NHA UITGELICHT juni 2018 / nummer 10 / 700 JAAR JANSKERK

Juni 2018 | Nr. 10 | Speciale editie
UITGELICHTPMS 871-Goud
Janskerk
08
Terug in de tijd
Een heel bijzonder interview met de
laatste Jansheer.
28
Topstuk
Frans Halsmuseumdirecteur Ann Demeester
over haar favoriete item in de NHA-collectie.

Juni 2018 | Nr. 10 - Speciale editie
inhoud
5
6
8
Uitgelicht
Een woord vooraf van burgemeester
Jos Wienen, voorzitter van het bestuur
van het NHA.
Pareltjes
Aandacht voor twee vijftiende-eeuwse
manuscriptkaarten, die het grondbezit
van de legendarische Haarlemse Jansheren in beeld brengen.
De laatste Jansheer
Een exclusief interview met Andries van
Souwen, de laatste Jansheer, vanwege
zijn zeventigste verjaardag.
colofon
14
16
18
Eindredactie:
Christine Tinssen, Annabelle Arntz
Aan dit nummer werkten mee:
Marlies Bouman
Alexander de Bruin
Helen van der Eem
Lise Koning
Kim Krijnen
Paul Maessen
Klaartje Pompe
Willemien Spook
Nico Vriend
Wim de Wagt
Mart van de Wiel
Jos Wienen
Prikbord
Nieuws van het NHA.
26
Jong geleerd,
oud gedaan
De educatieprogramma’s van het NHA zijn een groot succes.
Ze sluiten aan op de landelijke leerlijn voor erfgoededucatie.
De start van het
jubileumjaar
Een fotoreportage van de start van het jubileumjaar van
700 jaar Janskerk.
28
Topstuk
Een fors zeventiende-eeuws boekwerk,
verrassend beplakt met kleurige stukjes
stof, is het topstuk van Ann Demeester.
700 jaar bewaard
Op de jubileumtentoonstelling is te zien
welke veranderingen de Janskerk heeft
doorgemaakt, en welke personen en gebeurtenissen belangrijk
waren voor de kerk.
32
Mooi geweest
Terugblik op activiteiten.
Vormgeving:
Michael Kolf - PICADIA
Druk:
ORO grafisch projectmanagement
Oplage:
1000
34
De passie van…
Lieuwe Zoodsma
Lieuwe Zoodsma over zijn liefde voor
Haarlem-Noord, pardon: Schoten.
38
In de digitale lift
De Janskerk wordt het middelpunt
van alle publieksdiensten, en de
digitalisering en digitale vernieuwingen breiden zich
langzaam uit. Wat verandert er allemaal voor de bezoeker?
42
Topje van de ijsberg
Van de inhoud van de handgeschreven
teksten is slechts het ‘topje van de
ijsberg’ bekend. Stel je voor dat je die handgeschreven teksten
woordelijk zou kunnen doorzoeken!
ISSN:
2352 - 0671
46
48
52
Voorzijde omslag:
Prentbriefkaart van de Janskerk, 1935.
In de spotlights
Een impressie van een bijzonder
onderdeel van de collectie Provinciale
Atlas: de zeventiende-eeuwse tekeningen.
Het archief van
P.J. Bouman
Dit archief, dat onlangs in bruikleen
is gegeven, is een bijzondere aanvulling op de veelzijdige
collectie wetenschapsarchieven.
Nieuwe archieven
en collecties
Aandacht voor enkele nieuwe archieven die de afgelopen
maanden zijn binnengekomen.
5

Uitgelicht ...
Meestal treft u op deze plek de inleiding van de directeur van het Noord-
Hollands Archief aan. Maar deze keer werd aan mij als voorzitter van
het bestuur van het Noord-Hollands Archief gevraagd wat inleidende
kanttekeningen te plaatsen. Dat doe ik met veel plezier.
De publieksruimte van het Noord-Hollandsarchief is gevestigd op een
heel bijzondere locatie: de middeleeuwse Janskerk is het prachtige decor
voor de studiezaal en tentoonstellingsruimte. En deze bijzondere locatie
viert dit jaar een jubileum. De Janskerk is nu 700 jaar oud.
De prachtige ruimte, het hoog invallende licht, de oude stenen, het hoge
gewelf, alles draagt bij aan het besef van geschiedenis.
Deze bijzondere
locatie viert dit
jaar een jubileum
Als je zo’n prachtige collectie hebt en zo’n mooie
tentoonstellingsruimte dan ben je bijna aan je stand
verplicht om bij dit bijzondere jubileum stil te staan met een
tentoonstelling. Dat doen we en in dit nummer leest u een
uitgebreide toelichting op die tentoonstelling.
Verder vindt u informatie over recente aanwinsten,
want het archief slaat natuurlijk volgens de regels van de kunst
de overheidsarchieven op, maar daarnaast komen er in het archief
regelmatig nieuwe bijzondere collecties of stukken, die aan de
verzameling worden toegevoegd. Dat het niet alleen over het verleden
gaat in het archief laten de artikelen over digitalisering zien. De
modernste technieken worden ingezet om archieven te bewaren en te
ontsluiten.
Ten slotte een interview met Ann Demeester, directeur van het Frans
Halsmuseum, over haar topstuk in de collectie. Want het archief bevat
naast talloze documenten ook fantastische kunstwerken.
De Janskerk in Haarlem is een plaats waar geschiedenis wordt gemaakt,
waar geschiedenis wordt bewaard en waar geschiedenis aan het licht
wordt gebracht. En dit nummer van ons mooie blad licht er weer wat
stukjes uit. Veel leesplezier!
Hannie Schaft met Jopie Wassink
bij het Belgenmonument in Amersfoort,
circa 1940-41.
Jos Wienen
voorzitter van het bestuur van het Noord-Hollands Archief
burgemeester van Haarlem
7

Pareltjes
# 10 | Pareltjes
Tekst: Alexander de Bruin / beeld: Noord-Hollands Archief
Pareltjes
In het kader van het 700-jarig bestaan van de Janskerk
wordt in deze speciale uitgave van Uitgelicht aandacht
besteed aan twee vijftiende-eeuwse manuscriptkaarten,
die het grondbezit van de legendarische Haarlemse Jansheren
in beeld brengen.
De orde van de Haarlemse Jansheren
was machtig en stond vanaf de
vestiging in Haarlem in 1310 in hoog
aanzien. Dat aanzien was vooral
gebaseerd op hun omvangrijke
grondbezit, niet alleen in Haarlem en
omgeving, maar ook in Kennemerland
en de rest van het graafschap
Holland. De Jansheren konden zich in
Haarlem vestigen dankzij een eerste,
omvangrijke schenking van grond
en huizen, waar tegenwoordig onder
andere nog de Janskerk staat.
Alle schenkingen werden minutieus
geadministreerd in een register,
‘cartularium’ genaamd. Hierin
stond precies vermeld wie de
schenker van de grond was
en dergelijke, en ook wat de
tegenprestatie was die de
Jansheren moesten leveren.
Bijna altijd was dat het oprichten
van een altaar en/of het houden
van missen waarin gebeden werd
voor de zielenheil van de schenker
en zijn verwanten. Het archief van
de Jansheren bij het NHA bevat vier
van zulke registers, die de periode
van1270 tot 1529 bestrijken.
Uit deze registers blijkt dat het
totale grondbezit van de Haarlemse
Jansheren 370 hectare besloeg. Het
overgrote deel hiervan, 87%, werd
in de eerste twintig jaar van hun
vestiging verworven, tussen 1310
en 1330. Deze schenkingen liggen
bijna allemaal in het tegenwoordige
Delfland en zijn afkomstig van de adel
en de geestelijkheid uit en rond het
graafschappelijk hof van Willem III. De
aankopen daarentegen zijn allemaal
afkomstig van burgers en boeren.
Gebeden voor de
zielenheil van de
schenker en zijn
verwanten
Interessant is dat in de loop van de
vijftiende en zestiende eeuw het
aandeel schenkingen door de adel en
geestelijkheid dramatisch afneemt
en de aankopen door de Jansheren
van burgers en boeren uit met name
Kennemerland, juist enorm stijgen.
Hierin weerspiegelt zich de grote
maatschappelijke verandering die
zich in deze periode voltrekt, door de
opkomst en toename van de macht
van de steden en de burgers, ten
koste van de adel. Van de edellieden
waren geen grote schenkingen meer
te verwachten. Dit had ook gevolg
voor de kloosterstructuur. Op feodale
leest geschoeide, veelal agrarische
Links Register, ‘cartularium’, van onroerend goed.
Boven Kaart uit 1564 van land in Wateringen
Onder Kaart uit 1569 van land gelegen onder Leiderdorp.
- Alles eigendom van de Haarlemse Jansheren.
kloosterorganisaties werden niet meer
gesticht. In plaats daarvan deden
nieuwe, op het stedelijk leven gerichte
bedel- en ridderorden hun intrede,
zoals die van de Jansheren.
Het grondbezit werd vanaf de
zestiende eeuw ook nauwkeurig in
kaart gebracht. Ook hiervan beheert
het NHA vele voorbeelden uit het
archief van de Haarlemse Jansheren.
Twee fraaie voorbeelden zijn een kaart
uit 1564, met grond in Wateringen, en
een uit 1569, met grond in Leiderdorp.
Meer beeld bekijken en meer weten
over Johannes Stam en de kartering van
Nederland in de negentiende eeuw? Lees
het uitgebreide artikel op de website:
http://noord-hollandsarchief.nl/nieuws/
uitgelicht-extra
8 9

# 10 | Interview
Tekst: Wim de Wagt / beeld: Noord-Hollands Archief
Andries van Souwen,
de laatste Jansheer
Onlangs kreeg ik een wel heel bijzonder aanbod: een exclusief interview met Andries van
Souwen, de laatste Jansheer, vanwege zijn zeventigste verjaardag. Heel bijzonder, omdat deze
heer vijfhonderd jaar geleden leefde. Hij leidde toen een teruggetrokken leven in het commandeurshuis,
een overblijfsel van het vroegere Sint Jansklooster. Wat zou ik aantreffen?
10
Op een late vrijdagmiddag bel ik aan
bij het dagcentrum van de Janskliniek
aan de Jansstraat, pal naast de Janskerk.
Dit was ooit het fameuze commandeurshuis
waar de Jansheren, de
commandeurs van de Haarlemse kloosterorde
van Sint Jans, woonden. Er
wordt opengedaan door een vrouw met
een verkreukeld gezicht en een groot
wit schort voor. Ze knikt en gebaart me
om naar binnen te komen. Nadat de
deur achter me dicht is gevallen, hoor
ik geen enkel geluid van buiten meer.
Ze brengt me naar een ruimte waar ik
even moet wachten. Als de vrouw met
het verkreukelde gezicht weer verdwenen
is, kijk ik om me heen. Dit ziet er in
de verste verte niet uit als het dagcentrum
van de Janskliniek.
Ineens gaat een deur open en verschijnt
er een man met een kortgeknipt,
witgrijs baardje en een minzame,
Boven Romeyn de Hooghe, Vogelvluchtkaart van
Haarlem, 1688 (detail).
Rechts Andries van Souwen (circa 1550-1625),
de laatste commandeur, door Cornelis van
Haarlem, 1624.
maar melancholieke blik. Hij stelt zich
voor als heer Van Souwen. ‘Volgt u
mij maar.’ Hij leidt me via een brede,
hoge corridor naar een ruimte die
gemeubileerd is met eikenhouten
tafels, stoelen en kasten. Aan de wand
hangen schilderijen en prenten naast
en boven elkaar, van de vloer tot aan
het plafond. Het onheil dat het Sint
Jansklooster en zijn bewoners ooit
trof, gaat verborgen achter wijsheid
en weelde. ‘De wederopbouw is goed
Als door een
wonder bleef onze
kerk gespaard
gelukt,’ zeg ik voorzichtig. ‘Het kan ermee
door,’ mompelt heer Van Souwen.
‘Ik zal u straks de Heemsteedse kapel
laten zien.’ Grijnzend: ‘Daar hebben we
een paar Spaanse kanonskogels laten
inmetselen.’
Buitenlandse huurlingen
De verwoesting van de stad tijdens het
Spaanse Beleg moet voor hem en zijn
medejansheren uitzonderlijk zwaar zijn
geweest. ‘Zeg dat wel,’ verzucht hij.
‘Het was een ramp. De ondergang van
ons schone klooster heb ik met eigen
ogen gezien. Toen de Spanjaarden de
stad belegerden, in de jaren 1572 en
1573, zat ik hier nog maar net twee
jaar. Ze hadden hun kanonnen precies
aan deze kant van de stad staan, aan
de andere kant van de stadsmuur. Ons
klooster bleef gelukkig buiten schot,
alsof God over ons waakte!’
‘Maar daarna waren het notabene
onze eigen soldaten die het klooster
verwoestten en plunderden. Engelse
en Waalse huurlingen wel te verstaan.
Kennelijk werd de spanning hen te
veel. Misschien kregen ze geen soldij
meer. Ik weet het niet. Als door een
wonder bleef onze kerk gespaard, maar
van de kloostergebouwen stonden
alleen nog de muren overeind. Enfin,
we konden de boel van voren af aan
weer opbouwen. Ik dank God dat we
onze kostbaarste bezittingen, zoals de

