische 

middelen.” 

Is genetische modificatie een bedreiging 

van het werk van entomologen? 

Als gewassen genetisch beschermd 

kunnen worden tegen vraatzuchtige 

organismen, wordt het lieveheersbeestje 

of de sluipwesp immers werkloos, 

zou je denken. Van Lenteren 

blijkt een genuanceerde visie op genetische 

modificatie te hebben. “In veel 

gevallen vind ik het een nutteloze en 

zelfs onethische techniek, bijvoorbeeld 

als er sprake is van modificatie 

van het menselijk genoom. Maar in de 


MICRO-C.V. VAN 

PRIJSWINNAAR 

Joop C. van Lenteren 

(Naaldwijk, 1945) 

Middelbare school in 

Vlaardingen 

Studie biologie, Universiteit 

van Leiden 

Afgestudeerd 1970; promotie 

1976 

Ecoloog Universiteit van 

Leiden (1970-81) 

Hoogleraar Ecologie en 

biologische bestrijding 

UvL (1981-83) 

Hoogleraar Ecologische 

entomologie, afdelingshoofd 

Laboratorium voor 

Entomologie Universiteit 

van Wageningen (1983- 

2003) 

Hoogleraar Entomologie, 

Universiteit van Wageningen 

(sinds 2003) 

Honorair hoogleraar Universiteit 

Perugia (Italië) 

President International 

Organization for Biological 

Control of Noxious 

Animals and Plants (IOBC 

Global)

landbouw kan het soms nuttig zijn. In 

China en Zuid-Amerika zijn zeer 

goede resultaten bereikt met de aanpassing 

van gewassen waardoor veel 

schoner geproduceerd kan worden. 

Minder spuiten betekent minder risico 

voor de boer, minder voor de consument 

en minder belasting voor het 

milieu. Ik ben om wat productiegewassen 

betreft, mits genetische modificatie 

er op is gericht om duurzame 

resistentie te krijgen. Hoewel, absolute 

resistentie bestaat niet, het wordt 

altijd wel weer een keer doorbroken 

door een insect dat zich heeft aangepast. 

Helaas wordt dan vaak haast 

instinctief toch weer naar de gifspuit 

gegrepen. Als ik kijk naar de glastuinbouw, 

dan zetten we daar in groentegewassen 

zo’n vijftien natuurlijke vijanden 

in. Dat geeft een mooie reductie 

van plaagpopulaties. Maar als er 

dan een nieuw plaaginsect Nederland 

binnenkomt, wordt er toch weer 

gespoten en gaan ook de natuurlijke 

vijanden dood. Het hele secuur ontwikkelde 

biologische bestrijdingsprogramma 

is daarmee weg.” 

Populatie mens 

Van Lenteren is geen man die het 

leven licht neemt. “Van mijn zoon krijg 

ik vaak te horen dat ik eens wat minder 

moet doemdenken”, erkent hij. 

“Maar als je over de wereld reist en 

ziet wat er overal gebeurt, dan word 

je niet vrolijk. De voortgaande hebberigheid 

van de mensen in de rijke 

wereld, de enorme groei die China nu 

doormaakt. Het is in elk ecosysteem 

altijd zo dat als een populatie te groot 

wordt, bepaalde predatoren, parasieten 

of ziekten toenemen. Waardoor de 

soort verzwakt en de zaak uiteindelijk 

in elkaar klapt.” 

Volgens Van Lenteren is de populatie 

mens in elk geval te groot geworden. 

Drie tot vier miljard mensen zou naar 

zijn idee het optimum zijn waarop een 

hoog welvaartsniveau en duurzame 

ontwikkeling nog te combineren valt. 

“Dan kan de mens op een fatsoenlijke 

manier zijn voedsel laten groeien, 

draagt hij niet meer bij aan een dramatische 

achteruitgang van biodiversiteit 

zoals nu plaatsvindt, en is er ook 

genoeg areaal beschikbaar voor de 

teelt van gewassen voor bio-energie”, 

houdt hij ons voor. 

Maar omdat de aarde inmiddels al 

door zo’n 6,4 miljard mensen wordt 

bewoond, is in feite al een noodprogramma 

noodzakelijk. Het houdt Van 

Lenteren haast dagelijks bezig. “We 

moeten zoeken naar alternatieven 

voor de negatieve vormen van egoïsme 

en hebberigheid van de mens”, 

zegt hij. “Nogal breed ja. Hoe kun je 

mensen motiveren om hun gedrag te 

veranderen zodat ze er zelf, en hun 

omgeving, beter van worden? Ik weet 

het nog steeds niet.” 

Maar de aarde stevent volgens de 

meeste demografen toch af op een top 

van zo’n 9 miljard inwoners? De prijswinnaar: 

“Als we het verder heel erg 

netjes doen, als het vervoer van voedsel 

wereldwijd heel goed is geregeld, 

dan kan de aarde ook 9 miljard mensen 

voeden. Dat zeggen mijn collega’s 

hier in Wageningen. Maar als iedereen 

op aarde wil leven zoals wij nu, dan 

is het voorbij, dat is niet aan te slepen 

met vlees en energie. Onze opdracht 

is om welvaart te creëren zonder verspilling.” 

Een deel van zijn Shell-prijs (een ton 

euro netto) wil Van Lenteren in dit verband 

besteden aan ecologie-onderwijs 

aan leerlingen van de basisschool. “Dit 

wil ik al heel lang, en ik kan er nu aan 

gaan werken. Op die leeftijd kun je 

mensen nog beïnvloeden en enthousiast 

maken.” 

Rode wangen 

In 2003 stapte Van Lenteren op als 

directeur van het Laboratorium voor 

Entomologie. “Na weer eens een reorganisatie 

in Wageningen”, zegt hij. “Er 

moesten twee jonge medewerkers uit, 

vond het universiteitsbestuur. ‘Als ìk 

nu eens ga’, bood ik aan. Dan kan ik 

nog een paar jaar lekker onderzoek 

doen.” 

Het mocht, en dat gaf Van Lenteren 

tevens de mogelijkheid om ook in het 

Italiaanse Perugia te gaan wonen, wat 

hij had leren kennen via een sabbatical 

dat hij doorbracht aan de universiteit 

daar. Hij is nu gewoon hoogleraar 

in Wageningen en honorair hoogleraar 

in het Italiaanse Umbria. Plus 

president van de wereldorganisatie 

voor biologische bestrijding, IOBC. 

“Een combinatie van functies die me 

in staat stelt om én wetenschappelijk 

onderzoek te doen én om direct contact 

te hebben met het praktijkveld 

van de biologische bestrijding. Ik werk 

nu via Italië en Wageningen aan 

neurobiologisch onderzoek, bijvoorbeeld 

hoe insecten, onder andere 

sluipwespen, leren. Sluipwespen kun 

je leren om bijvoorbeeld drugs of 

explosieven op te sporen op een 

vliegveld. Via de IOBC kan ik een deel 

van het werk van de afgelopen dertig 

jaar in Nederland internationaal realiseren. 

Het omvat de hele keten, van 

wetenschap en boeren plus hun financiers 

tot en met winkelketens die via 

hun inkoopbeleid grote invloed kunnen 

uitoefenen op duurzame teelt.” 

Van Lenteren: “Ik heb een zekere schizofrenie 

in mij, ik weet het. Soms ben 

ik heel somber over waar het met de 

wereld heen gaat, maar als ik met collega’s 

en vooral met studenten en 

promovendi werk, kan ik weer heel 

enthousiast en positief zijn. Hun optimisme 

geeft mij de lol in mijn werk. 

Net zoals ik nog steeds leer van mijn 

interactie met boeren en tuinders. Ik 

heb ik weet niet hoeveel geleerd van 

die mensen. Het is gebeurd dat ik 

experimenten in een kas al als mislukt 

wilde opgaven, maar dat een tuinder 

me dan zei dat hij vond dat we door 

moesten zetten, en dat hij achteraf 

gelijk had. Toen ik dan ook hoorde 

dat mij de Koninklijke/Shell Prijs voor 

duurzame ontwikkeling was toegekend, 

heb ik eerlijk gezegd rode wangen 

van schaamte gekregen want ik 

heb dit resultaat zeker niet alleen 

bereikt. Als ik terugkijk lijken de successen 

soms door prettig toeval tot 

stand gekomen te zijn, en in elk geval 

was het altijd teamwerk.” 


“We moeten 

zoeken naar 

alternatieven 

voor de 

negatieve 

vormen van 

egoïsme en 

hebberigheid 

van de 

mens.” 

ENTOMOLOGIE: STUDIE VAN INSECTEN 

Entomologie is de tak van biologie die zich bezighoudt met de 

studie van insecten. De entomologie gaat terug op een studie 

van microscopist Jan Swammerdam uit 1669 waarin hij als eerste 

deze dieren aan een systematisch onderzoek onderwierp. 

Het was tevens het eerste boek dat op wetenschappelijke wijze 

de microscoop als instrument benutte. Nederlandse entomologen 

hebben sinds de periode Swammerdam - Van Leeuwenhoek 

steeds een belangrijke rol gespeeld in de wetenschappelijke 

wereld. 

Entomologie is een heel actieve tak van de biologie omdat er bijzonder 

veel soorten insecten zijn (driekwart van de ongeveer 13 

miljoen organismen op aarde zijn insecten) en vele daarvan nog 

op determinatie en beschrijving wachten. 

Professionele entomologen houden zich onder andere bezig met 

de studie naar en de bestrijding van plaaginsecten die economische 

schade aan oogsten of andere voor de mens belangrijke 

producten veroorzaken. Ook werken ze aan fundamenteel onderzoek 

op het gebied van erfelijkheid, gedrag, zintuigfysiologie, 

chemische communicatie, veroudering, populatiedynamiek en 

biodiversiteit. 

Daarnaast worden veel observaties en onderzoek aan economisch 

niet of minder belangrijke soorten, buiten universitaire instituten, 

nog steeds door liefhebbers gedaan.

FLINTERTJES VERF VAN EEN VAN GOGH PEUTEREN.GEEN VANDALISME MAAR WETENSCHAPPELIJKE 

RESEARCH.OM TE VOORKOMEN DAT DE SCHILDERIJEN UITEINDELIJK VERWELKEN ALS BLOEMEN. 

ALS PARTNER IN SCIENCE IS SHELL HIERVOOR MET HET VAN GOGH MUSEUM VERBONDEN. 

Rob Bouwman: 

“Duidelijker richtlijnen 

kunnen geven 

voor restauratie en 

opslag.” 

TEKST: ROB VAN DEN BERG 

FOTO’S: EDWIN WEERS 

Shell als ‘Partner in Science’ 

met Van Gogh Museum 

Speuren naar 

oerkleuren 

“ALLE KLEUREN DIE DOOR het impressionisme 

in de mode zijn gebracht, verkleuren, 

reden te meer om ze domweg 

te fel te gebruiken, mettertijd zullen 

ze toch alleen maar verbleken.” 

