NHA UITGELICHT mei 2017 / nummer 8

Mei 2017 / Nummer 8
UITGELICHT
06
Altijd
bij elkaar geweest | Er is
maar weinig over ze bekend, maar
tijdens hun restauratie gaven de
aard- en hemelglobe enkele van
hun geheimen prijs.
16
Alles kan en niets is te gek | Een
unieke inkijk in de Haarlemse kermis
van de negentiende eeuw. Met een
vlooiencircus, het levende wonderkalf
en een wandelend geraamte.

Mei 2017 / Nummer 8
Colofon
inhoud
Eindredactie:
Christine Tinssen, Petra Ferwerda,
m.m.v. Wim de Wagt
Aan dit nummer werkten mee:
de beeldmarketeers/Marc Vreuls
Alexander de Bruin
Francien van Daalen
Natascha Libbert
Helen van der Eem
Marian de Haan
Lise Koning
Paul Maessen
Mart van de Wiel
Wim de Wagt
Lieuwe Zoodsma
Vormgeving:
Michael Kolf, bno - PICADIA
Druk:
Lenoirschuring - Amstelveen
Oplage:
750
ISSN:
2352-0671
Voorzijde omslag:
Afbeelding ‘Heliophoben’ uit de verzameling
van Gaspard Philippe Charles van Breugel,
1830-1879.
5
16
30
Uitgelicht
Een woord vooraf van directeur Lieuwe Zoodsma.
14
Prikbord
Interessant nieuws.
Men hield het
voor een sprookje
Bij toeval werden vier bijzondere
boekjes (her)ontdekt in de collectie
van het Noord-Hollands Archief. Ze
geven een fascinerende indruk van
de negentiende-eeuwse Haarlemse
kermis en vormen de aanleiding
voor de zomertentoonstelling 2017
van het NHA.
Topstuk
Natascha Libbert maakte
voor de Provinciale Atlas
een fotodocumentaire
van de nieuwe zeesluis
in IJmuiden, die op
dit moment wordt
aangelegd. Haar
topstuk koos ze uit de
fotocollectie van de
Provinciale Atlas.
6
34
22
Mooi
geweest
Terugblik op
activiteiten.
Het rijke
kloosterleven
van Haarlem
Onlangs is de herinventarisatie
van de archieven van
de Haarlemse kloosters
gereedgekomen. Wat
is er allemaal bewaard
gebleven en wat weten we
over de kloosters en hun
kloosterlingen?
24
Levinus Tollenaar,
veelzijdig en
inspirerend
Ongelooflijk fascinerend zijn de ontwerpen
en figuraties van deze Haarlemse kunstenaar.
Tollenaar maakte grote muurschilderingen,
steenmozaïeken en glas-in-loodontwerpen
voor diverse gebouwen en instellingen in de
regio Kennemerland en daarbuiten.
40
Hemel en aarde
bewogen
Een interview met restaurator
Francien van Daalen, die de aard- en
hemelglobe uit de collectie van de
Provinciale Atlas maandenlang onder
handen nam. Nu de beide globes
weer in goede staat zijn, verwacht
het NHA ze met trots te kunnen
tonen aan het publiek.
Nieuwe archieven
en collecties
Aandacht voor diverse nieuwe
archieven die de afgelopen maanden
bij het Noord-Hollands Archief zijn
binnengekomen.
3

Uitgelicht ...
Het unieke
karakter van
de globes
Het Noord-Hollands Archief beheert verschillende beeldcollecties. Een
daarvan is de Provinciale Atlas Noord-Holland, een meer dan prachtige
collectie die uit circa 82.000 objecten bestaat (kaarten, plattegronden,
prenten, tekeningen, portretten en foto’s). De collectie is eigendom van
de provincie Noord-Holland en sinds 1923 in beheer bij het Noord-
Hollands Archief en zijn rechtsvoorgangers.
Tot de collectie van de Provinciale Atlas behoren ook twee zeer bijzondere
globes die toe waren aan een grondige restauratie. Dankzij de
financiële steun van de provincie Noord-Holland werd het afgelopen
jaar mogelijk om de restauratie van deze globes op te pakken. Hiervoor
hebben we de hulp ingeroepen van een gespecialiseerde restaurator,
Francien van Daalen, die met haar atelier gevestigd is in de
Haarlemse Waarderpolder. In deze uitgave vindt u een interview
met Francien waarin zij uitgebreid ingaat op het unieke
karakter van de globes en verslag doet van de restauratiewerkzaamheden
die zij aan deze bijzondere objecten heeft
verricht.
Overigens zullen de gerestaureerde globes voor het eerst
aan het publiek worden getoond tijdens een mini-expositie
in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam in het Hemelvaartweekend
van 25 tot en met 28 mei 2017.
Verder wordt in dit gevarieerde nummer onder meer aandacht besteed
aan de (her)ontdekking van vier bijzondere boekjes in de collecties van
het NHA over de kermis in Haarlem in de 19e eeuw. Deze (her)ontdekking
vormde de directe aanleiding voor onze tentoonstellingscommissie
om de zomertentoonstelling te wijden aan dit onderwerp.
In deze Uitgelicht ook aandacht voor een aantal bijzondere aanwinsten
bij het NHA, waaronder die van de collectie met ontwerpen en figuraties
van de Haarlemse kunstenaar Levinus Tollenaar. Ten slotte koos fotograaf
Natascha Libbert als haar topstuk een van de foto’s uit de collectie van
de Provinciale Atlas, waarvoor ze de jaarlijkse foto-opdracht voor de
provincie Noord-Holland uitvoerde.
Ik wens u veel leesplezier bij dit nieuwe nummer van Uitgelicht.
Visverkoper op het strand van Bloemendaal
aan Zee, 1951, fotograaf onbekend.
Lieuwe Zoodsma,
directeur Noord-Hollands Archief
5

# 8 | Hemel en aarde bewogen
Tekst: Wim de Wagt / beeld: de beeldmarketeers (portret) en Francien van Daalen
Hemel en aarde bewogen
Behalve foto’s, tekeningen, prenten en dergelijke bevat de Provinciale Atlas twee
bijzondere driedimensionale objecten, namelijk een aard- en een hemelglobe uit de
achttiende eeuw. Onlangs werden deze gerestaureerd door het Haarlemse papierrestauratieatelier
van Francien van Daalen. Tijdens de restauratie gaven de globes,
waarover helaas maar heel weinig bekend is, enkele van hun geheimen prijs.
Als je hem op
Amerika zet,
draait hij niet
terug
Rechts Papierrestaurator Francien van
Daalen.
Ooit waren globes zowel pronkstukken
als praktische hulpmiddelen.
In patriciërshuizen toonden
ze dat de eigenaar een man van de
wereld was, en op schepen hielpen
ze de zeelieden bij de navigatie.
Globes zijn in allerlei soorten en
maten gemaakt, van enorme bollen
met een diameter van wel bijna
70 cm tot handzame ‘zakglobes’
ter grootte van een tennisbal. Vanwege
de bedrevenheid in de cartografie
bestond in de Republiek een
bloeiende globeproductie. Bekende
namen hierin waren Willem Blaeu,
Jodocus Hondius en Gerard en Leonard
Valk. Van vader en zoon Valk,
die een uitgeverij in Amsterdam
dreven, zijn de twee globes in de
collectie van de Provinciale Atlas.
Altijd een stel
Francien van Daalen heeft in de
loop van de tijd meer dan vijftig
globes onder handen gehad.
Voor het Scheepvaartmuseum in
Amsterdam, dat zeer veel globes
bezit, voltooide zij de restauratie
van twee groot formaat globes van
Blaeu uit circa 1650.
Vergelijkbare globes behandelde
zij onder andere voor de Erfgoedbibliotheek
Hendrik Conscience in
Antwerpen en Museum Het Valkhof
in Nijmegen. ‘Waarschijnlijk heeft
niemand acht exemplaren van
deze grote Blaeu-globes in handen
gehad,’ zegt ze zonder een zweem
van opschepperij. ‘Zo bouwde ik
heel veel kennis op.’
6 7

