NHA UITGELICHT juli 2021 / nummer 16

Juli 2021 / Nummer 16
UITGELICHT
10
De
macht van een minister
Harry Borghouts blikt terug op de
Icesave-affaire tijdens zijn functie
als Commissaris van de Koningin.
18
Zoeken zó eenvoudig
De computer heeft het zoeken in
handgeschreven teksten een stuk
eenvoudiger gemaakt.

inhoud
Colofon
Eindredactie:
Annabelle Arntz, Christine Tinssen
Aan dit nummer werkten mee:
Alexander de Bruin
Helen van der Eem
Hannah Goedbloed
Harco Gorter
Lise Koning
Jan Kruidhof
Vannessa Timmermans
Wim de Wagt
Lieuwe Zoodsma
Vormgeving:
Michael Kolf - picadia.to the point.
10
Interview met
Harry Borghouts
over economische stromen, IJmond-samenwerking
en de Icesave-affaire.
5
Uitgelicht
Een woord vooraf van directeur
Lieuwe Zoodsma.
Druk:
Pantheon Drukkers, Velsen
Oplage:
750
ISSN:
2352 - 0671
Voorzijde omslag:
Grote Sloot 25, Burgerbrug. Heleen Peeters.
Foto-opdracht voor de collectie Provinciale
Atlas Noord-Holland.
22
16
Prikbord
Nieuws van het NHA.
Bronnen geven geheimen
prijs
Doordat computers handschriften kunnen lezen,
is zoeken veel eenvoudiger geworden.
Op stap met Springer
Aan de hand van zijn stadsgezichten reizen we
met Cornelis Springer mee door Noord-Holland.
30
Piramiden in de polder
Een fotografische ode aan de stolpboerderij
door Heleen Peeters.
26 28
6
Pareltjes
De schijnwerper op nieuwe aanwinsten met
betrekking tot de Anglo-Russische invasie
in 1799.
18
Mooi geweest
Terugblik op activiteiten.
32
Topstuk
De Velsense wethouder Jeroen Verwoort
verwondert zich over de gelijkenissen tussen
een fantasietekening van ‘Y-muiden’ en de
huidige visserijhavenplaats.
Van onze stadsfotografe
Stadsfotografe Vannessa Timmermans legde de
verbouwing van De Koepel vast.
38
Nieuwe archieven en
aanwinsten
Medewerkers van het NHA lichten nieuwe
archieven en aanwinsten van de afgelopen
maanden uit.
3

Uitgelicht ...
Interviews
met politiekbestuurlijke
prominenten
uit ons werkgebied
Pieter Schaft en Aafje
Talea Vrijer met hun
dochters Hannie en
Annie in 1923. Deze
foto is afkomstig uit
het familiealbum van
Hannie Schaft.
De zomer van 2021 is in aantocht en het is nog steeds de coronapandemie die
het nieuws beheerst. Gelukkig dit keer in positieve zin. Na een donkere periode
afgelopen winter en voorjaar met een nieuwe lockdown en voor het eerst sinds
de Tweede Wereldoorlog een landelijke avondklok, gaan de besmettingscijfers
met het coronavirus nu gelukkig de goede kant op en worden de beperkingen
stuk voor stuk opgeheven of versoepeld. Dat geldt ook voor de studiezalen en de
tentoonstellingen van het Noord-Hollands Archief die vanaf 1 juni
2021 weer zijn geopend, zij het met enige beperkingen en restricties
voorgeschreven door de GGD Kennemerland en het RIVM.
Hopelijk wordt het na de zomervakantie ook weer mogelijk om
publieksbijeenkomsten te organiseren in onze prachtige Janskerk en
kunnen wij elkaar via openingen, presentaties, lezingen, concerten
of symposia weer fysiek ontmoeten en spreken. Die behoefte aan
ontmoeting en interactie geldt ook voor onze medewerkers en
vrijwilligers die nu al zoveel maanden voor het belangrijkste deel
thuis werken en net als zovelen dolgraag naar kantoor zouden willen
komen om elkaar hier weer te zien en te spreken.
In dit nummer van Uitgelicht besteden wij onder meer aandacht
aan ons ‘oral history project’, waarbij wij nu al gedurende een
reeks van jaren interviews afnemen met politiek-bestuurlijke prominenten uit
ons werkgebied. Zo zijn de afgelopen twee jaar de burgemeesters van onze
partnergemeenten Haarlem en Velsen aan de beurt geweest en werken wij nu aan
de interviews met de nog in leven zijnde oud-Commissarissen van de Koningin/
Koning in de provincie Noord-Holland. Wim de Wagt vertelt over zijn interview met
de voormalige Commissaris van de Koningin, Harry Borghouts (GroenLinks).
Onze medewerker publieksdiensten Jan Kruidhof schreef een interessant
artikel over de nieuwe mogelijkheden die er zijn om met behulp van slimme
computerprogramma’s handgeschreven teksten te doorzoeken. Jan vertelt
zijn verhaal aan de hand van de notarisarchieven van Haarlem en in hoeverre
deze archieven ons iets meer kunnen vertellen over hoe er vroeger met het
slavernijverleden werd omgegaan.
Ik wens u allen een fijne en zonnige zomer en nazomer toe. Hopelijk zonder
een nieuwe coronagolf en/of variant. En tot slot veel leesplezier bij dit nieuwe
nummer van Uitgelicht.
Lieuwe Zoodsma, directeur Noord-Hollands Archief
5

Pareltjes
# 16 | Pareltjes
Tekst: Alexander de Bruin en Hannah Goedbloed / beeld: Noord-Hollands Archief
Pareltjes
In de ochtend van 27 augustus 1799 landde een veertigduizend man tellende
Brits-Russische invasiemacht in de Kop van Noord-Holland, toen onderdeel van de
Bataafse Republiek (het huidige Nederland). Doel van de invasie was om deze
vazalstaat van Frankrijk ten val te brengen en het Huis Oranje-Nassau terug aan de
macht te brengen. De voormalige stadhouder Willem V was enige jaren daarvoor
naar Engeland gevlucht met zijn gezin waar zij als bannelingen leefden. Hij zou nooit
meer voet op Nederlandse bodem zetten en overleed in Braunschweig in 1806.
De Janskerk
opvangplaats
Brits-Russische
krijgsgevangenen
Prent van Russische kozakken in gevecht
met de Bataafs-Franse cavalerie, onbekend,
1799-1805.
Zowel de Brits-Russische leiders
als Willem V waren ervan
overtuigd dat de Nederlandse
bevolking en masse en juichend
de troepen zou binnenhalen
en helpen bij het omverwerpen
van de Bataafse republiek. Maar
dat pakte even anders uit. De
burgers stonden helemaal niet te
juichen langs de weg, integendeel
zelfs.
Nederlaag
Hoewel de invasie in de eerste
weken voorspoedig verliep – op
2 oktober werd Alkmaar ingenomen
– liep de invasiemacht
tegen een aantal gevoelige
nederlagen aan, onder andere bij
Castricum. Deze nederlagen leidden
leidde tot hun overgave op
10 oktober 1799, maar wel onder
zeer gunstige voorwaarden.
De Brit-Russische soldaten
mochten zich terugtrekken met
behoud van hun buit, en zonder
herstelbetalingen te hoeven
doen. Op 19 november waren
alle geallieerde troepen weg
uit Noord-Holland. Interessant
weetje is dat de Janskerk
opvangplaats was van een grote
groep Brits-Russische krijgsgevangenen.
Deze invasie is niet alleen de
grootste oorlogshandeling geweest
op Hollandse bodem, maar
voor die tijd een van de best en
meest uitgebreide in de collectie.
Onlangs is deze collectie zelfs
uitgebreid.
Russische kozakken
De beeldcollecties van het NHA
bevatten meer dan dertig bladen,
met zowel tekeningen, prenten
Bijschrift ...
6
7