Dat schrijft Vincent van Gogh in het 

voorjaar van 1888 aan zijn broer Theo 

(Brief 476). Hij heeft dan net een 

bestelling gedaan voor een aantal pigmenten 

waaronder een rode geraniumlak, 

en zal deze in de daaropvolgende 

maanden rijkelijk toepassen. 

Met dramatische gevolgen, want het 

rood verbleekt al snel. Op een schilderij 

waarvan in 1932 de randen 

waren afgeplakt, is het enorme ver- 

schil nog goed te zien: de oorspronkelijk 

paarse achtergrond is door 

blootstelling aan het licht lichtblauw 

geworden. Hoe Van Gogh in zijn atelier 

te werk ging, met welke middelen 

hij werkte, door wie hij werd beïnvloed, 

en wie hij op zijn beurt weer 

beïnvloedde, zijn vragen waar het Van 

Gogh Museum een antwoord op wil 

krijgen. Een ambitieus project, waaraan 

Shell Nederland sinds 2000 steun 

verleent - financieel en vooral met de 

expertise van Shell-medewerkers van 

het researchen technologiecentrum 

(SRTCA) in Amsterdam, onder wie 

Kees Mensch, Wim Genuit en Arie 


Meruma. De samenwerking verliep tot 

nu toe zo goed en leverde zulke veelbelovende 

resultaten op dat Shell zich 

nu als ‘Partner in Science’ van het Van 

Gogh Museum tot 2010 voor de volle 

duur aan het project heeft verbonden. 

Rob Bouwman, voormalig directeur 

Public Affairs van Shell Nederland en 

kunstliefhebber, raakte na zijn pensionering 

uit persoonlijke belangstelling 

betrokken bij het Van Gogh-project. 

Hij fungeert nu als coördinator in de 

samenwerking tussen het museum en 

Shell. “Nadat Shell sinds het begin van 

de jaren negentig voornamelijk jonge 

beeldende kunstenaars had gesteund,

Detail van Stilleven van kweeperen… 

waarin te zien is dat puistjes lijken te zitten 

op de randen van de impastos. 

ontstond het idee om de kennis en de 

technieken die binnen Shell aanwezig 

zijn aan te wenden voor het onderzoek 

van kunstwerken”, haalt Bouwman 

in herinnering. Zo werd onder 

andere gewerkt aan methoden om 

inktvraat - de aantasting van papier 

door de vroeger veel gebruikte ijzergallusinkt 

- in pentekeningen te stoppen 

en werd onderzoek gestart naar 

het gebruik van bitumen als pigment. 

Bouwman: “Met het Rijksmuseum zijn 

we in 2000 pigmenten gaan onderzoeken 

om zo beter inzicht te krijgen in 

de verkleuring ervan. Het groen in 

sommige zeventiende-eeuwse boompartijen 

ziet er tegenwoordig eerder 

blauw uit, omdat de gele kleur - zeer 

toepasselijk schietgeel genoemd - eruit 

is verdwenen. Zoiets gebeurde zelfs al 

tijdens het leven van de schilder.” 

In schilderij kijken 

Een gelegenheid tot samenwerking 

deed zich voor toen het Van Gogh 

Museum besloot om al zijn werken uitgebreid 

te beschrijven: niet alleen 

afmetingen, voorstelling en signatuur, 

maar ook de gebruikte materialen. En 

daar kun je alleen achter komen door 

in het schilderij te kijken. Ralph Haswell 

bijvoorbeeld kan dat. Hij bekijkt 

dagelijks voor Shell in Amsterdam 

allerlei monsters van chemische katalysatoren 

onder zijn elektronenmicroscoop 

om een beter inzicht te krijgen 

hoe katalysatoren werken en hoe die 

werking valt te verbeteren. Haswell 

gebruikt die ervaring om door te dringen 

in de schilderijen van Van Gogh. 

Hij ontdekte bijvoorbeeld bariumsulfaat 

in de grondering van sommige 

schilderijen. Waarschijnlijk voegde Van 

Gogh dit mineraal toe op zijn palet als 

een goedkope manier om de verf uit 

de tubes aan te vullen. Hij gebruikte 

daarvoor niet het fijne synthetische 

materiaal, maar de natuurlijke vorm 

die hij misschien wel zelf heeft proberen 

fijn te malen. Dat is alleen niet 

echt goed gelukt: onder de microscoop 

zijn de grote brokken duidelijk 

te zien. 

Haswell is nu bezig om naast barium 

ook kwantitatieve strontiumanalyses te 

doen. Hij vertelt: “Als we de verhouding 

tussen die twee elementen nauw- 

“Je wilt al dat 

geëxperimenteer 

terug kunnen 

vinden in zijn 

werk uit die tijd.” 

keurig kunnen vaststellen, kunnen we 

misschien achterhalen uit welke groeve 

hij zijn bariumsulfaat haalde. Zoiets 

kan dan weer helpen bij het eventueel 

moeten bepalen of een schilderij 

echt van hem is.” 

Hiervoor zijn verfijnde statistische analyses 

noodzakelijk, waar Shell 

opnieuw hulp kan bieden. Met hulp 

van Shell kon het Van Gogh Museum 

ook een hypermoderne infraroodcamera 

aanschaffen. Die maakt het 

mogelijk om de ondertekening in 

beeld te brengen. Zo worden hulplijnen 

zichtbaar die Van Gogh gebruikte 

om het perspectief beter op het doek 

te krijgen. 

Authenticiteitsonderzoek 

Bouwman kwam op het idee om de 

analytische technieken van het SRTCA 

te gebruiken voor het onderzoek van 

de schilderijen van Van Gogh. Die zou 

dat zelf misschien ook wel interessant 

gevonden hebben, want volgens 

Bouwman was de schilder een echte 

‘experimenteerder’. Bouwman: “Hij 

maakte uitgebreid gebruik van nieuwe 

pigmenten die in het midden van 

de negentiende eeuw beschikbaar 

kwamen door de opkomst van de teerchemie. 

Het is van het grootste belang 

inzicht te krijgen in hoe hij die toepaste, 

in zijn atelierpraktijk. Dat stelt 

de restaurator beter in staat zijn werk 

te doen, en kan uiteindelijk zelfs de 


basis vormen voor authenticiteitsonderzoek.” 

Binnen het werk van Van Gogh is een 

duidelijke ontwikkeling te herkennen. 

Na aanvankelijk in Nederland vrij donker 

te hebben geschilderd - denk aan 

de Aardappeleters - trekt hij naar Antwerpen 

en Parijs, een belangrijke periode 

die in het museum met zo’n honderd 

werken is vertegenwoordigd. Hij 

komt er in een totaal andere, en in 

verscheidene opzichten ook veel 

kleurrijker wereld. Onder invloed van 

schilders als Signac en Seurat begint 

hij driftig te experimenteren met kleur. 

Aan het eind van de negentiende 

eeuw kwamen allerlei nieuwe kleurstoffen 

op de markt, maar er is erg 

weinig bekend wat voor recepten men 

gebruikte in deze beginperiode van de 

tubeverf. Bovendien wisten de schilders 

zelf nauwelijks iets over kleurechtheid 

of stabiliteit. Bouwman: “Je 

wilt al dat geëxperimenteer terug kunnen 

vinden in zijn werk uit die tijd; er 

wordt wel gezegd dat Van Gogh na 

Parijs op dat gebied niets meer geleerd 

heeft. We gaan proberen uit te vinden 

of dat werkelijk zo is.” 

Tot op de micrometer 

De afgelopen jaren hebben geen kostbare 

schilderijen tussen het Museumplein 

en het SRTCA in Amsterdam- 

Noord gependeld. Om Van Gogh tot 

op de micrometer te kunnen analyse-

Stilleven (met oorspronkelijke lijst) van kweeperen, druiven en citroenen, 

een van de weinige schilderijen die op de lijst zijn doorgezet (Parijse 

periode). 

ren is maar een klein stukje van zijn 

werk nodig. Experts van het museum 

bepalen waar op een schilderij interessante 

dingen te vinden zijn, en 

nemen daar vervolgens met een scalpel 

een flintertje verf weg. 

Daar zijn de verschillende lagen terug 

te vinden: de meestal witte grondering, 

een eventuele onderkleur, de 

voortekening en daarbovenop pas de 

eigenlijke pigmentlaag, de verf. Het 

geheel is meestal nog afgedekt met 

een dunne laag vernis. Bouwman: 

“Onder een gewone optische microscoop 

kun je in zo’n monster al een 

heleboel onderscheiden, zoals pigmentdeeltjes. 

Dit verkennende werk 

vindt plaats bij ICN (Instituut Collectie 

Nederland) in Amsterdam. Maar om te 

kunnen bepalen welk pigment is 

gebruikt hebben we de elektronenmicroscoop 

nodig.” 

Door de elektronenbundel op een pigmentdeeltje 

te richten ontstaat er röntgenstraling 

die karakteristiek is voor 

de elementen in het deeltje. Bouwman 

noemt een rood pigment dat uit kwik 

en zwavel blijkt te bestaan: “Kwiksulfide 

of vermiljoen, een helder rode 

kleurstof die hij in Parijs begon te 

gebruiken in plaats van de rode oker, 

dat veel meer een aardkleur is.” 

Zo gebruikte Van Gogh veel loodchromaat, 

een intens geel tot oranje 

pigment, waarmee onder andere de 

bloemblaadjes van de Zonnebloemen 

zijn geschilderd. Die zijn in de loop 

der tijd groenbruin nagedonkerd. 

Bepaalde soorten van dit pigment 

kunnen ‘verzepen’, doordat ze reageren 

met het bindmiddel. Hierdoor ontstaan 

organische zouten die door de 

verflaag omhoog komen en aan het 

oppervlak uitbarsten. Daardoor wordt 

de verflaag zacht en poederig en ook 

heel gevoelig voor oplosmiddelen die 

bijvoorbeeld gebruikt worden om 

oude vernislagen te verwijderen. 

Bouwman: “Wanneer je zoiets eenmaal 

weet kun je veel duidelijker richtlijnen 

geven voor restauratie of 

opslag.” 

Een ander praktijkprobleem is het 

zinkwit dat Van Gogh gebruikte om 

een voorstelling waar hij niet tevreden 

mee was weg te schilderen. Dat 

droogt heel erg langzaam, en was vaak 

nog niet uitgehard als Van Gogh aan 

het nieuwe schilderij begon. De gevolgen 

toont een schilderij van een vaas 

met viooltjes; rond de donkere bloemblaadjes 

is de verf gebarsten. Bouwman: 

“In de pigmentlaag hebben we 

daar kobaltoxide aangetroffen. Een 

prachtige blauwe kleurstof, maar 

bovendien een pigment met een 

enorm hoog droogvermogen. De grote 

verschillen in droogsnelheid tussen die 

verflaag en de ondergrond roepen 

spanningen op in het grensvlak en 

dan kunnen de verflagen van elkaar 

losscheuren. Er ontstaan craquelures, 

Mand met viooltjes, een schilderij uit zijn 

Parijse periode. 

