NHA UITGELICHT december 2022 / nummer 19

December 2022 / Nummer 19
UITGELICHT
10
Elke
tijd vraagt om nieuwe
oplossingen
De uitdagingen en kansen van
directeur Willeke de Groot.
22
Achter elke persfoto zit
een verhaal
Nieuwe zoekmogelijkheden
voor Beeldbank De Boer.

inhoud
Colofon
Eindredactie:
Annabelle Arntz, Christine Tinssen
Aan dit nummer werkten mee:
Mirjam Bakker
Alexander de Bruin
Hannah Goedbloed
Kim Krijnen
Klaartje Pompe
Sarah Remmerts de Vries
Marike van Roon
Vannessa Timmermans
Nico Vriend
Wim de Wagt
Mart van de Wiel
Vormgeving:
Michael Kolf - picadia.to the point.
Druk:
Pantheon Drukkers, Velsen
Oplage:
850
ISSN:
2352 - 0671
Voorzijde omslag:
Beeld uit de tentoonstelling ‘Willem van
Oranje door een gekleurde bril’.
Vormgeving: andrews:degen.
5
Uitgelicht
Een woord vooraf van Klaartje Pompe.
16
Prikbord
Nieuws van het archief.
26
Een uniek bandje
Een prachtig ingebonden liedboekje waarvan er
nog maar weinig over zijn.
34
Topstuk
Met het dubbele topstuk van David
Moolenburgh begon Zandvoorts glorie.
6
Pareltjes
De schijnwerper op kunstenaar Willem
Bastiaan Tholen.
20
Impressies
...van de tentoonstelling ‘Willem van Oranje
door een gekleurde bril’.
Mooi geweest
Terugblik op activiteiten.
38
De heidense oorsprong
van onze feestdagen
Onze feestdagen danken veel aan oude
heidense feesten en gebruiken.
10
We moeten in de huid van
de gebruiker kruipen
Interview met de nieuwe NHA-directeur
Willeke de Groot.
22
30 32
Twee miljoen persfoto’s
nieuw doorzoekbaar
Nieuwe zoekmogelijkheden voor Beeldbank
Fotopersbureau De Boer.
Collectie Provinciale
Atlas Noord-Holland
Een selectie foto’s uit de documentaire fotoopdracht
Provinciale Atlas Noord-Holland.
42
Nieuwe aanwinsten
Aandacht voor nieuw binnengekomen
archieven en aanwinsten. Deze keer: een tiental
achttiende-eeuwse centsprenten.
3

Uitgelicht ...
Van het
verre verleden
naar het
digitale nu
Met plezier schrijf ik deze keer het voorwoord van het decembernummer van
Uitgelicht, waarin weer veel moois te lezen valt. Er gebeurt veel bij het Noord-
Hollands Archief (NHA). Er zijn unieke verhalen in de archieven en dat alles delen
we graag. Dat is de magie van het NHA!
Willeke de Groot is vanaf juni 2022 onze nieuwe directeur. Zij heeft enthousiast
en met veel energie in korte tijd kennis gemaakt met de medewerkers, organisatie
en collecties. Wie is zij, waar staat ze voor als directeur en wat boeit
Willeke in haar nieuwe baan? U leest het allemaal in het interview
dat Wim de Wagt met haar had.
Er zijn volop bijzondere verhalen uit de archieven en collecties, en
deze keer komen ze uit Zandvoort. Driehonderd jaar geleden kocht
de Amsterdamse koopman Paulus Loot de Ambachtsheerlijkheid
Zandvoort. Wat betekende dit voor Zandvoort en hoe heeft het
dorp zich in die tijd ontwikkeld? Burgemeester David Moolenburgh
vertelt over zijn gekozen Topstukken en over de feestelijkheden
die de komende tijd in Zandvoort te beleven zijn. Dan is er nog
een bijzonder artikel van conservator Marike van Roon over het
achttiende-eeuwse minnezangboekje Thirsis Minnewit. Een boekje waarin muziek
en liefde samenkomen, hoe mooi is dat!
Van het verre verleden naar het digitale nu, met nieuwe mogelijkheden. Het
e-depot van het NHA zorgt ervoor dat steeds meer digitale recente geschiedenis
van onze overheden terug te vinden en op te vragen is. Nico Vriend vertelt ons
hoe met nieuwe technieken 55 jaar persfoto’s online worden aangeboden.
Beeldherkenning en kunstmatige intelligentie maken een nieuwe manier van
raadplegen van de fotocollectie van Fotopersbureau De Boer nu online mogelijk.
Wie chocola zegt, zegt Droste! De Stichting Vrienden van het Noord-Hollands
Archief heeft een drukbezochte middag met volop chocola georganiseerd.
Dit smaakt naar meer!
En er is nog veel meer te lezen en te ontdekken in dit nummer. Ik wens u veel
lees- en kijkplezier met deze verrassende Uitgelicht.
Impressie van een vitrine in de tentoonstellingg
‘Doc.Werk. Documentaire fotoopdrachten
1991-2022’.
Klaartje Pompe
plaatsvervangend directeur en hoofd publiek Noord-Hollands Archief
5

Pareltjes
# 19 | Pareltjes
Tekst: Alexander de Bruin / beeld: Noord-Hollands Archief
Pareltjes
Willem Bastiaan Tholen (Amsterdam 1860 - Den Haag 1931) was een van de meest
talentvolle kunstenaars van zijn tijd. Hij was onder andere succesvol met het schilderen
van echte Hollandse waterlandschappen.
Atmosfeer
en tonaliteit
zijn steeds
belangrijke
elementen
Tholen studeerde slechts één
jaar aan de Rijksakademie van
Beeldende Kunsten in Amsterdam.
Vervolgens haalde hij in
twee jaar zijn mo-akten handtekenen
en rechtlijnig tekenen aan
de Polytechnische School in Delft.
Op de Rijksakademie raakt hij
bevriend met Willem Witsen en
zijn vriendengroep van de Tachtigers.
Na zijn kunstopleiding ging
Willem Bastiaan Tholen in de leer
bij de Haagse School-schilder
Paul Constant Gabriël, een kennis
van zijn moeder, die in Brussel
woonde. Al op achttienjarige
leeftijd stond hij als tekenleraar
voor de klas in Kampen, waar zijn
ouders inmiddels naartoe waren
verhuisd.
Natuur
Tholens grootste bron van inspiratie
vormde de natuur, in het
Bijschrift ...
Rechts De pompsluis bij Edam.
Rechterpagina Kaasmarkt in Edam.
6
7

# 19 | Pareltjes
bijzonder het Hollandse waterlandschap,
maar ook landschappen,
stads-, dorps- en strandgezichten
en portretten maken deel
uit van zijn oeuvre.
Zijn liefde voor het water zal zijn
gestimuleerd door de zeiltochten
in de omgeving van Kampen die
hij in zijn jongensjaren met zijn
vader maakte. Eenmaal volwassen
maakte hij met zijn zeilboot
‘Eudia’ talrijke tochten en
bezocht hij veel plaatsen aan de
Zuiderzee, zoals Enkhuizen.
Advies
Tholens werk werd vaak tot de
(latere) Haagse School gerekend,
maar zelf was hij het met
die kwalificatie niet eens. Toch
beschouwde hij het als een groot
voorrecht om de grote meesters
van de Haagse School persoonlijk
gekend te hebben. Als jonge
kunstenaar kreeg hij regelmatig
8
advies van Jacob Maris, Johannes
Bosboom en Anton Mauve.
Weliswaar werkte Tholen net als
deze schilders veel ‘en plein-air’,
maar zijn onderwerpkeuze was
veelzijdiger. Daarbij waren atmosfeer
en tonaliteit in zijn werk
steeds belangrijke elementen,
vaak in beeld gebracht door een
subtiel strijklicht.
De collectie van de Provinciale
Atlas, die beheert en toegankelijk
wordt gemaakt door het NHA,
bevat 23 werken van Tholen,
waaronder twee prenten.
Zijn grootste
bron van
inspiratie
vormde de
natuur
Haven van Enkhuizen.
Rechterpagina De Wegjes voor
de demping in Enkhuizen.
Zestien tekeningen tonen
gezichten in en om Enkhuizen,
zes in en om Edam en één een
boerderij in de omgeving van Hilversum.
Hoewel niet gedateerd,
stammen de tekeningen van
het eind van de negentiende en
begin van de twintigste eeuw.
Hoogtepunten van Tholens oeuvre
zijn een gekleurde aquarel
met een gezicht op de Kaasmarkt
in Edam en een zwartkrijttekening
van een man die leunend
op een sluisboom op de kade
van de haven van Enkhuizen over
het water staart, kijkend naar
bootjes die aankomen. •
9