# 16 | Pareltjes
als kaarten die verband houden
met deze gebeurtenis en kort na
afloop zijn gemaakt. Samen geven
zij een redelijk gedetailleerd
beeld, vanaf het moment dat de
Anglo-Russische legermacht voet
aan wal zet tot aan hun aftocht
na de nederlagen.
Daar zijn kortgeleden twee
fraaie objecten bijgekomen.
Het gaat om twee uitgeknipte,
gekleurde en ingelijste prenten,
die, afgaand op een opgeplakt
papiertje op de achterzijde, uit
een Franse collectie in de buurt
van Dijon komen. We zien Russische
kozakken in rode uniformen
in heftig gevecht met Bataafs-
Franse cavalerie, in een dramatisch
theatrale setting met een
stervende soldaat in het midden
op de grond.
Voor het
eerst zien we
de Russische
troepen
Boeiend aan deze prenten is dat
we hierop voor het eerst duidelijk
de Russische troepen zien. Op de
andere beelden zien we vooral
de Bataafs-Franse troepen in
gevecht met Anglo-Russische
Prent van Russische Kozakken in gevecht
met de Bataafs-Franse cavalerie, onbekend,
1799-1805.
troepen. Begrijpelijk als je weet
dat die bijna allemaal zijn gemaakt
door dé chroniqueur van
deze gebeurtenis, Dirk Langendijk
(1748-1805), een fanatieke
patriot met een duidelijk Bataafs
perspectief. De maker van de
twee prenten is nog onbekend.
Censuur
In de bibliotheek van het NHA
bevinden zich boeken uit de
negentiende eeuw over die
Brits-Russische invasie in 1799.
Omdat Nederland een vazalstaat
van Frankrijk was, stond drukwerk
dat hier werd uitgegeven
onder censuur van Frankrijk. Niet
verwonderlijk dus dat de boeken
uit die tijd vooral een Frans-
Bataafse invalshoek hebben.
Zo hebben we de volgende pamfletachtige
boeken in bewaring:
Dag-verhaal wegens de landing
der Engelsche en Russische
troupen; ongehoorde wreedheden
door dezelve gepleegt, en
eindelyk de schandelyke aftogt.
Daarnaast is er een verslag dat
ingaat op de heroïsche veldtocht
in Noord-Holland van de Franse
generaal Brune. En ook de patriottische
dichteres Petronella
Moens deed een duit in het zakje
met twee gezangen over de
‘woeste aanval en schandelyke
aftogt der Britten en Russen’.
Aantrekkelijk
Een mooie aanwinst en tegenhanger
is de Engelse uitgave:
A narrative of the expedition
to Holland, in the autumn of
the year 1799. Een verslag van
Edward Walsh, dat al snel na de
Reclame voor
het prachtige
Noord-Holland
Gravure, gebaseerd op de schetsen van
Edward Walsh, 1800.
invasie het licht zag. Wat deze
verzorgde uitgave nog aantrekkelijker
maakt, is de toevoeging
van zeven gravures, die gebaseerd
zijn op de zelfgemaakte
schetsen van Walsh.
Het doel van Walsh met dit boek
lijkt tweeledig te zijn. Naast het
streven naar een goed gedocumenteerd
verslag, wil de schrijver
zijn lezers ook aangename
verpozing bieden. Opmerkelijk is
dat hij in het voorwerk reclame
maakt voor het prachtige Noord-
Holland. En dit laatste kunnen we
nu nog steeds beamen..
8
9

# 16 | Minister zette provincie in kwaad daglicht
Tekst: Wim de Wagt / beeld: Noord-Hollands Archief, Jos Fielmich
Minister zette provincie
in kwaad daglicht
Harry Borghouts was Commissaris van de Koningin in Noord-Holland in 2002-
2009. Hij was de eerste GroenLinks-politicus in deze functie. In zijn periode was hij
nauw betrokken bij verschillende belangrijke bestuurlijke ontwikkelingen, zoals de
veiligheidsagenda van de regio IJmond en de discussie over de Randstadprovincie.
Zijn naam is ook verbonden met de geruchtmakende Icesave-affaire tijdens de
bankencrisis. In het interview dat ik met hem voor het NHA had voor het Oral Historyproject
deed hij onder meer een boekje open over de rol van toenmalig minister van
Financiën Wouter Bos in deze affaire. Hier volgen enkele fragmenten uit het interview.
Ik pleitte voor
een provincie van
Noord-Holland,
Utrecht en
Flevoland ineen
Mevrouw Borghouts strikt de das van haar
man, Fotopersbureau De Boer, 2002.
Rechterpagina Harry Borghouts, 2020.
10
Wat ziet u als uw belangrijkste
wapenfeiten als CvdK?
‘Het woord ‘trots’ gebruik ik
eigenlijk nooit, maar in dit
geval wel: de restauratie van
het provinciehuis (2007-2009).
Dat was een geweldige klus.
Hoogstnoodzakelijk ook. Maar
die noodzaak zag alleen ík in
het begin, plus de conservator
van de provincie, Gerrit Bosch.
Maar eerst moest ik natuurlijk
het geld veroveren bij Gedeputeerde
Staten. Uiteindelijk kwam
het er: zestien miljoen. Het
provinciehuis is heel erg mooi
geworden. Ook van buiten is het
in oude glorie hersteld. Naast de
hoofdkap zitten nu weer twee
zijkappen. Die waren gesloopt in
de jaren dertig vanwege bouwvalligheid
en nooit herbouwd.’
‘Verder hebben we een veiligheidsagenda
gemaakt met de
gemeenten Velsen, Beverwijk en
Uitgeest, omdat in hun gemeentes
delen van Tata Steel liggen
(toen heette dit nog Corus). En
dat was nodig ook. Tata had een
uitstekende brandweer, maar
die werkte uitsluitend binnen de
grenzen van het bedrijf.
11

# 16 | Minister zette provincie in kwaad daglicht
En hoe goed de brandweer van
Tata ook was, soms was er meer
mankracht nodig. De gemeentelijke
brandweerkorpsen op hun
beurt waren wel op orde, maar
niet sterk genoeg om rampen
te bestrijden. Die verschillende
korpsen heb ik bij elkaar
gebracht in een overeenkomst,
zodat ze elkaar over en weer
konden bijstaan.’
Voordat we één
alternatief hadden
neergelegd,
had hij al ‘nee’
gezegd
De eerste werkdag van Commissaris van
de Koningin Harry Borghouts, Fotopersbureau
De Boer, juni 2002.
Géén Randstadprovincie
Er wordt al jaren gesproken over
het opheffen of samengaan van
provincies. U heeft weleens verkondigd
dat u nieuwe territoriale
indelingen ziet ontstaan, gebaseerd
op economische stromen.
Een bestuurlijk gebied bestaande
uit IJmuiden, Amsterdam, Amersfoort,
Lelystad, dat in plaats zou
komen van de provincies Noord-
Holland, Utrecht en Flevoland.
Dat is er niet gekomen, maar
intussen is wel de Metropoolregio
Amsterdam (MRA) opgetuigd.
Hebben de provincies in
hun huidige vorm nog bestaansrecht?
‘Ik denk het wel, maar ze moeten
in mijn ogen wat groter worden.
Het bestaan van die economische
stromen was precies de reden
dat ik pleitte voor een provincie
van Noord-Holland, Utrecht en
Flevoland ineen. Zuid-Holland,
West-Brabant en Zeeland zouden
een andere kunnen vormen.’
‘In die tijd was Ivo Opstelten
burgemeester van Rotterdam.
Hij verzette zich tegen mijn idee.
Toen heb ik hem gevraagd: “Als
je nu eens kijkt hoe de economische
stroom loopt.” Hij zei: “Ja,
we hebben heel weinig tot niks
te maken met Amsterdam.” Want
daar ging de discussie over: de
provincie Randstad. Daar had
hij voor gepleit. Ik zei: “Maar als
je nu eens kijkt hoe de economische
stroom in werkelijkheid
loopt, hoe de samenhang in
elkaar zit.” “Nou,” zei hij, “Rotterdam,
Moerdijk, West-Brabant,
Antwerpen. Dat is hoe de stroom
loopt. Rotterdam heeft economisch
weinig tot niets te maken
met het Noorden.”
‘Maar de provincie Noord-Holland/Utrecht/Flevoland
is er niet
gekomen. Er is wel een congres
geweest over een eventuele
provincie Randstad. Ik moest
daar spreken. Van tevoren werd
er gepeild hoe de zaal erover
dacht. Twintig procent was voor
mijn idee, de rest was voor de
Randstadprovincie. Na mijn
speech was veertig procent voor
mijn idee.’
‘Dankzij de Metropool Regio
Amsterdam wordt er nu veel samengewerkt
door de gemeenten
in deze regio. Dat is een goede
ontwikkeling, omdat Amsterdam
echt het centrum van de regio
Harry Borghouts, 2020.
is. Voeg daarbij de economische
kracht, dan vind ik de MRA zeker
levensvatbaar.’
Het betekent wel dat het provinciebestuur
zijn macht moet
delen.
‘Ja, maar ook Amsterdam kan
niet alles zelf doen. Ook zij hebben
andere overheden nodig. De
aanwezigheid van veel expats
bijvoorbeeld vraagt om landelijke
gebieden voor de recreatie.
Amsterdam alleen kan dat niet
bieden. Er is altijd wel een mate
12
13