Detail uit Mand met viooltjes, de craquelures 

in de donkere viooltjes. 

en de nog natte zinkwit onderlaag 

wordt storend zichtbaar.” 

Verwelken van kleuren 

Alle waarnemingen komen uiteindelijk 

niet alleen in de bestandscatalogus, 

maar ook in een databank. Zo wordt 

het in de toekomst gemakkelijker om 

gegevens uit te wisselen met andere 

musea. Het hoofddoel van al het werk 

is conservering van de schilderijen, 

maar het wetenschappelijk onderzoek 

biedt ook richtlijnen voor restauratie of 

opslag. Bouwman: “Voorlopig zijn we 

bijna uitsluitend bezig met het inventariseren 

van gegevens en problemen. 

Het project loopt tot 2010, wanneer alle 

schilderijen onder de loep zijn genomen. 

Er zal een grote tentoonstelling 

komen over dit werk waarvoor het ook 

van belang is om uit de Nederlandse 

periode, met name de Haagse tijd, nog 

onderzoek te doen naar een aantal 

schilderijen van Van Gogh en zijn 

Haagse tijdgenoten met wie hij intensief 

contact onderhield. De grote vraag 

is of er sprake is geweest van wederzijdse 

beïnvloeding. Verder gaan we 

proberen méér inzicht te krijgen in de 

verwelking van kleuren, zoals de rode 

organische lakken. Ten slotte passen 

we heel verfijnde nanotechnieken toe 

bij de analyse. Dat doen we met andere 

bedrijven, die maar al te graag 

inspringen. Van Gogh is een naam die 

overal deuren opent.” 


INVESTERINGEN IN 

SOCIALE ENERGIE 

Shell heeft duurzaamheid hoog 

in het vaandel staan. Vrij vertaald 

zoekt Shell een balans in 

de gevolgen van haar wereldwijde 

bedrijfsactiviteiten voor 

mens, milieu en economie. Ook 

worden vanuit dit uitgangspunt 

allerlei maatschappelijke initiatieven 

gesteund. Die steun 

komt niet alleen in harde munt, 

maar ook in kennis en kunde. 

Het samenwerkingsproject met 

het Van Gogh Museum is daarvan 

een voorbeeld. 

Dit project, waarin het streven is 

om de schilderwerken van Vincent 

van Gogh voor latere 

generaties te behouden, koppelt 

enthousiaste Shell-researchers 

aan kunstwetenschappelijk 

onderzoek. Daarmee past 

het Van Gogh-project in het 

Social Investment-programma 

van Shell in Nederland. 

Prijzen voor technische studenten, 

stimuleren en adviseren van 

jonge ondernemers, Shell-vrijwilligers 

die helpen in achterstandswijken 

- het komt allemaal 

samen in Shells Social 

Investment: een investering in 

sociale energie. 

Over het project en de 

samenwerking tussen het Van 

Gogh Museum en Shell is 

een vijftien minuten durende 

dvd-productie gemaakt. 

Belangstellenden kunnen een 

kopie hiervan bestellen via 

socialinvestment-nl@shell.com

Shell in Nederland telt ongeveer elfduizend medewerkers. Wat doen 

zij? Wat hebben ze te vertellen? In aflevering 29 Thijs Aarten die bij 

Shell Global Solutions medeverantwoordelijk is voor de business 

group consultancy. De groep haalde begin dit jaar een groot contract 

binnen met de Nigeriaanse oliemaatschappij NNPC voor onder 

andere de prestatieverbetering van hun binnenlandse raffinaderijen 

en chemiebedrijven. 

Kippenvel in Nigeria 

TEKST: HANS LAGENDAAL 


B 

uiten heerste de 

gebruikelijke tropische 

Nigeriaanse warmte, 

maar binnen stond 

Thijs Aarten met kippenvel 

op zijn rug. 

“Tien van onze mensen hadden op 

een close out workshop presentaties 

gegeven hoe wij dachten dat NNPC 

(het Nigeriaanse staatsoliebedrijf - 

red.) haar prestaties sterk zou kunnen 

verbeteren. In de zaal was het volledige 

topmanagement aanwezig. Toen 

we klaar waren, vroeg de topman van 

NNPC zijn mensen op te staan en te 

applaudisseren, om te laten zien hoe 

men onder de indruk was van ons 

werk. Het werd een ovatie, wat ongelooflijk 

veel indruk op mij en mijn collega’s 

heeft gemaakt.” 

Het bleef niet bij woorden en applaus 

van de kant van NNPC want al eind 

mei van dit jaar, vijf maanden na Thijs’ 

kippenvel, tekenden de Nigerianen 

een contract met Shell Manufacturing 

Services voor wat in principe een driejaars 

overeenkomst wordt voor een 

complete ondersteuning van een totale 

bedrijfsverbetering. Hoofddoel: het 

verhogen van de winstgevendheid, 

verbeteren van de operationele 

betrouwbaarheid en efficiëntie van 

operaties, kostenreductie en betere 

veiligheids- en milieuprestaties. Dat 

alles voor de downstreamsector (vier 

raffinaderijen en petrochemiecomplexen), 

bevoorrading en distributie 

en de corporate functies. 

Thijs Aarten: “Maar het omvat ook 

zaken als vernieuwing van bedrijfsprocessen, 

besluitvormingsprocedures, 

training en opleiding, competentieontwikkeling, 

inkoop, eigenlijk de 

hele bedrijfsvoering buiten de upstreamkant, 

dus de exploratie- en productie 

van olie en gas. Heel omvangrijk, 

heel complex en ook heel uitdagend.” 

De uitdaging voor Aarten en zijn mensen 

kan nauwelijks worden overschat; 

NNPC bezit momenteel alle raffinaderijen 

van het land, met samen een 

capaciteit van ongeveer 450.000 vaten 

ruwe olie per dag. Vaak kan die capaciteit 

niet volledig worden benut. Wat 

betekent dat de grote ruwe-olie exporteur 

Nigeria gelijktijdig importeur is 

van olieproducten als benzine en diesel. 

Nigeria een moeilijk land om in te 

werken? Aarten: “Misschien niet makkelijk, 

maar wel mooi. Ik vind het er 

fascinerend. Nigeria komt niet altijd 

positief in het nieuws, maar ik probeer 

mensen altijd te overtuigen van het 

tegendeel.” 

NAAM Thijs Aarten 

LEEFTIJD 49 

IN DIENST 1981 en 2001 

STUDIE Civiele techniek (Delft) 

FUNCTIE Managing Principal Consultancy bij Shell Global 

Solutions International 

LOCATIE Den Haag 

Frisse kijk op de dingen 

Het implementeren van dit soort 

contracten is het werk van de wereldwijd 

rond tweehonderd mensen tellende 

Consultancy business group binnen 

Shell Global Solutions waaraan Aarten 

samen met een team van zeven mensen 

leiding geeft. De consultants zitten 

dan weer ingebed in de rond 4.500 

werknemers van Global Solutions die 

hun werkuren besteden aan researchen 

technologie-ontwikkeling alsmede 

advieswerk aan zowel Shell-bedrijven 

en andere olie- en gasmaatschappijen, 

als - in toenemende mate - aan ondernemingen 

in sectoren als metaal en 

mijnbouw, papier en pulp, en elektriciteitsproductie. 

Waarom zou een papier- of staalproducent 

in zee gaan met de consultancygroep 

van een oliemaatschappij? 

“Omdat de uitdaging waar elk groot 

bedrijf tegenwoordig voor staat, in 

wezen gelijk is”, vertelt de in het Groningse 

Winsum geboren Thijs Aarten. 

“Je praat dan over het verbeteren van 

de betrouwbaarheid van de productiemiddelen, 

verhoging van de kwaliteit 

van de producten, verlaging van de 

kosten, vermindering van de emissies 

en het energiegebruik, een grotere veiligheid, 

ook naar de omgeving toe, het 

foutloos opstarten van nieuwe producties, 

het omvormen van organisatiestructuren 

van landelijk naar regionaal, 

of van regionaal naar wereldwijd, en 

in het algemeen het invoeren van 

change management, ofwel het anders 

laten denken van de mensen, van de 

top tot de werkvloer. Operational 

excellence, daar gaat het om. En dan 

maakt het in wezen niet uit of je olie 

verwerkt, of staal maakt. In al deze 

DE MEDEWERKER 


aspecten, los en in samenhang, heeft 

Shell enorm veel ervaring. Bovendien 

hebben CEO’s een groeiende voorkeur 

om juist adviseurs van buiten hun 

eigen bedrijfssector aan te trekken, om 

zo op de hoogte te komen van ontwikkelingen 

elders. Externe inzichten 

kunnen vaak juist voor een faseversnelling 

in de eigen veranderprocessen 

zorgen. Vanuit diezelfde overweging 

heeft Shell Global Solutions de 

afgelopen jaren veel mensen van buiten 

de energiesector aangetrokken. 

Dat zorgt ook bij ons voor vers bloed 

en een frisse kijk op de dingen.” 

Ondernemer in loondienst 

Thijs Aarten noemt zich ‘een entrepreneur 

in loondienst’. “Ik heb een sterk 

extern gerichte interesse. Altijd kijken 

hoe de wereld het doet, wat daar buiten 

gebeurt, wat we er van 

kunnen leren.” 

Deze mentaliteit probeert 

hij ook over te brengen 

op jonge mensen. “Ik 

hou ze altijd voor dat ze 

zich, ongeacht op welk 

niveau ze binnenkomen, 

als entrepreneur 

op moeten stellen. 

‘Laat je nooit remmen 

door allerlei 

interne zaken, behalve 

door de standaard 

kaders van checks and 

balances’ vertel ik ze. 

Het bedrijf heeft 

behoefte aan mensen 

die denken en doen 

als een ondernemer, 

ook technici 

moeten dat kunnen.” 

Nog meer lessen voor jonge 

mensen? “Kom met ideeën, 

zeg het als je dingen ziet die 

volgens jou beter kunnen. 

Wees niet bang voor niveaus 

als je iets te vertellen hebt. 

Gelukkig straalt het huidige 

leiderschap bij Shell ook 

uit dat iedereen kan zeggen 

wat hij denkt.” 

De nieuwsgierigheid naar 

wat er elders gebeurt, 

deed Thijs Aarten in 1996 

besluiten om eens buiten 

Shell te kijken. Na een 

serie banen in raffinage, 

smeermiddelen en Group 

Training (in onder andere 

Singapore, Engeland en Pernis), stapte 

hij over naar Pakhoed. “Ik was veertig 

en had de behoefte om eens wat 

anders te doen.” 

