Voordeel: materiaal tussen te voegen, zeker als je A4-formaat gebruikt, bladen te herordenen naar thema.Nadeel: je kunt blaadjes kwijtraken, je komt in de verleiding bladzijden weg te doen.• Stevig schriftVoordeel: je scheurt er niet zo makkelijk iets uit of je raakt iets kwijt.Nadeel: je kunt materiaal moeilijk herordenen of er iets tussenvoegen.Schrijf met zwart (ballpoint, dunschrijver), omdat zo stukjes die je wilt laten lezen gemakkelijk te kopiëren zijn.Gebruik bij de reflectie achteraf eventueel kleuren, om thema's te coderen, enzovoortsHoud altijd een brede marge aan, waarin later reflectieve kanttekeningen gemaakt kunnen worden.
REFLECTIE OP <strong>HET</strong> <strong>DAGBOEK</strong>1 Individuele reflectieHet is belangrijk van tijd tot tijd (bijvoorbeeld elke week of elke 14 dagen of na een project, of . . .) je dagboek weereens door te lezen, op zoek• naar vragen, vermoedens, en dergelijke;• naar patronen, in het geval dat je al een probleemstelling gekozen hebt, die je nader wilt onderzoeken.Lees je dagboek door en noteer (eventueel eerst met potlood) in de marge dingen die je (bij nader inzien) opvallen.Nummer deze kanttekeningen, doe dat bijvoorbeeld per week of 14-dagen. Je kunt kleuren gebruiken om delen van detekst te merken. Hieronder staan enkele stappen beschreven die je achtereenvolgens kunt zetten bij het doorlopen vanje dagboek. Let wel: kunt (niet: moet) zetten!• Stap 1:Een deel van het dagboek nog eens nalezen en daarbij aangeven wat daarin duidelijk een feit is en wateen interpretatie is.• Stap 2:Afhankelijk van de gekozen probleemstelling de feiten overzien en bekijken of daar een bepaald patroonin te herkennen is. Deze kunnen eventueel geformuleerd worden als vragen, bijvoorbeeld:- doe ik dat steeds zo?- wanneer doe ik dat wel en wanneer niet?- in welke situatie doe ik dat beslist niet?- reageert die leerling altijd zo op andere leerlingen? wanneer wel, wanneer niet?• Stap 3:De interpretaties in het dagboek kritisch bekijken. Onderwijsgevenden weten heel veel, maar het is zeernuttig om af en toe achter dat eigen "weten" een vraagteken te zetten, de eigen oordelen eens kritisch te bekijken.• Stap 4:Nagaan of er iets anders gebeurde dan je van tevoren verwachtte (als verbijzondering van stap 3).Wellicht was je zelfs nauwelijks bewust van je verwachtingen (= impliciete theorieën over wat er in je groepgebeurt) en wordt je je deze pas bewust als het anders gaat dan je verwachtte.• Stap 5:Eventueel kan nu nog geprobeerd worden op het spoor te komen van informatie die in het dagboek,achteraf bezien, op een opvallende manier ontbreekt en die kan duiden op bepaalde blinde vlekken.Het is heel moeilijk, zelfs bijna onmogelijk, daar met betrekking tot je eigen waarnemen en handelen inje eentje achter te komen, maar er zijn werkwijzen die dit kunnen ondersteunen, bijvoorbeeld nagaan welkeleerlingen in je dagboek ontbreken: waren ze er wel? heb je contact met ze gehad?Samenvatting schrijvenOp grond van de kanttekeningen bij het dagboek (de analyse) kan een samenvatting geschreven worden, waarin webijvoorbeeld aangeven:• welke nieuwe inzichten zijn opgedaan, welke verheldering van begrippen tot stand is gekomen;• welke hypothesen zijn ontstaan en welke daarvan we willen toetsen;• belangrijke ("sleutel"-)gegevens, om inzichten te staven - "kijk, toen ";• nieuwe problemen en onderwerpen die inmiddels ontdekt zijn.Later kunnen uiteraard zulke samenvattingen of "analytische memo's" geschreven worden op grond van meermateriaal, ook van observaties, transcripties van geluids- of videobanden, foto's, enzovoorts Deze samenvattingen zijneen belangrijk instrument om "koers te houden".