# 10 | Interview
Maria Magdalena, door Jan van Scorel,
1527-1530.
Cornelis van der Goude (circa 1542-1615), de op
een na laatste commandeur, door Cornelis van
Haarlem, 1613.
hier kijken, naar die prachtige blonde
haarlokken die vanuit haar nek via haar
hals omlaag vallen… U weet, ik ben
een man alleen. Ik mag er graag naar
kijken.’
12
schilderijen en boeken, ons goud en
zilverwerk, op tijd in veiligheid hadden
gebracht.’
Hij ziet me naar de schilderijen aan
de muur kijken en brengt me naar
een volgende ruimte, waar nog meer
panelen hangen. ‘Mijn ontvangstzaal
voor hoge gasten,’ grinnikt hij. ‘U mag
zich vereerd voelen.’ Hij wijst op een
portret van een strenge man. ‘Heer
Cornelis,’ zegt hij zachtjes. ‘Cornelis
van der Goude. Toen hij stierf, bleef ik
hier alleen over. Dat is een jaar of acht
geleden.’ Van Souwen wrijft nadenkend
door zijn witte baard. Het maakt een
raspend geluid. ‘Heer Cornelis heeft
zeer veel voor het herstel van de St.
Janscommanderij betekend.’ Van der
Goude stierf in 1615, ongeveer zeventig
jaar oud.
Balsem
Als ik hem vraag of hij misschien een
lievelingsschilderij heeft aarzelt hij
geen moment: ‘Jazeker. Loopt u even
mee?’ Hij wijst naar een portret van
een mooi aangeklede vrouw die aan de
voet van een boom zit in een heuvelig
landschap. Ze houdt een soort pot in
haar schoot en kijkt me met een raadselachtige
blik aan. ’Weet u wie dit is?’
Ik schud mijn hoofd. ‘Maria Magdalena.
Kent u haar verhaal?’ Hij wacht mijn
antwoord niet af en begint omstandig
te vertellen over haar verering van Jezus,
de kruisiging, de wederopstanding,
waar zij bij was. ‘Sommigen menen
dat zij een zondige vrouw was. Maar
dat geloof ik niet,’ zegt hij. ‘Ziet u deze
Onze kostbaarste
bezittingen, zoals
de schilderijen en
boeken, op tijd in
veiligheid gebracht
pot? Daar zat balsem in, waar zij de
voeten van Jezus mee zalfde.’
‘Maar wat vindt u nou zo mooi aan
dit schilderij?’, vraag ik als hij, buiten
adem, een korte pauze inlast. ‘Ach,’
zegt hij, moet u eens kijken, die stoute
blik, haar frisse wangen, het landschap.
Het rood van haar jurk, de versieringen
in haar kleding. En moet u eens
Uitgestorven
Na het vertrek van de Spanjaarden
besloten de Staten van Holland in 1581
dat alle kerken en kloosters in Haarlem,
met inbegrip van hun vermogen en
bezittingen, eigendom werden van de
stad, als compensatie voor de geleden
oorlogsschade. Alleen het Sint Jansklooster
werd hiervan uitgezonderd.
‘Dat was mede te danken aan de goede
banden die we hadden met prins Willem
van Oranje,’ vertelt Van Souwen.
‘Die heeft zelfs weleens hier gelogeerd.
God hebbe zijn ziel.’
Het bisdom verdween uit Haarlem, de
Sint Bavokathedraal veranderde in een
protestantse kerk. Predikanten betrokken
de Janskerk, waar de katholieke
Jansheren geen kerkdiensten meer
mochten houden. Van Souwen: ‘Gelukkig
kregen we het voor elkaar dat we,
zolang we nog leefden, hier in ons
commandeurshuis mochten blijven
wonen. Op dat moment waren we nog
met z’n vijven. Nu ben ik in mijn eentje.
Als ik sterf neemt de stad de boel over.
Dan zal er nooit meer een Jansheer
zijn. Dan zijn we uitgestorven. Mag ik
een klein beetje treurig zijn?’
De bejaarde Jansheer is vriendelijk,
voorkomend en bereid om al mijn
vragen te beantwoorden; maar zijn blik
is ook oplettend, hij lijkt steeds op zijn
hoede. Andries van Souwen, geboren
rond 1550, kwam tegen 1570 in het
Sint Jansklooster en werd in 1574 in

# 10 | Interview
Keulen tot priester gewijd. Vijf jaar
later keerde hij terug in Haarlem. ‘Ik
heb hier alles meegemaakt,’ vertelt
hij. ‘Moord, roofpartijen, hongersnood
tijdens het beleg, wat we niet allemaal
aten om onze magen te vullen… Na
de Spanjaarden brak de pest uit. De
Grote Brand legde onze mooie stad,
mijn geboortestad, voor een groot deel
in de as. Ik breng dagelijks veel tijd
door in de kloostertuin. Ooit was die
veel groter en mooier, maar tijdens het
beleg werd ook die verwoest. Inmiddels
is het weer een echte boomgaard. Met
perenbomen, appelbomen, kersen en
pruimen. Ja, ik heb er mijn handen vol
aan. Zo word ik tenminste niet stijf en
stram.’
Trillende vingers
Hoe brengt hij verder zijn dagen door?
‘Ik lees veel. Met een neef, net als ik
boekenliefhebber, ruil ik veel boeken,
zodat we allebei steeds iets nieuws te
lezen hebben. Ik beschouw het ook als
mijn plicht om de boekenschat van ons
klooster te bewaken. Ik hoop dat de
vroedschap er na mijn dood goed voor
zorgt.’
Hij wenkt me met een geheimzinnige
blik, opent een deur en leidt me een
klein vertrek binnen, waar behalve een
boekenkast twee schrijfbureaus en een
gemakkelijke stoel staan. ’Hier bewaar
ik de boeken die ik als mijn persoonlijk
eigendom beschouw,’ verklaart hij op
fluistertoon. ‘Er is ook nog een librije
hier in huis, waar de kloosterboeken
staan. Die is natuurlijk veel omvangrijker.
Maar hier, in mijn boekenkamertje,
ben ik het liefst.’
Er is ook nog een
librije hier in huis,
waar de kloosterboeken
staan
‘Maar waarom twee bureaus?’, vraag ik
hem. ‘Die ene is nog van heer Cornelis
geweest,’ bromt hij in zijn baard, en
werkt me vlug weer naar buiten. ‘Kom,
ik wil u nog even iets laten zien.’
Omdat de Jansheren niet meer in hun
eigen Janskerk mochten komen, lieten
ze een ruimte in het commandeurshuis
inrichten als een soort kapel. Van
Souwen schuift trots een rood gordijn
opzij. ‘Ons altaar.’ Ik zie een groot kruis,
diverse koperen kandelaars, bankjes.
Aan de muur schilderijen van Maria, de
Kaart van Haarlem (detail) door Pieter Wils,
1646.
Drie Koningen en: Maria Magdalena. Er
is ook nog een sacristie, waarin ik een
klavecimbel ontwaar. ‘Speelt u zelf?’,
vraag ik gretig. ‘Niet meer,’ antwoordt
hij. ‘Trillende vingers.’
Een klopje op de deur. Van Souwen
gromt een paar onverstaanbare woorden
en de kamerdeur draait piepend
en krakend open. Een mannetje, ongeveer
net zo oud als Van Souwen, maar
beduidend eenvoudiger gekleed, vraagt
of hij zijn heer met nog iets van dienst
kan zijn. Van Souwen wuift hem weg.
‘Mijn dienstknecht,’ legt hij uit. ‘Gerrit.
De laatste Jansknecht, als het ware.’
Ik vermoed dat hij Gerrit wel goed zal
kunnen gebruiken in dit grote gebouw.
‘Dat hebt u goed gezien. Ik beschik
ook nog over een dienstmeid voor het
koken en schoonmaken en zo. Vroeger
hadden we veel meer personeel
rondlopen.’
Hij neemt me over een krakende trap
mee naar boven, naar de eerste verdieping.
‘Maakt u eens voort,’ gebiedt mijn
gastheer. Ook boven rijgen de meest
verbazingwekkende vertrekken zich
aaneen. Al deze meubelen, schilderijen,
kunstwerken, huisraad – hoe hebben
de Jansheren dit ooit hier naar boven
gekregen? We stommelen naar een
ruimte aan de voorkant van het gebouw.
Van Souwen wijst op een enorm
houten rad, dat vlakbij een raam staat
geposteerd. ‘Hiermee hijsen we onze
zware spullen naar boven.’
Het is tijd om te gaan, in de verte hoor
ik de klok van de Grote Kerk het hele
uur slaan. Ik vraag de bejaarde Jansheer
hoe hij zijn zeventigste verjaardag
gaat vieren. Verwonderd kijkt hij me
aan. ‘Daar doen we hier niet aan. Ik sla
wel een kruisje. Voor mezelf en Sint
Jan.’
Boven De commandeursportretten, 1562-1625.
Links Gravure van Romeyn de Hooghe, 1688.
Bij het schrijven van dit fictieve interview
heb ik dankbaar gebruikgemaakt
van Wim Cerutti’s Van Commanderij
van Sint-Jan tot Noord-Hollands
Archief, gepubliceerd bij uitgeverij
Spaar en Hout, Haarlem 2007.
14
15