Dat ‘anders’ werd aanvankelijk werk 

in de tankopslag in Hongkong en 

China, en later vice president in wat 

toen inmiddels, na de fusie met Van 

Ommeren, Vopak was geworden, met 

een verantwoordelijkheid voor gebieden 

als HSE (gezondheid, veiligheid 

en milieu) en technische, operationele 

en technologische ontwikkelingen, als 

adviseur van de Raad van Bestuur. 

Maar Shell bleef aan hem trekken, 

emotioneel (“Ik miste toch het enorme 

powerhouse dat Shell is in techniek 

en ervaring.”) en ook fysiek. “Ze 

boden me een nieuwe baan aan in het 

toen net helemaal nieuw vormgegeven 

Global Solutions. Ik heb aan het 

toenmalige hoofd, Michiel Boersma, 

gevraagd of ik dan wel de vrijheid zou 

hebben om zelf op potentiële business 

af te kunnen gaan. Die vrijheid om te 

kunnen ondernemen kreeg ik.” Daarom 

tekende Thijs Aarten in het najaar 

van 2001 opnieuw een arbeidscontract 

bij Shell. “Ik kan er mijn ei helemaal 

kwijt.” 

Met de relatie ‘op reis’ 

De markt dwingt Aarten en collega’s 

overigens ook om als consultant veel 

meer dan vroeger als ondernemer op 

te treden. “Het is gebruikelijk geworden 

dat we ‘risk and rewards contracten’ 

sluiten”, vertelt hij. “We declareren 

dan een bepaald deel van ons 

werk als vaste vergoeding, maar een 

groot deel van ons inkomen is direct 

afhankelijk van de besparingen of de 

omzetvermeerdering die later met ons 

advieswerk worden gerealiseerd. Je 

kunt een percentage afspreken van de 

geïdentificeerde, de geïmplementeerde 

of de duurzame besparingen en/of 

de omzetgroei die wordt gehaald. Dat 

betekent voor ons een risico, want 

voor de kwaliteit van de implementatie 

van onze ondersteunende diensten 

zijn wij afhankelijk van de klant. Maar 

het inschatten van risico’s is onderdeel 

van het consultancywerk dat wij verkopen. 

Dan moet je het voor je eigen 

werk ook goed kunnen doen.” 

Vraag aan Thijs Aarten: Hoe haal je, in 

een wereld die bepaald geen tekort 

aan consultants kent, business binnen? 

“Onze filosofie is dat wij de klant niet 

benaderen met de mededeling dat wij 


even komen vertellen hoe we hem 

kunnen helpen, maar dat we een relatie 

willen aangaan waarin we ‘samen 

op reis’ gaan. Eerst luisteren en goed 

begrijpen wat precies zijn situatie is, 

dan samen bepalen wat realistische 

verbeterdoelen zijn, en daarna afspreken 

hoe het gat tussen de huidige 

prestaties en die nieuwe doelstellingen 

gedicht gaat worden”, vertelt hij. 

“Je doet de belofte dat je samen het 

traject wilt afleggen, dus dat je streeft 

naar een lange-termijn relatie.” 

In de ogen kijken 

Is de nestverwantschap van Global 

Solutions aan Shell niet eerder een 

handicap dan een pre om als consultant 

werk bij derden binnen te halen? 

Volgens Aarten is het tegendeel juist 

het geval. “Men vindt ons interessant 

omdat onze consultants allemaal operationele 

praktijkervaring hebben met 

wat we anderen kunnen adviseren. 

Hetzelfde geldt voor de teams die leiding 

geven aan de implementatie van 

de veranderingen in de bedrijfsvoering 

die wij adviseren. Bovendien is Shell 

zelf door alle veranderprocessen 

gegaan waarmee grote internationaal 

werkende bedrijven te maken hebben. 

We spreken daardoor dezelfde taal.” 

Het Nigeria-project zal Aarten weer 

regelmatig in het vliegtuig brengen. 

“Er is momenteel een team in opbouw 

van zo’n dertig mensen die daar permanent 

komen te zitten, plus ondersteuning 

van tijdelijke specialisten. Ik 

kwam er al vaak, en dat zal wel zo 

blijven. We hebben binnen Global 

Solutions de meest moderne systemen 

om internationale videoconferenties te 

houden, maar ze kunnen nooit de persoonlijkeontmoeting 

met je 

klanten evenaren. 

Consultancy is 

vooral een kwestie 

van wederzijds 

vertrouwen. 

Wil je langlopende 

relaties met 

een klant opbouwen, 

dan moet je 

elkaar regelmatig 

in de ogen kunnen 

kijken en elkaars 

lichaamstaal kunnen 

lezen. Dat kan geen 

scherm van je overnemen.”

OM WERKNEMERS BEREID TE VINDEN IN HET BUITENLAND 

TE WERKEN, IS DE AANWEZIGHEID VAN GOED ONDERWIJS 

VOOR HUN KINDEREN MEER DAN OOIT EEN NOODZAKE- 

LIJKHEID.REDEN WAAROM SHELL NIET ALLEEN BASIS- 

SCHOLEN BEHEERT, MAAR OOK EEN ONDERSTEUNEND 

ONDERWIJSAPPARAAT HEEFT. 

Shell-scholen 

voor kennis en 

veerkracht 


JUDITH PRESTON VERTELT OVER DE 

ACHTERGRONDEN.

TEKST: PIETER NOUWEN 

FOTO: ERNST BODE / MARTIN WESTBURY 

DAT SHELL MEER DOET DAN alleen olie en 

gas produceren en verkopen, zal niemand 

verbazen. Maar het runnen van 

basisscholen? Dat is, zo merkt Judith 

Preston geregeld, voor veel mensen 

toch een verrassing. De verrassing verandert 

in begrip zodra ze vertelt dat 

Royal Dutch Shell rond 7.500 expatriates 

telt, mensen die niet in hun eigen 

land werken. Veel van hen hebben 

kinderen van 3 tot 19 jaar en Shell wil 

dat die zo goed mogelijk onderwijs 

krijgen. Als het moet op eigen scholen: 

in negen landen beheert het 

bedrijf momenteel veertien basisscholen 

met 1.500 leerlingen en 150 leerkrachten. 

Als hoofd van Education Services - het 

hart van een netwerk dat valt onder 

de unit Global Expatriate Policy - is 

Judith Preston verantwoordelijk voor 

het wereldwijde ‘onderwijsbeleid’ van 

de Shell Groep, het helpen selecteren 

of oprichten van scholen, het aansturen 

van die scholen als één geheel, het 

minimaliseren van tijdverliezen voor 

verhuizende leerlingen en, “heel 

belangrijk” benadrukt ze, het geven 

van adviezen aan hun ouders. 

“Het voeren van beleid”, zegt Judith, 

“heeft vooral betrekking op de vraag 

wat we als Shell aan onderwijsondersteuning 

willen doen en hoeveel we 

daarvoor over hebben. Op veel van 

onze grotere productie- en kantoorlocaties 

werken mensen met kinderen 

die onderwijs dienen te krijgen. De 

vraag is dan hoe je dat zo goed en 

tegelijk zo voordelig mogelijk kunt 

regelen.” 

Als Shell ergens een nieuwe locatie 

start, krijgt Education Services de vraag 

of het daar naar de lokale onderwijssituatie 

wil kijken. Preston: “Is er een 

basisschool? Zo ja, is die geschikt? Als 

het antwoord op die vraag ook ‘ja’ is, 

gaan we met die school een relatie 

aan. Dat betekent bijvoorbeeld dat het 

Shell-bedrijf ter plekke probeert een 

van zijn medewerkers in het bestuur 

te krijgen. Vaak is dat iemand met een 

deskundigheid die de school goed kan 

gebruiken: denk aan mensen met 

Werken aan eigenschappen bij de kinderen die Shell 

ook graag bij haar medewerkers ziet: openheid, 

flexibiliteit, aanpassingsvermogen en de nodige 

veerkracht bij eventuele tegenslagen. 

ervaring in projectmanagement, personeelszaken, 

financiën of mentoring.” 

“Als we een school niet helemaal 

geschikt vinden, kijken we of er verbetering 

mogelijk is en hoe we daaraan 

kunnen bijdragen. Daarvoor zijn 

behalve onze kennis ook financiële 

middelen beschikbaar, al is het zeker 

niet zo dat we alleen maar met geld 

smijten. Pas als een locatie niets heeft 

te bieden wat aan onze voorwaarden 

voldoet, zullen we er een eigen school 

beginnen. Ook scholen voor voortgezet 

onderwijs worden zorgvuldig geselecteerd. 

Als op een locatie geen 

goede middelbare school aanwezig is, 

kunnen kinderen worden ondergebracht 

op een internaat, een kostschool 

of bij familie met een 

goede school in de buurt.” 

Niets kiezen, 

niets vragen 

Vroeger was het 

beleid van Shell 

inzake expatriates 

relatief eenvoudig. 

Het 

bedrijf bepaalde 

de loopbaan van 

zijn medewerkers 

- bijna allemaal 

mannen met nietwerkende 

vrouwen 

- en die loopbaan 

kon inhouden dat je 

op zeker moment 

werd uitgezonden naar 

een ver land. Omdat de 

medewerkers niet of nauwelijks 

hadden te kiezen, viel er 

ook niet veel te vragen. 

Staf en leerlingen van de 

Shell-school in China in de 

buurt van het Nanhaichemieproject. 

Judith Preston: “Onze scholen 

hebben naast een onderwijsfunctie 

ook een sociale 

functie.” 


“Maar in de tweede helft van de jaren 

negentig”, vertelt Preston, “kregen we 

bij Shell het systeem van ‘open resourcing’, 

wat betekent dat iedereen intern 

kan solliciteren naar vrijkomende 

banen. Sindsdien valt er veel te kiezen, 

dus ook veel te vragen. Als 

iemand zes mooie banen op buitenlandse 

locaties ziet, wil hij of zij wél 

weten hoe het daar staat met de medische 

voorzieningen, de veiligheid, de 

mogelijkheden voor de partner en het 

onderwijs voor de kinderen. Dat zijn 

de vier punten die telkens weer terugkomen 

en die mee bepalen of iemand 

solliciteert of niet.”

EEN LEER- 

KRACHT 

PER TIEN 

KINDEREN 

De veertien basisscholen 

van Shell zijn gesitueerd 

in Brunei, China, 

Gabon, Groot-Brittannië 

(2), Maleisië (2), 

Nigeria (3), Oman (2), 

Rusland en Syrië. 

Judith Preston: “Onze 

grootste en waarschijnlijk 

ook oudste school 

staat in Brunei en telt 

meer dan driehonderd 

leerlingen. Op de kleinste 

school die we hadden, 

in India, zaten nog 

geen tien kinderen. 