# 8 | Hemel en aarde bewogen
Bijschrift ....
Boven De aardglobe (links) en de aardglobe
met afgebroken pen.
Onder De hemelglobe (links) en de horizonring
van de aardglobe.
De aard- en hemelbol van de
Provinciale Atlas bevinden zich al
heel lang in het Noord-Hollands
Archief, maar over hun herkomst is
niets bekend. Ze worden op 1750
gedateerd, wat betekent dat ze zijn
gemaakt na de dood van Gerard
en Leonard Valk, die respectievelijk
in 1726 en 1746 stierven. Gerards
weduwe zette na de dood van Leonard
de zaak nog enige tijd voort.
‘Vader en zoon Valk waren de
belangrijkste globeproducenten na
Willem Blaeu,’ aldus Alexander de
Bruin, conservator beeldcollecties
van het NHA. ‘Dergelijke globes
werden volgens de laatste wetenschappelijke
inzichten gemaakt. Er
staan sterrenbeelden op die recent
waren ontdekt en ook op cartografisch
gebied waren ze het nieuwste
van het nieuwste. Wat wist men
in die tijd van de wereld? Deze
globes vertellen het.’
Francien van Daalen meent dat de
‘Haarlemse’ aard- en hemelglobe
altijd een stel hebben gevormd.
‘Dergelijke globes werden vaak
als een paar gemaakt, maar soms
werden ze van elkaar gescheiden.
Aan de reparaties kun je zien dat
deze altijd bij elkaar zijn geweest.’
Nu de beide globes weer in goede
staat zijn, verwacht het Noord-
Hollands Archief ze met trots te
kunnen tonen aan het publiek.
8
Loodzakje
De fabricage van globes was een
apart ambacht, dat heel in de
verte nog te vergelijken is met het
moderne productieproces van wereldbollen.
Beide historische globes
hebben een diameter van 31 cm en
zijn bevestigd in een houten stoel
waarin ze kunnen ronddraaien.
De stoel is opgebouwd uit een
eikenhouten kruis met een ronde
grondplaat die, via vier kolommen
van gedraaid hout, de eikenhouten
horizonring steunt. Op deze ring
is in gravure een papieren horizon
geplakt. De bol valt bij de noorden
zuidpool draaibaar in een zogeheten
‘meridiaanring’, gemaakt van
messing.
In het binnenste, holle deel van
de globe bevindt zich een centrale
houten as, die loopt van pool
tot pool. In de houten as zijn bij
de polen twee messing pennen
gezet, waaraan de meridiaanring
draait. De bol is in twee helften
vervaardigd van papier-maché op
een houten mal. De twee helften
werden vervolgens gemonteerd
tot een bol. Over het papiermaché
werd eerst een krijtlaag
aangebracht, vervolgens werden
hierop - in dit geval - vierentwintig
segmenten in gravure geplakt. De
gravures werden ingekleurd en het
geheel afgewerkt met een vernis-
9

# 8 | Hemel en aarde bewogen
De hemelglobe voor (links) en tijdens
de behandeling.
laag. De vernis beschermde de globes
tegen vuil. ‘Binnenin werd vaak
een loodzakje gehangen, zodat de
globe in balans blijft. Als je hem
bijvoorbeeld op Amerika zet, draait
hij niet terug,’ verklaart Francien
van Daalen.
Meubelwas
Francien van Daalen vertelt dat het
verminderen van de vervuiling en
verkleuring en het repareren van
het papier het leeuwendeel van de
werkzaamheden behelsde. ‘Er zat
nog maar heel weinig van de vernis
op het papier, waardoor er veel
vervuiling in het papier zat, inclusief
het papier van de horizonring.
Er zaten ook veel resten meubelwas
op het papier. Dat komt op het
papier als de stoel in de was wordt
gezet en is moeilijk geheel uit het
papier te verwijderen.’
Opmerkelijk was dat er slijtlijnen
liepen over het papier van de bol.
‘Waarschijnlijk heeft een schoonmaker
(of eigenaar) jarenlang de
metalen meridiaanring met een
stofdoek afgestoft, waardoor het
papier links en rechts van de messing
ring langzamerhand totaal
wegsleet. Dat is een heel typische
en treurige schade. Waarschijnlijk
hebben de globes heel lang ergens
te pronk gestaan, daar is deze
schade ontstaan.’
Het behandelen van het bedrukte
papier is een uiterst secuur werk,
legt ze uit. ‘Een deel van het vuil
kun je droog verwijderen. Maar de
oude, gecraqueleerde afwerklaag
heb ik verwijderd met een combinatie
van oplosmiddelen in een
gel. Omdat het papier is opgeplakt
op een krijtlaag, werk ik graag
met gels. Het verminderen van de
vervuiling in het papier heb ik met
een combinatie van vloeistoffen
in gels uitgevoerd. Omdat globes
met de hand zijn ingekleurd zou je
met puur water de kleur aantasten.
De sterren van de hemelglobe zijn
bijvoorbeeld van bladgoud, dat
zou gemakkelijk kunnen beschadigen.
Ik vind het een uitdaging,
dergelijke vochtgevoelige objecten
behandelen waarbij je niet
té vochtig kunt werken, want het
papier of de pigmenten mogen niet
worden aangetast. Dat is echt mijn
specialisatie.’
Engelse postzakken
Waar delen papier op de bollen
ontbraken, heeft Francien van
Daalen deze aangevuld met speciaal
restauratiepapier, gemaakt van
het linnen van Engelse postzakken.
Het originele papier was trouwens
van een goede kwaliteit lompen
papier. Beschadigde of onderbroken
gravure op het originele papier
heeft ze niet geretoucheerd. ‘Je
kunt in principe een heel sterrenbeeld
bijtekenen, maar zoiets doe
je niet. Je werkt als restaurator
volgens een ethische code. Als ergens
een meridiaan wordt onderbroken
omdat er papier ontbreekt,
trek ik die meridiaanlijn wel door
Op het originele
papier doe je
nooit aanvullingen.
Weg is weg.
op het ‘nieuwe’ reparatiepapier. Als
je er op een afstandje naar kijkt
geeft dat een rustiger beeld. Maar
op het originele papier doe je nooit
aanvullingen. Weg is weg. Op een
Antwerpse hemelglobe ontbrak
de bek van Cetus, het zeemonster.
Die heb ik op hun verzoek op het
nieuwe reparatiepapier geretoucheerd.
Op de Haarlemse globes
kun je nu alleen van dichtbij zien
dat er iets gerepareerd is.’
Francien van Daalen heeft dergelijke
globes maandenlang in haar
atelier. Wie haar in films bezig ziet,
met haar neus dicht op de bol, met
een penseeltje millimeter voor millimeter
en uiterst voorzichtig het
Gerard en Leonard Valk
De uitgeverij van Gerard en
Leonard Valk was de enige
uitgever van globes in Nederland
in de achttiende eeuw. Met
hun globes luidden vader en
zoon Valk een ware revival van
de globeproductie in. Gerard,
die was opgeleid als graveur,
vestigde met zijn zwager, Petrus
Schenk, de uitgeverij omstreeks
1680 in Amsterdam. Gerard gaf
eerst alleen kaarten en atlassen
uit, later ook globes, in samenwerking
met zijn zoon Leonard.
De Valk-globes volgden de
indertijd geijkte verschijningsvorm.
Ze zijn tamelijk eenvoudig,
zonder al te veel versiering,
en lijken vooral bedoeld te zijn
geweest voor wetenschappelijke
doeleinden. Gerard Valk gebruikte
zelfgemaakte kopergravureplaten
en in de eerste helft
van de achttiende eeuw golden
de Valk-globes in Nederland als
‘state of the art’ op het gebied
van geografische en sterrenkundige
kennis. Na de dood van
Leonard in 1746 zette de weduwe
van Schenk, Maria Schenk,
de zaak voort. Na haar dood in
1770 kwam de zaak eerst in
handen van Petrus Schenk jr. en
ten slotte werd Cornelis Ovens
(1764-1825) de eigenaar.
Bron o.a.: Edward Dahl en Jean
Francois Gauvin, Sphaerae Mundi.
Early Globes at the Stewart Museum,
Montreal, 2000.
10
11

# 8 | Hemel en aarde bewogen
De hemelglobe na behandeling.
12
oppervlak behandelend, denkt dat
hier engelengeduld voor nodig is.
‘Soms,’ antwoordt ze nuchter. ‘Maar
veelal moet je ook in een bepaald
tempo doorwerken, omdat het
papier bijvoorbeeld niet te vochtig
mag worden of om het risico uit te
sluiten dat je te veel de vezels van
het papier beroert, en het daarmee
beschadigt.’
Houtworm
Voor de reparatie van de houten
stoel en de messing ring werd
samengewerkt met twee restauratoren
van een andere discipline,
namelijk Jurjen Cremer voor het
hout en Daan Brouwer voor de
metalen onderdelen. Het bleek dat
de grondplaat en horizonring uit
hetzelfde stuk eikenhout waren
gemaakt. ‘Dat zie je doordat de
houtnerf doorloopt,’ zegt Francien
van Daalen. ‘Heel waardevol als je
dat soort dingen van de fabricage
opmerkt.’ Verder was er een opvallend
kleurverschil zichtbaar in de
kolommen van beide stoelen en
wemelde het van de wormgaatjes.
‘De kolommen werden oorspronkelijk
met een pen en gat-verbinding
bevestigd aan de houten horizonring.
Een pen van een van de
poten was totaal opgegeten door
houtworm,’ aldus Francien. ‘In het
verleden heeft men geprobeerd dat
pootje met een spijker weer vast
te zetten. Jurjen moest hiervoor
een nieuwe houten pen maken.’
Van de aardglobestoel bleken twee
kolommen ooit vervangen te zijn,
waarschijnlijk omdat ze helemaal
waren opgegeten door houtworm.
Het wemelde van
de wormgaatjes
Voorrecht
Een ander manco was dat de
bollen niet meer veilig konden
draaien. ‘Het komt vaak voor dat
een horizonring krimpt of breekt
en dan gaat de bol aanlopen. Dat is
eigenlijk niet te verhelpen, omdat
je de bol niet kleiner kunt maken
en de horizonring niet groter. Dat
was ook bij deze globes het geval.
Dat kun je soms verhelpen door
de centrale voet iets omhoog te
zetten, maar dan verander je de
constructie. In onderling overleg
hebben we besloten om het te
accepteren en zo te laten. Er is nu
één stand waarbij de globes niet
aanlopen.’
Francien van Daalen vindt het
telkens weer een voorrecht om
aan dergelijke unieke objecten te
mogen werken, zegt ze. ‘Het conserveren
en restaureren blijft mij
fascineren en inspireren. Ook na
al die jaren. Elk object vertelt een
eigen verhaal.’
Tentoonstelling
De gerestaureerde globes zijn
voor het publiek te zien op een
tentoonstelling in het Scheepvaartmuseum
tijdens het Hemelvaartweekend
(25-28 mei). Vanaf
23 september zijn de globes opnieuw
te zien op de tentoonstelling
‘A Global Table’ in het Frans
Halsmuseum en De Hallen in
Haarlem. Van het restauratieproces
zijn korte films gemaakt, die
te bekijken zijn via de website
van het Noord-Hollands Archief,
www.noord-hollandsarchief.nl.
13

Prikbord
Agenda
•29 mei: Historisch Café
•11 juni: Bierwandeling met
proeverij
•1 juli t/m 10 sept: Zomertentoonstelling
‘Komt dat zien!’ –
Kermis in de 19e eeuw
•9 en 10 sept: Open Monumentendagen
•21 sept: Tentoonstelling kunstenaarsboeken
van o.a. Alicja
Werbachowska i.s.m. Bibliotheek
Zuid-Kennemerland
•25 sept: Historisch Café
Meer nieuws van het Noord-
Hollands Archief ontvangen?
We houden u graag op de hoogte van onze
activiteiten met onze maandelijkse, gratis
nieuwsbrief. U kunt zich aanmelden via
www.noord-hollandsarchief.nl.
Kijk voor alle activiteiten van het
Noord-Hollands Archief op:
www.noord-hollandsarchief.nl.
Films online beschikbaar
NHArchief (@NHArchief
Apr 13)
Mijlpaal in #VeleHandenproject
#FotoburoDe-
Boer. De gegevens van
de 9000 onderwerpskaarten
(‘45-’90) zijn
ingevoerd!
13 april 2017 18.47 uur
Het lezen waard!
In de serie Geschiedenis en Archieven is een nieuwe publicatie
van de Stichting Vrienden van het Noord-Hollands Archief
verschenen. Bedrijvigheid in Velsen in de lange twintigste eeuw
heeft als kernthema de stormachtige ontwikkeling van Velsen-
IJmuiden, van een klein vissersdorpje naar de vestigingsplaats
van een moderne staalindustrie. De artikelen in deze bundel van
ruim honderd pagina’s gaan onder andere over de expansie van
de visserij en het ontstaan van het Hoogovensmuseum. Ook is
een interview met Conny Braam over de sociale aspecten van
het graafwerk voor het Noordzeekanaal opgenomen. Een inspirerende
literatuur- en bronnenlijst sluit deze bundel af. De bundel
staat onder redactie van Frans Willem Lantink en Boudien de
Vries en is voor 15 euro verkrijgbaar in de boekhandel.
De audiovisuele collectie van het Noord-Hollands
Archief is geheel geherstructureerd, voorzien
van metadata en geconverteerd. Sinds kort zijn
de eerste films van Ad Spoor (een Haarlemse
amateurfilmer) online via de eigen website van
het NHA beschikbaar. De films waren al eerder
via YouTube te zien, maar zijn nu te bekijken in
combinatie met de bijbehorende archieven. De
komende tijd zullen steeds meer films via de
website van het NHA beschikbaar zijn.
De watertrappers (@DWTHaarlem Mar
28)
Een leuke film uit het Noord Hollands
archief die opgenomen is op 22 september
1940 in het Sportfondsenbad
in Haarlem.
28 maart 2017 19.49 uur
Buitenplaatsen in
Noord-Holland
Onder de titel ‘Binnenstebuiten’ heeft
het Noord-Hollands Archief in 2016 met
beeldmateriaal uit de Provinciale Atlas
Noord-Holland een tentoonstelling gemaakt
over de tuinen van buitenplaatsen in Noord-
Holland. Deze tentoonstelling was opgesteld
in de tuin van Paviljoen Welgelegen, het
provinciehuis van Noord-Holland. In 2017
reist deze tentoonstelling rond langs diverse
buitenplaatsen in de provincie. Tot augustus
2017 is ‘Binnenstebuiten’ te zien op Landgoed
Leyduin in Vogelenzang.
Foto: Synergique
14
15

# 8 | Men hield het voor een sprookje
Boven Fragment van het ‘Groot Engelsch
Circus’ van George Sander.
Rechts De vrouw zonder armen.
Linksonder De handtekening van Mej. Marie.
Tekst: Lise Koning / beeld: Noord-Hollands Archief
Men hield het voor
een sprookje
Enkele jaren geleden werden bij toeval vier bijzondere boekjes (her)ontdekt in de collectie
van het Noord-Hollands Archief. De boekjes bevatten een verzameling van ingeplakt drukwerk
betreffende de Haarlemse kermis. De boekjes zijn tussen 1830 en 1879 samengesteld
door Gaspard Philippe Charles van Breugel en geven een unieke inkijk in de negentiendeeeuwse
Haarlemse kermis. Voldoende inspiratie voor het NHA om hiermee de jaarlijkse
zomertentoonstelling in de Janskerk samen te stellen.
Naar eigen zeggen keek Van
Breugel met de grootst mogelijke
verbazing toe hoe Mej. Marie
zonder armen met haar mond een
knoop in een draad wist te leggen.
Niet alleen kon Marie zonder
armen borduren, tekenen, haken
en schrijven, ook knippen met een
schaar was geen probleem. Toen
ze een handtekening - weliswaar
zonder hand - voor Van Breugel op
een vel papier plaatste, schreef ze
er in het Frans bij: ‘Met wilskracht
en volharding kan men alles bereiken.
Geschreven met mijn mond.
Marie’.
Deze gedachte - dat alles kan en
niets te gek is - tekent de kermis
van de negentiende eeuw. Uit
zijn ooggetuigenverslagen blijkt
dat zelfs voor de avonturier Van
Breugel de Haarlemse kermis een
onuitputtelijke bron van verwondering
was. Ondanks de nodige
Zonder armen,
met haar mond
een knoop in een
draad leggen
16
17

# 8 | Men hield het voor een sprookje
Affiche van de voorstelling met ‘Een haarloos
paard’ op de Botermarkt in Haarlem.
ervaringen die Van Breugel heeft
opgedaan tijdens onder andere
zijn deelname aan de Belgische
veldtocht in 1830-1831 en reizen
naar Suriname, schreef hij vol
verbazing over een vlooiencircus,
het levende wonderkalf en het
wandelende geraamte.
De scherpzinnige vlo
Van Breugel was in juli 1841 zo
erg onder de indruk van de vlooien
gepresenteerd ‘in een zeer nette
kermistent te Haarlem’, dat Van
Breugel de exploitant in zijn woning
aan de Jansweg uitnodigde
om nogmaals zijn bewonderingswaardige
industrie te vertonen. De
heer S. Bertolotto uit Genua had
van zijn vader in het geheim geleerd
hoe hij een goed ras vlooien
kon fokken. Het is meer dan begrijpelijk
dat men, volgens Van Breugel,
in 1824 in Suriname dacht dat
Een scherpzinnige vlo van Bertolotto
(boven) en de aankondiging van de
‘bezigtiging’ van een levend wonderkalf.
Bertolotto’s scherpzinnige vlooien
tot een sprookje behoorden. Zo
beschrijft Van Breugel hoe een vlo
een minuscule kanon voorttrekt,
die af en toe met buskruit wordt
geladen en wordt afgeschoten.
De vlo schrok hier niet van, aldus
Van Breugel. De vlo werd bewaard
in een fluwelen doosje en werd gevoed
door haar een klein tijdje op
je arm bloed te laten zuigen. Zodra
de tijd er rijp voor was werd de vlo
vervolgens met kwikzilverzwavel
om het leven gebracht.
Bijzonder en abnormaal
De vlooien zijn niet de enige
bijzondere dieren die Van Breugels
aandacht trokken. Onderaan een
affiche over een haarloos paard
met een menselijke huid schreef
Van Breugel de woorden ‘zeer interessant’.
Uit dit affiche blijkt ook
dat niet iedere tentoonstelling of
attractie geschikt werd geacht voor
vrouwen, aangezien Van Breugel
er ‘ook voor dames’ aan toevoegde.
Verder vond Van Breugel het ‘levend
wonderkalf’ zo ‘buitengewoon
interessant’ dat hij alvast 1500
gulden op het stoffelijk overschot
van het nog springlevende dier had
geboden. Ook het hondje Norma,
die alle rekenkundige opgaven
van haar bezoekers met gemak
kon oplossen, vond Van Breugel
‘zeer aardig’. Mensen die op dieren
leken, zoals ‘de hond-mensch’
Adriaan Jeftichjew uit Rusland,
vond Van Breugel eveneens
een bezoek waard. Jeftichjew’s
voorhoofd, wangen, borst en rug
waren bedekt met lange haren,
waardoor hij gelijkenis vertoonde
met een hond. Naast Jeftichjew
bezocht Van Breugel de tentoongestelde
‘boschmenschen’ ook
wel ‘de wilden van Afrika’ en de
lichtschuwe ‘abnormaal menschensoort’
Heliophoben uit Madagascar.
Enkele vreemde verschijningen
18
19

# 8 | Men hield het voor een sprookje
Het ‘Groot Engelsch Circus’ van George
Sanger (boven) en een afbeelding van het
Levende Geraamte.
Aankondiging van optocht en voorstellingen
van het ‘Groot Engelsch Circus’.
had Van Breugel al eerder gezien.
Onderaan een affiche betreffende
twee Franse albino’s merkte hij op:
‘In 1823 zag ik op twee plantaadjes
twee witte negers die beiden
blaauwe oogen hadden doch ook
doofdstom waren! (In de kolonie
Suriname)’.
Levend skelet
Dat Van Breugels verzamelwoede
ook in zijn eigen tijd van pas
kwam, blijkt uit zijn ontmoeting
met het ‘levend skelet’ in 1858. De
Franse Legée werd omschreven als
de ‘man zonder slaap’. Volgens Van
Een haarloos
paard met een
menselijke huid
Breugel was Legée verrast hem te
ontmoeten. Van Breugel had twee
jaar eerder bij Legée’s ouders in
een herberg in Frankrijk gelogeerd.
Volgens Van Breugel geloofde
Legée niet dat er al eerder ‘een
dusdanig geraamte’ op de Haarlemse
kermis te bezichtigen was.
Tot ieders geluk had Van Breugel
een kopie van een beschrijving
over het desbetreffende levend
geraamte bewaard – op 28 juni
1830 had Van Breugel het Franse
levende geraamte genaamd Claude
Ambroise Seurat namelijk al bezocht.
Seurat is Van Breugel waarschijnlijk
altijd bijgebleven. ‘Het
levend skelet is niet meer!’, schreef
Komt dat zien!
De zomertentoonstelling ‘Komt
dat zien! Kermis in de negentiende
eeuw’ belooft een bijzonder
interessante aangelegenheid
te worden. Ook voor dames.
Laat je verwonderen door de
kermis van vroeger en ‘komt dat
zien’! Van zaterdag 1 juli tot
en met zondag 10 september
in de Janskerk, Jansstraat 40 in
Haarlem. Gratis entree.
Van Breugel verontwaardigd toen
het bericht in de krant stond dat
Seurat in 1834 was overleden in
Vermont. Seurats dood leverde
volgens Van Breugel echter wel
een antwoord op het toentertijd
medische mysterie omtrent zijn
lichte gewicht: er werd een 16 voet
(5 meter!) lange lintworm in zijn
lichaam aangetroffen.
20
21

MOOI
GEWEEST
# 8 | Mooi geweest
Olga Govers (@Olga Govers)
Morgen overbrenging aan Noord-Hollands
Archief het bouwarchief 1905-1987
Bloemendaal en 1900-2008 Bennebroek.
Happening!
8 februari 2017 18.48 uur
College in het depot
Enkele keren per jaar geeft Annabella Meddens,
senior medewerker educatie van het Noord-Hollands
Archief, een workshop Wetenschapsgeschiedenis.
In deze workshop leren studenten welke archieven
er zijn en hoe zij hier de gewenste informatie in
kunnen vinden. In januari was het de beurt aan
(internationale) studenten van de Universiteit van
Utrecht. Na een presentatie van Huib Zuidervaart over
zijn onderzoeken in archieven en een rondleiding
door het depot van het NHA aan de Kleine Houtweg
in Haarlem, gingen de studenten zelf aan de slag
met een opdracht. Bij het zien van archiefmateriaal
over en van de filosoof Wittgenstein was een van de
studenten ‘So happy!’.
Richard Kruijswijk (@Rich_Kruijswijk)
Bouwarchieven #Bloemendaal en .#Bennebroek
naar NHA – Noord-Hollands Archief
(prachtig archief; bezoek waard)
14 februari 2017
Collectie Bert van
Voorden in de Beeldbank
Van de Haarlemse amateurfotograaf Bert van
Voorden (1918-2007) zijn nu 284 foto’s in de
Beeldbank van het Noord-Hollands Archief te
bekijken. Ze maken deel uit van een collectie die
het NHA in 2005 verwierf. Enkele foto’s heeft u
eerder al op de achterzijde van Uitgelicht kunnen
zien.
De foto’s zijn voornamelijk in en rond Haarlem
gemaakt en geven een goed tijdsbeeld van een
halve eeuw. Het was Jaap Pop, oud-burgemeester
van Haarlem en zelf een verwoed amateurfotograaf,
die Van Voorden destijds over de streep trok zijn
foto’s aan het archief af te staan. ‘De burgemeester
belde me op en zei: “Je wordt een dagje ouder en
ik vind dat je foto’s bewaard moeten blijven”’, zo
vertelde Van Voorden. Een uitgebreid interview
dat Maarten Brock, hoofd Bedrijfsvoering bij het
NHA, met Bert van Voorden had, is nu te lezen in
Uitgelicht Extra, op de website van het NHA.
De Haarlemse
Bloemenmeisjes
De Haarlemse Bloemenmeisjes oftewel ‘De
dames met de Haarlemse lach’ vertegenwoordigen
de stad al ruim 60 jaar in binnenen
buitenland. Op de website van het NHA vindt
u een speciale webexpositie, die met foto’s en
persoonlijke verhalen een prachtige kijk op de
periode 1955 - 2017 geeft.
Mooi compliment
Soms valt ons oog op een bijzondere passage
of zin over het Noord-Hollands Archief. Dit keer
lazen we onderstaand compliment in het boek
van Sonja Barend, Je ziet mij nooit meer terug.
VeleHanden bijeen
Vrijdag 3 maart zijn de deelnemers aan onze
VeleHanden-projecten rond Fotoburo De Boer in
het zonnetje gezet. De hulp van deze ‘vele handen’
is onmisbaar om onze (gezamenlijke) ambitie
te verwezenlijken en de meer dan 2.000.000
(!) negatieven van het fotopersbureau online
doorzoekbaar te maken. De speciale bijeenkomst in
de Janskerk was een prima gelegenheid om elkaar
eens te ontmoeten en vragen te stellen aan speciale
gast Marisa Beretta, fotografe en oud-medewerker
van Fotoburo De Boer. We kijken terug op een zeer
geslaagde bijeenkomst!
Meer informatie over onze VeleHanden-projecten en
over hoe u kunt helpen, vindt u op de website van het
Noord-Hollands Archief, www.noord-hollandsarchief.nl.
22 23

# 8 | Levinus Tollenaar, veelzijdig en inspirerend
Tekst: Mart van de Wiel / beeld: Noord-Hollands Archief
Levinus Tollenaar, veelzijdig
en inspirerend
Op 3 april jl. is het archief van de monumentaal kunstenaar Levinus Tollenaar (1918-1970)
overgedragen aan het Noord-Hollands Archief 1 . In het jaar hiervoor is hard gewerkt om het
archief goed te bergen en te inventariseren. Tijdens het inventariseren en verwerken van
het archief viel op hoe ongelooflijk fascinerend de ontwerpen en figuraties van Tollenaar
zijn. Deze tot voor kort vergeten Haarlemse kunstenaar maakte vanaf 1945 tot zijn overlijden
diverse grote muurschilderingen, steenmozaïeken, glas-in-loodontwerpen en dergelijke
voor diverse gebouwen en instellingen in de regio Kennemerland en daarbuiten.
Tollenaar: de kunstenaar
Levinus Tollenaar wordt in 1918 in
Haarlem geboren. Na zijn eindexamen
hbs in 1937 gaat hij in
militaire dienst; een opleiding tot
leraar of beeldend kunstenaar is te
prijzig. Al tijdens zijn dienstperiode
verdient hij wat bij door zijn ‘tekenvaardigheid
te benutten 2 ’ en
doet hij zijn best om zijn kunsthistorische
kennis op te vijzelen. Na
de oorlog leert hij op een productie-atelier
voor winkelreclame te
werken met diverse materialen
en methoden en langzaam maar
zeker krijgt hij steeds meer klussen
aangereikt.
In Haarlem zet Tollenaar zich al
vroeg actief in voor het culturele
leven in de stad. Zo is hij een van
de grondleggers van de kunstenaarskring
‘De Groep’, staat hij
aan de wieg van de Vishal als
expositieruimte, en recenseert
hij voor Haarlems Dagblad, iets
Tollenaar aan het werk met de meisjes van
de Sint Lucia Muloschool, Haarlem, 1964.
Links Uitvoering van ‘Het Kwetternest’ voor
de gelijknamige kleuterschool in Pijnacker.
24 25