Prikbord
Het hele jaar door worden er
bijeenkomsten georganiseerd
die in het teken staan van het
jubileum van de Janskerk. Ook in
de jaarlijkse zomertentoonstelling
staat de Janskerk centraal.
Het programma ter ere van het
jubileum is geschikt voor jong
en oud. Van discussieavond tot
familiedag. Iedereen is van harte
uitgenodigd!
700 jaar bewaard.
Tentoonstelling over
de Janskerk
Reis terug in de tijd en beleef de
ontwikkelingen van de oudste kerk
van Haarlem en zijn bewoners en bezoekers.
Wat gebeurt er nu en in de
toekomst? Kom langs en denk mee!
22 juni t/m 9 september, maandag
t/m vrijdag van 9-17 uur.
Extra openingstijden op zondag
24 juni (familiedag), zaterdag 21
juli, 18 augustus en tijdens de
Open Monumentendagen op 8 en
9 september. Gratis entree.
Lancering website 700
jaar Janskerk
Een team van experts van de Universiteit
Utrecht is bezig met de
ontwikkeling van een website over
de historie van de Janskerk. In het
najaar van 2018 wordt de website
met een feestelijke bijeenkomst
gepresenteerd.
Jubileumconcert
Het Wings Ensemble geeft ter ere
van het jubileumjaar een extra
concert in de Janskerk in het
najaar. Binnenkort meer informatie
op de website.
Familiedag
Hoe zag de Janskerk er 700 jaar
geleden vanbinnen uit? Waarom
zit er nu een archief in en wie is
hier de afgelopen eeuwen in- en
uitgelopen? Neem je moeder,
vader, oma en opa mee en doe de
speurtocht door de kerk! Probeer
oude handschriften te ontcijferen
en te schrijven als een monnik en
luister naar mooie verhalen.
zondag 24 juni, 12-17 uur,
Jansstraat 40, Haarlem, Kinderen
€2,00, Volwassenen gratis.
Jong Historisch Café
over cultureel erfgoed, religie en
geweld.
Religieus geweld en vernietiging
van cultureel erfgoed is van alle
tijden. Zo was ook de Janskerk
ooit een katholieke kerk. De
protestanten namen de kerk in
beslag, waarna deze alleen nog
werd gebruikt voor de hervormde
dienst.
dinsdag 11 oktober, 19.30 uur,
Jansstraat 40, Haarlem.
Gratis entree.
Ridder- en Prinsessenbal
(4-12 jaar)
Kom met al je vrienden en vier het
jubileum van de oudste kerk van
Haarlem waar ook de Johannieters
rondliepen en Willem van Oranje
sliep. Vecht als een ridder, dans als
een prinses en leer alles over het
leven in een klooster.
woensdag 24 oktober, 15-16.30
uur, Jansstraat 40, Haarlem.
Reserveren via communicatie@
noord-hollandsarchief.nl o.v.v. ‘Bal’.
Hannie Schaft
Het Noord-Hollands Archief heeft
onlangs vijf tot nu toe onbekende
foto’s van Hannie Schaft ontvangen.
De verzetsstrijdster is op alle
foto’s samen te zien met Jopie
Wassink, familie van de schenker.
Weet u meer over haar?
Neem contact op via info@noordhollandsarchief.nl.
Kunst uit de Zorg
Rondom de uitreiking van de
Elisabeth van Thuringenprijs
organiseert de Stichting Elisabeth
van Thüringenfonds een expositie
van kunstwerken uit de zorg. De
kunstwerken komen uit verschillende
zorginstellingen in Nederland
en hebben allemaal een eigen
verhaal. Deze werken en verhalen
zijn heel uiteenlopend en tonen
aan hoe belangrijk het is om kunst
in je zorginstelling te hebben.
17 t/m 28 november 2018,
maandag t/m vrijdag 9-17 uur,
extra open op zaterdag 17 november,
Jansstraat 40, Haarlem.
Gratis entree.
Onder het STAAL.
Sporen in het landschap
Dit jaar bestaan de hoogovens in
IJmuiden, nu Tata Steel, 100 jaar. De
Provinciale Atlas kijkt samen met
het Huis van Hilde aan de hand van
afbeeldingen en vondsten naar het
ontstaan en de ontwikkeling van
de hoogovens en wat dit heeft betekend
voor het landschap en haar
geschiedenis. Met metaaldetectoren
en een quiz kunnen kinderen
zoeken naar schatten en testen of
hun geheugen zo sterk is als staal.
Het is een project in het kader
van de collectie Provinciale Atlas
Noord-Holland dat wordt mogelijk
gemaakt door de Provincie Noord-
Holland.
2 juni t/m 23 september 2018,
Huis van Hilde, Westerplein 6,
Castricum, dinsdag t/m vrijdag
9-17 uur, zaterdag en zondag.
www.huisvanhilde.nl.
KZOD
Bij de ART Triangle in de Waag, de
Kloostergangen en bij het Noord-
Hollands Archief laten ruim 69
leden van de vereniging hun werk
zien.14 september t/m 28 oktober
2018, maandag t/m vrijdag
9-17 uur, extra open op zaterdag
15 september en zaterdag 20
oktober, Jansstraat 40, Haarlem.
Gratis entree.
Open Monumentendag
Tijdens de Open Monumentendag
is er gelegenheid de Janskerk te
bezichtigen en is het tevens de
laatste kans de zomertentoonstelling
te bekijken.
zaterdag 8 en zondag 9 september
2018.
Geschiedenisfestival
Het Noord-Hollands Archief doet
dit jaar als locatie mee aan het
vierde Geschiedenisfestival in
Haarlem, georganiseerd door het
Historisch Nieuwsblad. Prominente
historici uit binnen- en
buitenland betreden diverse podia
in Haarlem.
zaterdag 6 oktober 2018.
Informatie en ticketverkoop via
www.geschiedenisfestival.nl.
Historisch Café
De volgende edities van het
Historische Café vinden plaats op
maandag 24 september en 19
november 2018, 20 uur, Jansstraat
40, Haarlem. Entree € 4,00.
Reserveren via:
www.noord-hollandsarchief.nl.
16
17

# 10 | Fotoreportage
Start jubileumjaar 700 jaar Janskerk
Beeld: Kim Krijnen
18
19

# 10 | 700 jaar bewaard. Tentoonstelling over de Janskerk
Tekst: Mart van de Wiel / beeld: Noord-Hollands Archief
700 jaar bewaard.
Tentoonstelling over
de Janskerk
De oudste in zijn oorspronkelijke vorm bewaard gebleven kerk van Haarlem, de Janskerk, is dit jaar
700 jaar oud. Op de zomertentoonstelling ter gelegenheid van het jubileum is te zien welke veranderingen
het huidige publiekscentrum van het NHA heeft doorgemaakt, wie de kerk in de loop van de tijd
allemaal hebben bezocht en welke belangrijke gebeurtenissen er hebben plaatsgevonden.
20
Op 28 december 1936, na zes jaar van
planning en bouw, wordt de Janskerk
in gebruik genomen als gemeentearchief.
De kerk zelf kent dan al 618
jaar aan geschiedenis en in de 82 jaar
die daarop volgen, wordt er stukje bij
beetje steeds meer van de geschiedenis
van Haarlem en Kennemerland op
deze plek verzameld.
Rechts De heilige maagschap, Geertgen tot
Sint-Jans, ca. 1495.
In de zomertentoonstelling van het
NHA wordt een greep gedaan uit de
vele aspecten van de Janskerk en de
verhalen die zich hier hebben afgespeeld:
van het bezit van de Jansheren
tot de verhuizing van het gemeentearchief
naar de kerk, en van Russische
soldaten tot de eerste vrouwelijke
gemeentearchivaris Gerda Kurtz.
Aanzienlijkste orde
Het verhaal van de kerk begint in 1310.
Dat jaar besluit Gerard van Tetterode
zijn grond in Haarlem te schenken
aan de ridderorde van St. Jan. De
orde plaatst er een klooster, en in
1318 ronden ze ook de bouw van de
bijbehorende kloosterkerk af. In de
driehonderd jaar die daarop volgen,
groeit het klooster uit tot een van de
aanzienlijkste ordes van Haarlem, met
een rijk bezit. Dit verandert allemaal
met het beleg van Haarlem.
Wonderlijk genoeg overleeft de
Janskerk het geweld van het beleg
van 1572 grotendeels. Ondanks dat
het vlak achter de vuurlinie ligt, wordt
alleen het klooster zelf verwoest, maar
dat gebeurt door woedende huurlingen
van binnen de stad zelf. Woelige jaren
volgen waarin de kerk en de altaren
worden herbouwd. Uiteindelijk moet
alles worden afgestaan aan de stad. De
Jansheren mogen nog wel in de kerk
blijven, maar geen nieuwe broeders
meer aannemen. In 1625, met de dood
van de laatste Jansheer Andries van
Souwen, sterft de Haarlemse tak van
de orde uit.

# 10 | 700 jaar bewaard. Tentoonstelling over de Janskerk
Inval
Al voordat Van Souwen komt te overlijden,
doet de kerk vanaf 1587 dienst als
Hervormde Kerk. Net als bij elke andere
kerk komen mensen er om de preken
aan te horen, om mensen te begraven
en om zorg te ontvangen. Naast de
gebruikelijke bezoekers komen er in
deze periode ook een paar honderd
speciale bezoekers. In 1799, als een
Engels-Russische expeditie een inval
doet in de Noord-Hollandse duinen,
worden honderden Russische krijgsgevangenen
voor een nacht in de kerk
ondergebracht.
Als de kerk uiteindelijk als te oud en
te donker wordt bevonden door het
kerkbestuur, besluiten ze in 1928 de
kerk van de hand te doen. Na onderhandelingen
met enkele partijen is
het uiteindelijk de Gemeente Haarlem
die de kerk opkoopt, en er in 1936 het
gemeentearchief in vestigt.
Met de tentoonstelling wil het NHA niet
alleen laten zien dat de kerk een rijke
geschiedenis heeft, maar ook dat het
archief een belangrijke functie vervult.
Het is de plek waar al deze verhalen
gevonden, onderzocht en verteld
kunnen worden. Het vastleggen van
de 700 jaar achter ons is te zien in de
tentoonstelling, en die 700 jaar voor
ons: daar wordt elke dag aan gewerkt.
Zomertentoonstelling ‘700 jaar
bewaard. Tentoonstelling over de
Janskerk’ van 22 juni t/m 9 september
2018 in de Janskerk.
Beleg van Haarlem, 1572-1573.
Gezicht vanaf de wallen aan de Noordzijde
der stad op de omgeving tot het Huis ter Kleef.
Pieter Saenredam naar een houtsnede van
Jan Moyt Jacobsz, circa 1626.
Barend Wijnveld en Johannes Hendrikkus
Egenberger: ‘Kenau Simons Hasselaers op de
wallen van Haarlem’, 1854. Frans Hals Museum,
Haarlem. Fotografie Tom Haartsen.
22 23

# 10 | 700 jaar bewaard. Tentoonstelling over de Janskerk
24
Missaal, gemaakt in 1420 in Utrecht, later voor
de Haarlemse Jansheren aangepast.
Blz 18 en rechts Russische krijgsgevangenen in
Haarlem die meevochten tijdens de Engels-
Russische invasie van 1799. Maker onbekend.

Het laden van een wagen in de Jacobijnestraat tijdens de verhuizing
van het Gemeentearchief Haarlem, 1936.
Gerda Henrika Kurtz (1899-1989) was van 1936 tot 1964
gemeentearchivaris van Haarlem.
27

# 10 | Jong geleerd, oud gedaan
Tekst: Lise Koning / beeld: Kim Krijnen
Jong geleerd, oud gedaan
Trouwe bezoekers van het Noord-Hollands Archief zijn ze vast weleens tegengekomen: hordes enthousiaste
schoolkinderen. Ieder jaar bezoeken zo’n 1.400 scholieren van het primair en voortgezet
onderwijs het archief. Ook vanuit het klaslokaal komen duizenden scholieren in contact met onze
archiefstukken via het online bronnenplatform Geschiedenislokaal023.nl.
De educatieprogramma’s van het
Noord-Hollands Archief sluiten aan op
de landelijke leerlijn voor erfgoededucatie
van het SLO (het nationaal expertisecentrum
leerplanontwikkeling),
waarbij ‘ervaren en beleven’ centraal
staan. Zo ook ons nieuw educatieprogramma:
‘700 jaar Janskerk. Reizen
door de tijd!’ In de afgelopen zeven
eeuwen hebben talloze mensen voet in
de Janskerk gezet. Hun sporen zijn nog
altijd terug te vinden in het gebouw én
in het archief. Spelenderwijs onderzoeken
scholieren deze sporen. Wie
bezochten de kerk? Wie liggen er in
de kerk begraven? Wie werkten in de
kerk? Hoe verging het de kerk tijdens
verschillende oorlogen in de geschiedenis?
Waarvoor kun je tegenwoordig
terecht in de Janskerk?
Kraak de code!
Scholieren gaan in groepjes van drie
op zoek naar een object in de Janskerk.
Dit object vertelt iets over een
gebeurtenis uit de geschiedenis van
Haarlem. Ieder groepje behandelt een
andere periode of onderwerp. Denk
hierbij aan onderwerpen als religie,
Franse tijd, stadsbranden en het archief.
De scholieren kunnen het object
pas vinden als ze aan de hand van
vragen over geselecteerde bronnen de
code weten te kraken. De antwoorden
op de vragen worden uit de bronnen
gehaald en genoteerd in bijvoorbeeld
een kruiswoordpuzzel. De code bestaat
uit coördinaten die naar een object
in de kerk leiden. Na afloop vertellen
de scholieren als experts aan de rest
van de klas wat zij over hun object te
weten zijn gekomen.
Stickerspeurtocht
Tijdens de zomertentoonstelling kan
iedereen met zijn (klein)kinderen aan
de hand van een audiotour met stickerspeurtocht
ontdekken wat zich de
afgelopen zeven eeuwen heeft afgespeeld
in de Janskerk. Oudere kinderen
(9-12) kunnen door middel van vragen
achterhalen welke belangrijke gast het
Jansklooster heeft bezocht.
Wie ben ik?
Mijn portret is terug te vinden in de tentoonstelling ‘700 jaar bewaard’. Mijn
tweede doopnaam is gelijk aan de voornaam van de persoon die in 1854 op
stoel nummer 115 in de Janskerk zat. Als belijdend luthers, de religie die ik
deel met mijn meest recente opvolger op werkgebied, heb ik zelf nooit een
stoel in de Janskerk gehuurd. Het huren van een stoel was überhaupt (een
woord afkomstig uit het geboorteland van mijn vader) niet mogelijk omdat ik
nog niet geboren was in 1854. Ik heb wel de twintigste eeuwwisseling mogen
meemaken en mijn geboorte- en overlijdensjaar bestaan uit dezelfde drie
getallen. Tot slot ben ik Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Wie ben ik?
Wie wordt hierboven beschreven? Doe mee met deze prijsvraag en win een
mooie prijs. Stuur je antwoord uiterlijk 9 september 2018 naar:
communicatie@noord-hollandsarchief.nl onder vermelding van: Prijsvraag
Uitgelicht.
Het educatieprogramma van het NHA voor scholen is te vinden op de
website via www.noord-hollandsarchief.nl/ontdekken/onderwijs.
28

# 10 | Topstuk
Tekst: Wim de Wagt / beeld: Kim Krijnen
Topstuk
Het is geen schilderij of een ander kunstwerk, maar een notarieel document in de collectie waardoor
Ann Demeester, directeur van het Frans Halsmuseum, gefascineerd raakte bij een rondgang door
het Noord-Hollands Archief. Een stuk dat, zoals ze zegt, ‘behalve dat het een tijdsdocument is, ook
universele menselijke karaktertrekken vertegenwoordigt’.
30
Aandachtig buigt ze zich over een
fors, zeventiende-eeuws boekwerk dat
opengeslagen voor haar op tafel ligt.
Op de bladzijden zijn stukjes stof geplakt,
kleurig en vol sierlijke patronen.
Het zijn proefmonsters van Vlaamse
zijdewerkers, waar een opmerkelijk
historisch verhaal over te vertellen is
dat Demeester verbindt met haar eigen
roots. ‘Het bijzondere van deze textielsamples
is in de eerste plaats dat ze
een onaangetaste kwaliteit bezitten,’
zegt ze. ‘Het zijn ontzettend mooie
voorbeelden van de textielnijverheid
in Haarlem. Ze hebben een prachtige
schittering en glans en vormen een
unieke herinnering aan de bloeiende
textielindustrie. Maar eigenlijk betreffen
ze de registratie van een klacht.’
Broodroof
Dat zat zo. Tijdens de wederopbouw
van Haarlem na het beleg door de
Spanjaarden (1572), vestigden veel
religieuze vluchtelingen uit de Zuidelijke
Nederlanden zich in de stad.
Onder deze migranten, ‘inwijkelingen’
zoals Demeester ze noemt, waren ook
Vlaamse zijdewerkers. In vergelijking
met hun Haarlemse collega’s waren zij
in staat stoffen te produceren van een
uitzonderlijk hoge kwaliteit, dankzij de
toepassing van innovatieve technieken.
Dat zorgde voor scheve gezichten bij
de Haarlemse textielwerkers. Om te
Een unieke
herinnering aan
de bloeiende
textielindustrie
voorkomen dat de Haarlemmers hun
werkwijze gingen kopiëren, verleende
het stadsbestuur de nieuwkomers
patenten. Het boek bevat een soort
notarieel protocol met de verzegelde
stofmonsters die bij de patenten van
een aantal Vlaamse zijdeproducenten
hoorden. Deze mannen worden met
naam en leeftijd vermeld. Het protocol
is gedateerd 1678.
Demeester denkt er het hare van. ‘De
Haarlemse textielfabrikanten waren
bang dat de Vlamingen hun werk
afnamen. Maar de Vlamingen zeiden:
“Wij nemen jullie geen werk af! Wij
beheersen gewoon andere vaardigheden
dan jullie. Het is geen broodroof.”
De samples zijn staaltjes van hun kunnen.
Het is bewijsvoering. Vermoedelijk
meenden de Haarlemse textielwerkers
dat de arbeidsmarkt werd bedreigd.
De komst van “de ander” werd gezien
als een mogelijke bedreiging van de
eigen broodwinning. Zoals er nu angst
is voor Poolse vrachtwagenchauffeurs,
Indiase telemarketeers of Turkse
fabrieksarbeiders. Het is een fenomeen
dat vijfhonderd jaar geleden ook
bestond en is vastgelegd in dit boek.
Angst voor vreemdelingen is van alle
tijden.’
Ann Demeester met het notarieel document.

# 10 | Topstuk
32
Voorvaderen
Voor haar zit er ook een persoonlijk
aspect aan, legt ze uit. ‘Zelf kom ik
uit West-Vlaanderen. De Haarlemse
bevolking rond 1600 bestond ten
gevolge van de migratie uit Vlaanderen
voor ongeveer de helft uit allochtonen.
Velen van hen kwamen uit West-Vlaanderen,
waar een levendige textielindustrie
bestond. Eigenlijk zijn dat mijn
voorvaderen! Ik ben geen Vlaamse
nationalist, verre van, maar dit besef
ontroert me wel.’
Ze ziet nog een andere parallel.
Demeester: ‘Tegen West-Vlamingen
wordt in België vaak aangekeken zoals
in Nederland tegen Limburgers: als
domme boeren. Maar er zijn onder
de West-Vlamingen juist veel echte
achievers, mensen die juist veel willen
bereiken in het leven. Peter Vandermeersch
bijvoorbeeld, de hoofdredacteur
van NRC Handelsblad, komt uit
West-Vlaanderen. Ik weet niet of er een
verband is tussen de underdogpositie
van West-Vlamingen en hun ambitie,
Ik ben geen
Vlaamse nationalist,
maar dit besef
ontroert me wel
maar het lijkt wel alsof mensen uit de
regio waar ik vandaan kom een extra
drang hebben om te bewijzen dat hun
bezieling resultaten afwerpt.’
Werkt dit gevoel van culturele achterstelling
bij haar misschien mee bij
het verwezenlijken van haar ambities?
‘Mmm, indirect speelt het een soort
rol. Omdat ik me teweer stel tegen de
clichés, tegen stereotyperingen.’
Terug naar het boek met de stofmonsters.
‘Dat lees ik op verschillende
niveaus. Je hebt de artistieke waarde
en schoonheid van de textielsamples.
Maar ook de positie van de vreemdeling
in de toenmalige samenleving
komt eruit naar voren. En dit roept bij
mij allerlei vragen op. Wat betekende
het als je als eenvoudige linnenbewerker
uit Ruddervoorde in Haarlem
terechtkwam? Hoe werd er überhaupt
tegen de Vlamingen aangekeken? We
weten dat er spotdichten op hen zijn
gemaakt, die hun spraak op de hak
namen. De Vlamingen vormden met
elkaar een hechte, gesloten gemeenschap.
Ze trouwden onder elkaar,
hadden geen toegang tot de politieke
macht. Voor mij was de overgang van
België naar Nederland niet zo groot,
hoewel ik wel grote cultuurverschillen
heb ervaren. Maar hoe was dat
voor inwijkelingen in de zestiende en
zeventiende eeuw?’
‘De mentaliteit van de Haarlemse bevolking
moet voor hen heel anders zijn
geweest dan ze gewend waren. Europa
bestond nog niet uit de natiestaten
zoals wij die kennen, culturele invloedsferen
waren veel belangrijker. In
Europa bestond toen net een scheids-
lijn tussen het katholieke, bohemienachtige
zuiden en het protestante,
zakelijke noorden. Vlaanderen was
meer gerelateerd aan de mediterrane
invloedsfeer. Die vormen van oppositie,
van het elkaar vreemd vinden, moet
ook doorgewerkt hebben in de verhouding
tussen de Zuidelijke en Noordelijke
Nederlanden.’
Persoonlijke ontboezemingen
Ann Demeester is zeer geïnteresseerd
in transhistorische verbanden. In het
Frans Halsmuseum combineert zij
graag kunstwerken uit totaal verschillende
perioden met elkaar, om op die
manier de toeschouwer anders naar
de werken te laten kijken en nieuwe
ideeën bij hen op te roepen.
‘Om erachter te komen hoe het er toen
aan toe ging, zou ik heel graag getransporteerd
worden naar het Haarlem
van de zeventiende eeuw! Frans
Hals was een Vlaming van geboorte. Hij
was te jong uit Vlaanderen vertrokken
om zich zijn moederland nog te kunnen
herinneren, maar moet wel altijd
hebben beseft dat hij daar vandaan
kwam. Hij was Vlaming en katholiek.
Hij had wat we nu noemen een meervoudige
identiteit. Desondanks had
hij veel, belangrijke opdrachtgevers.
Maar hoe zagen die opdrachtgevers
hem? Hoe keek zijn omgeving tegen
hem aan? We weten het niet. Hij heeft
geen dagboeken, brieven of andere
persoonlijke ontboezemingen nagelaten.
Net zo min weten we precies hoe
die verschillende gemeenschappen in
Haarlem met elkaar omgingen.’
Voor Demeester is dit verleden van
betekenis voor de huidige tijd. ‘Rond
1600 moet de Haarlemse bevolking
voor ongeveer de helft uit migranten
hebben bestaan. Maar wie is zich hier
tegenwoordig nog van bewust? Ook
in België weet men niet dat er zoveel
Vlaamse elementen zitten in de Haarlemse
geschiedenis. Men weet niet hoe
gelaagd alles is. Het is een boeiend
fenomeen, zoveel vluchtelingen die
zich hier vestigden. Wanneer mensen
Notarieel protocol met verzegelde stofmonsters,
1678.
zich dit zouden realiseren, zou het
hen helpen om beter om te gaan met
de complexiteit van de multiculturele
samenleving.’
‘Wat is het mooi,’ besluit ze lachend,
‘dat een historisch document zo aan
het denken kan zetten! Natuurlijk had
ik ook een kunstwerk uit de collectie
van het NHA kunnen kiezen, of een object.
Voor mij is een archief in de eerste
plaats een bewaarplaats van historische
documenten, van geschriften. Een
archief biedt feitelijkheid, maar kan
tegelijkertijd onze verbeelding prikkelen
en ons zelf de verhalen bij de
collectiestukken laten bedenken.’
33

# 10
MOOI
| Titel ....
GEWEEST
# 10 | Mooi geweest
Archieven Provincie
Noord-Holland
Op 21 maart 2018 heeft Johan Remkes, Commissaris
van de Koning van Noord-Holland, bij een feestelijke
bijeenkomst in het Provinciehuis in Haarlem de archieven
van de provincie Noord-Holland uit de periode 1989-1998
in beheer gegeven bij de provinciearchivaris en directeur
van het NHA, Lieuwe Zoodsma. Het gaat om ruim 100
meter archiefmateriaal dat documenten bevat over
onderwerpen waarbij de provincie een rol heeft gespeeld.
Hierbij horen bijvoorbeeld de aanmelding van De Stelling
van Amsterdam als Werelderfgoed, de bescherming
van natuur en landschap en de ruimtelijke ontwikkeling
van de provincie met de uitbreiding van Schiphol, het
Havengebied Noordzeekanaal, nieuwe woonwijken,
bedrijventerreinen en recreatiegebieden, maar ook de
tragische vliegtuigramp met de Dakota in 1996, waarbij
medewerkers van de provincie omkwamen.
Verborgen Verleden
Voor het programma Verborgen verleden kwam Irene
Moors bij het NHA terecht op haar zoektocht naar haar
voorouders. Ze sprak met archiefmedewerker Bianca
Hoefman over haar kleurrijke familie. De aflevering werd
op 19 januari 2018 op NPO2 uitgezonden.
Wittgenstein
De papieren nalatenschap van Ludwig Wittgenstein, de
zogenaamde Nachlass, is in 2017 aan het Memory of
the World Register van UNESCO toegevoegd. Het NHA
participeert met documenten over de filosoof Ludwig
Wittgenstein: de zogenaamde Wittgensteiniana, onderdeel
van het Wiener Kreis Archief.
Glas-in-loodatelier
Het glas-in-loodatelier Willem Bogtman, dat van 1912
tot 2005 in Haarlem gevestigd was, heeft talloze (veelal
gebrandschilderde) glas-in-loodlampen en -ramen
vervaardigd, zowel naar eigen ontwerp als naar dat van
anderen. Bogtman, beroemd door zijn glaskoepel in het
Scheepvaarthuis (nu Grand Hotel Amrâth Amsterdam),
is een bekende naam binnen de stroming van de
Amsterdamse School en was een van de toonaangevende
bedrijven op zijn vakgebied in Nederland. Op 7 december
2017 werden de ontwerpen en het bedrijfsarchief
van dit atelier bij het NHA in beheer gegeven tijdens
een feestelijke bijeenkomst met experts Marjan Groot,
universitair hoofddocent Vrije Universiteit Amsterdam,
en Radboud van Beekum, onafhankelijke onderzoeker en
ontwerper, onder meer bekend van zijn ontwerp van de
Pastoe Kubusstoel.
Jong Historisch Café
Sinds april 2018 heeft het NHA een Jong Historisch
Café. Samen met de Jonge Historici wordt twee keer
per jaar een lezing met discussie georganiseerd
waarin onderwerpen aan bod komen die actueel in
het maatschappelijk debat spelen. De aftrap werd
op 24 april 2018 gegeven met de bijeenkomst ’De
Macht van Taal’. Aan de hand van het werk van filosoof
Ludwig Wittgenstein, gingen Jonge Historici in op de
hedendaagse vraagstukken gender en identiteit.
Coornhert
Onder grote belangstelling werd op vrijdag 13 april
2018 in de Commandeurszaal van het NHA de
tentoonstelling ‘Coornhert als prentmaker en inspirator
van kunstenaars’ door burgemeester Jos Wienen
geopend. Dirck Volckertszoon Coornhert (1522-1590)
woonde en werkte bijna veertig jaar in Haarlem. Hij is
een van de belangrijkste cultuurdragers van ons land. De
tentoonstelling (die liep tot 8 juni) was een gezamenlijk
project met de Stichting Coornhertjaar 2018.
NIEUW!
In de tentoonstelling NIEUW!, die van 8 februari t/m
10 maart 2018 in de Janskerk te zien was, werden de
recentste aanwinsten uit de Collectie Provinciale Atlas
getoond, waaronder de foto’s van Ahmet Polat over
‘Energietransitie’ en Natascha Libbert over de nieuwe
zeesluis in IJmuiden.
34 35

# 10 | De passie van ... Lieuwe Zoodsma
Tekst: Wim de Wagt / beeld: Kim Krijnen en Noord-Hollands Archief
De passie van …
Lieuwe Zoodsma
‘Iedere archivaris heeft wel een wensenlijstje, waarop onderwerpen staan die hij graag zou willen
onderzoeken, als hij meer tijd zou hebben. Zo’n lijstje heb ik ook in mijn hoofd. Vanaf het moment dat
ik in Haarlem kwam heb ik bijvoorbeeld iets met Haarlem-Noord.’
36
Voordat Lieuwe Zoodsma in 1995 in
Haarlem werd aangesteld als gemeentearchivaris
van Haarlem, was
hij plaatsvervangend rijksarchivaris bij
het Rijksarchief in Zeeland. ‘Zodra ik in
Haarlem was aangenomen, ben ik in
Middelburg naar een antiquariaat gegaan
en heb daar gevraagd: “Wat hebben
jullie over Haarlem?” Hun plankje
met Haarlem-boeken was natuurlijk
niet zo uitgebreid. Maar toevallig kwam
de eigenaar uit Haarlem. Hij beval me
Zeven Heerlijkheden aan, dat over de
geschiedenis van Schoten gaat. “Dit is
misschien wel het leukste boek,” zei
hij. “Schoten?”, reageerde ik. “Wat heeft
dat met Haarlem te maken?” De eigenaar
legde me uit dat Schoten ooit een
zelfstandige gemeente was geweest,
tot het door Haarlem werd opgeslokt
bij de grote annexatie van 1927 en
voortaan Haarlem-Noord heette.’
Friese platteland
Het beeld van Haarlem-Noord dat uit
Zeven Heerlijkheden oprees beviel
Lieuwe zó goed, dat hij probeerde met
zijn toenmalige echtgenote een huis
te kopen aan de Van Dortstraat of in
de omgeving daarvan. Waarom daar?
‘Buiten dat Hannie Schaft aan de Van
Dortstraat woonde, vond ik het uitzicht
op de Schoterveenpolder met de molen
erg mooi. Een landelijk gebied met
slootjes in een stedelijke omgeving,
zo specifiek. Ik kom zelf van het Friese
platteland, uit het dorp Arum, ik ben
een Geert Mak-adept. Schoten was
voor mij het oude Jorwerd.’
Maar het lukte hem niet daar een
Schoten was voor mij
het oude Jorwerd
huis te bemachtigen. Een paar keer
brachten hij en zijn vrouw een bod
op een woning uit, maar iedere keer
werden ze afgetroefd. Het werd ten
slotte Aerdenhout. ‘De enige plaats in
de omgeving die ik op mijn lijstje had
doorgestreept, omdat ik vermoedde dat
ik later steeds zou moeten uitleggen
waarom ik daar woonde. En dat was
ook zo. Dan zei ik altijd maar: “Ik woon
in de sloppenwijken van Aerdenhout.”
“Heb je die daar dan?”, was steevast de
reactie.’
Maar zijn liefde voor Haarlem-Noord,
pardon: Schoten bleef. Wat was het
dat hem zo aantrok in de verdwenen
gemeente? ‘Ik denk het dramatische
van een plattelandsgemeente die de
grote stad in zijn nek voelt hijgen, en
als een idioot woningen gaat bouwen
om Den Haag ervan te overtuigen
dat ze zelfstandig kunnen blijven. De
ene na de andere wijk werd er uit de
grond gestampt, de Transvaalbuurt, de
Indische buurt, de Bomenbuurt, noem
maar op, zelfs een eigen gasfabriek.
Een intrigerend verhaal, waar ik een
keer nog wat mee wil doen. Als je toch
bedenkt dat de laatste burgemeester
Lieuwe Zoodsma

# 10 | De passie van ... Lieuwe Zoodsma
38
van Schoten, J.N.J.E. Heerkens Thijssen,
tegelijk wethouder was van Haarlem!’
Torentje
‘Ik hield vorig jaar een verhaal over
de ondergang van Schoten voor de
Stichting Historisch Schoten. Moet je
je voorstellen: de aula van de Schoter
Scholen Gemeenschap, gevuld
met 200 à 250 mensen! Dan ben ik
helemaal in mijn element. Het liep
bijvoorbeeld slecht af met de gemeentelijke
gasfabriek, die in heel korte tijd
steeds groter moest worden omdat er
zoveel woningen werden gebouwd. De
directeur van de gasfabriek maakte er
financieel een potje van, en dat heeft
niet bijgedragen aan de geloofwaardigheid
van Schoten als zelfstandige
gemeente. Veel informatie ontbreekt
nog over die geschiedenis, maar in het
straatbeeld is nog zat bewaard gebleven
van Schoten, zoals het raadhuis
aan de Rijksstraatweg en het Schoter
Rechthuis aan de Vergierdeweg. Ergens
in de buurt van de Cronjéstraat zit nog
een oud straatnaambord. De straatnaamborden
waren trouwens rood
met witte letters! Maar het besef dat
Schoten een gemeente met een eigen
identiteit was leeft te weinig, alleen
een kleine groep Haarlemmers is van
deze geschiedenis op de hoogte. Ken
je het verhaal van het torentje van de
Deo?’
Het dramatische
van een plattelandsgemeente
die de
grote stad in zijn
nek voelt hijgen
Het oude rechthuis aan de Vergierdeweg
52, oostzijde, tussen de Eksterstraat en de
Nachtegaalstraat, ziende naar het noordoosten.
(voormalig Rechthuis te Schoten), 1970.
Hij vertelt hoe hij een aantal jaren geleden
in het bestuur van de Historische
Vereniging Haerlem de enige was die
pleitte voor de terugkeer van de historische
toren van het Sint Johannes de
Deo ziekenhuis, toen dit monumentale
pand werd verbouwd tot appartementengebouw.
‘Maar wat gebeurde er?
Het torentje werd eraf getakeld door
de aannemer, Holleman in Santpoort,
en staat nu bij de aannemer in de
tuin. Iedereen vindt het een schande
dat de torenspits van de vroegere
Spaarnekerk nu boven op de FEBO in
Schalkwijk staat, maar hier hoor je
niemand over. Helaas, Haarlem-Noord
doet niet echt mee in de geschiedenis
van de stad. Alles wat binnen de vesten
gebeurt is interessant, maar naarmate
je je verder daarvan verwijdert neemt
de belangstelling zienderogen af. Dat
geldt trouwens ook voor Haarlem-Oost
en Schalkwijk.’
Hij kent genoeg buurten in Noord die
hij zou willen onderzoeken, zoals de
Kleverparkbuurt, de omgeving van
de voormalige Ripperdakazerne, de
begraafplaats aan de Kleverlaan, Huis
te Zaanen, het gebied van de vroegere
Werf Conrad op de hoek van de
Spaarndamseweg. ‘We moeten eindelijk
eens een gevoel van trots creëren
voor wat in Haarlem-Noord bereikt is,
door Schoten.’
Schoterveense molen in de Schoterveenpolder,
gezien vanaf de Van Dortstraat.
39