Deze school is 

inmiddels gesloten 

omdat het project dat 

Shell daar deed, de 

bouw van een LNGterminal, 

klaar was. 

In verband met nieuwe 

projecten kijken we nu 

in Libië en in Qatar, dat 

een grote expat-locatie 

gaat worden. Ook 

midden in Rusland 

gaat een project van 

start; dat wordt een 

geïsoleerde locatie 

waar kinderen misschien 

thuis les zullen 

krijgen.” 

Judith Preston zegt dat 

er geen overzicht 

bestaat van de totale 

kosten van de onderwijsactiviteiten 

van 

Shell, omdat die vallen 

onder de budgetten 

van de werkmaatschappijen 

ter plekke. 

“Maar als je alleen al 

rekent dat er op Shell 

scholen gemiddeld één 

leerkracht voor tien 

kinderen beschikbaar 

is en dat die leerkracht 

een expat-salaris verdient, 

dan mag je er 

van uitgaan dat het om 

een behoorlijke 

investering gaat. Het 

laat zien hoe belangrijk 

Shell het vindt om voor 

de kinderen van haar 

medewerkers de best 

mogelijke oplossingen 

te bieden.” 

Het geven van onderwijsadviezen aan 

deze aspirant-expatriates of aan expats 

die van locatie veranderen, neemt bij 

Education Services verreweg de 

meeste tijd in beslag. Preston: “We zijn 

continu op zoek naar oplossingen 

waarmee alle betrokkenen zo blij 

mogelijk zijn. Daarbij gaat het om de 

medewerker, man en vrouw, die 

zowel aan de carrière als aan het gezin 

moet denken, en om de partner met 

zijn of haar wensen. Plus natuurlijk de 

kinderen met hun behoeften. En dan 

is er ook nog het bedrijf, dat wil 

iemand soms graag op een bepaalde 

locatie hebben.” 

Welke partij telt het zwaarst voor 

Judith Preston? “Gezien onze functie 

staan voor ons de kinderen centraal, 

maar het voldoen aan hun behoeften 

moet in evenwicht zijn met de andere 

factoren. We willen dat mensen hun 

keuzes maken op basis van zo veel 

mogelijk weloverwogen informatie. 

Telkens weer streef je naar goed uitgebalanceerde 

oplossingen. Die moeten 

soms snel op tafel komen, want 

banen blijven niet eindeloos beschikbaar.” 

Preston benadrukt dat het advieswerk 

niet alleen bestaat uit het geven van 

informatie over de scholen en onderwijssystemen 

op de verschillende locaties. 

“Het belangrijkste is de vraag: wat 

betekent de keuze die nu wordt 

gemaakt voor het kind later? Blijkbaar 

geven we in de meeste gevallen het 

juiste antwoord. Dat weten we onder 

andere omdat we de kinderen die op 

Shell-scholen hebben gezeten volgen 

op hun nieuwe scholen. Die vragen 

we terugkoppeling over hoe ze het 

daar doen en dat levert bijna steeds 

een positief verhaal op.” 

Soms extra hard trappen 

Voor het geven van goede onderwijsadviezen 

is het essentieel dat je je in 

mensen kunt verplaatsen, weet Judith 

Preston. “Het gaat om een emotioneel 

onderwerp met heel persoonlijke 

aspecten. Zo komt het voor dat mensen 

mooie banen laten schieten omdat 

ze per se het gezin bij elkaar willen 

houden. Ook heb ik wel eens de overtuiging 

dat het niet goed is voor een 

kind om met zijn ouders naar een 

bepaalde plaats te verhuizen. Als in 

zo’n geval het bedrijf juist heel graag 

zou zien dat er wordt verhuisd omdat 

dat goed is voor de business, maak ik 

me met mijn standpunt niet populair.” 

“Ouders die uit hun eigen land kunnen 

weggaan, aarzelen daar nogal 

eens over vanwege de risico’s voor 

hun kinderen. Wij kunnen iets van die 

vrees wegnemen door te vertellen wat 

voor een kind de pluspunten zijn van 

een buitenlandse ervaring. Daarbij is 

het natuurlijk van belang dat het de 

vaardigheden ontwikkelt die nodig 

zijn om een of meer veranderingen 

van omgeving aan te kunnen. Op 

onze basisscholen wordt daarom 

gewerkt aan het ontwikkelen van 

eigenschappen bij de kinderen die 

Shell ook graag bij haar medewerkers 

ziet: openheid, flexibiliteit, aanpassingsvermogen 

en de nodige veerkracht 

bij eventuele tegenslagen. Verder 

wijzen we erop dat de scholen 

waarmee we samenwerken meestal 

uitstekend zijn.” 

Daarbij gaat het vaak om internationale 

scholen, waar kinderen vaak les 

krijgen in andere talen dan hun moedertaal. 

“Als dat het geval is”, zegt 

Preston, “dan proberen we het - ook 

financieel - mogelijk te maken dat een 

kind extra lessen krijgt in zijn eigen 

taal. Als het kind later naar zijn eigen 

land teruggaat, kan het makkelijker 

reïntegreren. Met de meeste kinderen 

gaat dat goed.” 

Een ander punt van aandacht is het 

zoveel mogelijk beperken van tijdverliezen 

voor kinderen die van de ene 

school naar de andere verhuizen. “De 

onderwijsprogramma’s van de niet- 

Shell scholen kunnen aanzienlijk van 

elkaar verschillen en daar hebben we 


De internationale school van Shell in 

China: ‘een drukke en levendige 

leergemeenschap waar culturele 

diversiteit wordt gewaardeerd’. 

weinig over te zeggen. Verder heb je 

landen waar het schooljaar niet van 

augustus tot augustus loopt maar van 

januari tot januari. Ook worden examens 

vaak op verschillende tijdstippen 

afgenomen. We proberen aansluitingsproblemen 

zoveel mogelijk te 

voorkomen met ondersteunend onderwijs. 

Maar soms is het onmogelijk van 

school te wisselen zonder tijd te verliezen; 

soms ook zal een kind extra 

hard moeten trappen om bij te blijven 

of een extra taal dienen te leren.” 

Het verschil maken 

Voordat zij Education Services ging leiden, 

heeft de Engelse Judith Preston 

veel ervaring opgedaan in het (internationale) 

onderwijs. In 1981 begon 

ze als onderwijzeres op basisscholen 

in Groot-Brittannië en Duitsland. Zes 

jaar later ging ze naar Nigeria, waar ze 

drie jaar les gaf op een Shell-school 

die half Engels-, half Nederlandstalig 

was; daar begon ze ook Nederlands te 

leren spreken. In 1990 verhuisde ze 

naar Den Haag, waar ze na werk op 

de Britse school en een zelfstandige 

onderwijspraktijk - cursussen Engels 

als tweede taal voor volwassenen - in 

1997 bij Shell terug kwam als assistent 

van de toenmalige onderwijsadviseur. 

“Ik kan me - althans op dit moment - 

niet voorstellen”, zegt ze bespiegelend, 

“dat ik bij Shell met iets anders 

dan dit werk bezig zou kunnen zijn. 

Het is fascinerend en bevredigend,

omdat je steeds weer voelt dat je in 

meerdere opzichten het verschil kunt 

uitmaken.” 

Ook weet ze dat haar werk het bedrijf 

helpt een zo aantrekkelijk mogelijke 

werkgever te zijn. “Als ik onze onderwijsactiviteiten 

vergelijk met die van 

andere bedrijven en organisaties, dan 

denk dat wij het heel aardig voor 

elkaar hebben. Bij veel bedrijven moet 

je zelf maar uitzoeken hoe en waar je 

je kinderen op een school krijgt, en is 

er geen adviserende infrastructuur. Die 

hebben wij dus wel en bovendien is 

Shell bepaald niet terughoudend waar 

het gaat om financiële tegemoetkomingen 

voor schoolgaande kinderen; 

zowel voor kinderen die op locatie 

onderwijs krijgen als voor degenen die 

in het thuisland op internaat gaan. Verder 

bevorderen wij dat onze scholen 

naast een onderwijs- ook een sociale 

functie hebben. Ze zijn vaak ontmoetingsplaatsen 

die allerlei activiteiten 

bieden; veel partners van medewerkers 

steken daar hun energie en hun 

talenten in.” 

Internationaal curriculum 

De factor onderwijs kan volgens 

Preston niet alleen een buitenlandse 

uitzending maken of breken maar 

zelfs een project. “Het gebeurt in de 

praktijk dat het voor een nieuw project 

erg moeilijk is om mensen met 

gezinnen daarin geïnteresseerd te krijgen, 

totdat je op die locatie voor goed 

onderwijs zorgt. Een gebrek aan 

onderwijsmogelijkheden kan dus 

zowel voor medewerkers als voor het 

bedrijf een echte showstopper zijn.” 

Omdat de ‘klanten’ van Education 

Services steeds internationaler worden 

is inmiddels een aantal onderwijsexperts 

gevraagd een curriculum voor de 

basisschool te ontwikkelen dat kinderen 

van álle nationaliteiten zo goed 

mogelijk dient. “Dat is het International 

Primary Curriculum - IPC - geworden, 

dat niet alleen op Shell-scholen 

maar inmiddels ook op veel andere 

internationale scholen is ingevoerd. In 

Engeland en de Verenigde Staten zijn 

er ook nationale scholen die ermee 

werken en op sommige Nederlandse 

scholen wordt er serieus naar gekeken. 

Want er zijn nogal wat nationale 

scholen die willen internationaliseren.” 

“Het IPC heeft niet alleen betrekking 

op de vakken, maar gaat ook in op 

aspecten als persoonlijkheidsontwikkeling, 

en hoe zou je dat in het Nederlands 

zeggen, op international mindedness. 

Verder omvat het de nieuwste 

ontwikkelingen op de gebieden 

van brain-friendly learning en multiple 

intelligences. Ook wordt de locatie 

waar het kind leert gebruikt als een 

bron van leerstof, want je moet natuurlijk 

profiteren van het feit dat je in het 

buitenland bent. Als je daar op een 

geestelijk eilandje blijft zitten, mis je 

uiteindelijk enorme kansen.” 


“EEN DRUKKE LEERGEMEENSCHAP” 

Op zo’n twee uur China inrijden vanuit Hong Kong verrijst 

het petrochemische Nanhai-project van CSPC, de China 

Shell Petrochemicals Company. De bouw nadert momenteel 

het eindstadium; in december moeten de fabrieken 

worden opgestart. 

In januari 2003 werd in de nabije stad Huiyang de CSPC 

International School geopend, een van de veertien scholen 

op de wereld die door Shell worden beheerd. Martin 

Westbury is er ‘headmaster’. Martin is een ‘old hand’ met 

al vijftien jaar ervaring in het ‘Shell-onderwijs’. 