# 8 | Levinus Tollenaar, veelzijdig en inspirerend
Het Lam Gods, ontwerp voor de Sacramentskerk
in Bloemendaal, 1945.
Ontwerp voor ‘Het Kwetternest’ voor de
gelijknamige kleuterschool in Pijnacker,
1967.
waar hij postuum door een collega
recensent voor wordt gelauwerd:
‘Hij heeft zich schor gepraat en
moe geschreven over alles, wat
de ontplooiingsmogelijkheden van
de Haarlemse kunstenaars kon
bevorderen.’ 3
Zijn kunstwerken
groeien mee met
zijn kunnen
Toch blijft het maken van kunst,
naast doceren op een lokale kleuterleidsteropleiding
en recenseren
voor de krant niet alleen zijn
passie, maar ook zijn brood. Zijn
kunstwerken groeien mee met zijn
kunnen, van kleine muurschilderingen
en ontwerpen naar muurvullende
mozaïeken en enorme
glas-in-loodramen.
Tollenaar: de stijl
Tollenaar is een autodidact pur
sang. Omdat de kunstacademie er
niet in zat als oudste zoon in een
arbeidersgezin, leerde hij zichzelf
het vak van kunstenaar aan en de
geschiedenis die eraan vastzat. 4
Zijn vroege vrije werk blijft dan ook
netjes binnen de traditionele paden
van landschappen en portretstudies.
Ook aan het begin van zijn
carrière, als hij opdrachten krijgt
van verschillende instellingen en
personen, blijft hij redelijk figuratief
en binnen de gangbare stijlen.
Niet geheel verwonderlijk voor
iemand die in opdracht werkte en
waarvan het werk wel in de smaak
moest vallen.
Maar met zijn groeiende naamsbekendheid,
niet in de laatste plaats
omdat hij een steeds prominentere
rol speelt in het culturele leven van
Haarlem, nemen ook zijn opdrachten
toe en lijkt hij meer artistieke
vrijheid te krijgen. De eerdere
commerciëlere opdrachten, zoals
decoratieve muurschilderingen
in een ijssalon of zijn werk voor
‘Haarlem 700’, 5 maken steeds
meer plaats voor grotere, monumentalere
opdrachten, zoals muurreliëfs
voor scholen en mozaïeken
voor openbare gebouwen.
Tollenaar ervaart hierbij de maatschappelijke
impact die kunst
in de openbare ruimte heeft. Dit
is goed terug te zien in de vele
schetsen die vooraf gingen aan de
grote kunstwerken. Vaak staan in
marges haast onleesbare aantekeningen
over de betekenissen
van de figuraties. Van vrij rechttoe,
rechtaan tot abstracte concepten
met betrekking tot de ontwikkeling
van het kind en Griekse mythen.
Ondanks het abstractieniveau van
sommige werken is echter wel
bijna altijd de betekenis terug te
vinden. Dat hij werk maakte dat
door iedereen gezien, en eigenlijk
ook begrepen moest worden, wordt
ook beaamd in een andere eulogie:
“de kreet ‘kunst moet naar het volk’
is voor Levinus geen theorie geweest.
Hij heeft ook wat dat betreft
gepraktiseerd.” 6
26 27

# 8 | Levinus Tollenaar, veelzijdig en inspirerend
Tollenaar: de waardering
Door zijn ‘kunst-met-een-boodschap’
concept, waarbij met sprekende
afbeeldingen een zo groot
mogelijk publiek bereikt moet worden,
heeft het werk van Tollenaar
een flinke aantrekkingskracht. De
enorme, muurvullende kunstwerken
zijn bijzonder charmerend en
lopen uiteen van strakke ontwerpen
met duidelijke kleurvlakken tot
technisch ingewikkelde composities.
Het maken van deze reliëfs en
mozaïeken was dan ook vaak een
echte puzzel, eentje waar hij niet
zelden met veel (vak)mensen aan
werkte. Dat Tollenaars werk zo tot
de verbeelding spreekt is te begrijpen.
Van ontwerp tot uitvoering zie
je een vaardige kunstenaar die niet
alleen mooie ideeën had, maar ze
ook succesvol tot uitvoering kon
brengen. Daarnaast inspireert het
werk ook echt, en hiervoor zette
hij zich ook actief in. Hij wilde niet
alleen zijn werk, maar ook zijn
visie delen met anderen. Vanaf
1952 tot zijn dood gaf hij les op
een HBS voor kleuterleidsters, iets
waarover hij drie maanden voor
zijn dood het volgende over zei:
‘Het lesgeven heb ik, evenals het
schrijven, steeds als een creatieve
bezigheid naast mijn praktijk als
monumentaal kunstenaar betracht
door technisch kunnen en
beeldende visie over te dragen
op leerlingen die in hun beroep
voortdurend een lenige creatieve
mentaliteit moeten bezitten.’ 7 Op
deze manier stond zijn creativiteit
niet alleen ten dienste van hemzelf,
maar juist ook voor anderen. Tollenaars
werk en zijn opvattingen
wekken enorm veel waardering op.
Zijn stijl, de impact van zijn werk,
zijn persoon en denken geven een
aansprekend beeld van een man
die oog had voor een groot publiek,
maar die zich daarnaast ook zelf
bleef ontwikkelen. Op deze manier
kunnen hij en zijn oeuvre nog een
voorbeeld zijn voor veel mensen!
Linksonder Het baksteenreliëf voor de St.
Petrus LTS aan de Prins Bernhardlaan te
Haarlem, 1967.
Boven Ontwerpschetsen van een kat, onbekend
is of en waar dit is uitgevoerd.
Noten
1 Directe aanleiding tot schenking was
door het artikel van Wim de Wagt
(2016). Levinus Tollenaar en zijn
grillige baksteenreliëfs aan de Glip.
Heerlijkheden, 166, 8-13.
2 Levensloop, L. Tollenaar, januari 1970,
inv nr 4.
3 Levinus Tollenaar overleden, Haarlems
Dagblad 8 April 1970.
4 Zo is er een schriftje met allerlei
aantekeningen van boeken uit de
openbare bibliotheek.
5 Tijdens deze feestweek in 1946 werd
het 700-jarig bestaan van Haarlem
als stad gevierd.
6 W. Helversteijn, Mens en kunstenaar
één bij Levinus Tollenaar, Nieuwe
Haarlemse Courant, 8 april 1970.
7 Levensloop, L. Tollenaar, januari 1970,
28 29
inv nr 4.

# 8 | Topstuk
Tekst: Wim de Wagt / beeld: de beeldmarketeers (portret),
Natascha Libbert en Noord-Hollands Archief
Topstuk
Natascha Libbert maakte voor de Provinciale Atlas een fotodocumentaire
van de nieuwe zeesluis in IJmuiden, die op dit
moment wordt aangelegd. In een historische lithografie uit
de Provinciale Atlas herkende zij veel van haar eigen manier
van fotograferen. ‘Licht kan ervoor zorgen dat een foto een
schilderij wordt.
Licht is essentieel
in de fotografie
Rechts De aanleg van het Noordzeekanaal,
ca. 1875: de bouw van de sluizen.
De uit ongeveer 1875 daterende
prent laat de bouw van de zeesluis
tijdens de aanleg van het Noordzeekanaal
zien. ‘Kijk, het oorspronkelijke
duinlandschap van de
Breesaap (verdwenen buurtschap
bij Velsen; wdw) is nog heel goed
zichtbaar,’ legt Natascha uit. ‘Wat
me er enorm in aanspreekt zijn de
lichte kleurtinten. Zelf heb ik de
neiging mijn foto’s in lichte kleuren
te maken. Daarom lijkt dit erg op
wat ik zoek in de fotografie: diffuus
licht, zonder sterke schaduwen,
met dat grijzige duingroen op de
achtergrond. Dat zouden mijn ideale
lichtomstandigheden zijn.’
‘Licht is essentieel in de fotografie
omdat licht de oppervlakte van wat
je ziet bepaalt,’ vervolgt ze. ‘De architectuur
van deze zeesluis vormt
als het ware een stilleven in het
landschap. De structuur van wat
we bouwen in het landschap vind
ik heel mooi. Deze oudste sluis lijkt
heel groot op de foto, maar als je
hem in werkelijkheid ziet valt hij in
het niet. En het is heel bijzonder
dat hij door mensenhanden gemaakt
is, als je bedenkt dat dat in
de negentiende eeuw gebeurde.’
Logboek
De tijd die de Amsterdamse fotograaf
in verband met haar documentaire
in IJmuiden doorbracht –
ze werkte van januari tot oktober
2016 aan de opdracht – viel ze
van de ene verbazing in de andere.
Wanneer de nieuwe, 500 meter
lange en 18 meter brede zeesluis
in 2019 klaar is, zal hij de grootste
ter wereld zijn. Naast haar foto’s
hield ze een logboek bij van wat
ze meemaakte, wat haar opviel en
van de gesprekken die ze voerde.
Ze woonde een tijdje in een atelier
in de buurt van het sluizencomplex
en ging mee met een vrachtschip
naar Noorwegen.
‘Alles is zo ongelooflijk stil in het
gebied, terwijl er enorme krachten
losbreken wanneer de sluisdeuren
opengaan. Zout- en zoetwater
mengen zich met elkaar, er
ontstaan draaikolken. Dat vind ik
zo fascinerend. Op de palen in het
water hebben zich Japanse oesters
afgezet. Het is een letterlijke plek,
een technische plek. Toch prikkelt
het mij alleen maar, omdat ik er
mijn eigen verbeelding aan kan
toevoegen.’
‘Het hele gebied is onderhevig aan
een continu proces van constructie-deconstructie.
Een golf die zich
vormt en uitrolt. Tijdelijke natuur.
30
31

