Sterven in de middeleeuwen - exhibitions international

AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
DANIÈLE ALEXANDRE-BIDON 52
overtreders meteen godslasteraars maakte. In de Evangiles des Quenouilles, een van de
vele vijftiende-eeuwse literaire teksten die helaas humoristisch waren en dus met een
korrel zout moeten worden genomen, wordt melding gemaakt van het verbod om tussen
twee huizen te wateren op gevaar af een gerstekorrel op te lopen, of tegen de muur van
een kerkhof of een klooster, want dan kon men ter plekke door de bliksem worden
getroffen of zelfs een blaassteen krijgen!
Aangezien men er toch maar zelden in slaagde de wijken proper te houden – de straten
werden slechts in tijden van epidemieën met veel water schoongespoeld – kreeg
iedereen die daartoe in staat was de raad om zijn woonomgeving zorgvuldig uit te kiezen.
Dat speelde, zo meenden de verantwoordelijken, een cruciale rol in de bescherming
van de gezondheid. Aanbevolen werd te kiezen voor een huis dat ver van moeraslanden
lag (om moeraskoorts te voorkomen) en op een hoogte was gelegen (om miasma’s
te vermijden), en te letten op de oriëntatie van de slaapkamer ten opzichte van de wind.
Voor de allerjongsten, die het kwetsbaarst waren, was een kamer nodig ‘waarvan de
vensters op het oosten uitgeven, met een vrij zuivere en heldere lucht, gelegen op de
middenverdieping, goed beschermd tegen sterke winden’, zoals te lezen staat in een
gezondheidsvoorschrift voor de kinderen aan het Bourgondische hof in de vijftiende
eeuw. De kamers moeten uitkijken op de ‘opgaande zon’ om ‘gezuiverd’ te worden van
‘elke nachtelijke infectie en onreinheid’, schreef de Italiaanse humanist Il Platina (eigenlijk
Bartolomeo Sacchi) omstreeks 1460. Een slechte verluchting in een periode van grote
hitte kon dodelijk zijn, terwijl een kolenvuur in een slecht verluchte kamer verlamming
kon veroorzaken. Om gezond te blijven moest men niet alleen letten op de
verluchting en de verlichting van de kamers, maar ook op de kwaliteit van het donsbed,
dat in de winter met veren gevuld moest zijn, terwijl in de zomer ‘de donsbedden van
wol of katoen de gezondste zijn’. Zelfs het huishoudelijke comfort had een medische
functie, vooral in de plaatsen waar werd gegeten. Alberti beveelt bijvoorbeeld aan de
huizen te voorzien van ‘een keuken en een bijkeuken om de etensresten, het vaatwerk
en het tafellinnen’ op te bergen, maar weg van de eetkamer opdat de bewoners de geur
van de pannen niet zouden ruiken en het ‘kabaal van de koksjongens en van het vaatwerk’
niet zouden horen.
Woninghygiëne
De woninghygiëne werd vanaf de veertiende eeuw een ware obsessie in burgerlijke
kringen, getuige de Ménagier de Paris, een verhandeling over huishoudkunde die de
vrouw des huizes de regels voor een goed leven in huis aanleerde. Zo moesten de kamers
elke dag verlucht worden en moesten alle schadelijke insecten worden verwijderd:
wandluizen, die men moest bestrijden door de vloer van de kamers met lupinewater te
schrobben; vliegen, die men kon verjagen met de rook van brandend hooi; vlooien, die
op het bed werden gevangen in schapenvellen of op witte lakens waarop ze duidelijk te
zien waren, of die gewoon werden verwijderd door de stromatras weg te gooien. Het
was ook belangrijk de lakens, dekens, kleren en vulsels ‘te verluchten, te openen en te
inspecteren’ om ‘het meeste stof eruit te verwijderen’. Aan stof werden overigens toen
al tal van gezondheidsproblemen toegeschreven: ‘Soms doet stof je niezen’, merkte de
encyclopedist Barthélemy l’Anglais al in de dertiende eeuw op.
De ziekenkamer verdiende bijzondere aandacht. Wanneer iemand koorts had – een
‘warme’ ziekte volgens de leer van de lichaamsvochten – was het aan te raden de lucht
53 HYGIËNE EN GEZONDHEID
van de kamer te verfrissen door sneeuw of ijs op de vloer te leggen. Tijdens een epidemie
moest het huis nog properder worden gehouden. Men moest de vloer en de lucht zuiveren
door de kamer met azijn- en rozenwater te besprenkelen en door in de schoorsteen
wierook of aromatisch hout en kruiden te branden, zoals den, spar, laurier, rozemarijn
of kamfer. De arts raadde aan om in tijden van pest zuiver water, of nog beter, gedistilleerd
water, te drinken.
De voeding als bescherming voor de gezondheid
De voeding beschermt de menselijke gezondheid. Over drinken en eten werd vanaf de
dertiende eeuw geschreven in termen van dieet en veiligheid. Er werd aangeraden om
voorzichtig met water om te springen, niet alleen omdat het vaak vervuild was, maar ook
en vooral omdat de vochtigheid van water het lichaam volgens de leer van de lichaamsvochten
overmatig afkoelde. Het was best geen water op een nuchtere maag te drinken,
en warm water drinken was totaal uit den boze, ‘want warm water is slecht voor de
maag’. Eten moest met mate gebeuren. We moeten eten om te leven, zo had Galenus
geleerd, en niet leven om te eten, en zeker niet eender wat eten. Voedingswaren, zo
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.