“De school ligt op een prachtige locatie, met uitzicht op 

het Palm Island Golf Resort”, vertelt hij. “We hebben 

momenteel negentig leerlingen van vier tot dertien jaar 

met zeventien nationaliteiten. Ze krijgen les van acht 

expatriate leerkrachten, afkomstig uit het Verenigd 

Koninkrijk, Nederland en Nieuw-Zeeland. Ze worden parttime 

bijgestaan door lokale Chinese docenten en gekwalificeerde 

echtgenotes uit onze expatriate gemeenschap.” 

Martin omschrijft zijn school als “een drukke en levendige 

internationale leergemeenschap, waar culturele diversiteit 

wordt gewaardeerd en kinderen worden geholpen om 

zowel een nationale als een internationale blik op de 

wereld te ontwikkelen.” 

Dat wordt mede mogelijk 

gemaakt door het 

International Primary 

Curriculum, dat thematisch 

is opgezet en kinderen 

aanspreekt en 

uitdaagt hun best te 

doen. “We richten ons 

ook sterk op het gastland 

China, omdat we 

de kinderen zoveel 

mogelijk het voordeel 

willen bieden van het 

feit dat ze in het buitenland 

wonen. Zo worden lokale kinderen uitgenodigd deel 

te nemen aan onze schoolactiviteiten en doen wij mee 

aan evenementen in de stad. Verder vinden we het 

belangrijk dat onze kinderen vanaf hun vierde jaar een 

extra taal leren, dus geven we cursussen Mandarijns en 

lessen Nederlandse taal en cultuur voor kinderen uit 

Nederland.” 

“We hebben een uitvoerig programma met buitenschoolse 

activiteiten zoals toneel, schaken, beeldende kunst, 

voetbal, hockey, golf en basketbal. Bij het organiseren 

van toneelvoorstellingen, sporttoernooien en andere evenementen 

krijgen we veel steun van de oudervereniging, 

die ook de jaarlijkse festiviteiten op de internationale Dag 

van het Kind verzorgt. De school speelt dan ook een 

belangrijke rol in de gemeenschap van expatriates.” 

“Ik geef nu vijftien jaar les op Shell-scholen en inmiddels 

ontmoet ik nogal eens oud-leerlingen, van wie er vele de 

universiteit al achter de rug hebben. Dan vertellen ze me 

over hun goede herinneringen aan hun tijd op de basisschool 

en dat ze nog geregeld contact hebben met vroegere 

klasgenoten. Nu ik ook zelf kinderen op onze school 

heb, wordt mijn waardering voor de professionaliteit en 

de motivering van de leerkrachten alleen maar groter. Dat 

geldt eveneens voor mijn waardering voor CSPC, die dit 

onderwijs van hoge kwaliteit mogelijk maakt.” 

“Een gebrek aan 

onderwijsmogelijkheden 

kan zowel voor medewerkers 

als voor het bedrijf 

een echte showstopper 

zijn.”

VIJF ENERGIEREVOLUTIES CREËERDEN HET LEVEN OP AARDE ZOALS WE 

NU KENNEN.SHELL-RESEARCHER FRANK NIELE PUBLICEERDE EEN BOEK 

WAARIN HIJ ENERGIEREVOLUTIE NUMMER ZES OMSCHRIJFT OM HET 

LEVEN OP AARDE DUURZAAM TE MAKEN. 

“Ik denk dat 

ondanks alle 

individualisering 

de macroscopisch 

denkende mens 

dominant 

kan worden.” 



ALS MIDDELBARE SCHOLIER kocht Frank 

Niele van zijn zakgeld al het Rapport 

aan de Club van Rome ‘The Limits to 

Growth’, en zijn schoolopstellen waren 

essays over ‘zware onderwerpen’, zoals 

zijn leraren het noemden. 

Als student startte hij dan ook niet verrassend 

aan de Universiteit van Amsterdam, 

in het toen gloednieuwe vak 

milieuchemie, al ruilde hij dat snel in 

voor organometaalchemie, de leer van 

de interactie van metalen met organische 

moleculen, bijvoorbeeld katalysatoren 

in de olie en chemie. Na zijn promotie 

(op een onderwerp in de fysischorganische 

chemie) trad hij, 17 jaar 

geleden nu, in dienst bij Shell waar 

Frank (inmiddels 47) in het Amsterdamse 

researchen technologiecentrum 

SRTCA research scientist is in de 

discipline Exploratieve Research van 

Shell Global Solutions. 

Sinds die eerste confrontatie met het 

denken over de grenzen van de groei, 

heeft Frank Niele weinig publicaties 

gemist op dat inmiddels haast onafzienbare 

speelveld van duurzame ontwikkeling. 

“Ja, ik ben bezorgd”, erkent 

hij. “Bezorgd over de nu al te grote ecologische 

voetafdruk van de mens op 

zijn aarde, die bovendien in groeiend 

tempo nog groter en dieper wordt.” 

DRIE CULTURELE ONDERSOORTEN VAN DE HOMO SAPIENS 

Imperial Man Arcadian Man Symbian Man 

Culturele ondersoort Homo economicus Homo ecologicus Homo energeticus 

Filosofie Antropocentrisch Ecocentrisch Symbiocentrisch 

Toekomstbeeld Nuclear Valley Green Valley Sun Valley 

Energietijdperk Nucleocultureel Ecocultureel Heliocultureel 

Hoofdenergiebron Nucleair Besparing **) Zon 

Energiedragers Elektriciteit, Elektriciteit, Elektriciteit, waterstof, 

waterstof biobrandstoffen biobrandstoffen 

Culturele houding Technocratisch Socio-ethisch Socio-technologisch 

**) Besparing is geen energiebron. De Arcadian Man gaat voor zonne-energie als belangrijkste motor achter 

groene ontwikkeling, maar gaat primair uit van een laag energiegebruik. 

Wel bezorgd, maar Niele is niet somber. 

Vertelt: “Ik verschil fundamenteel 

van mening met veel milieu-economen 

die zeggen dat de economie alleen 

duurzaam kan zijn als we hem kleiner 

maken.” En: “Als wetenschapper geloof 

ik dat de mens in staat is een sociotechnologische 

revolutie te ontketenen 

die leidt tot een paradigmaverandering 

in de energievoorziening van de 

samenleving.” 

In zijn visie moet het mogelijk zijn om 

met behoud van welvaart (en groei 

daarvan vooral in de nu nog arme 

delen van de wereld) een economisch 

model te creëren met vrijwel gesloten 

grondstof- en materialenstromen. Dus 

een wereldwijd functionerend duurzaam 

model. 

“We moeten komen naar een heel 

nieuw metabolisme (stofwisseling - 

red.) op aarde, van alles, grondstoffen, 

schoon water, schone lucht, voedingsstoffen 

in de bodem, en energie”, legt 

hij uit. 

Hoe? Door ‘eco-industrieel systeemontwerp’, 

wat wil zeggen dat zoveel mogelijk 

productiesystemen aan elkaar worden 

gekoppeld waarbij de rest- en 

afvalstromen van de een, als in een cascade, 

de grondstoffen voor de ander 

gaan betekenen. 

De zon schijnt over Sun Valley 

De man die als middelbare scholier de 

‘zware onderwerpen’ al niet schuwde, 

heeft zijn visie op die noodzakelijke 

paradigmaverandering vastgelegd in 

een stevig boek (‘Energy - Engine of 

Evolution’ *) dat recentelijk is verschenen 

bij Elseviers wetenschappelijke uitgeverij. 

Het boek laat de lezer een fascinerende 

reis maken langs evolutie, 

energie en duurzame ontwikkeling. 

Niele formuleert vijf grote energierevoluties 

sinds het ontstaan van het leven, 

en gaat vervolgens in op de zesde 

omwenteling die de combinatie aardemens 

in een duurzame balans moet 

brengen. (Zie kader pag. 28) 

Waar begint die zesde energierevolutie? 

Bij de zon. In zijn boek lanceert 

Frank Niele het begrip ‘Sun Valley’. Zijn 

aanstaand zonnedal staat tegenover de 

‘Carbon Valley’ waarin wij nu leven en 

wijkt ook af van de ‘Nuclear Valley’ die 

technocratisch denkenden als toekomst 

zien, of de ‘Green Valley’ waarin de 

arcadische mens zichzelf blij ziet zijn in 

matigheid. 

In Sun Valley regeert de zon, of althans 

de mens die de zon direct aftapt voor 

de productie van elektriciteit, waterstof 

en biobrandstoffen. Frank Niele: “De 

mens gebruikt nu 14 terawatt energie, 

in overgrote hoeveelheid afkomstig van 

fossiele bronnen, en de natuur ongeveer 

100 TW voor alle fotosyntheseprocessen. 

Er wordt gezegd dat de mens 

in de komende halve eeuw twee tot 

drie maal meer energie gaat gebruiken, 

waarmee het gebruik van de sociosfeer 

zou komen op 30 tot 50 TW, wat al 

heel flink is ten opzichte van de natuur. 

Waar halen we die energie vandaan, 

vraagt iedereen zich nu af. Eigenlijk is 

alleen belangrijk of er voldoende 

zonne-energie is; en die is er, er valt 

170.000 TW op de aardbol. Waar 

behoefte aan is, is massale innovatie 

om zonne-energie direct te kunnen 

gebruiken. Terwijl het essentieel is om 

voor de reis van Carbon Valley naar 

Sun Valley ‘schoon fossiel’ te ontwikkelen, 

met onder andere CO 2 - 

sequestratie en emissiecontrole.” 

Polygeneratie 

Bij Shell Global Solutions houdt Frank 

De zesde revolutie 


Niele zich momenteel niet rechtstreeks 

bezig met de innovatielijn van het 

direct ‘oogsten’ van de zon, wel met 

eco-industrieel systeemontwerp, voor 

toepassing in China. China? “Daar loopt 

men nu al fysiek aan tegen de ‘grenzen 

aan de groei’, met name bij de 

energievoorziening”, legt hij uit. “De 

enorme economische groei betekent 

ook een razendsnelle toename van het 

energiegebruik, terwijl China relatief 

weinig olie en gas heeft, wel veel 

kolen. Maar het massale kolengebruik 

brengt weer transport- en milieuproblemen 

met zich mee. Bovendien is het 

omzettingsrendement van hun kolencentrales 

laag, zo’n 29 procent, en met 

transport gaat er nog eens 5 of 6 procent 

af. Het is nu het hoogste Chinese 

beleid om een kringloopeconomie te 

creëren. Een van de belangrijke oplossingsrichtingen 

daarbij is polygeneratie. 