# 8 | Topstuk
Foto van Natascha Libbert, gemaakt in het
kader van haar foto-opdracht.
Kolenbergen die ergens een week
staan, en ineens tot de helft zijn
afgegraven. Nieuwe structuren
worden gebouwd en weer afgebroken.
Vergeten bunkers uit de
oorlog worden herontdekt. Het
enige constante is het schip. Alles
in de haven staat in dienst van het
schip.’
Perspectief
Natascha vertelt hoe ze haar eerste
kennismaking met het gebied
verliep. Hekken sloten een groot
deel van het sluizenterrein af. Behalve
dat dit haar belemmerde, is
het ook een lelijk gezicht. Om zich
er toch toegang te verschaffen,
maakte ze afspraken met Rijkswaterstaat,
ecologen, de havendienst,
vletters, enzovoort. Ze kreeg een
helm en een oranje hesje en mocht
dan een halfuur met een aannemer
mee. Maar ineens dacht ze, terwijl
ze op een ladder stond om overzicht
te krijgen: ‘Ik wil een schip
op.’ Ze regelde dat ze met de passerende
schepen een stukje mee
de havens in kon varen. ‘Vanuit
Alles is zo
ongelooflijk
stil in het
gebied
de schepen heb je een heel ander
perspectief op de sluizen. Als je
toch ziet hoe iedereen in de haven
met elkaar samenwerkt.’
Haar opdrachtgever opperde om
ook de bewoners van het sluiseiland
te fotograferen. Maar dat
wilde ze niet. ‘Het was een vrije
opdracht en zo’n onderwerp ligt
me niet,’ zegt ze. Hoe is ze dan
toch aan deze wens tegemoetgekomen?
Natascha: ‘Uiteindelijk
door te laten zien dat de mens
hier praktisch onzichtbaar, maar
onontbeerlijk is. Negentig procent
van alles wat we om ons heen
hebben in de wereld is aangevoerd
door schepen. De zeelieden zorgen
daarvoor. Maar wie weet dat?
Ik ben meegegaan op een schip
met ruim dertig bemanningsleden
naar Noorwegen, om stenen voor
onze wegen op te halen. Dat is de
sociale component.’
Een drijvende gevangenis
‘Door acht dagen mee te varen op
dat schip kreeg ik meer grip op het
onderwerp. Zo’n schip is een drijvende
gevangenis hoor. Hoewel er
ook mensen zijn die er enorm van
houden, die zeggen “another day
in paradise”. Alles blijft er hetzelfde
en verloopt toch steeds anders.
Je hebt als fotograaf mensen nodig
die je iets gunnen. Je moet mensen
respecteren en aandacht geven,
oprechte betrokkenheid tonen en
waarde geven aan wat zij doen. Als
je dat doet, krijg je ‘extra meters’
van ze.’
Ja, ze heeft het gevoel dat ze alles
uit de foto-opdracht gehaald
heeft. ‘Ik heb me er helemaal aan
overgegeven. Soms was mijn werk
gewoon er te zijn. Ik werd iedere
dag heel gelukkig wakker.’ Uiteindelijk
maakte ze 13.000 foto’s.
Daarvan zijn er 31 in het NHA
terechtgekomen in overleg met de
begeleidingscommissie. Die keuze
was ‘best wel ingewikkeld’, zegt ze.
Want anders dan de lithografie van
de Noorderzeesluis, en ondanks
de overeenkomsten die zij in deze
prent ziet met haar eigen werk,
is haar manier van fotograferen
‘behoorlijk abstract’, zegt ze. ‘De
selectie is een compromis.’
Een deel van haar werk wil ze
publiceren in een boek, waarvoor
ze het concept inmiddels klaar
heeft liggen. ‘Van de selectie voor
het archief is eigenlijk geen tentoonstelling
te maken, omdat de
Fotograaf Natascha Libbert
diversiteit zo groot is. In een boek
kan ik er wel eenheid, ritme en poëzie
in aanbrengen. Het is niet een
documentair, lineair verhaal.
Ik zoek de grenzen op, er zit veel
van mezelf in.’
32 33

# 8 | Het rijke kloosterleven van Haarlem
Tekst: Marian de Haan / beeld: Noord-Hollands Archief
Het rijke kloosterleven
van Haarlem
Onlangs is de herinventarisatie van de archieven van de Haarlemse kloosters gereedgekomen.
De Haarlemse kloosterarchieven waren in de jaren zestig van de vorige eeuw
geïnventariseerd door Dr. C. van de Haar. Daarna zijn veel stukken uit het archief verplaatst
naar het Haarlemse stadsarchief in een poging om een oude ordening (de ‘Loketkast’)
daarin te herstellen. Bij de recente herinventarisatie van het stads-archief zijn deze stukken
weer afgezonderd.
Het besluit tot de herinventarisatie
van de archieven van de Haarlemse
kloosters werd genomen omdat
niet van alle stukken hun vroegere
plaats in de inventaris herleid kon
worden, en die inventaris niet aan
de huidige eisen voldeed.
Behalve de inventaris werd ook
de daarbij behorende regestenlijst
(chronologische opsomming van de
korte inhoud van de middeleeuwse
akten) gereviseerd en waar nodig
aangevuld en verbeterd.
Predikheren
Haarlem kende een rijk kloosterleven.
Reeds in 1249, vier jaar na de
stadsrechtverlening, werd hier het
eerste mannenklooster gesticht,
dat van de orde van de Broeders
van Onze Lieve Vrouw van de berg
Karmel (Karmelieten of Vrouwenbroeders).
Rond 1261 verrees het
Begijnhof, een congregatie van
vrouwen die zich aangetrokken
voelden tot een vroom leven, maar
Een blik in het
leven van de
kloosterlingen
zich niet aan kloostergeloften wilden
onderwerpen. Tegen het einde
van de eeuw vestigden zich de
Dominicanen, ook Predikheren genoemd,
met een klooster in Haarlem.
In 1310 werd de Commanderij
van Sint Jan in de stad gevestigd,
welk klooster zou uitgroeien tot
het rijkste van de stad.
Conflicten
De vijftiende eeuw zag een nieuwe
golf van kloosterstichtingen in
Haarlem (zie kader). Een aparte
vermelding verdient het Witte Herenklooster
van de Premonstratenzers,
ook Sint Anthonisboomgaard
genoemd. Het was gesticht rond
1446 als klooster van de Derde
Orde van Sint Franciscus maar ging
in 1479 over naar de regel van
de reguliere kanunniken van Sint
Augustinus. Sommige broeders
waren het hier niet mee eens en
dit was het begin van een reeks
van conflicten, waardoor het klooster
tijdens de rest van zijn bestaan
geplaagd zou worden. De onrust
laaide zo hoog op dat het stadsbestuur
zich in 1484 genoodzaakt
voelde om in te grijpen en het
klooster weer een andere, namelijk
de orde van Norbertus op te leggen
en het te plaatsen als priorij
onder de abt van het premonstratenzer
klooster van Mariënweerd in
Gelderland.
Bij de vrouwenkloosters is het
oudste dat van de ‘susteren der
Heilige Maria bij den Zijl’, oftewel
het Zijlklooster, dat dateert van
vóór 1372. Er zijn twee Claris-
Kaart van de stad Haarlem, waarop de kerken,
kloosters, stadspoorten en invalswegen
staan aangegeven, door Jacobus van
Deventer, ca. 1565.
34 35

