Sterven in de middeleeuwen - exhibitions international

AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
Van het conjuncturele tot de identificatie van de grote
historische pestepidemieën
argumenten voor mortaliteitscrisissen per epidemie
DOMINIQUE CASTEX 32
Voor zover bekend dateert de allereerste identificatie van een epidemische mortaliteitscrisis
in een funeraire context van het begin van de jaren 1990, met de ontdekking en de
studie van de site van Saint-Pierre in Dreux (Eure-et-Loir, Frankrijk, veertiende eeuw;
afb. 3). Wat deze site uniek maakt, is haar bijzonder ongewone problematiek en de
mogelijkheid om voor het eerst een zowel archeologisch als antropologisch oorspronkelijke
context te onderzoeken. De aanwezigheid van verscheidene massagraven en het
feit dat ze uit dezelfde tijd stamden, wezen weliswaar op een mortaliteitscrisis, maar
welke observaties konden dat bevestigen? Met welke antropologische instrumenten
konden onderzoekers deze crisis interpreteren? De eerste antwoorden op deze vragen
kwamen later opnieuw aan bod bij de confrontatie van deze gegevens met die over de
site van Clos des Cordeliers in Sens (Yonne, Frankrijk, vijfde-zesde eeuw) (afb. 4).
De archeologische en stratigrafische gegevens maakten het mogelijk voor deze twee
grafensembles de aanpassing van een groep aan een incidentie van plotselinge sterfte te
interpreteren. De manier waarop de lichamen waren begraven, verraadde echter in beide
gevallen een betrekkelijk goed georganiseerd beheer. Bovenop de specifieke eigenschappen
van de graven was ook de populatie heel typisch in termen van leeftijd, met
een volledige afwezigheid van pasgeborenen, een heel laag aantal kinderen tussen 1 en 4
jaar, een toenemende sterfte van 5 tot 19 jaar, en een heel grote sterfte in de groep van
jongvolwassenen (afb. 5). De afwezigheid van duidelijke littekens op de skeletten sloot
een gewelddadige dood uit en staafde in beide gevallen de hypothese van een epidemie,
hoewel we de exacte aard ervan niet konden bepalen bij gebrek aan nauwkeurige archiefsporen.
33 EPIDEMIEËN ALS DOODSOORZAAK
Nieuwe archeologische en geschreven bronnen
Het onderzoek sloeg nieuwe wegen in na de ontdekking van het grafensemble van
Fédons in Lambesc (Bouches-du-Rhône, Frankrijk, zestiende eeuw), een site waarvan
de grote originaliteit niet alleen school in het feit dat men ze heel grondig kon onderzoeken,
maar ook in de beschikbaarheid van archiefdocumenten die bevestigen dat deze
begraafplaats verbonden was aan een pesthuis. Uit de archeologische feiten bleek een
georganiseerd en beredeneerd dodenbeheer, waarbij verscheidene individuele graven
werden afgewisseld met dubbele en drievoudige graven en één viervoudig graf, combinaties
die een echte ‘crisisbegraafplaats’ doen vermoeden (afb. 6). De verdeling van de
leeftijden bij overlijden vertoont opvallende vertekeningen vergeleken met een natuurlijke
demografie: een uitgesproken ondervertegenwoordiging van heel jonge kinderen,
lage quotiënten voor de leeftijdsgroep van 1-4 jaar, een duidelijke oversterfte in de daaropvolgende
onvolwassen leeftijdsgroepen en in de eerste klassen van volwassenen (afb.
5). Om te beoordelen of dergelijke bijzonderheden typisch voor een pestepidemie konden
zijn, werden deze gegevens vergeleken met die afkomstig uit historisch-demografische
studies in perioden van pest. Daaruit bleek niet alleen dat de verdeling van de sterftequotiënten
per leeftijdsgroep tijdens een pestepidemie volledig scheefgetrokken was
ten opzichte van die van een normale sterfte, maar ook dat de pest een andere demografische
impact had dan epidemieën zoals cholera. In feite kon het sterfteprofiel ten tijde
van de pest dus in grote mate worden vergeleken met dat van een levende populatie, wat
wijst op het niet-selectieve karakter, althans in termen van leeftijd, van de slachtoffers
van de Yersinia pestis-bacterie.
De resultaten over de demografische invloed van de pest riepen onvermijdelijk vragen
op over de skeletverzamelingen van Saint-Pierre in Dreux en Clos des Cordeliers in
Sens, oudere grafensembles waarvoor de hypothese van een epidemische mortaliteitscrisis
was geopperd. De vergelijking van de sterftequotiënten voor Dreux, Sens en Fédons
bracht eigenaardige overeenkomsten aan het licht (afb. 4): de anomalieën vastgesteld tussen
een sterfte als gevolg van de pest en een natuurlijke sterfte waren grotendeels identiek
aan die welke waren geïdentificeerd tussen de twee oude verzamelingen en de theoretische
gegevens – een niet te verwaarlozen argument ten gunste van een pestdiagnose.
AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs