Sterven in de middeleeuwen - exhibitions international

CAROLINE POLET 60
Visby (eiland Gotland, huidige Zweden) op 22 juli 1361. Een voorbeeld daarvan is een
pijl in een Merovingische schedel, ontdekt in Lede (bij Aalst, België).
Letsel op beenderen kunnen ook zijn toegebracht door scherpe wapens zoals lansen,
zwaarden of bijlen. De schedel wordt het vaakst getroffen (afb. 2). De verwondingen
bestaan uit houwen of zelfs uit verlies aan botsubstantie wanneer de slag tangentieel
op het been is beland. We kennen tal van voorbeelden van schedelletsels die uit de
middeleeuwen dateren. Zo blijkt uit een studie van 300 Alemannen (verbond van
Germaanse volkeren, derde-zesde eeuw) van het mannelijke geslacht dat tien procent
van de schedels letsels vertoont die door scherpe voorwerpen zijn veroorzaakt, en dat
op twee derde ervan sporen van genezing zijn aangetroffen.
Het skelet kan ook littekens vertonen van trauma’s aan de weefsels die aan de botten
vastzitten. Zo kunnen verstuikingen, die het gevolg zijn van een uitrekking of een
scheur van een ligament, veranderingen aan de beenderen veroorzaken. Ze treffen
vooral de enkel en de knie. De gevolgen van zware verstuikingen zijn ligamentaire beenvorming
en volumineuze beenuitwas. Dergelijke beenvorming is waargenomen in middeleeuwse
populaties in Frankrijk en Hongarije, alsook in de Duinenabdij in Koksijde
(België, twaalfde-vijftiende eeuw, afb. 3).
Genetische en besmettelijke ziekten
Sommige genetische ziekten beschadigen eveneens het skelet. Een voorbeeld is achon-
droplasie, een vorm van dwerggroei. Door een aangeboren afwijking vormt zich geen
kraakbeen in de groeischijven aan de uiteinden van de botten waardoor de beenderen
wel in de breedte maar niet in de lengte groeien. Dat veroorzaakt een disharmonische
dwerggroei, met een volwassen grootte vergelijkbaar met die van een kind van 8 à 9 jaar
(ongeveer 1m30). Het voorkomen van achondroplasie varieert van één geboorte op
10.000 tot één op 30.000. Ongeveerd negentig procent van de personen die aan deze
ziekte lijden, hebben gezonde ouders: het gaat om een de novo-mutatie. Maar zodra
achondroplasie in een familie optreedt, wordt ze erfelijk. De maatschappij bleef zelden
onverschillig tegenover dit soort misvorming: de zieken werden geofferd of kregen integendeel
een bevoorrechte functie, zoals nar aan het koninklijk hof. Het oudste geval van
achondroplasie is in Italië ontdekt en dateert uit het jong-paleolithicum (35.000 tot
10.000 v. Chr.). In de middeleeuwse populaties zijn enkele specimens bekend, waaronder
een skelet ontdekt op het kerkhof van de Duinenabdij in Koksijde (afb. 4).
Besmettelijke ziekten oefenen een grote selectieve druk uit, waarschijnlijk zelfs
sterker dan die van het milieu en de voeding. De meeste van dergelijke aandoeningen
laten echter geen sporen na op de beenderen, en als dat al het geval is, dan is dat vaak op
een algemene en aspecifieke manier. Daarenboven is het dikwijls slechts een ernstig of
vergevorderd stadium van de ziekte dat sporen nalaat. Onder de infectieziekten die wijzigingen
aan het skelet kunnen veroorzaken, zijn tuberculose, lepra en syfilis de meest
bestudeerde. De voorbije tien jaar heeft de moleculaire vergroting de directe identificatie
mogelijk gemaakt van de kiemen die verantwoordelijk zijn voor deze ziekten, alsook
die van pest en tyfus.
Tuberculose wordt veroorzaakt door de Kochbacterie (Mycobacterium tuberculosis).