# 8 | Het rijke kloosterleven van Haarlem
senkloosters geweest, die beide
slechts weinig sporen in de Haarlemse
geschiedenis hebben nagelaten
en in de vroegere literatuur
vaak met elkaar verward worden.
Niet alle kloosters waren rijk. Uit
1546 dateert een verklaring van
het Haarlemse stadsbestuur dat
de zusters van het Maria Magdalenaklooster,
evenals die van het
Barrevoetenklooster, zeer arm zijn.
Reformatie
De reformatie maakte een einde
aan het Haarlemse kloosterleven.
In 1581 werden de kloosters opgeheven
en hun bezittingen door de
stad in bezit genomen. De waarde
was zo groot dat er een aparte
rentmeester voor het beheer werd
aangesteld. Uitzondering hierop
was de commanderij van Sint
Jan. De grootmeester van deze
Bladzijde uit het getijdenboek van Beatrijs
van Assendelft, non in het Zijlklooster.
invloedrijke orde wist een overeenkomst
met de stad te sluiten.
De kerk werd onteigend en voor de
protestantse dienst ingericht, maar
het klooster mocht blijven bestaan.
Er mochten echter geen nieuwe
broeders worden opgenomen en
na de dood van de laatste broeder
zou de stad de bezittingen van het
klooster alsnog in bezit mogen
nemen.
Van het Jansklooster (de Commanderij)
zijn verschillende stukken
bewaard gebleven betreffende de
Goederen die
ze op hun vlucht
hadden meegenomen
stichting van kapelanieën. Kapelanieën
zijn giften door rijke burgers
aan de kerk of een klooster in geld
of goederen voor het doen lezen
van zielenmissen voor hun overleden
familieleden. Deze missen
moesten plaatsvinden in een bepaalde
kapel of voor een bepaald
altaar in de kerk door een speciaal
daarvoor ingehuurde priester. Het
eeuwigdurende karakter van deze
kapelanieën werd door de reformatie
tenietgedaan.
Het bed van de pastoor
Vóór de officiële onteigening van
het kloosterbezit in 1581, waren
veel kloosterlingen al verdreven.
Tijdens het Beleg van Haarlem
(1572-1573) waren veel kloosters
in puin geschoten, andere
werden geplunderd. Sommige
kloosterlingen vonden onderdak
bij familieleden, anderen vluchtten
naar kloosters in de nog katholieke
gebieden. Allen namen aan
roerende goederen mee wat ze
konden, waaronder archiefstukken.
Dit verklaart waarom er hier in
Haarlem weinig archieven van de
kloosters bewaard zijn gebleven.
Van sommige kloosters, zoals dat
van de Cellebroeders, Sint Catharina
en de tertiarissen van Sint Clara,
is hier zelfs geen enkel archiefstuk
aanwezig. Daarentegen kwam in
1625, met de verwerving van de
bezittingen van de commanderij
van Sint Jan, ook het archief van
deze orde vrijwel geheel in de
handen van de stad.
Interessant is de blik die de archieven
ons gunnen in het leven van
de kloosterlingen, speciaal in de
tijd van vervolging en opheffing.
Meerdere stukken zijn bewaard
gebleven over het in bewaring
geven door kloosterlingen van
goederen die ze op hun vlucht
meegenomen hadden. Zoals het
bed van de pastoor van Hazerswoude,
Dirck Gerritsz. de Vrije,
dat hij in Amsterdam in bewaring
gegeven had. De kerk van Hazerswoude
werd namelijk bediend door
de Haarlemse Jansheren.
Verklaring van de ‘burgermeesteren der stede van Haerlem’, dat de zusters van het Maria
Magdalenaconvent, evenals die van het Barrevoetenconvent, zeer arm zijn, 1546.
Het zilverwerk van genoemde
kerk was te Utrecht in bewaring
gegeven, en werd daar in 1595
verkocht.
Jansheren
Van de Jansheren is bekend dat
zij, na de verwoesting van hun
klooster tijdens het Beleg, op
verschillende plaatsen binnen en
buiten de stad gewoond hebben,
waaronder enige tijd in een huis
in de Smedestraat. Het duurde tot
1595 voordat zij in hun summier
herbouwde klooster konden terugkeren.
Hoewel er toen nog maar
vier Jansheren over waren, zou het
nog dertig jaar duren voordat de
laatste van hen de geest gaf. Pas
in 1625, na de dood van commandeur
Andries Pietersz. van Souwen,
kon de stad de goederen van het
klooster in bezit nemen.
Met het gereedkomen van deze
inventaris is opnieuw een rijke
bron voor de bestudering van de
Haarlemse geschiedenis beschikbaar
gekomen.
Overzicht Haarlemse kloosters
en stichtingsdatum
Mannenkloosters
1249 Karmelietenklooster
(Vrouwenbroeders)
ca. 1290 Dominicanen (Predikheren,
Jacobijnen)
1310 Commanderij van Sint Jan
vóór 1406 Regulierenklooster [gelegen
buiten de stadsmuren]
1414 Witte Herenklooster (Sint
Anthonisboomgaard)
1453 Minderbroedersklooster
(‘Heilig Land’)
1490 Heremieten van Sint Augustinus
1496 Cellebroeders
Vrouwenkloosters/-gemeenschappen
ca. 1261 Begijnhof
vóór 1372 Zijlklooster
ca. 1395 Sint Catharinaklooster
vóór 1400 Sint Ceciliaklooster
vóór 1415 Sint Michielsklooster
vóór 1445 Sint Ursulaklooster
ca. 1446 Sint Margarethaklooster
(Margrietenconvent)
1465 Karmelietessen (Barrevoetenzusteren)
? tertiarissen van Sint Clara
1469 Clarissenklooster
1475 Sint Maria Magdalenaklooster
vóór 1485 Sint Annaklooster
36
37

# 8 | Aanwinsten
Tekst: Helen van der Eem / beeld: Noord-Hollands Archief
Nieuwe archieven
en collecties
Bij het Noord-Hollands Archief zijn de afgelopen maanden diverse nieuwe archieven
binnengekomen. In deze rubriek aandacht voor enkele van die archieven, die ondertussen
te raadplegen zijn in de studiezaal.
Voorblad prospectus van het Rijksinstituut
tot opleiding van Teekenleeraren in Amsterdam,
1914-1937.
Instellingen in de
provincie
Aanvullingen op de collectie
van Losse Aanwinsten
(verkregen vanaf 1984) van
het Noord-Hollands Archief,
1580-2006, inv. nrs. 158-
198: 0,65 m
Inv. nr. 162: Sinterklaasboek van
de Bonaventuraschool in Haarlem
(Wouwermanstraat in de Kleverparkbuurt),
1953-1972. Met los
inliggende briefjes, gedichten,
tekeningen enz.
Inv. nr. 163: Manuscript van Harry
Prenen voor de Jaarzang 1959 van
de Sociëteit Trou Moet Blycken in
Haarlem, 1959. Harry (Henricus
Lucas) Prenen (1915-1992) was
auteur, aquarellist, dichter, etser,
historicus, illustrator, kunstcriticus,
pastellist, pentekenaar en politiektekenaar.
Hij was werkzaam als leraar
geschiedenis aan het Mendelcollege
in Haarlem. Het manuscript
is geschreven op proefwerkbladen
van die school.
Inv. nrs. 165-178: Stukken betreffende
de familie Van Hilten in Bennebroek,
(1663) 1740-1828.
Inv. nr. 179: Stukken betreffende
de NV Maatschappij tot voortzetting
van de Drijfriemenfabriek
voorheen firma A. Drost en Zoon in
Haarlem, 1904, 1909-1910, 1915,
1926, 1929, z.j. De NV Maatschappij
tot voortzetting van de
Drijfriemenfabriek voorheen firma
A. Drost en Zoon werd in 1801
opgericht door Adriaan Drost als
leerlooierij A. Drost en Zoon. Door
de toenemende industrialisatie
ging het bedrijf in 1900 over op de
productie van leren aandrijfriemen
voor machines. Het bedrijf was
gevestigd aan de Harmenjansweg
in Haarlem.
Inv. nr. 180: Brief van Jacques Hartog
in Amsterdam aan de redacteur
van de Oprechte Haarlemsche
Courant in Haarlem over meerdere
onjuistheden over zijn opleiding en
ontmoetingen met componisten en
artiesten in een aan hem gewijd
artikel (verschenen in het nummer
van 12 oktober 1912), 17 oktober
1912. Jacques Hartog (Zaltbommel
24 oktober 1837-Amsterdam
3 oktober 1917) was muziekpedagoog
en musicoloog. Hij was actief
in de Maatschappij tot Bevordering
der Toonkunst. Daarnaast was hij
vanaf 1903 privaatdocent aan de
Universiteit van Amsterdam en
van 1886-1913 leraar muziekgeschiedenis
aan het Amsterdamse
Conservatorium. In 1910 werd hij
benoemd tot Ridder in de Orde van
Oranje-Nassau. Hij schreef monografieën
over onder andere Mozart
(1904), Beethoven (1904), Haydn
(1905), Mendelssohn (1908), Schumann
(1910) en Bach (1911).
Rijksinstituut tot Opleiding
van Teekenleeraren in Amsterdam,
1914-1937: 0,50 m
De Rijksnormaalschool voor
Teekenonderwijzers is opgericht in
1881 en was ondergebracht op de
bovenste verdieping van het Rijksmuseum.
De vierjarige dagopleiding
leidde op tot docent tekenen
in het voortgezet onderwijs. In
juli 1923 veranderde de naam in
Rijksinstituut tot Opleiding van
38 39