Dat is het op schone manier uit kolen 

maken van elektriciteit, transportbrandstoffen, 

waterstof (ook voor ammoniakproductie) 

en andere chemische 

grondstoffen, en om gelijktijdig te kijken 

hoe slak en vliegas van elektriciteitscentrales, 

zwavel uit raffinaderijen 

en kolenvergassers, en mogelijk ook 

gemineraliseerd CO 2 , tot bouwmaterialen 

verwerkt kunnen worden. Zo kun 

je schoner produceren terwijl de 

omzettingsrendementen van alle processen 

aanzienlijk worden verhoogd.” 

Voor dit project, werktitel ‘Industrial 

Ecology of Coal’, werken Shell-researchers 

samen met twee Chinese partners, 

waaronder het staats-researchcentrum 

voor kolenconversie dat weer 

wordt aangestuurd door de Academie 

van Wetenschappen, lees de federale 

overheid. 

“Ik heb mijn ogen uitgekeken op dat 

lab”, vertelt Niele. “Alleen al in het 

Fischer-Tropschgedeelte van dat lab 

staan zevenentwintig proefreactoren op 

een rij. In Europa praten we ook over 

industriële ecologie, maar het blijft toch 

vaak steken in analyses en studies naar 

het maatschappelijk krachtenveld, veel 

gammawetenschap dus. In China staat 

technologie-ontwikkeling voorop. Ze 

bouwen elke vijf dagen een 1.000 

megawatt kolengestookte elektriciteitscentrale, 

maar er wordt gelijktijdig met 

is nabij 

Frank Niele: 

“Ik verschil 

fundamenteel 

van mening met 

veel milieu-economen 

die zeggen dat de economie 

alleen duurzaam kan 

zijn als we hem 

kleiner maken.” 

grote inzet gezocht naar nieuwe systemen 

die ons morgen wel eens zouden 

kunnen verbluffen.” 

Populatiecrash 

“De socio-technologische revolutie die 

moet leiden tot een duurzame samenleving, 

wordt de eerste volledig georkestreerde 

en gestuurde energieomwenteling”, 

voorspelt Frank Niele 

optimistisch. “Als we niets doen, komt 

er overigens ook een revolutie”, constateert 

hij nuchter, “maar dan waarschijnlijk 

met een hoge vernietigingskracht. 

Uiteindelijk komt op termijn de 

ecologische voetafdruk van de mens 

natuurlijk altijd weer overeen met de 

draagkracht van de aarde. De geschiedenis 

van het leven is vol voorbeelden 

van soorten die hun habitat plotseling 

fors overschreden, van bacteriën tot 

grotere culturen, maar altijd leidde dat 

op termijn tot populatiecrashes. Als wij 

niet besluiten nieuwe treden te bouwen 

op onze trap van ontwikkeling, zal 

het systeem reageren. Mijn suggestie is 

dan: ‘Laten we het stuur zelf in handen 

nemen’.” 

Kijkend naar de huidige mensheid 

onderscheidt Frank Niele drie socio- 


industriële subrichtingen van het soort 

Homo sapiens, namelijk de Imperial 

Man, de Arcadian Man en de Symbian 

Man. De drie zijn ook aan te geven als 

respectievelijk Homo economicus (een 

technocratische benadering tot de toekomstige 

energievoorziening, veel 

kernenergie en waterstof), de Homo 

ecologicus (de ethicus die de energietoekomst 

ziet in biobrandstoffen maar 

vooral in energiebesparing) en de 

Homo energeticus (de socio-technoloog 

die gelooft in technologische 

innovatie - het direct gebruik maken 

van zonne-energie - en het ombouwen 

van de huidige lineaire economie in 

een circulaire economie, met sluitende 

kringlopen). 

Niele: “Ik heb fundamentele kritiek op 

zowel het denken van de Imperial Man 

als dat van de Arcadian Man. Op de 

eerste subsoort vanwege de grootschaligheid 

van de gekozen oplossing en 

de grote verstoring die daardoor ontstaat 

op de eco- en sociosystemen. Op 

de tweede soort vanwege hun grove 

onderschatting van het menselijk kunnen, 

en ook hun ontkennen van de 

menselijke behoefte aan een groeiende 

welvaart.”

Hij is dus zelf die Symbian Man? “Ja, in hoge 

mate, anders had ik dit boek ook nooit kunnen 

schrijven, dat een pleidooi is voor symbiose 

als pad naar verdere ontwikkeling en groei.” 

Bescherm de commons 

Nu zijn er natuurlijk ook andere onderscheiden 

te maken in het mensensoort, je hebt bijvoorbeeld 

altruïsten en redelijken, maar ook 

materialistische egoïsten. Of je kunt ze indelen 

in macroscopen (brede blik, toekomst) of 

microscopen (eigen belang eerst, nu). Voor de 

door Niele noodzakelijk geachte georkestreerde 

revolutie heb je het meest aan macroscopen, 

maar qua aantal lijken die niet echt een meerderheid 

te vormen, toch? 

“Klopt. En toch heb ik er vertrouwen in dat we 

in een tijd leven waarin het macroscopisch 

bewustzijn van de mensheid groeit. Het wordt 

steeds duidelijker dat alles in de wereld tegenwoordig 

met elkaar samenhangt. Bijvoorbeeld 

dat door de enorme economische groei in 

China de wereldstaalprijzen omhoogschieten 

waardoor hier jouw nieuwe fiets duurder 

wordt. Ik denk dat ondanks alle individualisering 

de macroscopisch denkende mens dominant 

kan worden.” 

Als dat macroscopisch denken er ook toe leidt 

dat er meer aandacht komt voor de bescherming 

van de ‘commons’, dat ongeprijsde goed 

waar iedereen onbeperkt gebruik van kan 

maken, tot uitputting aan toe, dan is Frank 

Niele nog tevredener, zegt hij. “In onze democratieën 

heeft het individu zo’n belangrijke 

plaats gekregen dat de commons ernstig in het 

gedrang zijn geraakt.” 

Sterk zijn en aanpassen 

In zijn boek schetst Niele mogelijke beelden 

van 2050. “De ruimtereiziger die naar de planeet 

aarde kijkt, ziet dan een rommelige mix 

van iconen uit Carbon Valley, met brokjes 

Nuclear Valley, Green Valley en Sun Valley. Als 

deze laatste brokjes klein blijven, of zelfs 

onzichtbaar zijn, ziet de reiziger vooral Carbon 

Valley in een staat van verval, omdat de aarde 

niet langer in staat was de Carbian Explosion 

(de enorme welvaartsgroei in het ‘koolwaterstoftijdperk’ 

- red.) te dragen. Maar als de 

brokjes groeien dan zal de buitenaardse toeschouwer 

een evolutionair gevecht zien tussen 

de Imperial Man, de Arcadian Man en de Symbian 

Man. Misschien dat het volgende domi- 

nante energietijdperk al zichtbaar is geworden. 

In deze eeuw zal het aangezicht van de aarde 

zonder twijfel veranderen, en snel ook, want 

de menselijke kracht is zonder voorbeeld. Of 

de mensheid zelf, of het ‘systeem aarde’ zal dit 

temmen, het ‘systeem aarde’ kent daarbij geen 

grenzen.” 

Frank zegt in de samenleving een ‘macroscopisch 

signaal’ waar te nemen, de bewustwording 

dat de aarde onze koolstofsamenleving 

niet lang meer kan dragen. “Dat signaal bereidt 

als het ware de menselijke geest voor op een 

nieuwe realiteit, en ik hoop dat hieruit een 

symbiotisch wereldbeeld ontstaat. Voor mij is 

het een signaal dat oproept tot de inzet van 

menselijk vernuft, geen signaal dat somberheid 

en ondergang aankondigt. Het is een signaal 

van keuzes en kansen, die de mens al dan niet 

kan pakken. Dit is uniek, de eerste keer dat de 

mens een eigen keuze kan maken over zijn 

toekomst.” 

Tot slot, wat betekent de filosofie van Frank 

Niele voor zijn werkgever Shell? “De evolutie 

leert dat organismen om te overleven twee 

eigenschappen nodig hebben, ze moeten competitief 

sterk zijn en heel adaptief, dus in staat 

zich snel aan te passen. Juist in een tijd waarin 

de veranderingen extreem zijn, zoals nu bijvoorbeeld 

in de Carbian Explosion, moeten 

beide kwaliteiten hoog ontwikkeld zijn. Een 

bedrijf, dat tenslotte ook een organisme is, 

moet dus financieel sterk zijn, en gelijktijdig 

sterk zijn in op aanpassing gerichte innovatie 

en technologie-ontwikkeling. Met innovatie en 

technologie creëer je een portefeuille vol opties 

die weliswaar vandaag of morgen nog geen 

rendement genereren, maar waarmee je wel je 

toekomst verzekert omdat ze je de mogelijkheid 

geven van aanpassing aan de nieuwe 

eisen die de omgeving aan 

je stelt.” 

*) ‘Energy. Engine of 

Evolution’. Frank Niele, 

Shell Global Solutions 

International B.V. 

Uitgegeven door Elsevier. 

212 pagina’s; 94,95 euro. 

ISBN 0-444-51886-X 


DE VIJF GROTE ENERGIE- 

REVOLUTIES 

In zijn boek onderscheidt Frank Niele vijf essentiële 

energierevoluties waarbij de ontwikkeling van de 

aarde wezenlijk is veranderd. Alle perioden zijn 

door hem uitvoerig omschreven, vanuit zowel een 

biologische, een technologische als vanuit een 

socio-economische invalshoek. 

1 Photo-Energy Revolution (zonlicht leidt tot 

fotosynthese, plantengroei) 

2 Oxo-Energy Revolution (er ontstaat zuurstof, 

ademhaling, dierlijk leven) 

3 Pyro-Energy Revolution (de mens is 

inmiddels ontstaan, hij kan het vuur beheersen 

en dat verandert zijn leefgedrag) 

4 Agro-Energy Revolution (de mens gaat zonlicht 

oogsten via landbouw, ontdekt de wereld, 

ontdekt wetenschap) 

5 Carbo-Energy Revolution (de ‘koolwaterstofmens’ 

ontstaat, explosieve groei van kennis en 

welvaart, maar ook van de ecologische voetafdruk 

op aarde) 

Niele komt uit bij de conclusie dat de wereld nu 

een zesde revolutie nodig heeft omdat de huidige 

fase van ontwikkeling (de ‘Carbian Explosion’ door 

hem genoemd) niet duurzaam is wegens overexploitatie 

van de aarde. 

Socio-economisch gezien onderscheidt hij vier 

hoofdtijdvakken waarin het menselijk handelen 

zorgde voor een faseversnelling in de ecologische 

voetafdruk op de aarde. Ze staan op bijgaande 

ladder weergegeven. 

Volgens Niele moet in de zesde energierevolutie de 

stap worden gezet naar het ‘Heliocultureel tijdvak’, 

in feite een aarde die niet alleen letterlijk, maar nu 

ook figuurlijk om de zon draait.


GASPRIJSEXPLOSIE DOOR 

ORKANEN 

Het was voorspelbaar dat het een keer zou 

gebeuren (steeds meer en steeds grotere en 

ook kostbaarder offshore-installaties) maar de 

schade van de twee orkanen Katrina en Rita 

aan de olie- en gasindustrie in de Golf van 

Mexico was zonder precedent. Katrina 

beschadigde of vernielde 46 boor- en productieplatforms 

en de schade van Rita was 

nog groter, 18 boorinstallaties en bijna 40 

productieplatforms vernield, zwaar beschadigd 

of van de ankers geslagen. 

In de media trok vooral de sterk gestegen 

benzineprijs de aandacht (veroorzaakt door 

de schade - overstromingen, stormschade - 

maar vooral het langdurig uitvallen van de 

elektriciteit bij raffinaderijen) maar nog veel 

sterker steeg in de VS de prijs van aardgas 

en daardoor die van elektriciteit. 

Begin dit jaar noteerde aardgas bij het aanlandingspunt 

Henry Hub (waar veel leidingen 

uit het Golfgebied aan land komen) rond 

$4,50 per miljoen BTU (een warmte-eenheid) 

maar na Rita liep de marktnotering op tot 

rond $15/mlnBTU, al lag Henry Hub er 

fysiek uit door alles schades. Omgerekend 

betekende dat $90 per vat olie-equivalent. 

Omdat veel aardgas in de Verenigde Staten 

wordt gebruikt voor elektriciteitsproductie, 

steeg ook de prijs van stroom sterk, tot zo’n 

$110-140 per MWh aan de Amerikaanse 

Oostkust tegen $40-45/MWh in januari van 

dit jaar. 

De orkanen hadden ook een negatief effect 

op de kwartaalresultaten van oliemaatschappijen: 

zij verloren olie- en gasproductie en 

hun raffinaderijen tussen New Orleans en 

Houston lagen langere of kortere tijd stil. 

De hogere marges op olie, gas en benzine 

wogen daar niet tegenop. 

SHELL-TECHNOLOGIE VOOR 

SCHONE KOLENCENTRALE 

De Australische elektriciteitsmaatschappij Stanwell 

(eigendom van de staat Queensland) wil een nieuwe 

kolencentrale bouwen om daarmee te demonstreren 

dat kolen zich ‘schoon’ laten verbranden. Essentie is 

dat kolen vooraf worden omgezet in waterstof en dat 

daarbij 85 procent van alle CO 2 voor verbranding 

wordt opgevangen en blijvend wordt opgeslagen in de 

diepe ondergrond. Voor deze processen heeft Stanwell 

gekozen voor Shell-technologie voor kolenvergassing 

en gasbehandeling (verwijdering van zwavelwaterstof 

en kooldioxide). De definitieve beslissing om de kolencentrale 

te bouwen wordt in 2006 genomen. 

FOTO: ANP FOTO 

Een van de door de orkaan Katrina losgeslagen olieplatforms 

strandde op de kust bij de stad Mobile. 

FOTO: HOLLANDSE HOOGTE 

EUROPA LOOPT ACHTER OP CO 2- 

DOELSTELLING 

De cijfers zijn weliswaar van 2003 maar spreken 

duidelijke taal: in de EU stijgt de emissie van 

broeikasgassen inplaats dat hij daalt. Volgens het 

Europees Milieu Agentschap (EEA) in Kopenhagen 

groeide de uitstoot van CO 2 in 2003 met 2% 

(tot 4,1 mld ton) waarmee de hoogste stand 

sinds 1991 werd bereikt. Als alle broeikasgassen 

worden geteld, omgerekend naar CO 2 -equivalenten, 

was de toename 1,5% tot 4,9 miljard ton. 

EU-landen die ver achterblijven bij de Kyotodoelstellingen 

zijn Spanje, Italië, Oostenrijk, 

Denemarken, Finland en Ierland. Volgens de statistieken 

van het EEA lag de Nederlandse emissie 

eind 2003 0,8% boven het peiljaar 1990; ons land 

heeft een Kyoto-norm van min 6% (voor het tijdvak 

2008-12.) Volgens het CBS was eind 2004 het 

Nederlandse Kyoto-deficiet al opgelopen tot 2%. 

Ook in de Verenigde Staten (geen ondertekenaar 

van het Kyoto protocol) groeit de CO 2 -emissie 

nog steeds: volgens het Department of Energy 

was er over 2004 een toename met 1,7 procent. 


BASELL 

VERKOCHT 

BASF en Shell Chemicals, de 

50/50 eigenaren van de polyolefinenproducent 

Basell (vooral 

actief in de productie en verkoop 

van de kunststoffen polypropyleen 

en polyethyleen) 

hebben hun bezit verkocht aan 

Nell Acquisition, een dochter 

van het Amerikaanse industrieconglomeraat 

Access 

Industries. De verkoopprijs is 

4,4 miljard euro, inclusief de 

overname van de schuld. 

Basell, waarvan het hoofdkantoor 

in Hoofddorp staat, is met 

verkoopactiviteiten actief in 

120 landen en heeft productielocaties 

in 21 landen waaronder 

in Nederland op Pernis en 

Moerdijk. In 2004 realiseerde 

Basell een omzet van 6,7 miljard 

euro. 

BASF en Shell kwamen tot het 

besluit om Basell te verkopen 

als uitvloeisel van een heroriëntatie 

op de activiteitenportefeuille. 

Basell blijft wel een 

lange-termijn afnemer van 

krakerproducten (etheen en 

propeen) van Shell Chemicals. 

De verkoop van Basell is 

onderdeel van het strategische 

beleid van Shell om in de periode 

2004-06 voor 12-15 miljard 

dollar aan bezit te verkopen 

dat niet langer van strategische 

waarde wordt geacht.


SHELL VERKOOPT BEZIT 

IN ANTILLEN 

In het kader van het portfoliobeheer heeft Shell 

haar downstreambezit in de Franse Antillen en 

Frans Guyana verkocht aan een regionale 

ondernemer. Het gaat om 53 tankstations en 

een 24%-aandeel in een raffinaderij op Martinique. 

De verkoopprijs bedraagt 116 mln euro 

($143 miljoen). De nieuwe eigenaar blijft verkopen 

onder de merknaam van Shell. 

SUCCESVOL BOD RAFFINAGE 

TURKIJE 

Het was zo’n uitdagend privatiseringsaanbod 

dat negen bindende biedingen werden gedaan 

op een aandeel van 51 procent in de Turkse 

staatsraffinagemaatschappij Tüpras. De winnaar 

(met een bod van $4,14 miljard) werd een 

combinatie van het Turkse conglomeraat Koç 

met Shell. Tüpras heeft vier raffinaderijen in 

eigendom (twee grotere aan de kust bij Izmit 

en Izmir) en twee kleinere in het binnenland. 

De vier hebben een gezamenlijke capaciteit 

van 550.000 vaten ruwe olie per dag. 

De inbreng van Shell concentreert zich op 

technologische kennis uit Shell Global Solutions 

en de relatie met Shell’s wereldwijde 

bevoorradings- en handelsnetwerken. 

Het bod moet nog officieel worden goedgekeurd 

door de privatiseringsraad van de 

staat. 


EUROPA VERWARMT ZICH AAN 

ZEESLANG 

Genoemd naar een zeeslang uit de Noorse mythologie, 

is Ormen Lange het in omvang tweede gasveld 

van Europa. Het veld is in 1997 ontdekt voor de kust 

van Midden-Noorwegen en volgens plan kan in 

oktober 2007 de kraan worden opengedraaid; er is 

dan door de partners zo’n $11 miljard geïnvesteerd 

in de ontwikkeling van het veld met op de zeebodem 

geplaatste productiesystemen, de gasbehandelingsinstallatie 

aan de wal bij Nyhamna en 

een 1.200 km lange zeepijpleiding vandaar naar een 

ontvangstterminal bij Easington aan oostkust van 

Groot-Brittannië. Via bestaande pijpleidingen komt 

ook gas naar de West-Europese markten. Shell is een 

van de partners in Ormen Lange (met 17%) en 

neemt het operatorschap op zich zodra het eerste 

gas de leidingen instroomt. 

Op de foto de in aanbouw zijnde productie-eenheden 

van Ormen Lange die op de zeebodem 

worden geplaatst. 

NAM BOORT EN PRODUCEERT MET PARTNER 

De Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. (NAM) heeft overeenkomsten 

gesloten met NP Netherlands B.V. (NPN, een volle dochter van Northern Petroleum 

Plc uit Groot-Brittannië), voor samenwerking bij het opsporen van een 

aantal vermoedelijke olie- en gasvelden en het ontwikkelen van enkele kleine, 

reeds ontdekte velden in Nederland. 

NPN zal deelnemen in zeker twee en mogelijk vijf exploratieboringen (voor het 

opsporen van nieuwe gasvelden) in de vergunningen Drenthe, Andel-II en Schagen. 

In juni van dit jaar werd reeds overeengekomen dat NPN zal deelnemen in 

een proefboring naar het prospect (vermoed maar nog niet aangetoond gasveld) 

Steenwijk, in de provincie Overijssel. Deze boring wordt uitgevoerd door de 

NAM; de andere proefboringen zullen mogelijk door NPN worden verricht. 

Ook zal NPN zeker twee en 

mogelijk vijf ontdekte, maar 

nog niet in productie genomen 

olie- en gasvelden ontwikkelen. 

De NAM zal deze 

velden overdragen aan NPN, 

maar blijft bij de ontwikkeling 

betrokken via een winstdelingsregeling. 

Het betreft de 

velden Geesbrug (vergunning 

Drenthe) en Ottoland (vergunning 

Andel-II), met een 

optie voor de velden Grolloo 

(Drenthe), Brakel en Andel 

(beide Andel-II).

Is er een verschil 

tussen diesel en diesel? 

“Zeker”, zegt deze 

financieel adviseur uit 

Dordrecht. 

Zijn klanten zitten overal in Nederland. Om ze te bezoeken rijdt hij zo’n 40.000 kilometer per jaar. Daarbij vertrouwt 

Richard Dupont op Shell V-Power Diesel. Hij merkt dat zijn auto dat lekkerder vindt. Shell V-Power Diesel is dan ook geen 

gewone diesel, maar speciaal ontwikkeld om de prestaties van zijn auto te verbeteren en de motor te reinigen en te 

beschermen. En omdat deze diesel zwavelvrij is, wordt de uitstoot van roet en schadelijke uitlaatgassen verminderd. 

Dat vindt Richard een prettige gedachte. Want minder kilometers lukt in zijn werk niet, maar betere kilometers wel. Ontdek 

hoe wij mensen van brandstof voorzien, nu en in de toekomst. Kijk op www.shell.nl

13707 Shellvenster

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?