Sterven in de middeleeuwen - exhibitions international

AFB 1
Het Mère Jeanne Instituut op Google Maps, 2010.
De Tabaksvest ligt bovenaan, de Van Heurckstraat onderaan.
Muntspecialist Willem van Alsenoy leidt uit de slijtagesporen af dat de munt ten minste
vijftig jaar in omloop is geweest, waarmee de datering tot het derdekwart van de zestiende
eeuw wordt bevestigd. Antwerpen was in de zestiende eeuw een bijzonder rijke
metropool, waar handel werd gedreven met de hele wereld. Het hoeft allerminst te verwonderen
dat er gouden munten uit de laatvijftiende- tot de vroegzestiende-eeuwse in
de stad circuleerden. Toch roept de munt een reeks vragen op, maar daarover hierna
meer. Laat ons eerst dieper ingaan op de grafcontexten zelf.
Hoe, wanneer en waarom kwam deze inhumaties tot stand? Wat was de doodsoorzaak
van deze overledenen? Waarom werden de lichamen begraven in kuilen en blijkbaar
zonder enige fasering? Waarom werden er geen kisten gebruikt? Was de tijd te
kort, moest de teraardebestelling te snel gaan of waren de overledenen te arm? Kunnen
we spreken over een massagraf? In welke omgeving werden de doden begraven? Hoe
verliep de dodenzorg dan? En wat kan de munt ons eventueel vertellen over het omgaan
met de dood?
Laat ons eerst kijken naar de archeologische context: de twee kuilen onder het voormalige
Mère-Jeanne Instituut aan de Tabaksvest. Kunnen we spreken van massagraven
of houden we het veeleer bij de neutralere term ‘collectieve inhumatie? Een massagraf
bevat de lichamen van meerdere overledenen die ‘per definitie’ meestal anoniem bleven.
Bij het deponeren van lichamen in een massagraf is het niet mogelijk om een individuele
herinnering en rouw aan elk van de overledenen in het graf te koppelen. Meestal
wordt ook niet bijgehouden of nergens vermeld wie er zich allemaal in het graf bevindt.
Er is geen strikte definitie van het minimum aantal lichamen dat nodig is om van een
massagraf te spreken. Het onderscheid tussen een massagraf en een nog steeds gangbare
collectieve teraardebestelling wordt bepaald door de intentie van het begraven. Bij de
collectieve inhumatie gaat het erom dat de overledenen collectief én doelbewust in dit
graf worden begraven, bijvoorbeeld omdat er familieband bestaat of een vorm van
samenhorigheid tussen de overledenen zoals dit het geval is bij overleden soldaten van
eenzelfde legergroep of regiment. Massagraven worden aangelegd nadat grote groepen
DRIES TYS, KAREN MINSAER, ELS DAUVEN 82 83 IDENTITEIT EN EMOTIONALITEIT IN EEN MASSAGRAF
mensen sterven of gedood worden. Men legt de lijken in kuilen om ze snel te begraven,
omdat er te veel doden zijn, te weinig plaats of te weinig tijd, en epidemieën dreigen.
Meestal zijn natuurrampen de aanleiding voor het opwerpen van massagraven, maar
dikwijls zijn massagraven eveneens het gevolg van conflicten met talrijke burgerslachtoffers.
Hoe dan ook gaat het om een proces waarbij de bestaande sociale en religieuze
regelingen om afscheid te nemen van de doden of herinneringen levend te houden op dat
moment niet functioneren.
De twee kuilen in Antwerpen lijken vrij goed te beantwoorden aan deze omschrijving
van massagraven. We kunnen niet spreken van een gangbare collectieve begraving.
Een link tussen de overledenen lijkt niet aanwezig, behalve dan dat het gaat om mensen
die rond hetzelfde tijdstip gestorven zijn. Verder gaat het om een veeleer ongeordende
begraving. We kunnen niet zeggen dat er sprake is van een collectief inhumatieritueel.
De lichamen liggen soms naast elkaar, maar evengoed over elkaar heen. Soms werden
ze op hun buik bijgezet in de kuil. Ze zijn niet in grafkisten gelegd, eventueel wel in doeken.
Alles wijst er op dat de kuilen werden aangelegd om een vrij groot aantal slachtoffers
ergens tussen het tweede- en het derdekwart van de zestiende eeuw snel samen te
begraven. Ook het terrein waar de begraving plaatsvond, wijst in deze richting.
Het graf werd gevonden bij werken op de speelplaats van het voormalige Mère-
Jeanne Instituut tussen de Tabaksvest en de Henri Van Heurckstraat (afb. 1 en 4). De
Van Heurckstraat en het bouwperceel waarop het instituut staat, kwamen tot stand rond
het midden van de zestiende eeuw. Het gebouw ligt in een blok dat te situeren is tussen
het Sint-Elisabethgasthuis en de stadsomwalling. De lage natte weiden die zich hier
bevonden en tot dan toe eigendom waren van het Sint-Elisbethgasthuis, werden in de
eerste helft van de zestiende eeuw verkaveld door Gilbert Van Schoonbeke tot schuttershoven.
Van Schoonbeke had in de directe omgeving een hele reeks projecten lopen,
zoals de bouw van het Tappissierspand (1549-1552) en van de stadswallen tussen de
nabijgelegen Sint-Jorispoort en de Kipdorppoort. De aanleg van de Henri Van Heurckstraat
(oorspronkelijk Gezondstraat) tussen 1550 en 1553 stond in nauw verband met
AFB 2
Zicht op enkele lichamen in één van de twee kuilen. Het skelet
bovenaan is dat van een meisje tussen de 14 en de 16 jaar.