# 16 | Minister zette provincie in kwaad daglicht
van afhankelijkheid, zij het bij de
een wat meer dan bij de ander.
Ik merkte wel dat de provincie
Zuid-Holland veel meer moeite
had met de regio Rotterdam, dan
de provincie Noord-Holland met
Amsterdam.’
Kwaad daglicht
Gedurende uw ambtsperiode
speelde de zogenaamde Icesaveaffaire,
die erop neerkwam dat
de provincie geld had staan bij
de onlinespaarbank Icesave, die
onderdeel was van de IJslandse
bank Landsbanki.
‘Zo noem ik het niet, ‘Icesaveaffaire’,
want wij hadden geen
geld op de Icesave-bank. Degene
die dat steeds heeft gezegd was
minister van Financiën Wouter
Bos (PvdA). Die wilde de provincie
Noord-Holland in een kwaad
daglicht stellen. Wij hadden
enkele tientallen miljoenen in reserve,
verdeeld over wel vijf banken.
Landsbanki was er slechts
één van en dat was al jaren zo.
Maar toen ging Landsbanki failliet
tijdens de financiële crisis.’
‘Vervolgens was de vraag: hoe
krijgt de provincie Noord-Holland
dat geld terug? Maar mét Noord-
Holland vroegen heel veel anderen
hun geld terug, ook het Rijk.
De provincie Noord-Holland heeft
toen heel snel gehandeld. Wij
hebben gelijk met een advocaat
beslag gelegd op bezittingen,
zowel onroerend goed als geld,
van Landsbanki. Een paar dagen
later zou dat beslag geëxecuteerd
worden. Daarmee zouden
wij onze achtenzeventig miljoen
terug hebben. Maar dat beviel
het ministerie van Financiën, lees
de heer Bos, niet.’
Waarom niet?
‘Dat is heel onduidelijk. Ik denk,
omdat hij de regie wilde hebben
over alles. Ik ben twee keer
met mijn gedeputeerde naar het
ministerie van Financiën gegaan,
waar ik met Bos heb overlegd.
We hadden zeker drie, vier varianten
bedacht, waarbij dan het
ministerie zou worden betrokken.
Maar de
beeldvorming
is gebleven
Maar voordat we één alternatief
hadden neergelegd, had hij al
‘nee’ gezegd. Hij wilde absoluut
zelf de regie over alles hebben.’
‘Hij is een man die altijd de
macht wil en zijn gelijk wil krijgen.
Zo heb ik hem leren kennen.
Maar goed, hij liet een Koninklijk
besluit maken waarin het de
provincie verboden werd om dat
beslag te executeren. Het conceptbesluit
werd ook getekend
door de minister van Binnenlandse
Zaken, Guusje ter Horst
(PvdA). Vanuit Bos’ gedachte de
macht te willen hebben en alles
zelf te willen regelen, begreep ik
dat en verwachtte ik het ook. Van
de minister van Binnenlandse
Zaken, die de Grondwet heeft na
te leven, verwachtte ik dat niet.’
‘Ter Horst neem ik het eigenlijk
nog kwalijker dan Bos. Maar het
kwaad was al geschied. We zijn
in beroep gegaan bij de Raad
van State, een paar maanden
later kwam de uitspraak. De Raad
van State liet die twee ministers
alle hoeken van de kamer zien.
Wij kregen volstrekt gelijk. En
terecht, want het was het vrije
terrein van de provincie om dit te
doen en het was niet het terrein
van het Rijk. Uiteindelijk hebben
we ons geld teruggekregen, met
rente zelfs.’
In de beeldvorming ontstond
het verhaal dat jullie een scheve
schaats hebben gereden.
‘En dat hebben we niet kunnen
rechttrekken. Dat kwam
ook door Bos. Die heeft veertien
dagen lang steeds maar gezegd,
als een grammofoonplaat: “De
provincie Noord-Holland dringt
voor op de andere schuldeisers.”
Hetgeen absoluut niet het geval
was, want die andere schuldeisers
zouden ook hun geld
terugkrijgen. Bovendien, tien
andere overheden, met name
gemeenten, trokken met ons op.
Die zaten in hetzelfde schuitje,
vertrouwden ons, lieten het aan
ons over. Maar Bos bleef zijn
beschuldiging herhalen.’
‘Totdat de pers doorkreeg dat het
helemaal niet zo was zoals Bos
het presenteerde in de media. Hij
heeft zelfs een keer ingebroken
in een tv-interview dat ik gaf bij
een nieuwsrubriek. Hij beweerde:
“Wat Borghouts nu zegt, is niet
zo.” Hij hield vol dat hij gelijk
had. Daar is niet tegen te vechten.
Hij was bovendien minister
en wat moet dan zo’n provincie.’
‘Dat wij gelijk kregen van de
Raad van State heeft toen helaas
weinig aandacht gekregen. Die
uitspraak kon hij niet tegenhouden,
maar het beslag op onze
tegoeden konden we niet meer
uitvoeren. Daarom gingen we in
overleg met de IJslandse regering
en dat heeft zijn vruchten
opgeleverd. Bedrag plus rente.
Maar de beeldvorming is gebleven
en is slecht voor ons. Maar
dat is ook gecreëerd door Bos.’
Wat kun je daaraan doen als
provincie?
‘Niets. Het nu vertellen.’
In een interview hebt u gezegd
dat u naar aanleiding van de
Landsbanki-affaire eigenlijk al
eerder met het hele college had
moeten aftreden.
‘Dat is juist. Dat heb ik ook
gezegd in een interview met, ik
meen, NRC. Tot dat inzicht kwam
ik later. En dat is nu nog steeds
mijn overtuiging.’
‘Waarom bent u toen niet afgetreden?
‘Omdat ik meer op de schuldvraag
heb gelet dan op de
verantwoordingsvraag. En die
verantwoording is later sterker
geworden.’ .
Provinciehuis Haarlem,
foto: provincie Noord-Holland.
Harry Borghouts, Commissaris
van de Koningin van 2002
tot 2009, werd in februari
2020 geïnterviewd door
Wim de Wagt voor het Oral
History-project met oudbestuurders
van Haarlem en
Noord-Holland. De filmopname,
gemaakt door Jos
Fielmich, is op te vragen op
de studiezaal van het NHA.
14
15

Prikbord
425 jaar Stadsbibliotheek
In september en oktober is een tentoonstelling
gepland in de Commandeurszaal
van het NHA ter ere van het
425-jarig jubileum van de Stadsbibliotheek
Haarlem. Er is een selectie
te zien van de mooiste werken uit
verschillende collecties waaronder
de Oude Boekerij, bibliofiele uitgaven
en pop-upboeken, die in de depots
van het NHA worden bewaard. Een
hoogtepunt is de zogenaamde Haarlemse
Bijbel uit de vijftiende eeuw.
Een prachtig verlucht manuscript van
Haarlemse makelij én het voormalige
bezit van de Haarlemse commanderij
van Sint Jan.
Leven in Lagen
Nog tot het eind van dit jaar is in het archeologiemuseum
Huis van Hilde in Castricum de tentoonstelling
‘Leven in Lagen’ te zien met beeldmateriaal uit de
Provinciale Atlas Noord-Holland. Deze tentoonstelling
toont de geschiedenis van het landschap van Noord-
Holland in verschillende lagen, en laat zien hoe de
mens in dit landschap zijn leven leidde. Je ziet spectaculaire
vondsten uit verschillende landschapperiodes.
Van palen van een Romeinse wachttoren bij Krommenie
tot een vondst uit het verdronken dorp Etersheim.
Bekijk op huisvanhilde.nl alvast de introductiefilm.
NHA - Topstukken
Vanaf medio november tot eind december zijn in de
Commandeurszaal in de Janskerk topstukken uit de
NHA-collectie te zien. Onderdeel van de tentoonstelling
zijn onder meer de stadsrechten, het familiealbum
van Hannie Schaft en een rampenplankaart van
de Haarlemse brandweer uit 1895. Meer informatie
over een aantal van deze topstukken staat beschreven
in Uitgelicht nr. 15.
Digitaal informatiebeheer
Hoe houden we oude digitale bestanden
toegankelijk?
Een van de belangrijkste voordelen
van de nieuwe digitale archiefbewaarplaats
is dat binnen het NHA
e-Depot oudere bestandsformaten
worden behouden voor toekomstige
raadpleging. Iedereen die belangrijke
bestanden opslaat in een informatiesysteem
om deze op een later
moment weer te openen, wil dat deze
duurzaam toegankelijk blijven. Denk
bijvoorbeeld aan WordPerfect 5.1.,
ooit rond 1990 dé standaard voor alle
tekstdocumenten, maar nu alweer
jaren overschaduwd door Word.
Binnen de preserveringsvoorziening
kunnen deze digitale bestanden actief
worden omgezet naar een meer duurzame
variant mocht dit nodig blijken,
zodat ook deze informatieobjecten
voor toekomstige generaties kunnen
worden bewaard. Er wordt uitgebreid
getest met een aantal archieven van
de Gemeente Haarlem, Omgevingsdienst
Noordzeekanaal en de Provincie
Noord-Holland om dit te kunnen
realiseren.
Gezocht! Verzetsvrouwen uit
Noord-Holland!
Jarenlang waren mannen het boegbeeld van het
verzet in de Tweede Wereldoorlog, en slechts enkele
vrouwen, zoals Hannie Schaft en Corrie ten Boom,
vertegenwoordigden vrouwen in de verhalen over
deze periode. Voor een tentoonstelling zijn collega’s
van het NHA gaan graven en vonden nog veel meer
verhalen over vrouwen uit Noord-Holland die betrokken
waren bij het verzet tegen de bezetter. Maar het
vermoeden bestaat dat er nog veel meer documenten
en foto’s op zolders liggen en herinneringen zijn.
Daarom starten wij een zoektocht naar verhalen,
bronnen, foto’s en contactpersonen van familieleden
van vrouwen die tijdens WOII deelnamen aan het verzet.
Heb jij ook iets voor het NHA? Kijk op de website
en neem contact op!
Kijk voor de actuele informatie over openingstijden
en maatregelen op noord-hollandsarchief.nl.
16
17

# 16 | Bronnen geven steeds meer geheimen prijs
Tekst: Jan Kruidhof / beeld: Noord-Hollands Archief
Bronnen geven steeds
meer geheimen prijs
Handgeschreven teksten die door de computer herkend zijn, kunnen nu supersnel
doorzocht worden in speciale zoekmachines. Op deze manier kun je bijvoorbeeld
ontdekken hoe in Nederland werd omgegaan met slavernij. Wie had er aandelen in
plantages? Hoe werd er omgegaan met mensen die tot slavernij werden gedwongen?
Is Paviljoen
Welgelegen
gefinancierd met
opbrengsten uit
de slavernij?
Boven Prent Paviljoen Welgelegen in Haarlem,
Gebr. Lourier, circa 1825.
Rechts Haarlemse notarisakte waarin
Henriette Wilhelmina Bedloo verklaart dat
Frederica Wilhelmina Michelse geheel vrij
naar Suriname mag reizen.
18
Handgeschreven bronnen zijn
vaak heel interessant, maar
ook moeilijk leesbaar. Met het
project ‘De ijsberg zichtbaar
maken’ leren computers om
deze handschriften te lezen. Het
NHA en het Nationaal Archief
stellen hiervoor gescande
archiefstukken van Haarlemse
notarissen en de Vereenigde
Oostindische Compagnie (VOC)
beschikbaar. De tekstbestanden
die de computer na het lezen
van de archiefstukken heeft
gemaakt, de transcripties, zijn
voor iedereen te downloaden.
We nemen de proef op de som.
Slavernij in de Nederlandse
woonkamers
Milo van der Pol van het Nationaal
Archief reconstrueerde
met behulp van transcripties
een verijdelde slavenopstand in
Indonesië. Is er ook dichter bij
huis iets te vinden over slavernij?
Wat werd er in de negentiende
eeuw in woonkamers en
kantoren in de Republiek en het
vroege Koninkrijk der Nederlanden
over slavernij gezegd?
Hier is al veel over geschreven.
Maar zou er door de nieuwe
transcripties betrekkelijk snel
iets over te vinden zijn in de
Haarlemse notarisakten?
Vrij verklaard
Wie de notarisakten doorzoekt
op het woord ‘slavinne’, stuit
onder meer op het verhaal van
Frederica Wilhelmina Michelse,
die werd geboren op een plantage
in Suriname. In 1802 werd
19

# 16 | Bronnen geven steeds meer geheimen prijs
zij als slavin door het echtpaar
Roux meegenomen naar Holland.
Dertien jaar later stapt de weduwe
van Roux met Frederica naar
een notaris. Frederica is namelijk
van plan om terug te keren
naar Suriname en de weduwe
verklaart daarom zwart-op-wit
dat Frederica helemaal vrij is.
Uit een andere bron blijkt dat dit
plan slaagde en dat haar vrijheid
in Suriname erkend werd.
In 1826 meldde een andere
weduwe zich bij een Haarlemse
notaris. Catharina Theodora Dull
wilde vastleggen wat er met haar
nalatenschap moest gebeuren.
Ze noemt onder meer een zekere
Marianne: ‘geboren in de Colonie
Berbice, uit de malatte slavin
Kittij (...) welk lot ik mij aantrekke’.
Marianne kreeg eenmalig
duizend gulden. Dit kun je vergelijken
met de waarde van 10.752
euro vandaag.
Deze voorbeelden waren met
een paar muisklikken te vinden.
Onderzoek dat eerst maanden
kon duren, hoeft nu dus maar
een paar seconden te kosten. Het
is daarbij belangrijk met verschillende
zoektermen te experimenteren.
Zelfgemaakte zoekmachines
De transcripties zijn ook te doorzoeken
met twee zelfgemaakte
zoekmachines. Bob Coret is de
initiatiefnemer van de site ‘Open
Archieven’, een zoekmachine
waarmee je de eerder genoemde
bronnen van het Nationaal
Archief en die van het NHA kunt
doorzoeken (openarch.nl/htr/).
Gerhard de Kok, universitair docent
aan de Universiteit Leiden,
bouwde een zoekmachine voor
de archieven van onder meer
de VOC en de West-Indische
Compagnie (WIC), te raadplegen
via dekok.xyz/htrsearch/. Ook
bouwde hij een zoekmachine om
het oud notarieel archief (periode
1570-1840) en het nieuw
notarieel archief (1840-1925)
van het NHA te doorzoeken (dekok.xyz/htrsearch/nha).
Het Nationaal Archief lanceerde
onlangs binnen het project ‘De
ijsberg zichtbaar maken’ de zoekmachine
zoekintranscripties.nl.
Spellingsvarianten
De transcripties van de computer
zijn niet altijd letterlijk te
gebruiken. ‘Berbice’ bijvoorbeeld
werd door de computer gelezen
als ‘Berbrie’. Zo zijn er wel vaker
woordjes die niet helemaal kloppen.
Gelukkig kun je vanaf de
zoekmachine van ‘Open Archieven’
in één keer doorklikken naar de
scan van de akte, om zelf het
handschrift te lezen.
Een zoekterm als ‘slavin’ levert in
Open Archieven maar twee resultaten
op, terwijl de zoekmachine
van Gerhard de Kok er veel meer
geeft. Dat komt omdat je bij de
laatste zoekmachine de gevoeligheid
voor spellingsvarianten
kan instellen. De standaardstand
is ‘middel’. Wie op ‘slavin’ zoekt,
krijgt dan ook zoekresultaten
als ‘slaven’, ‘slavinnen’, ‘slaaven’
en het Franse ‘slavins’. Er zitten
namelijk ook Franse, Duitse en
Engelse akten tussen.
Plantages
Een veelvoorkomende frase in
de transcripties is ‘[...] met een
aandeel in dezelfde gebouwen,
gereedschappen, slaven, slavinnen,
vee en zoo voorts’. Dit wijst
meestal op aandelen in een
plantage. Sommige Haarlemmers
bezaten de helft van een
plantage, bij anderen gaat het
om een honderdste of minder.
De weduwe Roux, die Frederica
volledig vrij verklaarde, was
ondertussen ook mede-eigenaar
van twee plantages.
Wie op zoek is naar de locatie
van een bepaalde plantage,
wordt vaak al een beetje op weg
geholpen. De koffieplantage
Bergerac wordt omschreven als
‘gelegen in de kolonie van Suriname,
aan de rivier Commewijne
ter linkerhand in het opvaren,
tussen de plantages Broedersgift
en Breukelerwaard’. Bijna alsof je
een reisgids leest.
Voor locaties is ook de digitale
plantagekaart van Suriname
sinds kort te raadplegen,
gemaakt door journalisten van
KRO-NCRV’s Pointer (pointer.
kro-ncrv.nl/het-slavernijverleden-van-suriname-op-de-kaartgezet#/).
Op de kaart is de informatie van
SurinamePlantages.com gekoppeld
aan een kaart. Je ziet de
locatie en de eigenaren van de
plantage, maar ook de namen die
de tot slaaf gemaakte mensen
daar kregen toen de slavernij in
1863 werd afgeschaft. Vervolgens
kun je ook zien op welke
plantages die namen nog meer
voorkwamen en of ze nu nog in
Nederland voorkomen.
Paviljoen Welgelegen
Geven deze transcripties echt
antwoord op alle vragen? Nee,
niet alles is naar boven gekomen.
De provincie Noord-Holland heeft
onlangs laten uitzoeken in hoeverre
het luxueuze provinciehuis,
Paviljoen Welgelegen in Haarlem,
is gefinancierd met opbrengsten
uit de slavernij. Het paviljoen
Sommige
Haarlemmers
bezaten de
helft van een
plantage
is gebouwd in opdracht van de
Amsterdamse bankier Henry
Hope, die in de Republiek een
van de grootste geldschieters
van plantages was.
Uit het onderzoek bleek dat het
praktisch onmogelijk is dat Henry
Hope aan Welgelegen geen geld
heeft besteed dat was verdiend
aan slavernij, al zal het aandeel
in de bouwsom ook niet heel
groot zijn geweest.
Waren er misschien in de
notarisakten ook negotiaties,
Uitsnede plantagekaart van Suriname.
Uitgelicht de plantage Bergerac. Bron:
Nationaal Archief.
zoals leningen vroeger genoemd
werden, te vinden? De zoektocht
leverde een hele serie staatsleningen
van Hope & Co op, maar
geen negotiatie van Hope voor
een plantage. Wie weet vindt
iemand anders die nog. Dat zou
zomaar kunnen, want zoeken in
de notarisakten was nog nooit zo
eenvoudig..
Een versie van dit artikel,
voorzien van alle links naar
de genoemde zoekmachines,
is te lezen via de website:
noord-hollandsarchief.nl/
verhalen/deijsbergzichtbaarmaken.
Deze rubriek wordt
regelmatig aangevuld met
verhalen die voortkomen uit
de notarisakten.
20
21

# 16 | Op stap met Springer
Tekst: Alexander de Bruin / beeld: Noord-Hollands Archief
Op stap met Springer
Een kunstenaar die tot de absolute top van de Nederlandse, laatromantische school
wordt gerekend, zowel in zijn tijd als vandaag de dag, is Cornelis Springer (1817-1891).
Dat blijkt wel uit de werken die van hem te zien zijn in museale collecties, de grote
vraag naar zijn schilderijen bij verzamelaars, en de prijzen die geboden worden voor
zijn werk op de kunstmarkt.
Springers sfeervolle zomerse
schilderijen met stadsgezichten,
gestoffeerd met allerlei anekdotische
figuurtjes, zijn fantastisch
om te zien en bij weg te dromen.
Zijn talenten waren gescherpt
door zijn twee leermeesters:
de schilders Hendrik Gerrit ten
Cate en Kaspar Karsen, allebei
grootheden uit de negentiendeeeuwse
romantische school.
Niet alleen was Springer een
begenadigd schilder, hij was
ook een getalenteerd tekenaar.
Dat is te zien aan de hand van
de maar liefst 45 tekeningen
die het NHA beheert. Elf bladen
hiervan bevinden zich in
de collectie van de Provinciale
Atlas, de beeldcollectie van de
provincie Noord-Holland. Deze
collectie wordt niet alleen door
het NHA passief beheerd, maar
ook actief levend gehouden en
versterkt met nieuwe acquisities,
waarover straks meer. Vijf van de
elf bladen hebben betrekking op
1
Enkhuizen, de stad die hij op zijn
vele reizen door Nederland het
meest heeft getekend, samen
met Amsterdam en Haarlem.
Twee tekeningen hebben een
Alkmaars en twee een Edammer
stadsgezicht, en twee hebben de
stad Naarden tot onderwerp.
Mooie dwarsdoorsnede
De tekeningen zijn vrijwel allemaal
door Springer uitgebreid
voorzien van dateringen, plaatsaanduidingen
en straatnamen,
en bestrijken de jaren tussen
1862 en 1886. Ze geven een
mooie, representatieve dwarsdoorsnede
van de werkmethode
en stilistische ontwikkeling van
zijn getekende oeuvre uit deze
periode.
Deze collectie tekeningen bevat
onder andere zogenaamde
reisschetsen, zoals die van de
Torenstraat in Enkhuizen uit
1865 (afb. 1). Later gebruikte hij
elementen uit deze tekeningen
Fraaie bladen met
Noord-Hollandse
stadsgezichten
2
voor uitgewerkte compositietekeningen
ten behoeve van een
schilderij. Als geheugensteuntje
maakte Springer verspreid over
het blad kleur- en materiaalnotities,
die hij later gebruikte
voor zijn schilderij.
Hoogtepunten
Van deze compositietekeningen,
die de absolute hoogtepunten
vormen van deze collectie, heeft
de Provinciale Atlas maar liefst
vier bladen in haar collectie.
Zoals die van een straatje in
Alkmaar (afb. 2); het wintergezicht
op het zuiderportaal van
de Zuider- of Sint Pancratiuskerk
22
23

# 16 | Op stap met Springer
4
5
3
24
6
in Enkhuizen (afb. 3) en een
gezicht, volgens de aantekening
van Springer, op de hoek van het
(Zuider)Spui en De Bocht, eveneens
in Enkhuizen (afb. 4). Het
laatste blad betreft een straatgezicht
in Naarden, waarschijnlijk
de Raadhuisstraat (afb. 5).
Historisch belang
De tekeningen zijn in de
afgelopen ruim honderd jaar
verworven en aan de collectie
van de Provinciale Atlas toegevoegd,
dus tamelijk vroeg in de
geschiedenis van de Provinciale
Atlas. De twee Naarder gezichten
zijn de eerste bladen die
zijn verworven, in 1900 (afb. 6).
De meest recente verwerving
dateert uit 2016 en betreft een
tekening met gezicht in de Langestraat
in Alkmaar (afb. 7).
De tekeningen geven een goed
beeld van hoe steden zoals
Alkmaar en Enkhuizen er in de
tweede helft van de negentiende
eeuw hebben uitgezien. En
precies daarin schuilt hun grote,
historische belang. .
7

# 16 | Mooi geweest
Er hebben eind 2020 en in de eerste
helft van 2021 door de coronasluitingen
weinig activiteiten op locatie plaatsgevonden.
Desondanks is er veel moois
geweest om te vermelden.
Hotspots
Sommige lokale gebeurtenissen zijn
vanuit cultuur-historisch perspectief van
dusdanig belang dat deze ook in het
overheidsarchief opgenomen zouden
moeten worden. Het gaat hierbij om
gebeurtenissen die kunnen leiden tot
opvallende interacties tussen overheid
en burgers of burgers onderling. Daarom
is in de selectielijst gemeenten van 2017
de ‘hotspot-monitor’ geïntroduceerd.
Op de website van het NHA is te vinden
welke gemeenten hun Hotspots hebben
vastgesteld. Onlangs zijn Bloemendaal en
Heemstede erbij gekomen. Kijk op: noordhollandsarchief.nl/informatiebeheer/
hotspots.
Podcast ‘Depotkast’
Depotkast raakt steeds meer gevuld. Er zijn nu
zes afleveringen beschikbaar. Recent vertelde Anja
van Zalinge, stadsarcheloog van Haarlem, meer
over de schatten die in de beerputten in Haarlem
worden gevonden. In een andere aflevering neemt
sporthistoricus Jan Luitzen de luisteraar mee in zijn
promotieonderzoek. Hij ontdekte dat op een elitaire
jongenskostschool in het Zuid-Hollandse Veur al in de
jaren 1840 en 1850 cricket, hockey en voetbal werd
gespeeld. Beluister de NHA-podcast via depotkast.com.
Haarlemse
bouwdossiers
Het NHA heeft een nieuwe service! Sinds
januari is het mogelijk om de circa 64.000
bouwdossiers van de Gemeente Haarlem
van 1901 t/m 2010 die in de depots
worden bewaard, online te doorzoeken en
(gratis) digitaal op te vragen.
Handig voor als je zelf gaat verbouwen of
wanneer je extra informatie wilt hebben
over een pand dat je misschien wilt kopen.
Klik in de menubalk op de website noordhollandsarchief.nl
op ’bouwdossiers’.
HisGIS
De kaarten uit 1832 van de kustzone Noord-Holland,
inclusief informatie over de eigenaren van de percelen,
zijn nu online op de website HisGIS te raadplegen.
Hiermee is een schat aan gegevens ontsloten, waar
onder anderen historici, ecologen, terreinbeheerders
en landschapsspecialisten uit kunnen putten. Net als
de andere HisGIS-projecten is dit project bedoeld als
kapstok voor digitale kennis over mensen, bezit, erfgoed,
landschap en sociale en economische ontwikkelingen
in het verleden. Deze data kunnen gelegd worden over
andere kaarten, zoals hoogtebestanden, luchtfoto’s of
oude topografische kaarten. In één oogopslag wordt
duidelijk hoe anders het landschap destijds was. Het
NHA heeft in dit project samengewerkt met de Fryske
Akademy, het Humanities Cluster van de KNAW en de
archeologische afdeling van de provincie Noord-Holland.
Ook een kaart opzoeken? Kijk op: hisgis.nl/projecten/
noord-holland/. Bekijk binnenkort ook de film op
www.noord-hollandsarchief.nl.
Fotoalbum Hannie Schaft
Onlangs verwierf het NHA het baby- en familiealbum
van verzetsicoon Hannie Schaft van een direct familielid
van haar. De foto’s beslaan de periode vanaf vlak na
haar haar geboorte in 1920 tot in de jaren dertig en
laten zien hoe zij opgroeit. Het hele album is online op
de website te bekijken via noord-hollandsarchief.nl/
ontdekken/schatkamer/familiealbum-schaft.
NS onderweg
Sinds april is in de NS-treinen een trailer te zien
van de digitale rondleiding door de Joh. Enschedétentoonstelling.
Ook zijn er aankondigingen voor de webexposities
van de fotocollecties Flip Delemarre en Lars
van den Brink. Nieuwsgierig? Kijk op: noord-hollandsarchief.nl/webexposities
en noord-hollandsarchief.nl/
rondleiding-enschede.
26 27

# 16 | Impressies
Van onze stadsfotografe
Beeld: Vannessa Timmermans
Stadsfotografe Vannessa Timmermans
legt voor het NHA
onder meer de veranderingen
in en om Haarlem vast. Op dit
moment staat de voormalige
Koepelgevangenis in Haarlem
in de steigers. In en rond de
voormalige gevangenis, gebouwd
door W.J. Metzelaar en geopend
in 1901, komen sociale huurwoningen,
woonruimte voor studenten,
zalen voor onderwijs, een
bioscoop en ruimte voor horeca.
Momenteel wordt er ook gekeken
of een deel van het cultureel
erfgoed van drukkerij Koninklijke
Joh. Enschedé hier een mooie
plek kan krijgen.
28 29

# 16 | Piramiden in de polder
Van boven naar beneden Paal, De Koog.
Links Grote Sloot 111, Burgerburg.
Nesweg 10, Oosterend.
Rechts Braakweg 4, Aartswoud.
Grote Sloot 25, Burgerbrug.
Tekst: Alexander de Bruin / beeld: Heleen Peeters
Piramiden in de polder
De stolpboerderijen zijn niet weg te denken uit het Noord-Hollands landschap. Met hun
karakteristieke vorm van een piramide zijn zij beeldbepalend en daarom is het behoud
van deze boerderijen een speerpunt van het provinciale erfgoedbeleid. De gezamenlijke
foto-opdracht van het NHA en de provincie Noord-Holland in 2020 was daarom een
ode aan de stolpboerderij. Een opdracht die Heleen Peeters, documentairefotografe en
beeldredacteur bij NRC Handelsblad, graag aannam. Zij legde in totaal achttien boerderijen
en haar bewoners op hartverwarmende wijze vast. De beelden zijn binnenkort in
een webexpositie te zien via noordhollandsarchief.nl/webexpositie.
Oostdijk 13, Zuidoostbeemster.
30
31

# 16 | Topstuk
Tekst: Wim de Wagt / beeld: Noord-Hollands Archief
Topstuk
De Velsense wethouder Jeroen Verwoort wordt ‘vrolijk van lokale geschiedenis’.
Het NHA is voor hem dan ook een snoepwinkel. ‘Ze hebben hier zelfs de allereerste
vergunning van de Santpoortse Feestweek uit 1759,’ glundert hij.
Over historisch
Velsen raak je
nooit uitgepraat
Boven Jeroen Verwoort met zijn Topstuk.
Rechterpagina Jeroen Verwoort.
32
De 39-jarige Verwoort is sinds
2018 wethouder namens
de VVD. Zeker, hij vindt het
bijzonder wethouder te zijn
in de plaats waar hij is geboren
en getogen. ‘Ik kende hier
natuurlijk al heel veel mensen,
zat in verschillende besturen.
Gekscherend noem ik mijn
wethouderschap weleens “goed
betaald vrijwilligerswerk”. Ik heb
er veel lol in, mijn portefeuille is
erg interessant: haven, economie,
cultuur, erfgoed en zo meer.
Een soort hobbyportefeuille,’
lacht hij.
Zijn grote belangstelling voor
geschiedenis, hoe is die eigenlijk
ontstaan? ‘In groep 7 van
de basisschool had ik een leraar
die onwijs goed kon vertellen
over geschiedenis,’ verklaart hij.
‘Op het Gymnasium Felisenum
heb ik mijn liefde voor de oudheid
opgedaan. De Romeinse
historicus Tacitus schreef al over
het Castellum Felisum, dat een
vooruitgeschoven post voorbij
de Limes-linie was (de noordelijke
grens van het Romeinse
Rijk; wdw). Het idee dat op de
plaats van de Velsertunnel ooit
een Romeinse marinehaven
heeft gelegen! Bij opgravingen
op de plek van mijn oude
basisschool in IJmuiden-Noord
bleek dat daar in de Romeinse
tijd een Friese nederzetting lag.
Er werden ploegsporen, potten,
een haarklem en een vorkje
gevonden. Wacht, daar heb
ik foto’s van op mijn telefoon
staan.’
Vooruitziende blik
De goedlachse wethouder is een
levensgenieter en even dacht hij
erover om de achttiende-eeuwse
vergunning voor de Santpoortse
Feestweek te kiezen

# 16 | Topstuk
als Topstuk. Maar het werd een
topografische fantasietekening
uit 1848. Gepenseeld in inkt door
Charles Rochusen ter illustratie
bij een artikel van de journalist
Simon Vissering uit datzelfde
jaar. Vissering beschreef in zijn
stuk een nog niet-bestaand
dorp aan de monding van een
evenmin bestaande waterverbinding
tussen het IJ bij Amsterdam
en de Noordzee. De kunstenaar
noemde het denkbeeldige
kustdorpje ‘Y-muiden’. Aan deze
vooruitziende blik heeft IJmuiden
haar naam te danken. ‘Je ziet op
de tekening de organische manier
waarop IJmuiden is gegroeid
in de loop der tijd,’ verklaart
Verwoort zijn keuze.
Vertrek van de vissersvloot uit de haven,
uitgezwaaid door familie en vrienden,
Fotopersbureau De Boer, 1957.
Het is inderdaad opmerkelijk
hoeveel uit Rochusens fantasietekening
later werkelijkheid is
geworden: we zien de zeeverbinding
met een sluis (het eerste
kanaalplan stamt uit 1848), een
station, een pier, een vuurtoren.
De visserij en de staalfabriek
hebben na de aanleg van het
Noordzeekanaal de economische
ontwikkeling van Velsen bepaald,
legt Verwoort uit. ‘Na het graven
van het kanaal gingen de vissers
uit Katwijk en Egmond gewoon
voor de sluis liggen. Daarna ontwikkelde
IJmuiden zich tot een
van de grootste visserijhavens.
In Nederland zijn alleen Urk en
Stellingdam groter. IJmuiden is
de grootse in de vangst en verwerking
van pelagische vis (vis
uit de Noordzee; wdw). Miljoenen
mensen in Afrika eten vis uit
IJmuiden. Om hier havenwethouder
te mogen zijn…,’ zegt hij met
glimmende ogen.
Hoogovens
Verwoorts eigen afkomst is verbonden
met de staalfabriek. ‘Het
was een bewuste keuze van de
overheid na de Eerste Wereldoorlog
om hier een staalfabriek
te vestigen,’ vertelt hij. ‘Mijn
beide opa’s stonden naast elkaar
aan de transportband in de
Hoogovens. De ene werkte daar
al, toen de andere uit Limburg
hier naartoe kwam omdat de
mijnen sloten. Via mijn opa’s
hebben mijn vader en moeder
elkaar leren kennen.’
Op de plek waar uiteindelijk
de Hoogovens (nu Tata Steel)
kwam, tekende Charles Rochusen
woningen. Is dat misschien ook
de toekomst van het vanwege
milieuvervuiling en gezondheidsrisico’s
onder vuur liggende
staalbedrijf? ‘Nee, daar geloof
ik niet in,’ zegt Verwoort beslist.
‘Tata doet mee aan de energietransitie.
We gaan in de richting
van een waterstof-economie, we
moeten elektrificeren, en daar
hebben we ook Tata voor nodig.
De overheid zou dit proces van
verduurzaming best meer mogen
ondersteunen.’
‘Er wordt in IJmuiden nu bijvoorbeeld
een energiehaven aangelegd
voor het onderhoud van
windmolenparken op zee. Veel
mensen zien een vervuilende
Iedereen in
Velsen heeft
wel iets met
‘het bedrijf’
fabriek, maar iedereen in Velsen
heeft wel iets met ‘het bedrijf’.
Het is zo’n grote werkgever in de
Het Topstuk, de prent naar de tekening,
een repro van het portret van journalist
Simon Vissering en een reisverslag in
dichtvorm uit 1866.
regio, qua opleidingen, technologische
innovaties. Alles bij elkaar
gaat het om 35.000 arbeidsplaatsen.’
Platform Erfgoed
Verwoort overwoog na de middelbare
school geschiedenis of
Nederlands te gaan studeren.
Maar het werd bedrijfskunde,
aan de Vrije Universiteit in
Amsterdam. Hoe zet hij zich als
wethouder in voor het erfgoed?
‘Ik ben een Platform Erfgoed begonnen.
Met de Historische Kring
34
35

# 16 | Topstuk
Velsen, de Dorpskring Velsen,
Beeckesteijn, het Bunkermuseum,
de Ruïne van Brederode
en nog wat instellingen. City
Marketing betrek ik er ook bij.’
‘Met elkaar willen we de lokale
geschiedenis beter op de kaart
zetten, zowel voor de inwoners
als toeristen. Al deze instellingen
hebben tenslotte hetzelfde
doel voor ogen. Het voordeel van
samenwerking is dat je nóg beter
je verhaal kunt vertellen. Ook aan
de leerlingen op de basisscholen.
Iedereen is erg enthousiast, krijgt
energie van dit initiatief.’
Concrete plannen? Hij somt op:
‘Een wandeling door het dorp
Velsen en langs de verschillende
buitenplaatsen. Open Monumentendag
in samenwerking met
City Marketing. Samenwerking
tussen KunstForm Velsen om op
36
basisscholen een dansvoorstelling
te maken.’
De mensen zijn
door corona
meer om zich
heen gaan kijken
Hij raakt er niet over uitgepraat.
‘In Rome, Haarlem, Delft en
Amsterdam zie je de geschiedenis
overal om je heen, omdat
deze duidelijk zichtbaar wordt
gepresenteerd. Bij ons is dat
anders. IJmuiden is pas in 1876
ontstaan. De Duitsers hebben
praktisch heel oud-IJmuiden gesloopt.
Toen kwam de wederopbouw,
maar gelukkig zijn er toch
nog laatnegentiende-eeuwse
Tekening met een fantasiegezicht op
Y-muiden, Charles Rochusen, 1848.
huisjes gespaard gebleven. Mijn
lerares Frans zei weleens:
“IJmuiden is het Marseille van
het Noorden: het is zo lelijk dat
het zijn charme krijgt.” (Lachend:)
Háár woorden, maar wel
tekenend, ja.’
‘Velsen is zó veelzijdig. Ik woon
op 150 meter van de haven. Na
900 meter loop ik zo Nationaal
Park Zuid-Kennemerland in.
Er is hier zoveel geschiedenis.
We zien het alleen te weinig.
Doordat iedereen door corona
veel thuis was, zijn de mensen
gelukkig meer om zich heen
gaan kijken. Ze zijn zich meer
bewust geworden van hun eigen
omgeving. Daar moeten we nu
mee verder.’.
37

Nieuwe
archieven en
aanwinsten
# 16 | Nieuwe archieven en aanwinsten
Tekst: Lise Koning / beeld: Noord-Hollands Archief
De hut van oom Tom
Bij het NHA zijn de afgelopen maanden diverse nieuwe archieven binnengekomen.
In deze rubriek lichten wij een aantal nieuwe archieven en aanwinsten uit.
Er is geen boek dat meer invloed
heeft uitgeoefend op de afschaffing
van de slavernij dan De hut
van oom Tom. Toen de schrijfster,
de Amerikaanse Harriet Beecher
Stowe, in 1862 een bezoek
bracht aan het Witte Huis, zei
president Abraham Lincoln naar
verluidt: ‘So you’re the little
woman who wrote the book that
made this great war!’. Of deze
woorden echt zijn uitgesproken
of niet, de roman had zonder
twijfel een enorme invloed op
het publieke slavernijdebat in de
Verenigde Staten en Nederland
en is veruit de meest verkochte
roman van de negentiende
eeuw. In het eerste jaar werden
alleen al in de Verenigde Staten
300.000 exemplaren verkocht.
De Haarlemse uitgever Arie
Cornelis Kruseman zag zijn kans
schoon en bracht acht maanden
na de publicatie van het origineel
een Nederlandse vertaling
op de markt onder de naam De
38
Negerhut. Een verhaal uit het
slavenleven in Noord-Amerika.
Het eerste exemplaar van het
verhaal verscheen in twee luxe
delen met litho’s van C.W. Mieling.
In hetzelfde jaar volgde een
goedkopere volksuitgave. Eind
1853 had Kruseman meer dan
14.000 exemplaren verkocht. ‘De
gansche uitgaaf zal mij ongeveer
f 9000.- winst hebben opgebracht,
hetgeen voor een jong
beginner geen kleinigheid was,’
aldus Kruseman.
Tussen 1853 en 1900 werden
minstens twaalf Nederlandse
Rechterpagina Afbeelding uit De Negerhut,
A.C. Kruseman, 1853.
goedkopere volksedities, een
nieuwe vertaling en vier kinderversies
van De hut van oom Tom
gepubliceerd. In de bibliotheekcollectie
van het NHA is zowel de
eerste druk van De hut van oom
Tom als het vervolg daarop (De
Slavernij. Vervolg en Sleutel op
de Negerhut) opgenomen. .