# 19 | We moeten in de huid van de gebruiker kruipen
Tekst: Wim de Wagt / beeld: Noord-Hollands Archief en Kim Krijnen
We moeten in de huid
van de gebruiker kruipen
‘Mijn handen jeuken om aan de slag te gaan en het Noord-Hollands Archief klaar
te maken voor een tijdperk waarin de techniek ons helpt om relevant te blijven. Het
verhogen van het gebruik wordt leidend voor ons,’ zegt Willeke de Groot, de per 1 juni
aangetreden nieuwe directeur van het NHA.
Een schatkamer
waarin de eeuwigheid
weerspiegeld
wordt
Boven Willeke de Groot.
Rechterpagina Willeke de Groot
in de Janskerk.
10
De eerste maanden stonden
voor haar in het teken van
kennismaken. ‘Allereerst met
de eigen mensen,’ vertelt ze.
‘Ik liep als een soort stage mee
terwijl zij mij de werkprocessen
lieten zien. Ik ben altijd op
zoek om uit te vinden waar het
om draait. Wat gaat hier goed,
waar knelt het? Ik herinner me
de eerste werksessie op het
restauratieatelier. Het vakmanschap
spatte ervan af. Men was
bezig met het restaureren van
een herbarium van de kweektuin,
een overgebracht archief.’
‘Andere hoogtepunten in die
tijd waren de eerste ervaringen
met de depots, die voelden
als een schatkamer waarin de
eeuwigheid weerspiegeld wordt.
Het oude, in Latijn geschreven
manuscript van de Jansheren
bijvoorbeeld, het Linnenweversmissaal
en ga zo maar
door. Elke dag fietste ik op een
roze wolk naar huis. Hebben
de Jansheren hier werkelijk
rondgelopen?, dacht ik dan. Er
gaat iets mystieks van hen uit.
En Willem van Oranje, die de
Janskerk bezocht. Dat ik dan in
dezelfde kerk mag rondlopen…
Het moment waarop een van de
conservatoren een oude middeleeuwse
bijbel uit de schappen
haalde, geïllustreerd met al
die miniatuurprentjes.

# 19 | We moeten in de huid van de gebruiker kruipen
Daar werd ik stil van, raakte er
echt door ontroerd.’
‘Ik werd ook geraakt door de collectie
van de firma Enschedé die
we in 2015 hebben verworven.
Verleden en heden komen daarin
voor mij samen, want mijn eerste
banen lagen binnen de dagbladpers.
Ik heb gedwaald tussen de
stellages met de voltallige drukbibliotheek
met honderden titels.
Prachtig! Een van de schilderijen
van de oude drukkershal komt op
mijn kamer te hangen.’
Bedrijfsmatige expertise
De Groot combineert een sterke
culturele en maatschappelijke
belangstelling met jarenlange
bedrijfsmatige expertise. Voor
ze de overstap maakte naar
het NHA was ze directeur
lokale overheid bij de juridische
uitgeverij Sdu in Den Haag en
heeft ze de digitale transitie van
het printportfolio naar online
oplossingen doorgevoerd. Haar
uitgebreide ervaring met de digitalisering
van media kan zij goed
gebruiken de komende jaren,
verwacht zij.
Haar wieg stond in Haarlem,
maar na haar studie politicologie
aan de Vrije Universiteit in Amsterdam
bleef ze in de hoofdstad
wonen. Sinds 2005 staat haar
huis weer in haar geboortestad,
in de omgeving van het Marnixplein.
Ze is getrouwd en heeft
twee zonen in de middelbareschoolleeftijd.
En ze heeft een
hond, aangeschaft in coronatijd,
voegt ze er lachend aan toe. Een
druk, vol leven. Hoe krijgt ze dat
alles voor elkaar?
‘Ik doe alles met passie,’ verklaart
ze. ‘Werk en privé zijn voor mij
moeilijk te scheiden. Thuis weten
ze wat er op mijn werk speelt, en
op mijn werk ben ik open over
wat er thuis speelt. Ik ben altijd
geboeid door mijn werk, maar
wil er tegelijkertijd ook voor mijn
jongens zijn. Kennis vergaren is
de rode draad in mijn leven. Ik
ben altijd op zoek naar nieuwe
verhalen en maatschappelijk
relevante issues.’ Lezen is een
van haar grote hobby’s. ‘Hier op
het archief word ik ook steeds
gegrepen door een verhaal. Als
het niet vanwege een archiefstuk
Kennis vergaren
is de rode draad
in mijn leven
is, dan wel door de bibliotheek
of door de verhalen die we met
de tentoonstellingen naar buiten
brengen, zoals nu over Vlaamse
migranten. Ook als ik naar buiten
loop, voel ik de verhalen om mij
heen. Vroeger las ik vooral fictie,
maar de laatste jaren steeds
meer boeken op het grensvlak
tussen geschiedenis, politiek en
levensverhalen. En ik ben dol op
muziek. Speel zelf piano, houd
erg van klassieke muziek.’
Rapmuziek
Sinds kort is ze penningmeester
van het in de negentiende eeuw
opgerichte Haarlemsche Muziekfonds,
waarvan de oprichter Carl
Gottfried Voorhelm Schneevoogt
ook belangrijke stukken aan de
beeldcollectie van het NHA heeft
toegevoegd. Ze wil graag dit
fonds ook hedendaagse muziekgenres
laten ondersteunen,
zoals jazz en experimenten met
nieuwe muziekvormen. Misschien
hoort in de toekomst ook rap tot
de mogelijkheden. Verder is ze
bestuurslid en medeoprichter
van een stichting die statushouders
helpt hun eigen bedrijf
te starten. ‘In 2015, toen veel
Syriërs naar Europa vluchtten,
heb ik deze met twee collega’s
van Sdu opgericht. Nu helpen we
vooral Oekraïners. Iedereen heeft
recht op het uitoefenen van een
professie. Mensen moeten zich
kunnen ontplooien, hun talent
kunnen ontwikkelen.’
Ten tijde van dit interview zit ze
midden in de kennismakingsperiode
met de overheidsinstellingen
die bij het NHA zijn aangesloten.
‘Het gaat er mij nu om erachter
te komen wat hun wensen
zijn. Hoe onze dienstverlening
eventueel nog beter kan. Hoe we
hen kunnen helpen met de overstap
van analoog naar digitaal,
bijvoorbeeld als het gaat om het
scannen van bouwdossiers. Hoe
kunnen we dit voor hen gemakkelijker
maken?’
IJkpersonen
Voor iedere gemeentearchivaris
of directeur van een archiefinstelling
is de toegankelijkheid
en bruikbaarheid van het archief
een belangrijk vraagstuk. Elke
tijd vraagt weer om nieuwe
Spoorbrug over het Spaarne met op de
achtergrond de Grote of St. Bavokerk
en de kathedrale basiliek St. Bavo. Fotopersbureau
De Boer, 1956-58.
Linkerpagina Gedecoreerd blad uit de
Haarlemse Bijbel (ca. 1450) afkomstig
uit de bibliotheek van de Haarlemse
Johanniters, ook wel Jansheren genoemd.
oplossingen. De Groot is hiervan
doordrongen: ‘We moeten ons
realiseren dat er grote veranderingen
in de maatschappij
gaande zijn. Een nieuwe generatie
is voor informatie en communicatie
grotendeels georiënteerd
op de mobiele telefoon.
We moeten daarom als archief
in de huid van de gebruiker
kruipen. Dat is een strategische
opgave. Wij zijn de hoeders van
de democratie. Informatie moet
voor iedereen toegankelijk zijn.
Mijn carrière ben ik begonnen
in de krantenwereld en ik geloof
sterk in het belang van voor
12
13