# 10 | De bezoeker in de digitale lift
Tekst: Klaartje Pompe / beeld: de beeldmarketeers, Jon Tyson
De bezoeker in de
digitale lift
In april 2018 heeft het bestuur van het NHA het voorstel goedgekeurd om de Janskerk het middelpunt
te laten zijn van alle publieksdiensten en de digitalisering en digitale vernieuwingen verder uit te
breiden. Komende maanden zullen medewerkers enthousiast en hard bezig zijn met de voorbereidende
stappen hiervoor, want deze plannen worden al vanaf januari 2019 uitgevoerd.
40
Het is nog steeds een belangrijk
uitgangspunt: ‘Voor wie wil weten hoe
het was’. Dit is het motto waarmee
het NHA in 2007 bezoekers begon te
helpen om meer te weten te komen
over hun familiegeschiedenis en de
geschiedenis van de provincie Noord-
Holland en de regio’s Kennemerland en
Amstel- en Meerlanden. Het NHA zet
daarmee nadrukkelijk de klant centraal
en stemt zijn dienstverlening op de
klant af.
Diensten verlenen aan het publiek en
het beschikbaar stellen van archieven
en collecties horen vanouds bij de primaire
taken van het NHA. Studiezaalmedewerkers
helpen met het onderzoek
in archieven en collecties op twee
locaties, namelijk de Janskerk en de
Kleine Houtweg. Maar dankzij digitalisering
kunnen bezoekers tegenwoordig
steeds meer onderzoek thuis doen.
In 2007 stond de digitale dienstverlening
via de website van het NHA nog
in de kinderschoenen: de site bood de
mogelijkheid te zoeken in gegevens
over archieven en om een deel van de
beeldcollecties te bekijken. Inmiddels
zijn grote stappen gemaakt. Behalve
dat bezoekers nu kunnen zoeken
in archieven en collecties, kan het
beeldmateriaal voor een groot deel
online bekeken worden, net als een
steeds groeiend aantal gedigitaliseerde
archiefstukken. Bezoekers van
de website kunnen bovendien zonder
kosten via ‘Scannen op verzoek’ een
door hen gevonden archiefstuk laten
digitaliseren.
Verder heeft de OCR-techniek (Optical
Via de chatfunctie
vragen stellen
Character Recognition) het mogelijk
gemaakt dat gedigitaliseerde kranten
op woorden doorzocht kunnen worden.
Naast het Haarlems Dagblad en de oorlogskrant
Haarlemsche Courant, zijn dat
de IJmuider Courant, lokale bladen uit
Heemstede, Bloemendaal en Santpoort
en adresboeken van een groot aantal
aangesloten gemeentes. Zelfs de historische
raadsnotulen van de gemeente
Heemstede zijn nu via de krantenviewer
gemakkelijk te raadplegen.
Veel belangstelling is er ook voor het
online beeldmateriaal op de Beeldbank.
Scans van manuscriptkaarten en plattegronden,
gravures, prenten, tekeningen
en foto’s zijn te bekijken en in
hoge resolutie te downloaden. Jaarlijks
komen er meer digitale bronnen van
het NHA beschikbaar op de eigen website
en op die van landelijke platforms
zoals het genealogische WieWasWie en
het Netwerk Oorlogsbronnen.
Dienstverlening van de
toekomst
In het Meerjarenbeleidsplan 2017-
2020 wordt de vraag gesteld hoe het
NHA het best toekomstgericht invulling
kan geven aan het beschikbaar stellen
van archieven en collecties. Al jarenlang
daalt het aantal bezoekers op
de studiezalen, terwijl met het toenemende
aanbod van digitale bronnen
online de digitale bezoekersaantallen

# 10 | De bezoeker in de digitale lift
stijgen. Het NHA wil hierop inspelen
met nieuwe faciliteiten. Wat kan de
bezoeker straks allemaal verwachten?
Vanaf 2019 worden bezoekers voor
archieven en collecties ontvangen in de
vernieuwde studiezaal in de Janskerk.
De locatie Janskerk is dan hét centrum
voor onderzoek in de papieren, nog
niet gedigitaliseerde bronnen van het
NHA. De huidige zelfbediening met
microfichereaders en -printers zal verdwenen
zijn. Online zijn de microfiches
en -films en kopieboeken van Doop-,
Trouw-, en Begrafenisregisters nog wel
beschikbaar. Een dagelijks transport
zorgt ervoor dat de door bezoekers
gevraagde archiefbestanden van de
Kleine Houtweg naar de Jansstraat
gebracht worden. Ondertussen gaat
de digitalisering van archiefbronnen
onverminderd door, met ‘Scannen op
verzoek’ en het digitaliseren van grote
veelgevraagde archieven als speerpunten.
Op afspraak blijft onderzoek op de
locatie Kleine Houtweg mogelijk.
Sommige bestanden zijn te omvangrijk
(zoals kadasterregisters) of te
kwetsbaar (zoals beeldmateriaal uit
de Kennemer en Provinciale Atlas) om
met een transport mee te kunnen. De
uitbreiding van de digitale dienstverlening
is mogelijk door de concentratie
van de dienstverlening op één studiezaal
en een verkorting van de openingstijden
met een uur per dag. De
zaterdagopenstelling eens per maand
blijft overigens.
Veel zal ook hetzelfde blijven. Net als
nu zullen in de Janskerk veel publieksactiviteiten
plaatsvinden en wordt er
gezocht naar passende manieren om
een breed publiek, van jong tot oud, te
laten kennis maken met geschiedenis
en de historische Janskerk.
Meer bronnen, betere
toegankelijkheid
Het digitale aanbod via de website zal
blijven groeien. Meer bronnen komen
beschikbaar, met een betere vindbaarheid
en interactieve hulp bij het
zoeken. De online bezoeker kan in de
toekomst ook in de avond vragen stellen
via een chatfunctie.
Genealogische bronnen, notariële archieven,
bouwdossiers en fotocollecties
zullen de komende jaren gedigitaliseerd
en toegankelijk gemaakt worden.
Slimme zoektechnologie maakt het
mogelijk om relevante informatie uit
archieven en beeldcollecties bij elkaar
gepresenteerd te krijgen.
Innovatie in digitale techniek is van
belang om nieuwe verbanden tussen
archieven en gegevens te kunnen
leggen. Digitale kaarten bieden nieuwe
mogelijkheden om informatie te
presenteren en te vinden. Bijvoorbeeld
een kaart van negentiende-eeuws
Haarlem 1 die laat zien welke beroepen
in welke wijken beoefend werden en
hoe de leeftijdsopbouw en gezinsomvang
daar was. Gemaakt op basis van
gegevens uit de adresboeken en de
bevolkingsregisters. Of een kaart van
Haarlem met positionering van foto’s
op de exacte plek.
Op de digitale studiezaal zal elk jaar
meer inhoud te vinden zijn. En de
inhoud zal op nieuwe manieren gepresenteerd
worden. Maar het contact met
Locatie Kleine Houtweg, Noord-Hollands Archief.
de bezoekers, op de fysieke studiezaal
en online, blijft voor het NHA natuurlijk
onverminderd belangrijk!
1 Haarlem is hier een voorbeeld en kan vervangen
worden door welke andere aangesloten
gemeente dan ook.
Enschedé
Vanaf 2019 vinden bezoekers in
de Janskerk een aantrekkelijke en
representatieve tentoonstelling over
300 jaar drukken in Haarlem, op basis
van de veelzijdige en unieke collecties
van bedrijf en familie Enschedé. Een
deel van de tentoonstelling heeft een
permanente en een ander deel een
wisselende opstelling.
42 43

# 10 | Wat zit er onder het topje van de ijsberg?
Tekst: Nico Vriend / beeld: Noord-Hollands Archief
Wat zit er onder het
topje van de ijsberg?
Het NHA beheert ongeveer 55 strekkende kilometer aan archieven en collecties, waarvan ongeveer de
helft bestaat uit handgeschreven teksten. Slechts van het spreekwoordelijke ‘topje van de ijsberg’ is
de inhoud bekend. Stel je voor dat je die handgeschreven teksten woordelijk zou kunnen doorzoeken!
44
Lang leek het een utopische gedachte.
Tegenwoordig worden echter grote
stappen gezet in het door de computer
laten maken van transcripties van
handgeschreven teksten. Deze techniek
wordt ‘Handwritten Text Recognition’
(HTR) genoemd. Omdat het NHA nieuwe
mogelijkheden ziet om de collecties
op deze manier voor het voetlicht te
brengen is het een overeenkomst aangegaan
met het programma Transkribus,
ontwikkeld door de Universität
Innsbruck en onderdeel van het door
de Europese Unie gesubsidieerde project
READ (Recognition and Enrichment
of Archival Documents).
Belangrijke rol
Handwritten Text Recognition maakt
het mogelijk om handgeschreven teksten
om te zetten in ‘machine leesbare
teksten’ en deze full-text te doorzoeken.
Of het nu gaat om middeleeuwse
of twintigste-eeuwse handschriften.
Daar moet echter wel wat voor gedaan
worden, want voor iedere handeling
moet de computer eerst ‘getraind’ worden.
Waar op een document bevinden
zich bijvoorbeeld tekstregio’s? Hoeveel
verschillende handschriften kunnen
daarop onderscheiden worden? En in
welke taal en in welke tijdsperiode is
het document geschreven?
Dit zijn elementen die een rol spelen
binnen Transkribus en effect hebben
op de uiteindelijke kwaliteit van de
HTR-resultaten. Het belangrijkste onderdeel
van de computertraining is het
aanleveren van de correcte transcripties
van een deel van de documenten.
De computer kan zo leren om de op de
documenten voorkomende woorden en
karakters te interpreteren.
De mens speelt een belangrijke rol in
deze training en zal dit ook in de (nabije)
toekomst blijven doen. Zo zorgen
vrijwilligers op dit moment voor het
creëren van correcte transcripties. Hoe
meer trainingsdata er echter gegenereerd
worden, door de vrijwilligers en
Het leek een
utopische gedachte
door andere (Nederlandstalige) gebruikers
van Transkribus, hoe beter de
resultaten van de computer zullen zijn
en hoe minder de hulp van de mens
uiteindelijk nog nodig is.
Twee vliegen in één klap
Op dit moment voert het NHA een pilot
uit op de grote correspondentieseries
in het archief van het gemeentebestuur
van Haarlem, over de periode 1886-
1898. Online is deze serie nu vrijwel
onvindbaar. Om hierin verandering te
brengen, wordt er gebruik gemaakt van
45