# 16 | Nieuwe archieven en aanwinsten
Tekst: Harco Gorter / beeld: Noord-Hollands Archief
Lijfblad van artsen
Tekst: Helen van der Eem
Wetenschapsarchieven
In 2020 is het archief van de
Vereniging Nederlands Tijdschrift
voor Geneeskunde (NTvG) geschonken
aan het NHA, tezamen
met enkele kleine collecties van
wetenschappers die in het verleden
door de NTvG zijn verzameld,
zie het artikel hiernaast.
In 1856 richtte de Maatschappij
tot Bevordering der Geneeskunde
een nieuw tijdschrift op,
het Nederlandsch Tijdschrift voor
Geneeskunde. In 1861 werd de
vereniging opgericht en kwam de
redactie van het tijdschrift los te
staan van de Maatschappij. De
redactie opereerde relatief autonoom
ten opzichte van de vereniging.
Tegenwoordig verschijnt
het tijdschrift nog wekelijks; het
is uitgegroeid tot het lijfblad van
Nederlandse geneeskundigen.
De notulen van de algemene-,
bestuurs- en redactievergaderingen
zijn vrijwel compleet
bewaard en geven, naast de
praktische kant van het maken
van het tijdschrift, ook inzicht in
de medisch-wetenschappelijke
discussies. Naast de algemene
stukken bevat het archief documenten
over de activiteiten van
de vereniging, zoals wetenschappelijke
vergaderingen, contacten
met uitgevers, verzamelingen
binnen NTvG en foto’s. Een
belangrijk onderdeel van het
archief betreft de nagelaten
persoonlijke documenten van
redacteuren van het tijdschrift en
leden van de vereniging.
Documenten van onder anderen
medicus Christiaan Bernhard
Tilanus, zijn zoon en hoogleraar
Uitsnede uit de speech van patholoog
Christiaan Eijkman ter gelegenheid van
de uitreiking van de Nobelprijs in 1929.
chirurgie Jan Willem Reinier
Tilanus, de eerste Nederlandse
hoogleraar neurologie en psychiatrie
Cornelis Winkler en arts
en patholoog Christiaan Eijkman.
Meer achtergrondinformatie over
archief en tijdschrift is te vinden
in een artikel van Bastiaan
Schoolman dat verschenen is in
het Archievenblad (jaargang 124,
no. 2, 2020)..
Tegelijkertijd met het archief
van de NTvG zijn collecties
verworven van bacterioloog
jonkvrouw M. van Riemsdijk,
hoogleraar gezondsheidsleer
prof. dr. R.H. Saltet en chirurg dr.
E.J.H. Hustinx. De collectie van
een vrouwelijke wetenschapper
is bijzonder, omdat die groep
is ondervertegenwoordigd in
de – bij het NHA – aanwezige
wetenschapsarchieven.
Margaretha van Riemsdijk
(1888-1978) studeerde bacteriologie
en na een periode als
assistent in het Laboratorium
voor de Gezondheidsleer (Mauritskade
57) van hoogleraar prof.
dr. Saltet, groeide ze uit tot de
eerste vrouwelijke bacterioloog
in Amsterdam. Het Laboratorium
voor Bacteriologie en Serologie
dat zij beheerde aan de Prinsengracht
in Amsterdam bood aan
andere onderzoekers de mogelijkheid
om wetenschappelijk
en praktisch onderzoek te doen,
maar ook om een bacteriologische
opleiding te volgen. Haar
collectie bevat hoofdzakelijk
aantekeningen, documentatie en
correspondentie uit de periode
1920-1940.
Rudolph Hendrik Saltet (1853-
1927) studeerde geneeskunde
in Leiden en Heidelberg en
promoveerde in 1879 aan de
Universiteit van Amsterdam
(UvA) tot doctor in de geneeskunde.
In 1885/1896 was hij als
privaatdocent hygiëne verbonden
aan de UvA en vanaf 8 juli 1896
als hoogleraar gezondheidsleer.
Dit ambt bekleedde hij 27 jaar
(tot zijn emeritaat in 1923); het
nieuwe Laboratorium voor de
Gezondheidsleer (Mauritskade
57) was vanaf 1917 zijn werkadres.
Hij vervulde tal van andere
functies, zo was hij bijvoorbeeld
van 1891-1896 directeur van
de Gemeentelijke Gezondheidsdienst
van Amsterdam. Zijn
wetenschappelijke belangstelling
ging vooral uit naar fysiologie,
epidemiologie en bacteriologie.
De collectie bevat aantekeningen
uit de periode 1900-1923, waarvan
een deel de lesstof bevat die
hij als hoogleraar gezondheidsleer
gebruikte in zijn colleges.
Edouard Joseph Hubert Hustinx
(1875-1946) studeerde geneeskunde
in Leuven en behaalde het
artsexamen aan de Universiteit
van Gent waar hij ook promoveerde
tot doctor in de geneeskunde.
Om in Nederland aan de
slag te kunnen, studeerde hij
vervolgens aan de Universiteit
van Utrecht. In 1909 kwam hij
als chirurg in dienst van het Sint
Joseph Ziekenhuis in Heerlen.
Hij verrichtte baanbrekend werk
op het gebied van plaatselijke
verdoving en was gespecialiseerd
in maagoperaties en zweren aan
de twaalfvingerige darm. Hustinx
verwierf vooral bekendheid door
operaties aan hazenlippen en
gespleten verhemelten, maar ook
door operaties van de klompvoet
en behandeling van de meniscus.
Zijn collectie bevat aantekeningen
en publicaties uit de periode
1920-1938. .
40
41

# 16 | Nieuwe archieven en aanwinsten
Tekst: Hannah Goedbloed / beeld: Noord-Hollands Archief
Een boek als prijs
Niet altijd draait het bij boeken
om de inhoud. In sommige gevallen
is zelfs de uiterlijke vorm
belangrijker. Dit geldt ook voor
de zogenaamde prijsboeken die
vanaf de zestiende tot ver in
de negentiende eeuw werden
uitgereikt aan leerlingen op de
Latijnse school.
Prijsboeken worden ook wel
‘prijsbanden’ genoemd, omdat
de originele boekbanden zich
kenmerken door een bestempeld
voor- en achterplat met een
stadswapen.
Vrij recent verwierf het NHA
zo’n prijsband uit de achttiende
eeuw, gebonden in gemarmerd
leer. De resten van de originele
olijfgroene, zijden lintjes zijn nog
aanwezig en als kers op de taart
prijkt er centraal op de band een
in goud gestempelde Minerva,
de godin van de wijsheid, met op
haar schild het stadswapen van
Haarlem.
Een ander interessant kenmerk
is de prijsopdracht voor in zo’n
boek. Daarin staat aangegeven
dat leerling X vanwege zijn
goede prestaties dit prijsboek in
ontvangst mag nemen. In veel
prijsboeken is deze opdracht
helaas verdwenen, maar gelukkig
niet bij dit Haarlemse exemplaar.
Tekening uit het prijsboek.
Rechterpagina Omslag van het prijsboek
met goud gestempelde Minerva.
Daardoor weten we dat Ocker
Repelaer in 1812 dit prachtig
gebonden boek heeft ontvangen
van de toenmalige rector
H. Waardenburg én dat hij bevorderd
werd naar het volgende
leerjaar.
Deze opdracht geeft ons dus
informatie prijs over een zekere
Ocker Repelaer. Zou hij familie
kunnen zijn van de bekende
Dordtse regentenfamilie Repelaer?
In het archief duiken meer
bronnen op met betrekking tot
deze familie. Maar hoe komt een
Dordtenaar nu terecht op een
Latijnse school in Haarlem?
Laat deze vraag een aanmoediging
zijn tot verder onderzoek en
wie weet valt er een prijs mee te
verdienen....
Voor een overzicht van alle nieuwe archieven kijk op: noord-hollandsarchief.nl/
collecties/archieven/nieuwe-archieven.
42

Formule 2-race op het circuit in Zandvoort,
Fotopersbureau De Boer, 29 juni 1986.
Noord-Hollands Archief
Janskerk
Jansstraat 40
2011 RX Haarlem
023 - 517 27 00
www.noord-hollandsarchief.nl
info@noord-hollandsarchief.nl
@nharchief