# 19 | We moeten in de huid van de gebruiker kruipen
iedereen toegankelijk informatie.
Steeds meer gebruikers van ons
archief oriënteren zich online. De
hiervoor benodigde techniek ontwikkelt
zich heel snel en maakt
het mogelijk met meer metadata
gerichter te zoeken.’
‘Aan mijn team heb ik gevraagd
user stories op te stellen,’ vervolgt
ze. ‘Wie zijn de denkbeeldige
“ijkpersonen” van ons archief?
Bijvoorbeeld “Susanne”, de historisch
onderzoekster, of “Bob”
die zijn familiegeschiedenis wil
uitzoeken. Wie zijn zij, wat willen
ze, en waar liggen de knelpunten
bij het doen van onderzoek of
het opvragen van gegevens voor
persoonlijk gebruik? Door dit in
kaart te brengen hopen we onze
doelgroepen nog beter te kunnen
bedienen. Via de techniek
moeten we nog sneller data en
content kunnen toevoegen. Dit
betekent ook dat we als organisatie
keuzes moeten maken.
Welke voorzieningen willen we
14
aanbieden aan burgers, maar ook
aan de ambtenaren die werken
voor de bij ons aangesloten
overheidsorganisaties? Hen kunnen
we helpen met digitalisering
en advies en de vergroting van
de zichtbaarheid in hun regio.
Welke mensen hebben we daarvoor
nodig?’
‘Er is zoveel content hier. Data
stellen ons in staat te monitoren
welke informatie het meest
wordt opgevraagd en welke minder
en helpen ons te voorspellen
wat in de toekomst interessant
kan zijn. Het verweven van data
in onze bedrijfsvoering is een
Informatie moet
voor iedereen
toegankelijk zijn
van de zaken waarop ik wil gaan
sturen. Het verhogen van het
gebruik van ons archief wordt
het leidend paradigma. Uiteindelijk
gaat het erom de informatie
en kennis met zoveel mogelijk
mensen te delen.’
Nieuw collectiecentrum
Welke uitdagingen of kansen ziet
zij nog meer voor zich? ‘Wij beheren
al de Enschedé-collectie,
maar er zijn nog heel wat grote
bedrijfsarchieven in de regio.
Grote bedrijven als Tata Steel
hebben zoveel betekend voor de
mensen in de regio. We hebben
een hele wensenlijst. Maar
alles op z’n tijd. Niet alles hoeft
vandaag of morgen. Daarnaast
ligt er een aantal grote dossiers.
Bijvoorbeeld het collectiecentrum
dat moet voorzien in het tekort
aan depotruimte van het NHA
en andere museale organisaties
zoals het Frans Hals Museum en
het Archeologisch Museum. Dat
komt nu in een stroomversnelling.
De aanleiding is simpel. De
wet schrijft ons voor dat overheidsarchieven
bewaard moeten
worden, maar we beginnen tegen
de grenzen van ons huidige depot
aan te lopen. We hebben een
locatieonderzoek laten uitvoeren.
Daaruit zijn het voormalig
Enschedé-complex in de Waarderpolder
en het Paswerkterrein
bij Cruquius gerold.’
Toewijding
‘Een andere uitdaging is het
vinden van de juiste medewerkers.
De hele arbeidsmarkt is uit
balans: er zijn veel banen, maar
naar verhouding weinig mensen
om die te vullen. De jongere
generatie heeft al gauw iets van:
What’s in it for me? Er ontstaan
nieuwe werkgebieden zoals
data-analisten en informatieadviseurs.’
‘Die mensen moeten natuurlijk
wel iets met de archiefwereld
hebben. Zelf opleiden zie ik om
die reden als een grote kans.
Jonge historici en politicologen
met name. Het is een uitdaging
voor de hele archiefsector om
zelf personeel te gaan opleiden,
in plaats van nieuw personeel
met een zaklampje te zoeken.
Talent dat je al aan boord hebt
moet je koesteren en het NHA
heeft zeker veel talent. De
mensen die hier werken hebben
zoveel hart voor het archief. Er is
zo’n diepe kennis, zo’n vastberadenheid
om het archief te doorgronden.
Er is toewijding. Gedegen
vakkennis. Dit is een zeer
kennisintensieve organisatie.
Een solide, financieel gezonde
organisatie ook. Er zijn de laatste
jaren wel veel mensen weggegaan
door het bereiken van hun
pensioen. Een sterk punt is ook
de goede verdeling van jongeren
en ouderen, van mannen en
vrouwen. Een diverse organisatie
is een gezonde organisatie. Maar
Willeke de Groot.
Linkerpagina Managementteam van
het NHA (v.l.n.r.): Simone Beemsterboer,
Patrick Vlegels, Willeke de Groot,
Klaartje Pompe, Annabelle Arntz,
Maarten Brock en Mirjam Bakker.
wat ik zei, we hebben wel nog
een weg te gaan in de digitale
dienstverlening.’
Haar voorgangers Jaap Temminck
en Lieuwe Zoodsma bleven
respectievelijk 21 en 27 jaar op
hun post. Denkt zij ook zo lang
hier te blijven? Lachend: ‘Daar
weet ik echt niet op te antwoorden.
Er liggen grote uitdagingen
voor me, en die hebben jaren
nodig om te kunnen worden
uitgevoerd. Twintig jaar lijkt me
een hele tijd, maar ik kan hier
voorlopig vooruit. Ik ben iemand
die echt wil wortelen in een
organisatie. Die zich ermee wil
verbinden. Ik ben geen jobhopper.
’•
15

Prikbord
Expositie van
Lotus Rosalina Hebbing
4 november 2022
t/m 13 januari 2023
Vlaams Haarlem
Provinciale Atlas
Kenau Hasselaer
Sinds november hangt een
reusachtig doek van ruim
3,5 bij 4,5 meter in de
Commandeurszaal van de
Janskerk. Hierop afgebeeld
zijn ‘Kenau Hasselaer en
hare gezellinnen, op de
wallen van Haarlem’ in het
midden van de negentiende
eeuw geschilderd
door J.H. Egenberger
en Barend Wijnveld. De
Haarlemse textielfabrikant
Wilson schonk het in 1854
aan de stad. Het schilderij
hing de afgelopen jaren in
de Fabriciuskamer van het
Stadhuis. Het is nu gerestaureerd
en heeft een plek
gekregen op de zuidmuur,
toepasselijk in de buurt van
de ingemetselde kogels
uit het beleg van Haarlem
(1572-1573).
Tussen 1580 en 1630 stroomde Haarlem vol met mensen uit
Vlaanderen, als gevolg van het Beleg van Antwerpen door de
Spanjaarden. Hun ambachten, netwerken en kapitaal namen ze
met zich mee. T/m 24 maart 2023 wijdt het NHA een tentoonstelling
aan onbekende Vlaamse migranten (‘Vlaams Haarlem’)
waarin aandacht wordt besteed aan hun levens hier en hoe zij en
hun families verweven raakten met de bestaande samenleving.
Deze tentoonstelling sluit aan bij de tentoonstelling ‘Nieuwkomers’
in het Frans Hals Museum (t/m 8 januari 2023), die gaat
over de bekende nieuwkomers. De hoofdpersonen zijn Frans Hals,
Lieven de Key, Karel van Mander, Esaias van de Velde, Adriaen
Brouwer en Pieter Claesz. Heel verschillende kunstenaars, maar
met eenzelfde achtergrond: hun wortels lagen in Vlaanderen of
Brabant. De invloed van deze kunstenaars op de ontwikkeling van
de kunsten in Haarlem is onmiskenbaar.
In het kader van deze twee tentoonstellingen is het gemeenschappelijke
project ‘Wat breng jij mee’ opgezet. Bezoekers krijgen
de vraag welke talenten, kennis of vaardigheden zij zouden
meebrengen of hebben meegebracht als nieuwe inwoner van de
stad.
De tot nu toe verzamelde berichten van het Frans Hals Museum
werden op de verjaardag van Haarlem overhandigd aan burgemeester
Jos Wienen en directeur Willeke de Groot en worden
aangevuld met berichten uit de tentoonstelling bij het NHA. De
inzendingen worden bewaard bij het NHA. Met deze activiteit
willen de twee Haarlemse culturele instellingen mensen anders
laten kijken naar de invloed die nieuwe bewoners op een stad
kunnen hebben.
foto: Lotus Rosalina Hebbing
Tentoonstelling
Tot en met 13 januari 2023 zijn in
het Archiefcafé van het NHA nieuwe
werken te zien van de kunstenaar
Lotus Rosalina Hebbing (Haarlem,
1999). Deze mixed-mediakunstenares
reflecteert met haar kunst op het
proces van volwassen worden.
Educatienieuwsbrief
Je kunt je nu aanmelden voor de
educatienieuwsbrief van het NHA!
Stuur een mail naar educatie@noordhollandsarchief.nl
en je ontvangt vier
keer per jaar nieuws over kinderactiviteiten
en educatieprojecten.
Kijk voor de actuele informatie
over openingstijden op
noord-hollandsarchief.nl.
Regelmatig vertelt het NHA een bijzonder verhaal
over een object uit de collectie van de Provinciale
Atlas Noord-Holland. Ga naar noord-hollandsarchief.
nl/verhalen-provinciale-atlas en bekijk bijvoorbeeld
de film over de doorijzing (het verwijderen van het ijs
voor een schip) van het Noordhollandsch Kanaal.
Bewegend verleden
Samen met Haarlems Dagblad presenteert het NHA
elke maand een historisch filmpje uit de beeldarchieven.
Dit kan gaan over de Haarlemse Honkbalweek, de
laatste handbediende spoorwegovergang in Overveen,
een lokale voetbalclub, of de stoomtrein in Haarlem.
Benieuwd? Kijk op de website en volg ons op twitter,
facebook en Instagram, dan mis je geen aflevering!
16
17