De meest verspreide vorm is longtuberculose, maar de bacterie kan ook andere organen
aantasten, zoals het hart, de nieren en de beenderen. In dat laatste geval gaat het vooral
om de wervelkolom – men spreekt dan van de ziekte van Pott. Ze wordt gekenmerkt
61 GEZONDHEID EN HYGIËNE
door de afbraak van de tussenwervelschijven en een inzakking van de wervels, wat spectaculaire
en onomkeerbare vervormingen van de wervelkolom veroorzaakt (afb. 5).
Volgens sommigen zou tuberculose bij de mens geëvolueerd zijn uit een vorm die bij
groot vee voorkomt. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de oudste gevallen van bottuberculose
zijn vastgesteld bij neolithische individuen die als eerste nauw in contact
kwamen met talrijke huisdieren. Uit een telling van de paleopathologische gevallen in
West-Europa blijkt een toenemende frequentie van tuberculose van de oudheid tot aan
de middeleeuwen.
Lepra wordt veroorzaakt door de bacterie van Hansen (Mycobacterium leprae). Die
nestelt zich in de huid of in de slijmvliezen van neus, keel en mond en verspreidt zich
vandaar naar de zenuwuiteinden. De aantasting van de zenuwwerking veroorzaakt verlamming
of gevoelloosheid van de voeten, handen of ledematen. Als gevolg daarvan verliezen
de zieken de reflex om hun handen tijdig weg te trekken bij gevaarlijk contact.
Lepra ontwikkelt zich langzaam, en wanneer de ziekte niet wordt behandeld, veroorzaakt
ze verzweringen, vervormingen en verminkingen. De meest typische lepreuze
botaantastingen zijn resorptie rond de neus, het gehemelte en de uiteinden van handen
en voeten (afb. 6). Vandaag is de geografische verspreiding van lepra vooral beperkt tot
de tropische gebieden, maar in de dertiende eeuw, toen de ziekte haar hoogtepunt
bereikte, kwam ze in heel Europa voor, zelfs tot in noordelijke gebieden als Noorwegen.
In die tijd kregen lepralijders af te rekenen met hevige afwijzingsreacties en werden ze
in leprozenhuizen buiten de stad opgesloten. Vaak werden ze ook begraven op speciaal
voor hen bestemde begraafplaatsen. Vilhelm Møller-Christensen verrichte in 1967 een
baanbrekende studie op meer dan 18.000 skeletten van uiteenlopende geografische en
chronologische oorsprong. Hij toonde aan dat de meerderheid van de positieve gevallen
uit Europese middeleeuwse populaties afkomstig was. Sindsdien zijn talrijke andere
studies uitgevoerd op skeletten van middeleeuwse lepralijders, waaronder dat van de
Schotse koning Robert the Bruce, die in 1329 overleed.
Syfilis wordt veroorzaakt door een bacterie van de familie van de treponema
(Treponema pallidum). De overdracht van de ziekte gebeurt hoofdzakelijk via geslachtsverkeer,
maar soms ook van moeder op kind via de placenta (aangeboren syfilis). Men
onderscheidt drie klinische stadia, maar alleen het tertiaire stadium, dat 1 tot 20 jaar na
de besmetting inzet, tast de botten aan. De antropoloog krijgt dus uitsluitend te maken
met een vergevorderd stadium van de ziekte. De meest typische skeletletsels zijn die van
de schedel en de tibia of het scheenbeen (afb. 7). De syfilisepidemie die in 1493 Barcelona
zou hebben geteisterd, kort na de triomfantelijke terugkeer van Christoffel Columbus,
leidde tot een controverse over de oorsprong van deze ziekte in Europa. Werd ze uit
Amerika ingevoerd door admiraal Columbus en zijn manschappen of was ze voordien al
in Europa aanwezig? Dankzij de paleopathologische studie van Europese skeletten uit
de middeleeuwen kon de kwestie definitief worden beslecht: de treponema was wel
degelijk voor 1493 in Europa aanwezig.
Tandhygiëne en tandziekten
De gezondheid van de tanden hangt in grote mate van de voeding af. Zo veroorzaken
koolhydraten (zetmeel, suikers en dergelijke) tandcariës (afb. 8). De bacteriële gisting
van koolhydraten produceert zuren die verantwoordelijk zijn voor de tandontkalking.
Onbehandelde tandcariës kan leiden tot periodontale complicaties zoals abcessen. Uit
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.