de toegangen die er destijds op deze
duizenden documenten zijn gemaakt,
een soort postregistratie. Door deze
toegangen woordelijk doorzoekbaar te
maken, wordt aan het brede publiek
getoond welke documenten schuilgaan
in de grote correspondentieseries van
de gemeente Haarlem. Niet alleen de
kwaliteit van HTR wordt zo getest, deze
wordt ook op een efficiënte manier
ingezet om een zo groot mogelijk deel
van de ijsberg zichtbaar te maken:
twee vliegen in één klap.
Er is nog een reden om te kiezen voor
een experiment met de negentiendeeeuwse
postregistratie. Deze is namelijk
zeer eenvormig: iedere pagina is
exact hetzelfde qua lay-out en slechts
door een aantal klerken beschreven.
Hoewel Transkribus kan werken met
allerlei soorten handschriften, in allerlei
talen en uit diverse tijdsperioden,
speelt eenvormigheid een belangrijke
rol in de uiteindelijke kwaliteit van de
HTR. Hoe meer verschillende handschriften
er op documenten voorkomen
en hoe meer divers hun lay-outs, hoe
moeilijker het voor de computer wordt
om goede transcripties te maken.
In de pilot werkt het NHA samen
met het Nationaal Archief in Den
Haag, waar vergelijkbaar materiaal
voor Transkribus is geselecteerd. De
resultaten kunnen dan niet alleen
met elkaar worden vergeleken, maar
ook de traingingsdata kunnen worden
gecombineerd om betere resultaten te
verkrijgen.
Negentiende-eeuwse spreadsheets?
Hoewel de lay-out van iedere pagina
uit de negentiende-eeuwse postregistratie
hetzelfde is, bestaat deze in
beginsel uit een complexe tabelstructuur.
Het is zaak om de computer de
rijen en kolommen uit deze tabellen te
laten herkennen en interpreteren. Met
behulp van de Technische Universität
Wien, een van de Transkribus-partners,
is het NHA daarom bezig om deze
tabelstructuren digitaal te reproduceren.
Dit moet niet alleen de resultaten
van HTR verbeteren, het bepaalt ook de
mogelijkheden van wat archieven en
onderzoekers uiteindelijk kunnen met
de data. Als deze reproductie succesvol
is, dan kunnen de negentiende-eeuwse
documenten bijvoorbeeld als een
spreadsheet worden (her)gebruikt. Dit
maakt verdere koppelingen en verrijkingen
van deze data mogelijk. De
Voorbeeld voor kolom en regelherkenning.
Links Depot Noord-Hollands Archief.
eerste resultaten in het automatisch
laten herkennen van rijen en kolommen
zijn inmiddels binnen. Ook hierin
wordt de computer verder getraind en
is de mens voorlopig onmisbaar.
Toekomst
Hoewel HTR-technieken nog experimenteel
zijn, bieden ze zeer interessante
nieuwe mogelijkheden. Als de
pilot succesvol is, kan deze techniek
bijvoorbeeld worden toegepast op andere
(informatierijke) bronnen binnen
en buiten het NHA. De ijsberg wordt
daarmee niet alleen meer zichtbaar,
ook de manier van het doorzoeken van
handgeschreven bronnen zal fundamenteel
kunnen veranderen, waardoor
een reusachtige hoeveelheid nu nog
verborgen kennis ter beschikking komt.
47

Tekst: Alexander de Bruin / beeld: Noord-Hollands Archief
De collectie Provinciale
Atlas Noord-Holland
Het Noord-Hollands Archief presenteert en beheert de beeldcollectie van de provincie Noord-Holland;
de Provinciale Atlas. De collectie bestaat uit prenten, tekeningen, kaarten en foto’s die betrekking
hebben op de hele provincie. In totaal bestaat de collectie uit 82.000 objecten, die een duidelijk beeld
geven hoe Noord-Holland er uit zag en hoe het zich in de loop van de tijd heeft ontwikkeld.
De zeventiende-eeuwse tekeningen vormen een bijzonder onderdeel van de collectie. Hieronder bevinden zich tekeningen
van kunstenaars zoals Pieter Saenredam (1597-1665), Claes Jansz. Visscher (II) (1587-1652), Adriaen van de Velde (1636-
1672) en Matthias Withoos (1627-1703). De collectie telt ruim zevenenvijftig bladen met zeventiende-eeuwse tekeningen,
van kunstenaars geboren tussen 1590 en 1675.
Profiel van Beverwijk in 1628, Daniël van Breen (1599-1665).
Boven Slot Purmersteyn, anoniem, toegeschreven aan
Pieter Saenredam (1597-1665).
Onder Ontwerp voor gebrandschilderd raam, door Romeyn
de Hooghe, 1703.
48
49

# 10 | Cultuursocioloog P.J. Bouman, schrijver met een filmische blik
Tekst: Marlies Bouman / beeld: Noord-Hollands Archief
Cultuursocioloog
P.J. Bouman, schrijver
met een filmische blik
In januari 2018 is het archief van Pieter Jan Bouman (1902-1977) in bruikleen gegeven. Zijn manuscripten
en papieren zijn een bijzondere aanvulling op de belangrijke en veelzijdige collectie wetenschapsarchieven
in het Noord-Hollands Archief.
50
Leeswoede
De wetenschapsarchieven van het
NHA documenteren de verhalen van
begaafde en bevlogen wetenschappers
die, gedreven door verwondering
en nieuwsgierigheid, de werking van
de wereld om hen heen onderzoeken.
Ook het verhaal van Pieter Jan Bouman
hoort daar zonder meer in thuis.
Piet Bouman werd in 1902 geboren in
Batavia, het huidige Jakarta. Tijdens de
Eerste Wereldoorlog keerde hij met zijn
ouders uit Indië terug naar Nederland.
In Rotterdam ging hij naar de HBS en
gaf hij – zoals hij zelf later schreef 1 –
ruimschoots toe aan zijn leeswoede,
zonder een onderscheid te maken tussen
literaire, historische of maatschappelijk
geëngageerde auteurs. Goethe,
Marx of Freud, hij las ze allemaal en
besteedde er al zijn zakgeld aan. Die
grote liefde voor het geschreven woord
zou hij zijn hele leven behouden.
Na de HBS ging Bouman studeren aan
de Nederlandse Handels Hoogeschool
in Rotterdam. De keuze voor deze economische
studie was noodgedwongen:
thuis was er niet genoeg geld om naar
een echte universiteit in een andere
plaats te gaan en daar deel te nemen
aan het studentenleven. Eigenlijk kon
het hem niet zoveel schelen waar en
wat hij ging studeren, hij wist alleen
zeker dát hij wilde studeren. Wat ervan
zou komen, zo dacht hij, had hij zelf in
de hand. Dat bleek ook zo te zijn.
Promotie
Na zijn afstuderen werd hij in 1926
leraar handelswetenschappen én
geschiedenis in Middelburg. Daarvoor
moest hij wel zijn akte mo geschiedenis
halen, terwijl hij toen ook al was
gestart met een promotieonderzoek
op het terrein van de economische
geschiedenis. In 1931 promoveerde hij
bij zijn leermeester Z.W. Sneller op de
historische economische band tussen
Rotterdam en het Duitse achterland.
In de tussentijd was hij getrouwd
en waren twee van zijn drie zonen
geboren.
Bouman was een enorm productieve
man die naast zijn baan en zijn jonge
gezin, in rap tempo boeken en artikelen
begon te schrijven. Daarbij ging
zijn interesse naar eigen zeggen niet
meer zozeer uit naar zijn promotieonderwerp
– de economische geschiedenis
– maar eerder naar de cultuurgeschiedenis
en cultuursociologie. Dat
nam niet weg dat hij op meerdere
vakgebieden begon te schrijven; in
1938 kwam zijn eerste algemeen
historisch-sociologische studie uit, Van
Renaissance tot Wereldoorlog. Tegelijkertijd
publiceerde hij een leerboek
–Economische geschiedenis – en een
handboek: Sociologie, begrippen en
problemen. Zijn kennis op dat laatste

# 10 | Cultuursocioloog P.J. Bouman, schrijver met een filmische blik
Links Nota promotiediner,
1 februari 1931.
Rechts Dr. P.J. Bouman in 1932,
tekening door Dolf van der Haar.
52
terrein – de sociologie – verwierf hij
overigens grotendeels door systematische
zelfstudie.
Aan een van zijn zoons legde hij ooit
het verschil uit tussen een socioloog en
een historicus: de socioloog bestudeert
hoe de samenleving in elkaar steekt
en de historicus bestudeert hoe dat
allemaal zo gekomen is.
Zeer vernieuwend
In 1946 werd hij, mede vanwege eerdergenoemd
handboek over sociologie,
hoogleraar Sociologie aan de Rijksuniversiteit
Groningen.
Ook als hoogleraar bleef Bouman zeer
productief. Naast het lesgeven, de
ontwikkeling van een curriculum, de
opbouw van de faculteit, het bestuur
van de universiteit als rector magnificus
en advieswerk voor ondernemingen
en maatschappelijke organisaties,
bleef hij zeer veel publiceren. Niet
alleen op zijn officiële vakgebied de
sociologie, maar ook op het terrein
van de economie en de
geschiedenis. En niet alleen
in strikt wetenschappelijke
zin maar óók daarbuiten:
de ‘vrije’ publicaties, zoals
hij ze zelf aanduidde.
Al verschilden vakgebied,
methode, vorm en
doelgroep, zijn insteek
bleef vrijwel steeds gelijk:
Bouman schreef over de
relatie tussen het individu
en de westerse maatschappij,
met zijn industrialisatie,
kapitalisme, verstedelijking,
wereldoorlogen en het
menselijk lijden als gevolg daarvan.
Bij zijn ‘vrije’ boeken was het door hem
toegepaste procedé voor die tijd zeer
vernieuwend: de filmische aanpak. In
zijn eigen woorden: het schijnwerperlicht,
het bewegend cameraoog, de
dynamiek van een wisseling van scènes
en de close-up. Een prachtige manier
om lezers een verhaal in te trekken en
te boeien, ook als dat verhaal complex
en veelgelaagd is. De lezers in binnenen
buitenland lieten zich er dan ook intrekken
en lazen zijn boeken en masse.
De titels van zijn bestsellers waren
allemaal pakkend en nieuwsgierig makend:
Roep en Roeping, Samenleving in
puin, Volk in beweging, Vijfstromenland,
In de ban der geschiedenis, Een handvol
mensen, Voor en na de zondvloed,
Van tijd naar tijd en de grote bestseller:
Revolutie der eenzamen.
Bevlogen
Zeker vanwege Revolutie der Eenzamen,
met ruim dertig herdrukken
en in vele talen vertaald, werd hij
een bekende Nederlander in een tijd
waarin niemand nog van dat begrip
had gehoord. (Inmiddels wordt hij
ook wel de Geert Mak van zijn dagen
genoemd.) Als publieke intellectueel
verzorgde hij vele voordrachten op de
radio, verscheen hij als deskundige
op de televisie (bijvoorbeeld bij de
eerste maanlanding) en onderhield hij
geruime tijd nauwe banden met het
Koningshuis.
Na ruim twintig jaar als hoogleraar te
hebben gewerkt ging hij in 1967 met
pensioen, om zich de hem resterende
tijd volledig te kunnen wijden aan zijn
‘vrije’ werk. Hij overleed in Epe in 1977.
Bouman heeft als econoom, historicus
en socioloog vele jaren lang de
wereld om zich heen bestudeerd en
beschreven. Daarnaast heeft hij, zeer
begaan met het lot van alle individuen
in die wereld, steeds geprobeerd om
iedereen (wetenschappers, studenten
en vooral ook ‘gewone’ lezers) zo goed
en begrijpelijk mogelijk zijn kennis en
inzichten bij te brengen op een originele,
bevlogen manier. Daarmee heeft
hij een groot aantal mensen weten te
bereiken, niet alleen in Nederland maar
ook daarbuiten. Nog steeds wordt zijn
werk met enige regelmaat aangehaald
in de wetenschap en in de media.
1
Bouman heeft over zijn leven geschreven in:
Voor en na de zondvloed, uitgeverij De Arbeiderspers,
1970. Op dit moment werkt drs. C.
Strootman aan een uitgebreide biografie over
leven en werken van P.J. Bouman.