# 19 | Archief van de Toekomst
Tekst: Mirjam Bakker / beeld: Kim Krijnen
Archief van de Toekomst
Het NHA heeft met de livegang van het e-depot in oktober 2021 een belangrijke
stap gezet naar het archief van de toekomst. Het e-depot is de kluis voor digitaal
archiefmateriaal waarmee het NHA ervoor zorgt dat de bits and bites altijd goed
overeind blijven, ze gevrijwaard blijven van digitale invloeden van buitenaf en
voor iedereen toegankelijk zijn.
Er wordt
steeds meer
en sneller
informatie
gegenereerd
Rechterpagina Collega’s Mark Rijpkema,
Mirjam Bakker en Lucas de Vries aan het
werk.
18
Digitale informatie kun je feitelijk
gelijkstellen aan papieren
informatie. Ook digitale informatie
is aan verval onderhevig
en moet worden gecontroleerd
en bijgesteld om het goed te
houden. Soms is bijvoorbeeld
een formaat zo oud dat het niet
meer wordt ondersteund en
daardoor niet meer toegankelijk
is. Het NHA zet het dan om
naar een ander, nieuw formaat.
Een risico is dat informatiedragers
niet meer kunnen worden
afgespeeld. Denk aan video’s
met de videorecorder, cassettes
met de cassetterecorder, cd’s
met cd-spelers en oude floppy’s.
Technologische ontwikkelingen
gaan razendsnel. Ook digitale
virussen kunnen archiefmateriaal
bedreigen. Als die binnendringen,
kan digitale informatie
worden aangetast.
Complex
Er wordt steeds meer en sneller
informatie gegenereerd, en de
vormen waarin dit gebeurt veranderen
ook steeds sneller, zoals
speciale vormgevingsapplicaties.
Bestanden die in dergelijke applicaties
worden gemaakt, zijn
vaak groot en complex van aard.
Of nieuwe social platforms die
als paddenstoelen uit de grond
schieten en worden ingezet voor
allerlei communicatie-uitingen.
Voor het verantwoorden van het
handelen van de overheid en
om het heden te bewaren voor
later, is het belangrijk om die
informatie ook binnen te halen,
te bewaren en ervoor te zorgen
dat de informatie toegankelijk is.
Dit werkt bij het digitale archief
hetzelfde als bij het analoge
archief.
Digitale kluis
In 2019 heeft het NHA een speciaal
team ingesteld dat ervoor
heeft gezorgd dat de digitale
kluis, het e-depot, gerealiseerd
kan worden. Het NHA is nu in
staat om digitaal archiefmateriaal
netjes in het e-depot te
plaatsen en te publiceren via
de website. Ook wordt er vanuit
deze experts advies gegeven
over maatregelen die je nu al
kunt treffen om je archief al
vanaf het begin goed te ordenen.
Afgelopen jaar heeft het
NHA een aantal heel interessante
overbrengingstrajecten bij
overheden voltooid, denk aan de
gemeente Velsen, de provincie
Noord-Holland, en Omgevingsdienst
Noordzeekanaalgebied
(ODNZKG). Dit zijn intensieve
trajecten die met een feestelijke
viering worden afgesloten als opmaat
naar meer overbrengingen.
In de zomer 2023 worden de
werkzaamheden van dit speciale
team afgerond met een zomertentoonstelling
over digitaal
archiveren in de Janskerk. Niet
omdat het dan klaar is, maar de
doelstellingen van het team om
een flinke slinger te geven aan
digitaal archiveren zijn dan behaald.
Meteen is dit het startsein
voor een regulier proces binnen
het NHA: het archiveren van
digitale informatie.
De ambitie is groot. Het NHA wil
altijd de nieuwste technieken
toepassen voor behoud, maar
ook voor de presentatie van de
informatie. Tegelijkertijd zorgt
het NHA dat de overheidspartners
hulp krijgen van adviseurs
bij inrichtingsvraagstukken en
bij het overbrengen van digitale
informatie.
Het NHA houdt een blog bij over
de actuele overbrengingen. En
neem vooral een kijkje in het e-
Depot via noord-hollandsarchief.
nl/informatiebeheer. •
19

# 19 | Impressies
Willem van Oranje door een gekleurde bril
De tentoonstelling ‘Willem van Oranje door een
gekleurde bril’ was van 8 september t/m 15
oktober te zien in de Commandeurszaal van de
Janskerk. Bezoekers van de tentoonstelling werden
uitgedaagd om op verschillende manieren naar de
grondlegger van Nederland te kijken en te ontdekken
hoe zich de beeldvorming rondom Willem van
Oranje door de eeuwen heen heeft gevormd.
20 21

# 19 | Twee miljoen persfoto’s nieuw doorzoekbaar
Tekst: Nico Vriend / beeld: Noord-Hollands Archief
Twee miljoen persfoto’s
nieuw doorzoekbaar
In het project ‘Fotografisch Geheugen’ zijn twee miljoen foto’s van Fotopersbureau
De Boer (1945-2005) gedigitaliseerd en met hulp van vrijwilligers online beschikbaar
gesteld. Om deze bijzondere collectie zo goed mogelijk doorzoekbaar te maken, is
een aantal nieuwe zoekmogelijkheden toegevoegd aan de Beeldbank Fotopersbureau
De Boer.
Met kunstmatige
intelligentie
opgespoord
en doorzoekbaar
gemaakt
Boven Kermis op het Phoenixterrein met
optreden van een koorddanseres.
Fotopersbureau De Boer, 1952.
Rechterpagina Coloradokevers zoeken op
het strand. Fotopersbureau De Boer, 1950.
22
Zoeken op de kaart
Van veel persfoto’s is bekend op
welke plek ze zijn gemaakt. Een
groot deel van deze beelden is
nu voorzien van geografische
coördinaten, zodat je kan zoeken
op de kaart. De kaart staat
rechtsboven in het zoekscherm
van de Beeldbank Fotopersbureau
De Boer (de ‘pin’). Klik
je op een specifieke locatie
op de kaart, bijvoorbeeld een
straat, dan krijg je alle foto’s te
zien van die plek. Om foto’s uit
een specifieke periode te zien,
selecteer je die periode met de
filters ‘Jaar’, ‘Maand’ en ‘Dag’.
Zoeken op tekst
23