# 8 | Aanwinsten
Teekenleeraren. De school was tot
1938 gehuisvest in het Rijksmuseum.
Vervolgens werden opleiding
en personeel ondergebracht bij het
Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs,
kortweg Kunstnijverheidsschool,
sinds 1968 Gerrit Rietveld
Academie.
Kapteyn, H.J., te Haarlem,
1926-1964: 0,25 m
Huibert Jan Kapteyn, ook wel
Kapteijn, (Oterleek 30 maart
1899-Zaanstad 6 februari 1987),
was vanaf 1921 werkzaam bij de
Noord-Zuid-Hollandsche Vervoer
Maatschappij NV (NZH). Na het
volgen van verschillende opleidingen
werd hij aangesteld als
technisch ambtenaar. Kort voor
de Tweede Wereldoorlog werd hij
benoemd tot inspecteur van het
materieel en in 1944 tot hoofdinspecteur.
In 1949 werd hij chef
Technische Dienst en op 3 mei
1957 volgde zijn benoeming tot
adjunct-directeur. De functie van
chef Technische Dienst bleef hij
daarnaast ook vervullen. In 1964
ging hij met pensioen.
Aangesloten
gemeenten
AALSMEER
GEMEENTEBESTUUR VAN
AALSMEER, (1950) 1986-
1995 (2001): 47,75 M
Het archief bevat onder andere
stukken betreffende de Stichting
Korenmolen De Leeuw, 1989-1995
(1996), en de Stichting Historische
Tuin Aalsmeer, (1975) 1978-1995.
BEVERWIJK
Van Tongeren Kennemer BV
(VTK) te Beverwijk, 1908-
1981: 5,75 m
Van Tongeren Kennemer BV vindt
zijn oorsprong in 1893, toen Martinus
Witkamp in eerste instantie
begon met het vervaardigen van
fietsen, later gevolgd door auto’s
en motorfietsen, onder de naam M.
Witkamp, rijwielfabrikant De Kennemer.
In de jaren twintig van de
twintigste eeuw specialiseerde het
bedrijf zich in de productie van industriële
stofvangers. De uitvinder
van de cycloon of stofvanger, een
apparaat waarmee het mogelijk
werd om stofdeeltjes uit de lucht
NZH-bus, uit de collectie van H.J. Kapteyn,
1926-1964.
te filteren, was ir. Herman van
Tongeren (1899-1944), in 1928
afgestudeerd aan de Technische
Hogeschool in Delft in werktuigbouwkunde
met als specialisatie
aerodynamica.
Vanaf de jaren veertig ging men
nauw samenwerken met Kennemer
Luchtbehandeling BV te Beverwijk
en in 1991 fuseerden ze tot Van
Tongeren Kennemer BV.
Bouwvergunningendossiers
van de gemeente Beverwijk,
(2003) 2004-2010 (2013):
34,40 m
Zie toelichting onder Bloemendaal.
BLOEMENDAAL
Bouwvergunningendossiers
van de gemeente Bloemendaal,
(1884) 1900-1988
(1999): 54,90 m
Bouwvergunningendossiers
van de gemeente Bennebroek,
1905-2008: 21,75 m
De totstandkoming van de Woningwet
van 1901 betekende het
begin van geregelde overheidszorg
met betrekking tot het bouwen.
Het doel van de Woningwet was
om bewoning van slechte en
ongezonde woningen onmogelijk
te maken en de bouw van goede
woningen te bevorderen. In Nederland
bepaalt de Woningwet voor
welke bouwwerken een vergunning
vereist is. De vergunning wordt
afgegeven door de gemeente. De
bouwvergunning is met ingang van
1 oktober 2010, met de inwerkingtreding
van de Wet algemene bepalingen
omgevingsrecht (Wabo),
vervangen door de omgevingsvergunning.
HAARLEM
Nederlandse Protestanten
Bond (NPB), afdeling Haarlem,
1884-1976: 0,10 m
De NPB, afdeling Haarlem werd in
1884 opgericht en in 1976 opgeheven.
De afdeling had een eigen
leesbibliotheek die openstond voor
iedere belangstellende persoon.
Verder gaf zij godsdienstonderwijs
in vrijzinnige geest aan personen
boven de 12 jaar. Ook had de afdeling
een zondagsschool.
Vereniging van Vrijzinnige
Protestanten, afdeling
Haarlem-Noord, (1867)
1926-1979 (1980): 1,10 m
De Vereniging van Vrijzinnige
Protestanten, afdeling Haarlem-
Noord werd op 10 februari 1927
opgericht. De afdeling wilde de
vrije ontwikkeling van het godsdienstig
leven bevorderen door
liturgische diensten, catechetisch-
en zondagsschoolonderwijs,
lezingen, propaganda-avonden en
verspreiding van godsdienstige
literatuur. Op 1 juli 1979 ging de
afdeling Haarlem-Noord op in de
landelijke vereniging (Vrijzinnige
Geloofsgemeenschap Nederlandse
Protestanten Bond (NPB)). De
landelijke vereniging bestaat nog
Café ‘Het Ronde Huis’ aan het einde van
de Zeeweg. Het werd ontworpen door de
Bloemendaalse architect H.W. van Kempen
en in februari 1932 in gebruik genomen. Op
22 april 1944 is het om militaire redenen
afgebroken.
steeds, maar de naam wijzigde een
aantal keer.
Stichting Restauratiefonds
Grote of Sint Bavokerk te
Haarlem, 1978-2011: 0,10 m
De Stichting Restauratiefonds
Grote- of Sint Bavokerk is opgericht
op 7 december 1966. Het doel
was om gelden in te zamelen voor
ondersteuning van de restauratie
waarmee de kosten van de
kerkvoogdij en de rentekosten van
de voorfinanciering betaald zouden
kunnen worden. Het duurde tot
1980 voor de financiering door de
40 41

# 8 | Aanwinsten
overheid was geregeld. In 1985
werd de restauratie voltooid.
Het Restauratiefonds is nadien
met een verkleind bestuur blijven
bestaan en ontvangt nog steeds
bijdragen voor toekomstig onderhoud
van de kerk.
HAARLEMMERLIEDE EN
SPAARNWOUDE
Bouwvergunningendossiers
van de gemeente Haarlemmerliede
en Spaarnwoude,
(1945) 1946-2010 (2012):
18,25 m
Zie toelichting onder Bloemendaal.
Een overzicht van grootschalige
bouwplannen, 1965-1980, en een
lijst van bijzondere gebouwen en
monumenten zijn opgenomen in
de inventaris.
HAARLEMMERMEER
Aanvulling op de collectie
Handschriften van het Historisch
Archief Haarlemmermeer,
1829-1936 (1963), inv.
nr. 31: 0,05 m
Inv. nr. 31: Begrafenisboek van de
Algemene Begraafplaats in Nieuw-
Vennep, 1867-1936. Het boek is
vanwege slechte materiële staat
alleen digitaal raadpleegbaar.
UITGEEST
Aanvulling op het archief van
de NV Hollandsche Melksuikerfabriek
(HMS) in Uitgeest,
1897-2003, ongenummerd:
1,00 m
In 1897 werd een firma opgericht
door drie scheikundigen in Amsterdam
(de heren Boldingh, Van der
Heide en Proost), met het doel in
Uitgeest een bedrijf voor de verwerking
van wei, een restproduct
van de kaasindustrie, te vestigen.
Op 2 april 1900 werd de firma
omgezet in de NV Hollandsche
Melksuikerfabriek, afgekort HMS.
Tot na de Tweede Wereldoorlog
was de HMS de enige melksuikerfabriek
in Nederland.
Het werd gaandeweg steeds
duidelijker dat de weileveranciers
de weiverwerking in eigen
hand wensten te nemen. De HMS
kreeg steeds meer te maken met
concurrentie, terwijl de financieringscapaciteit
gering was. Door
de overname van de aandelen zou
de zaak betere mogelijkheden
krijgen en sterker komen te staan.
Het veiligstellen van de levering
van grondstoffen betekende de
continuïteit van de HMS. In 1971
werden de aandelen van de HMS
voor gelijke delen overgenomen
door de Coöperatie Noord-Holland
in Opmeer en de Coöperatie
Domo-Bedum in Beilen, twee grote
grondstofleveranciers. Door fusies
in latere jaren werd de HMS uiteindelijk
een onderdeel van Campina
Melkunie met het hoofdkantoor
in Veghel. In 2002 werd de HMS
gesloten.
Bouwvergunningendossiers
van de gemeente Uitgeest,
1902-1980: 23,90 m
Zie toelichting onder Bloemendaal.
Dienst Gemeentewerken in
Uitgeest, 1920-1990 (1994):
7,60 m
In 1991 veranderde de naam van
de Dienst Gemeentewerken in
Afdeling Grondgebiedzaken van de
gemeente Uitgeest.
VELSEN
Toneelvereniging Advendo in
IJmuiden, (1937) 1958-2012
(2015): 0,75 m
Een conflict vormde op 28 oktober
1937 de aanleiding voor leden van
de toneelclub van de toenmalige
Sint Nicolaasvereniging Ons Belang
om een zelfstandige amateurtoneelvereniging
op te richten met
Fragment uit ‘Overspelen’ van Toneelgroep
Advendo.
Links Ko van der Wel als Bolderman in ‘Duizend
Weken’ van Toneelgroep Advendo.
de naam ‘Alleen de Vriendschap
en Nederigheid Doen Overwinnen’,
ofwel kortweg ‘Advendo’. De eerste
voorstelling, de klucht Amor en
bananen, werd op 5 februari 1938
opgevoerd. De voorlopig laatste
voorstellingen vonden plaats op
4 en 5 mei 1941, omdat Advendo
weigerde zich te onderwerpen
aan de bepalingen van de door
de Duitse bezetter ingestelde
Nederlandsche Kultuurkamer. Het
kasgeld werd op de bank gezet
en het optreden in het openbaar
werd gestaakt. Kort na de Tweede
Wereldoorlog kwamen het bestuur
en de leden weer bijeen en werden
de activiteiten hervat. De vereniging
werd uiteindelijk opgeheven
in 2015.
Stichting Rijnmond Noordzeekanaal
in IJmuiden,
(1961) 1962-1967: 0,40 m
De Stichting Rijnmond Noordzeekanaal
is opgericht op 15 augustus
1962 met als doelstelling volgens
de statuten: ‘bekendheid geven
aan de omvangrijke werken ter
verbetering van de havenmond
van IJmuiden en de huidige en
toekomstige belangen in het licht
te stellen, welke voor het gehele
gebied van het Noordzeekanaal
aan de totstandkoming van deze
werken zijn verbonden.’ In het
bestuur van de stichting hadden
onder anderen burgemeesters
van Amsterdam, Haarlem, Velsen
en Zaandam zitting. Zo werden
de belangen van vier gemeenten
gebundeld. Op 15 juni 1967 werd
de havenmond van IJmuiden officieel
geopend door H.M. Koningin
Juliana.
Vóór de formele oprichting van de
Stichting Rijnmond Noordzeekanaal
functioneerde sinds november
1961 een voorbereidingscommissie,
die zich behalve met problemen
betreffende de oprichting van
de stichting, in het bijzonder ook
bezig hield met de voorbereiding
van de praktische werkzaamheden,
zoals het overwegen van de te
voeren publiciteit en de daarbij te
gebruiken media. De naam Stichting
Havenmond IJmuiden werd
wel gebruikt voorafgaand aan de
officiële oprichting.
Zicht op de havenmond en de semafoor.
Gemeente Velsen, 1960.
42 43

Spelen met speelgoedvliegtuigjes,
foto: Bert van Voorden, Haarlem (1960-1970),
collectie Noord-Hollands Archief.
Noord-Hollands Archief
Postbus 3006
2001 DA Haarlem
(023) 5172700
www.noord-hollandsarchief.nl
info@noord-hollandsarchief.nl
www.facebook.com/nharchief
www.twitter.com/nharchief