# 10 | Nieuwe archieven en collecties
Tekst: Helen van der Eem / beeld: Noord-Hollands Archief
Nieuwe archieven
en collecties
Bij het Noord-Hollands Archief zijn de afgelopen maanden diverse nieuwe archieven
binnengekomen. In deze rubriek aandacht voor enkele van die archieven, die ondertussen
te raadplegen zijn in de studiezaal.
Boven Haarlemsche Motet- en Madrigaalvereeniging,
circa 1930-1935.
Instellingen in de
provincie
Aanvullingen op de collectie van
Losse Aanwinsten (verkregen
vanaf 1984) van het NHA, 1580-
2006: 0,10 m
Inv. nrs. 260-263: Stukken betreffende
de Haarlemsche Motet- en
Madrigaalvereeniging, 1928-1939. De
vereniging (later Haarlemse Motet- en
Madrigaalvereniging) is opgericht in
oktober 1928 en stond twaalf jaar
lang onder leiding van Samuel (Sem)
Dresden (1881-1957). Een hoogtepunt
vond plaats op 25 december 1931 toen
de vereniging de muzikale omlijsting
mocht verzorgen bij de voor de radio
uitgesproken kerstgroet door Koningin
Wilhelmina. Het tienjarig bestaan van
de vereniging in 1938 werd op 27 februari
1939 gevierd met een feestelijk
concert in het Concertgebouw en na
afloop een receptie in de kroonzaal van
Brinkmann.
Centrale Bestuursdienst van
de provincie Noord-Holland te
Haarlem, (1957) 1989-1997
(2001): 21,80 m
Provinciale Dienst Milieu en Water
te Haarlem, (1986) 1989-1996
(1998): 11,50 m
Provinciale Dienst Wegen, Verkeer
en Vervoer te Haarlem, (1980)
1989-1997 (2002): 11,00 m
In mei 1989 vond er een grote reorganisatie
plaats van de Algemene
Dienst van de provincie Noord-Holland.
In plaats van de Griffie en de drie
diensten Provinciale Waterstaat (PWS),
Provinciale Planologische Dienst en
Economisch Technologische Dienst,
kwamen er vijf nieuwe diensten. De
Centrale Bestuursdienst, de Dienst Milieu
en Water, de Dienst Wegen, Verkeer
en Vervoer, de Dienst Ruimte en Groen
en de Dienst Welzijn, Economie en
Bestuur. De Dienst Milieu en Water was
een samenvoeging van de vroegere
Provinciale Waterstaat en de griffie
afdelingen Milieu en Water. De Dienst
Wegen, Verkeer en Vervoer was vóór
1989 een onderdeel van de Provinciale
Waterstaat van Noord-Holland. In de
nieuwe organisatie werd een integratie
doorgevoerd van beleidsondersteunende
en uitvoerende taken. De vijf
diensten hebben van 1989 tot 1997
bestaan.
Aangesloten
gemeenten
HAARLEM
Sector Welzijn, Sociale Zaken en
Gezondheid van de gemeente
Haarlem, (1982) 1991-1999
(2002): 29,50 m
Na de reorganisatie van het gehele
bestuurlijke en ambtelijke apparaat
van de Gemeente Haarlem in 1991 zijn
de oorspronkelijke twintig diensten
en bedrijven en de secretarie van de
Gemeente Haarlem omgevormd tot zes
sectoren en de Bestuursdienst. Alle
sectoren behartigen een of meerdere
beleidsvelden, waarbij beleid en
uitvoering zijn geïntegreerd. Het doel
daarbij was om zo meer samenhang
in de organisatie te krijgen en de
gemeente beter bestuurbaar te maken.
Een tweede reorganisatie van de sectoren
volgde in 1996-1997, waarbij een
aantal sectoren werd samengevoegd,
opgeheven en nieuwe sectoren werden
gecreëerd. Het ontstaan van de nieuwe
sectoren Publieksdienst en Maatschappelijke
Ontwikkeling betekende het
einde van de sector WSG op 31 december
1999.
Theresia MAVO te Haarlem, Collectie
van de, 1962-1990: 0,50 m
De Theresia MULO – MAVO na de
Mammoetwet van 1968 – heeft
bestaan van 1915 tot 1995. De school
was aan de Kleine Houtweg 24 gevestigd
van 1915 tot 1982. Op 14 oktober
Haarlemsche Motet- en Madrigaalvereeniging,
circa 1930-1935.
1982 verhuisde de school naar een
nieuwe locatie in Schalkwijk aan het
Spijkerboorpad. In 1995 is de Theresia
MAVO opgegaan in het Linnaeus
College te Haarlem; ontstaan na fusie
van de Spaarne Scholengemeenschap,
Theresia MAVO, Grafische School en
Ewald Scholengemeenschap.
Het onderwijs werd tot in de jaren
zestig verzorgd door de Zusters van
Liefde uit Tilburg, die derhalve ook het
schoolhoofd leverden. In 1966 werd de
heer Habraken aangesteld als eerste
mannelijke leidinggevende met de titel
directeur, in plaats van schoolhoofd,
die bovendien niet was verbonden aan
een religieuze orde of congregatie. De
54
55

# 10 | Nieuwe archieven en collecties
Links Boekenlegger Sint Theresiaschool
ter gelegenheid van hun gouden feest
in 1965.
Onder ‘t Spiegeltje, Schoolblad van de
Sint Theresia-ulo Haarlem, 1965.
school maakte tot 1982 deel uit
van het schoolbestuur Stichting
de Drie Klaveren en vanaf 1982
van Stichting Sint Bavo.
HEEMSTEDE
Foto’s van het Verzorgingshuis
Het Overbos te
Heemstede, Collectie van,
(1953) 1968-2007: 1,75 m
Het Overbos aan de Burgemeester
Van Lennepweg 35 is gebouwd
in opdracht van de Stichting
Huize Sint Bavo en geopend
op 5 juni 1968. Het bestuur
was in handen van de Stichting
Katholiek Bejaardentehuis Het
Overbos, later Stichting Katholiek
Zorgcentrum Het Overbos geheten.
De collectie bevat ook foto’s
en een afscheidsreceptieboek
van de Zusters Franciscanessen
van Charitas in Huize Sint Bavo
aan de Kerklaan in Heemstede.
Kleindierensportvereniging
De Eendracht te Heemstede,
1917-2013: 0,70 m
De vereniging is opgericht in
1906 met als doel het zo goed
mogelijk fokken van hoenders,
dwerghoenders, konijnen, sierduiven
en kleine knagers volgens
de richtlijnen van de standaard
die is uitgegeven door de landelijke
vereniging Kleindier Liefhebbers Nederland.
Vrouwen van Nu, afdeling
Heemstede, 1977-2015: 0,30 m
De afdeling Heemstede is opgericht in
1977 als lokale afdeling van de Nederlandse
Bond van Plattelandsvrouwen.
De vereniging staat open voor vrouwen
van alle gezindten en onthoudt zich
van elke partijpolitiek. In 1979 formuleerde
de landelijke vereniging de
doelstelling als volgt: ‘De vereniging
heeft ten doel door vorming en ontwikkeling
van vrouwen hun besef van
verantwoordelijkheid voor en deelname
aan de samenleving te bevorderen, in
het bijzonder in plattelands gebieden.’
Voor de leden van Vrouwen van Nu
worden maatschappelijke, culturele en
sportieve activiteiten georganiseerd,
zoals lezingen en uitstapjes. Naast het
aanbod in de eigen afdeling kunnen
leden deelnemen aan door de landelijke
en provinciale Vrouwen van Nu
georganiseerde activiteiten.
WETENSCHAPSARCHIEVEN
Benthem, prof. dr. J.F.A.K. van, te
Rijswijk (Zuid-Holland), 1961-
2017: 7,10 m
Prof. dr. Johan van Benthem (1949–)
is logicus. Hij studeerde natuurkunde,
wiskunde en wijsbegeerte aan de Universiteit
van Amsterdam. In 1977 werd
hij benoemd als lector aan de Rijksuniversiteit
Groningen, van 1986 tot 2015
was hij hoogleraar aan de Universiteit
van Amsterdam, in de periode 2011
tot 2015 als universiteitshoogleraar.
Sinds 1991 is hij ook hoogleraar aan
de Stanford University in Californië,
en sinds 2011 ook aan de Tsinghua
University in Beijing. Zijn werk bestrijkt
de mathematische modale logica,
logica en natuurlijke taal, en verbanden
tussen logica, wijsbegeerte, informatica
en speltheorie. Hij is lid van de KNAW,
de Academia Europaea, en de American
Academy of Arts and Sciences. In 1991
was hij de oprichter en eerste directeur
van het Institute for Logic, Language
and Computation van de Universiteit
van Amsterdam. In 1996 ontving hij de
Spinoza premie voor zijn oeuvre. Het
archief bestrijkt zijn wetenschappelijke
Johan van Benthem, foto: Nina Gierasimczuk.
activiteiten in de periode 1961 tot en
met 2017. (tekst: prof. dr. J.F.A.K. van
Benthem)
Visser, prof. dr. C., te Leiden,
1929-1976: 0,05 m
Prof. dr. Cornelis (roepnaam Kees)
Visser (1910-2001) was wiskundige.
Visser studeerde van 1927-1934 wisen
natuurkunde aan de Universiteit
Utrecht, waar hij op 23 september
1935 promoveerde. Na zijn promotie
zette hij zijn studie voort in de Verenigde
Staten, in Cambridge (Massachusetts
Institute of Technology) en
Princeton. Vanaf 1936 was hij leraar
aan de Gemeentelijke HBS te Dordrecht
tot hij na de Tweede Wereldoorlog
werd benoemd tot hoogleraar
toegepaste wiskunde en theoretische
mechanica aan de Technische Hogeschool
in Delft. Op 1 juli 1956 werd hij
benoemd tot hoogleraar toegepaste
wiskunde aan de Universiteit Leiden.
Kees Visser hield zijn afscheidscollege
op 7 oktober 1976.
56
55

Hier is de geschiedenis
Er staan vele namen geschreven
ik ga ze u niet noemen
teveel Jansheren om te eren
kunstenaars, kastenvol geschriften
hier is de geschiedenis
hij begon: toen
hoe dichtbij je kunt komen dat
weten de speurders en de spitters
hoe dichtbij je níet kunt komen
dat weten zij ook
denk niet dat helpt om alles te weten
hoop dat het helpt om te wíllen weten
veel verdween maar de kerk bleef staan
overleefde de waan van de dag
zag zeven eeuwen komen en gaan
kan er nog eeuwen tegenaan
wat de Janskerk heeft bewaard
zal zo lang hij blijft gespaard
de goudmijn van Noord-Holland zijn
Haarlem, april 2018
Willemien Spook, Stadsdichter
PMS 871-Goud
Janskerk
Noord-Hollands Archief
Postbus 3006
2001 DA Haarlem
(023) 5172700
www.noord-hollandsarchief.nl
info@noord-hollandsarchief.nl
www.facebook.com/nharchief
www.twitter.com/nharchief
www.instagram.com/nharchief