# 19 |Twee miljoen persfoto’s nieuw doorzoekbaar
Op persfoto’s zijn soms ook
stukken tekst te zien, bijvoorbeeld
van een spandoek, reclamebord
of aanplakbiljet. Deze
teksten zijn door de computer
met kunstmatige intelligentie
opgespoord en doorzoekbaar
gemaakt. Dit gaat niet altijd
perfect, want de teksten zijn niet
altijd goed te zien, staan schuin
of de computer heeft moeite om
de juiste letters te vinden.
Maar het gaat goed genoeg om
een toegevoegde waarde te zijn
voor onderzoekers. Klik je op een
foto, dan verschijnen linksonder
de door de computer gevonden
teksten onder de kop ‘automatische
tekstherkenning’.
Door de computer automatisch gevonden
teksten.
Krant en foto’s
Achter elke persfoto zit een
verhaal en achter elke krantenfoto
gaat meestal een hele
reeks foto’s schuil. Samen met
enkele partners heeft het NHA
geprobeerd om met kunstmatige
intelligentie (beeldherkenning)
een half miljoen persfoto’s te
koppelen aan een kwart miljoen
krantenpagina’s. Dat is goed
gelukt. Op de aparte website
krant-en-fotos.nl kan je in de
zoekmachine foto’s van Fotopersbureau
De Boer terugvinden uit
de jaren zeventig, gekoppeld aan
de kranten Haarlems Dagblad en
IJmuider Courant. Vind je daar
een persfoto, dan kan je doorklikken
naar de krantenpagina om
het verhaal achter de foto te kunnen
lezen. Het NHA onderzoekt
op dit moment een mogelijk
vervolg van dit project.•
Een aan een krantenpagina gekoppelde
persfoto op de website Krant en Foto’s.
Zoeken op onderwerp
In historische fotocollecties zijn
vaak specifieke onderwerpen
vastgelegd, zoals een ‘demonstratie’,
‘honkbalwedstrijd’ of
‘winkelstraat’. Samen met het
publiek werd een computerbrein
getraind om met kunstmatige
intelligentie (beeldherkenning)
deze onderwerpen automatisch
te herkennen. Dit levert een handige
nieuwe zoekoptie op. Er zijn
meer doorzoekbare gegevens
en de foto’s worden in bulk naar
onderwerp gecategoriseerd. Dat
is bijvoorbeeld handig als je het
veranderende beeld van winkelstraten
of sinterklaasvieringen
door de tijd heen wilt zien, of
onderzoek doet naar demonstraties.
De computer maakt niet
altijd een juiste inschatting, maar
al wel goed genoeg om van nut
te zijn.
24
In de Beeldbank Fotopersbureau
De Boer vind je bij de filter
‘automatische trefwoorden’ alle
onderwerpscategorieën. Klik je
op een foto, dan staan linksonder
de gevonden categorieën met
het waarschijnlijkheidspercentage,
de mate van zekerheid
volgens de computer. Een zekerheid
van bijvoorbeeld 80% dat
het om een ‘voetbalwedstrijd’
gaat, betekent ook 20% kans
Automatisch gevonden onderwerpen
‘Kermis’ (71%), ‘Circus’ (15%) en
‘Buiten’ (100%).
dat de foto thuishoort in een
van de andere categorieën. De
computer geeft ook een inschatting
of een foto binnen of buiten
is genomen.
Nieuwsgierig geworden?
In de Beeldbank Fotopersbureau
De Boer kan je de
nieuwe opties zelf proberen.
Bekijk het maar!
noord-hollandsarchief.nl/
beeldbankdeboer
25

# 19 | Een uniek glanzend groen geweven, brokaten bandje
Tekst: Marike van Roon / beeld: Noord-Hollands Archief / Collectie Overijssel / Collectie Vereeniging tot
beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis (VORG) in Zwolle
Een uniek glanzend groen
geweven, brokaten bandje
Een wand met boeken in de bibliotheek: groot en klein, oud en nieuw, wit en bruin
leer of grijze dozen; de ruggen geven hun inhoud niet snel prijs. En dan … blinkt
plotseling het glanzend groen en zilver je tegemoet. Daar staat een geweven,
brokaten bandje. Het is prachtig. Thirsis Minnewit, zegt de titelpagina, bestaande
in een verzameling van de aangenaamste minne-zangen en voysen. Waar gaat dit
over? De liefde natuurlijk.
Humoristische
levensschetsjes
of liedjes vol
nationalistische
trots
Boven Frontispice. Venus, vergezeld door
haar twee duifjes, wordt door een wagen
met zwanen voortgetrokken, geleid door
Cupido. In een tuin met op de grond gestrooide
rozen staat een vrijend paartje
en vindt een rondedansje plaats.
Rechterpagina Bandje. Zijdebrokaat,
ca. 1720-1730.
26
Liefhebbers die de vreugd
beminnen,
Gy, die het jeugdig bloet nog
streelt,
Hier is vermaak voor uwe
sinnen,
Hier vind gy werk dat niet
verveelt.
Zo begint de inleiding. Het is
duidelijk, dit is een boekje voor
jonge mensen die plezier willen
maken. De titelafbeelding geeft
aan waar dit toe moet leiden:
het huwelijk. In de achttiende
eeuw, waarin dit boekje razend
populair was, ontmoetten jongeren
elkaar op feestjes. Niets
nieuws onder de zon, maar in
die tijd moest je zelf voor muziek
zorgen. Er waren ontzettend veel
liedboekjes in omloop. In deze
boekjes is meestal geen notenschrift
opgenomen – dat was
lastig en duur drukwerk – maar
dat was ook helemaal niet nodig.
Vaak stond er bij een liedje
aangegeven op welk populair
wijsje de tekst gezongen moest
worden. Soms was dat niet eens
nodig en kon je de melodie uit
de eerste regel afleiden.
Smachten en afzien
De liedjes in Thirsus Minnewit
(Thirsus was een zingende en
fluitspelende schapenhoeder uit
de oudheid, ‘Minnewit’ bete-
27

# 19 | Een uniek glanzend groen geweven, brokaten bandje
Titelpagina. Op de afbeelding is een
bruidsmaal te zien; het echtpaar zit
centraal, achter de lange tafel.
Hester Cornelia van Tetterode (Hoogkarspel
1743-Amsterdam 1813), door Tibout
Regters, 1751.
Hesters japon laat zien hoe het brokaat
oorspronkelijk werd gedragen. Collectie
Overijssel / Collectie Vereeniging tot
beoefening van Overijsselsch Regt en
Geschiedenis (VORG) in Zwolle.
28
kent onderwerp van de liefde)
gaan vaak over het plezier van
de liefde, maar vooral om het
smachten en afzien. O wrede,
stuurse Maagd, begint het eerste
lied over een afgewezen minnaar.
Er zijn ook humoristische
levensschetsjes of liedjes vol
nationalistische trots in opgenomen.
O Hollandt schoon, gy leeft
in vree beschrijft bijvoorbeeld de
Hollandse steden:
Haarlem seer schoon en
Leiden vry,
Aan Meer en Rhijn gelegen:
De stapel van de Wevery
Hebt gy door Godes zegen
Alhier verkregen.
Dies ik dwingh
Mijn tongh en segh: den
Vreemdelingh
Mag vredig by u woonen.
O, Holland spant de kroonne!
Het
zilverdraad
straalt je
tegemoet
Populair
Het boekje bevat naast de drie
delen van Thirsus Minnewit, het
vergelijkbare werkje De vrolyke
zang-godin, opheffende veelderhande
ernstige en boertige gezangen,
kusjes en drink-liederen.
Deze boekjes zijn niet zeldzaam.
De Thirsus Minnewit werd tussen
1710 en 1775 in tientallen edities
door verschillende drukkers
geleverd en bevindt zich in een
veelvoud aan bibliotheken. Dat
zegt wel wat over de populariteit.
Het boekje in het NHA werd
uitgegeven in de jaren 1750-
1752 door Joannes Kannewet uit
Amsterdam.
Oud gebruik
Hoewel de inhoud niet uniek is,
is het boekje zélf dat wel. Het
heeft namelijk een bandje van
brokaat: een zijden stof, doorweven
met zilverdraad, gemaakt
van een echt zilveren strookje
dat rond een zijden kern is
gewikkeld. Het inbinden van een
boekje in een kostbare stof is
een heel oud gebruik, maar door
de kwetsbaarheid zijn er maar
weinig van dergelijke bandjes
bewaard gebleven. Het brokaat
van dit boekje is nog in uitzonderlijk
goede staat. Zilver wordt
meestal zwart, zeker als het
veel in de hand wordt genomen,
maar het zilverdraad van deze
band straalt je nog tegemoet.
Vrouwenjapon
Hoewel het maar een klein
stukje stof is, is er genoeg van
het patroon zichtbaar om het
te kunnen dateren in de jaren
1720-1730. Dat is ruim twintig
jaar voordat het boekje werd
gedrukt. Dat hoeft ons niet te
verbazen. Zo’n stofje werd niet
gekocht voor een boekband,
maar is hergebruik van een
vrouwenjapon. Dergelijke stoffen
van zijde en zilver waren zeer
kostbaar en japonnen werden
dan ook zo lang mogelijk gebruikt,
misschien met wat aanpassingen
aan de mode. Na een
jaar of twintig kon het toch echt
niet meer, maar van weggooien
Een stukje
van haar
moeders
mooiste japon
was geen sprake, daarvoor was
de stof nog steeds te kostbaar.
In katholieke kringen eindigden
veel omvangrijke japonnen
daarom hun leven in de kerk,
vermaakt tot misgewaad. Maar
natuurlijk kon er nog veel meer
van gemaakt worden, bijvoorbeeld
een boekbandje, waarvoor
je maar een restje nodig had.
Zeer rijk
Van wie zou dit bandje geweest
zijn? We weten het niet, het
meisje heeft haar naam er niet
in gezet. Maar één ding weten
wij wel: zij kwam uit een zeer
rijke familie en had met het
boekje een stukje van haar moeders
mooiste japon in handen.•
29

# 19 | Mooi geweest
Workshops voor
kinderen
Het (Kinder)kunstlijnweekend in november
stond bij het NHA in het teken van
creatieve workshops voor kinderen.
Het hele weekend werd er gewerkt
aan stopmotionfilmpjes en Gifjes (een
bewegend plaatje of korte video zonder
geluid). Ook de ouders haalden hun
hart op met fotograferen met behulp
van een zelfgemaakte pinholecamera
van schoenendozen. Na meer dan 5
minuten stilzitten en belichten was het
in de geïmproviseerde doka altijd weer
spannend hoe de foto was geworden.
Verjaardag van Haarlem
Op 23 november vierde Haarlem zijn 777ste verjaardag.
Dit werd natuurlijk groots gevierd bij het NHA. Alle
Haarlemmers waren uitgenodigd voor een feestelijke
bijeenkomst met aansluitend een stukje taart. Tijdens
de bijeenkomst vond de opening van de nieuwste
tentoonstelling ‘Vlaams Haarlem’ plaats. Bovendien werd
de inventaris van het archief van het Gemeentebestuur
van Haarlem van 1813-1957 door gemeentearchivaris
Klaartje Pompe aan burgemeester Jos Wienen
aangeboden.
Zomertijden
Om het heerlijke weer te vieren, bracht het
NHA tijdens de zomermaanden met een
tentoonstelling in de Commandeurszaal
in beeld hoe Noord-Holland vroeger
‘zomerde’. Daarin waren verschillen
met onze tijd te zien, maar zeker ook
overeenkomsten. IJsjes, campings, strand,
zee en waterpret zijn nu niet weg te
denken, en vroeger ook niet.
Tentoonstelling in de Janskerk
• t/m 2 september •
Noord-Holland viert vakantie
TIJDEN
Depotkast
De legendarische Haarlemse Club Stalker organiseerde
in 2019 haar laatste feest. Met een onvergetelijk avond
kwam na 36 jaar een einde aan de bruisende nachtclub
die bekend stond om haar vernieuwende muziek,
originele feesten en gastvrijheid. De rijke geschiedenis
van de club is terug te zien in het archief van Stalker,
dat is overgedragen aan het NHA. Schrijver, curator
en onderzoeker Manique Hendricks werkte bij Club
Stalker en weet alles over dit archief. Aan de hand
van verschillende stukken vertelt ze voor de podcast
depotkast.com over de bijzondere sfeer, de verschillende
muziekstijlen en de vormgeving van de posters.
Drostemiddag
De Stichting Vrienden van het NHA organiseerde op
2 november voor hun donateurs een middag over de
prominente Haarlemse chocoladefirma Droste. Vanuit
de invalshoek van het archief werd Droste voor het
voetlicht gebracht. Er werd gesproken over het bedrijf en
het productieproces, maar er was ook aandacht voor de
wijze waarop men het personeel opleidde en begeleidde.
Hoe werd er tegen beleidsontwikkeling aangekeken
en tegen tal van activiteiten ten behoeve van het
welzijn van het personeel, zoals reizen, sport en allerlei
voorzieningen (ook op medisch gebied)?
Tussen Kunst en Kitsch
Iedereen die meer wilde weten over een kunstwerk uit
de regio Kennemerland dat thuis aan de muur hing of in
de kast werd bewaard, kon op 15 oktober terecht bij de
‘NHA-Tussen Kunst en Kitsch’. Het NHA was die zaterdag
een van de locaties van het Geschiedenisfestival
in Haarlem en bood de unieke kans voor iedereen
om prenten, tekeningen, foto’s, posters/affiches of
boeken door de conservatoren Alexander de Bruin
(beeldcollecties) en Hannah Goedbloed (Oude Boekerij
& Bijzondere Collecties) te laten beoordelen.
30
31

# 19 | Doc.Werk
Van boven naar beneden Jacquie Maria Wessels - Wonen in
Noord-Holland (1997), Theo Baart - Veranderingen van de
gemeente Hoofddorp (1991), Ahmet Polat - De mens centraal
(2017).
Van boven naar beneden Marlo Broekmans - Noord-Hollandse
diptieken (1992), Paul Paris – Aardkundige momenten in
Noord-Holland (2014), Hans van der Meer - De identiteit van
Noord-Hollandse kustplaatsen (2012).
Tekst: Mart van de Wiel / beeld: Noord-Hollands Archief
Doc.Werk
Voor de Provinciale Atlas Noord-Holland worden al sinds 1991 speciale documentaire
foto-opdrachten uitgeschreven en door toonaangevende fotografen voltooid.
Deze fotografen belichten zo verschillende onderwerpen, thema’s en regio’s uit de
provincie en vertellen met hun reeksen een bijzonder verhaal. Op deze pagina’s is
een selectie te zien van de 45 verschillende opdrachten uit de collectie. De tentoonstelling
‘Doc.Werk – Provinciale foto-opdrachten Noord-Holland 1991-2022’ was
van 28 oktober t/m 18 november 2022 te zien in de Commandeurszaal. Bekijk de
webexpositie via noord-hollandsarchief.nl/webexposities.
Lars van den Brink - Oud van nu, hergebruik van erfgoed (2019).
32 33

# 19 | Topstuk
Tekst: Wim de Wagt / beeld: Vannessa Timmermans
Topstuk
David Moolenburgh, burgemeester van Zandvoort, heeft twee documenten uitgekozen
die van grote betekenis zijn voor zijn gemeente: de historische kwitantie en de Akte van
belening die de aankoop van de Heerlijkheid Zandvoort door Paulus Loot in de achttiende
eeuw bevestigen. ‘Een keerpunt in onze geschiedenis,’ aldus de burgemeester.
Een mooi
gegeven, iemand
te eren die zo
belangrijk is
geweest
Boven Uitsnede van de kwitantie van de
aankoop van de Heerlijkheid Zandvoort
door Paulus Loot.
Rechterpagina Burgemeester David
Moolenburgh bekijkt de Akte van belening
van de Heerlijkheid Zandvoort.
34
Paulus Loot kocht de Heerlijkheid
– 300 jaar geleden – op
6 november 1722 op een openbare
veiling van de Staten van
Holland. ‘Zandvoort heette toen
nog Santvoort,’ vertelt Moolenburgh.
‘Het was een dorpje
achter de duinen, de bewoners
leefden van de visserij en de
aardappelteelt. De mensen hadden
het zwaar; men noemde het
gebied “de verdoemde duinen”.’
Daarnaast verwierf Loot op de
veiling een drietal duinen en
een bodeambt in het dorp.
Moolenburgh: ‘Paulus Loot zag
wel brood in het kopen van
deze Heerlijkheid. Zo stond hij
aan de basis van de latere groei
en welvaart van Zandvoort. Hij
heeft de kerk gerestaureerd en
een dominee en een schoolmeester
aangesteld. Hij liet een
kapel bij de Hervormde kerk
bouwen, om daar zelf te worden
begraven.’ Tot zijn dood in 1753
was Loot heer van Zandvoort.
Een Heerlijkheid was een stuk
grond dat eigendom was van de
heer, die zijn gezag kon opleggen
aan de bewoners ervan.
Lompenpapier
De originele kwitantie – een vel
weelderig met inkt beschreven
lompenpapier – is in bruikleen
afgestaan aan het Zandvoorts
Museum waar het document te
zien is op een kleine tentoonstelling
over Paulus Loot. Het
is namelijk ‘Paulus Loot-jaar’.
Behalve de tentoonstelling
worden er nog meer activiteiten
en evenementen rond dit thema
georganiseerd. De viering van
het jubileumjaar eindigt op 27
september 2023 – niet toevallig
Loots 350 ste geboortedag.
Paulus Loot (1673-1753) was
een zeer vermogende koopman
en bankier. Namens de Republiek
der Verenigde Nederlanden
was hij commissaris te
Lissabon. Als hij niet in Lissabon

# 19 | Topstuk
vertoefde, was hij meestal op zijn
landgoed Het Klooster, dat ter
hoogte van de huidige Kleverlaan
in Haarlem lag. De grote bloei
van Zandvoort is pas lang na zijn
tijd gekomen, toen het dorp zich
in de negentiende eeuw ontwikkelde
tot een badplaats van
Europese allure. ‘Mede dankzij
de investeringen van Joodse
ondernemers,’ weet burgemeester
Moolenburgh. ‘Tot de
treurige ontwikkelingen tijdens
de bezetting. De Duitsers sloopten
de mondaine hotels, winkels
en huizen langs de kustlijn voor
de Atlantikwall. Als je foto’s van
toen ziet, verschrikkelijk.’
Moolenburgh wil zich graag
inzetten voor een groter besef
van de lokale geschiedenis bij de
Zandvoorters. ‘Het is belangrijk
dat mensen zich via de geschiedenis
verbonden voelen met hun
omgeving. De tentoonstelling
leidt op Facebook tot reacties als:
“Op school zouden de kinderen
moeten leren over Paulus Loot!”
36
Het is een mooi gegeven, iemand
te eren die zo belangrijk is
geweest. De mensen zijn trots op
hun dorp. Er zijn al veel mensen
met de lokale geschiedenis bezig,
bijvoorbeeld in het Genootschap
Oud Zandvoort, die het tijdschrift
De Klink uitgeven. Onlangs hadden
we de oplevering van de
oude dokterswoning op de hoek
van de Kerkstraat. Daar woonde
ooit “bad-dokter” Gerke. Stadsherstel
heeft deze woning in
oude luister hersteld. Ook op die
manier blijft het verleden levend.’
Mooie gemeenschap
Moolenburgh is een geboren
Haarlemmer. Had hij een band
Het geluid van
het ruisen van
de zee, heerlijk
met Zandvoort voordat hij er
burgemeester werd? ‘Vanaf mijn
prilste jeugd kwam ik in Zandvoort.
Veel dingen heb ik juist
daar voor het eerst gedaan. Ik
heb er voor het eerst een haring
gegeten. Ik ben er voor het eerst
naar dansles gegaan, heb er
voor het eerst met een bandje
opgetreden (DM speelt basgitaar;
wdw). De eerste reclameslogan
die ik leerde kennen zag ik daar:
‘Geef het door, eet vis van Floor’.
‘We woonden in Haarlem-
Zuidwest en Zandvoort was onze
achtertuin, of voortuin, het is
maar net hoe je het bekijkt. Op
school zaten veel kinderen uit
Zandvoort in mijn klas. Ik houd
gewoon van de zee. Je moet me
niet meer dan twintig kilometer
van de kust zetten, dan word ik
onrustig.’ Moolenburgh bewoont
een hoog gelegen appartement
aan de zeereep. ‘Bij helder weer
kan ik links de kustbebouwing
bij Den Haag en de Maasvlakte
zien liggen en rechts de pier bij
IJmuiden. Het geluid van het
ruisen van de zee, heerlijk.’
Wat typeert volgens hem
Zandvoort? ‘Het is een mooie
gemeenschap. De mensen
voelen zich verbonden met hun
omgeving. Ze zijn zeer open
en toegankelijk, hebben het
hart op de tong. En de onderlinge
betrokkenheid is groot.
De mensen doen veel vrijwilligerswerk;
overal loopt dit terug,
maar bij ons wordt juist veel
door vrijwilligers georganiseerd.
Van oudsher is het natuurlijk een
gemeenschap die sterk op elkaar
aangewezen is. Er zijn maar twee
toegangswegen, het heeft toch
iets van een enclave. En wat ook
Zo’n stuk
papier is heel
tastbaar
typerend is: de dynamiek, die
je in andere kustplaatsen zoals
Katwijk ook aantreft. De mensen
zijn heel ondernemend.’
Duinpieperpad
Moolenburgh kan enthousiast
vertellen over de tradities in het
dorp. ‘Wist je dat er families zijn,
die zeven generaties geleden al
in Zandvoort woonden? Wat ook
fascinerend is: de aardappelteelt
die ontstaan is in de duinen. Je
hebt hier nog steeds aardappelteeltverenigingen
en historische
aardappelveldjes. Ken je het
Duinpieperpad, vlak achter het
circuit? Sommige strandtenten
gebruiken deze aardappelen.
Op de Hogeweg worden duinaardappelen
verkocht vanuit de
kofferbak van een auto.’ Lachend:
‘Het is dat ik geen archivaris
ben… Anders zou ik wel in een
archief willen werken. Op school
was ik het meest geïnteresseerd
in Nederlands en geschiedenis.’
Wat doet het met hem, de
historische kwitantie van Paulus
Loot met eigen ogen te zien?
‘Alleen al dat hij daar voor me op
tafel lag. Met het blote oog is de
tekst nauwelijks leesbaar. De taal
is heel anders. Nu regelen we
Burgemeester David Moolenburgh in de
Janskerk in Haarlem.
Linkerpagina Uitsnede van de kwitantie
van de aankoop van de Heerlijkheid
Zandvoort dor Paulus Loot.
dergelijke zaken met heel andersoortige
documenten. Zo’n stuk
papier is heel tastbaar. Wat dat
aangaat ben ik best bezorgd. Wat
is er over driehonderd jaar nog
zichtbaar van onze tijd? Er wordt
nu zoveel digitaal gedaan. Zijn
er dan nog concrete documenten
als dit over?’•
37

# 19 | De heidense oorsprong van onze feestdagen
Tekst: Sarah Remmerts de Vries, redacteur Oneindig Noord-Holland / beeld: zie bijschriften
De heidense oorsprong
van onze feestdagen
Onze christelijke feestdagen mogen dan vanzelfsprekend lijken, hun oorsprong is
eigenlijk ouder dan je denkt. Haast alle feesten en hun symbolen, van de vrolijke
paashaas tot de gezellige kerstboom, zijn namelijk ontstaan uit heidense (offer)feesten.
De kerk was er alleen érg goed in om deze bestaande feesten een christelijk tintje te
geven.
Boven Neopaganisten proberen de
heidense feesten te vieren op hun
oorspronkelijke manier. Samhain is
voor hen een nacht van vuur en feest.
Via Wikimedia (CC BY-SA 4.0).
Het Keltisch jaarwiel met de oude feestdagen.
Dit geschilderde exemplaar bevindt
zich in de collectie van het Museum of
Witchcraft in het Engelse Boscastle.
38
Vanaf de achtste eeuw was
het christendom de dominante
religie in de Lage Landen, maar
dat betekende niet dat alle
‘heidense’ tradities direct werden
losgelaten. De oude goden hadden
hun voorvaderen immers
voorspoed gebracht, dus men
nam liever het zekere voor het
onzekere. Omdat de kerk er niet
in bleek te slagen alle oude
feestgebruiken uit te bannen,
werd besloten om deze in aangepaste
vorm in de christelijke
traditie op te nemen. Het oude
midwinterfeest, gericht op de
terugkeer van het licht, werd
veranderd in de geboorte van
Christus, het ‘licht der wereld’.
Voor het traditionele vruchtbaarheidsfeest
dat eind maart
de start van de lente markeerde,
werd voortaan Pasen gevierd, de
opstanding van Christus.
Onze voorouders verdeelden het
jaar in twee seizoenen, die grofweg
getypeerd kunnen worden
als het voorjaar, oftewel de lichte
tijd van het jaar, en het najaar,
waarin het donker de overhand
had. Ze vierden vier hoogtijdagen
en een aantal kleinere
feesten, die structuur gaven aan
het jaar. Het voorjaar begon met
de lente-equinox rond 21 maart,
als de dag en nacht even lang
waren en de dagen langer en
lichter werden. Tijdens midzomer
rond 21 juni bereikten het licht
en de warmte hun hoogtepunt.
De herfst-equinox rond
21 september luidde de start
van het najaar in. De dagen
werden weer korter en het
licht nam af. Het duister en het
verlangen naar licht vonden hun
climax in de midwinterviering
rond 21 december.
De bruidjes met bloemboeketjes die in de jaarlijkse Sint Jansprocessie
door Laren meelopen, vormen nog steeds een verwijzing naar vruchtbaarheid,
vergelijkbaar met de Pinksterbruid. Archief van de redactie
van De Gooi- en Eemlander, Streekarchief Gooi en Vechtstreek.

# 19 | De heidense oorsprong van onze feestdagen
Vruchtbaarheid in het
voorjaar
De feesten van onze voorouders
hingen sterk samen met de natuur
en de seizoenen. Omdat de
bevolking van Europa eeuwenlang
grotendeels uit boeren
bestond, was men op de natuur
aangewezen om te overleven.
De komst van het voorjaar werd
Ze zouden één
nacht kunnen
oversteken naar
onze wereld
met open armen ontvangen. De
lente-equinox betekende dat
men na maanden binnen zitten
weer naar buiten kon, het land
op om te zaaien en te ploegen.
Om ook in het nieuwe groeiseizoen
van een goede opbrengst
verzekerd te zijn,
werden overal in Europa lentefeesten
gevierd met uitgebreide
vruchtbaarheidsrituelen. Deze
terugkeer van het licht werd Pasen,
het feest van de opstanding.
Het Paasfeest staat nog steeds
bol van de heidense symboliek,
zoals de haas en het ei, beide
symbolen van vruchtbaarheid en
het ontkiemende leven dat in de
lente ontspruit.
Als het zaadje voor het nieuwe
jaar is geplant en de eerste
gewassen beginnen te groeien,
is het rond 21 juni tijd voor de
zomerzonnewende, oftewel midzomer.
Op deze langste dag van
het jaar staken onze voorouders
grote vreugdevuren aan. Dat
wordt tegenwoordig nog steeds
gedaan, maar dan in het kader
van het katholieke feest van Sint
Jan. Het feest is genoemd naar
Johannes de Doper, die de komst
van Christus aangekondigd zou
hebben en hem later persoonlijk
mocht dopen. Johannes of Jan
zou op 24 juni geboren zijn.
Daarom worden op of rond die
datum op verschillende plaatsen
processies gehouden, zoals de
traditionele Sint Jansprocessie
naar het gelijknamige kerkhof in
Laren.
Het einde van de zomer
Er zullen in vroeger tijden zeker
nog een of meerdere oogstfeesten
gevierd zijn in augustus en
september, maar uiteindelijk
zal iedereen zich toch hebben
moeten neerleggen bij de komst
van het najaar. Gelukkig stonden
er nog enkele feesten op het
programma, die letterlijk licht
brachten in de donkere dagen.
Tijdens Samhain, de Keltische
naam voor wat we tegenwoordig
Halloween noemen, werden op
31 oktober grote vuren aangestoken
en offers gepleegd om
het oogstseizoen te beëindigen.
Men geloofde dat op dit exacte
moment in het jaar de grens
tussen de mensenwereld en de
wereld van geesten, elfen en andere
wezens flinterdun was. Ze
zouden voor één nacht kunnen
oversteken naar onze wereld
en wij zouden ze gemakkelijker
kunnen waarnemen.
Samhain, dat ‘einde van de
zomer’ betekent, vermengde
zich in de middeleeuwen met de
christelijke feesten Allerheiligen
(1 november) en Allerzielen
(2 november). Op deze dagen
waren de gedachten bij overleden
nabestaanden. Men bezocht
kerkhoven om verse bloemen op
de graven te leggen en brandde
rond het begin van de avond
kaarsjes voor dierbaren. Als het
flink stormde, sprak men wel van
een ‘zielenwagen’: een situatie
waarin zielen uit het vagevuur
smeekten om verlossing. Tijdens
Allerheiligen en Allerzielen zouden
deze zielen even hun familie
en vrienden in het land der
levenden mogen bezoeken. Deze
bezoekjes vormden een grote
bron van angst voor veel Hollanders.
En nog steeds wordt er
tijdens Halloween flink gegriezeld,
maar dan zonder bijgeloof.
Vuur en lawaai
Hoewel Samhain opgeluisterd
werd met vuren en kaarsjes, was
het echte lichtjesfeest natuurlijk
de midwinterviering rond
21 december, ons huidige
Kerstmis. Onze gewoonte om
de geboorte van Christus met
uitgebreide kerstdiners te vieren,
hebben we van onze voorouders
geërfd. Voor de oude Germanen
waren dit soort schranspartijen
offer-maaltijden, waarbij alles
wat je at en dronk eigenlijk
bestemd was voor de goden.
Ook het kerstgroen dat we in
huis halen, hebben we aan hen
te danken. De groenblijvende
hulst werd al door de Romeinen
gezien als een heilige boom,
die geluk en bescherming zou
bieden. De Germanen haalden
groene bomen en takken naar
binnen om te versieren met
appels en noten, een vroege
voorloper van onze kerstboom.
Het Germaanse midwinterfeest
begon in de langste nacht van
het jaar en duurde maar liefst
twaalf nachten, wat precies
overeenkomt met de tijd tussen
het christelijke Kerst (25 december)
en Driekoningen (6 januari).
Daartussen vieren we tegenwoordig
nog oud en nieuw, met
vuurwerk en knallende champagne.
Vuur en lawaai werden
Van Willibrord, die ook wel bekendstaat
als de ‘apostel der Friezen’, wordt
gezegd dat hij de bron bij het Witte
Kerkje in Heiloo op wonderlijke wijze liet
ontspringen. Collectie Provinciale Atlas
Noord-Holland, NHA.
Linkerpagina Hulstversiering en een
kerstmaaltijd uit het boek The Coming of
Father Christmas uit 1894. Collectie The
British Library.
van oudsher gezien als middelen
om kwade geesten te verjagen.
Ook het tegen elkaar klinken
van de champagneglazen zou
boze geesten uit de drank doen
vluchten, een garantie voor een
nieuw jaar vol geluk en voorspoed.
Proost!•
Oneindig Noord-Holland
is het online verhalenplatform
van het NHA over het
verleden van de provincie
Noord-Holland.. Blader door
de grote collectie historische
verhalen, erfgoednieuws,
activiteiten en video’s en
beleef de geschiedenis.
40
41

Nieuwe
archieven en
aanwinsten
# 19 | Een prent voor een cent
Tekst: Hannah Goedbloed / beeld: Noord-Hollands Archief
Een prent voor een cent
Afgelopen jaar werd het archief verrijkt met een tiental achttiende-eeuwse
centsprenten. Een mooie schenking* en aanvulling op de collectie ‘Centsprenten’
die het NHA al bewaart.
De naam ‘centsprent’ zegt al
iets over het materiaal. Dit soort
prenten werden namelijk zo
goedkoop gefabriceerd, dat bij
wijze van spreken elke arme
donder met een cent ze kopen
kon. Centsprenten zijn veelal
beeldverhalen – voorloper van
de strip – ter lering en vermaak.
Deze prenten worden ook
wel ‘kinderprenten’ genoemd.
Alhoewel je je kunt afvragen
of bepaalde prenten bedoeld
waren voor een kind. Bijvoorbeeld
de Kartousie-prent, waarbij
het verhaal is gebaseerd op de
terechtstelling van de beruchte
moordenaar Louis Dominique de
Cartouche in 1721.
Wel een typisch voorbeeld van
een kinderprent is een prent die
uit het fonds van uitgever Jan
van Lee komt. We zien houtsneden
van vliegerende, hoepelende
en touwspringende kinderen. Het
is ter vermaak, maar er wordt
zijdelings ook met wat lering
gestrooid, zoals bij het plaatje
met de hoepel: ‘Het hoepeltje
een ieder leerd, hoe alles in de
waereld keerd’.
Centsprenten konden zo goedkoop
geproduceerd worden, omdat
er al decennialang met dezelfde
houtblokken werd gedrukt
op goedkoop papier. Bovendien
werden ze veelal ongekleurd in
de handel gebracht. Als ze dan
toch gekleurd werden, waren dat
een paar willekeurige kleurvlekken,
aangebracht met een
penseel of zelfs met de duim.
Het grappige is dat liefhebbers
tegenwoordig veel meer geld
neertellen voor een prent van
een cent. •
* Schenking van de heer P. Hammann
Voor een overzicht van alle nieuwe archieven kijk op: noord-hollandsarchief.nl/
collecties/archieven/nieuwe-archieven.
42

Vlaamse
migratie naar
Haarlem
1578-1630
Expositie Janskerk
Noord-Hollands Archief
Janskerk
Jansstraat 40
2011 RX Haarlem
023 - 517 27 00
www.noord-hollandsarchief.nl
info@noord-hollandsarchief.nl
@nharchief