Sterven in de middeleeuwen - exhibitions international

eeuwse verleden. Voor de studie van de dood gaat het dan om de begraafplaatsen, hun
organisatie en inplanting, de graven, de grafgiften, de menselijke resten zelf, de grafmonumenten
en de context van dit alles (zoals onder meer de kerk en de nederzetting of de
abdij). Deze feitelijke gegevens bieden ook sleutels tot tradities en gebruiken, rituelen,
status en sociale differentiatie, maar ook dat is een zaak van interpretatie en van toetsing
met de geschreven en iconografische bronnen. Even essentieel zijn de partnerwetenschappen
van de archeologie, waaronder in het bijzonder de fysische antropologie, maar
ook de archeozoölogie en de paleobotanica. Zij kunnen ons informatie verschaffen over
aspecten zoals demografie, ouderdomspiramides (in grafvelden), geslacht, voeding
(onder meer via isotopenonderzoek op het botmateriaal), doodsoorzaak, ziekte, kwetsuren
enzovoort, maar ook het milieu waarin dit alles te situeren is. Bovendien is de kleine
man of vrouw beter vertegenwoordigd in het archeologisch materiaal.
Terloops mag wel opgemerkt worden dat de archeologische bronnen zich niet beperken
tot dat wat letterlijk opgegraven wordt, een nog steeds wijdverspreide misvatting.
Ook andere objecten die niet in de grond bewaard werden maar op een andere manier
overleefden, bijvoorbeeld als kunstobjecten of erfstukken, behoren tot het onderzoeksveld
van de archeologie. Grafmonumenten en praalgraven die ook door historici en
kunsthistorici bestudeerd worden, illustreren dit, want ze bieden contextinformatie.
De beperkingen van de archeologie zijn echter niet te vergeten, want de archeologische
informatie is over het algemeen fragmentarisch en is niet altijd even makkelijk te interpreteren.
Bovendien gebeurt het regelmatig dat de archeologische bronnen een ander
beeld geven dan de geschreven of iconografische; soms gaat het om tegenspraken en
soms gewoon om verrijking en diversificatie van het beeld. In beide gevallen en ook voor
de duiding van archeologisch materiaal is de confrontatie met deze andere bronnen een
absolute aanrader.
De derde groep bronnen omvat de iconografische documentatie, kort te omschrijven
als het beeldmateriaal van schilderijen over miniaturen tot sculpturen. Deze bronnen
hebben heel wat te bieden, maar ze zijn ook voorstellingen en zelfs interpretaties van de
werkelijkheid, dikwijls beladen met symboliek; ze vergen detailonderzoek en kritische
analyse. Maar veel afgebeelde details zijn dikwijls wel accuraat en deze bronnen bieden
dus wel degelijk goede informatie die ofwel direct bruikbaar is of op zijn minst een idee
geeft van hoe de kunstenaar (en ook wel zijn tijdgenoten) het afgebeelde gebeuren zag.
Dat bronnenbestand is omvangrijker en gevarieerder voor de latere dan voor de vroege
middeleeuwen. Afhankelijk van het medium komt ook een breed sociaal spectrum van de
bevolking aan bod: veel schilderijen zoals deze van de Vlaamse Primitieven weerspiegelen
veeleer de elite of de meer gegoede middens, maar de miniaturen bestrijken over het
algemeen een breder sociaal spectrum. De dood en het sterven kunnen aanwezig zijn in
vele vormen, van oorlogsgeweld tot begrafenissen, kerkhoven, graven en nog veel meer.
Het materiaal is echter sterk verspreid en vergt natuurlijk ook een kritische en zo systematisch
mogelijke confrontatie met de andere soorten van informatie.
Deze enkele commentaren tonen aan dat er voor de studie van de dood in de middeleeuwen
een rijke documentatie bestaat en momenteel is daar eigenlijk nog maar een deel
van geëxploiteerd. Deze documentatie is ook zeer gevarieerd en belicht de vraagstellingen
vanuit verschillende invalshoeken. Voor de verwerking en interpretatie zijn interdisciplinaire
samenwerking vereist en een confrontatie van de informatie. Het zal voor
de middeleeuwen wellicht nooit mogelijk zijn een even gedetailleerd en genuanceerd
FRANS VERHAEGHE 12 13 ALGEMENE INLEIDING
beeld te krijgen van het stervensgebeuren, zoals dat mogelijk is voor de hedendaagse
periode via sociologisch en antropologisch onderzoek, dat een beroep kan doen op
directere observatie van de realiteit. Er blijven nog vele vragen open, er is nog veel
onderzoekswerk te verrichten en sommige aspecten zullen moeilijk te vatten blijven.
Toch kan nog heel wat vooruitgang worden verwacht in de komende jaren. Er bestaat
trouwens al een heel rijke literatuur zoals de algemene bibliografie voldoende aantoont.
Dit boek en de tentoonstelling kunnen, zoals reeds aangestipt, niet alle aspecten van de
dood en het stervensgebeuren in de middeleeuwen in detail behandelen. Het geheel is
gewoon veel te uitgebreid en complex om voor een periode van 1000 jaar alle facetten
van de filosofische, religieuze en materiële perceptie van de dood en de regionale varianten
daarvan naar voren te brengen. Bovendien kregen heel wat domeinen pas vrij
recent meer aandacht en is daar nog heel wat onderzoek nodig om tot betere en meer
coherente inzichten te komen. Voorbeelden hiervan zijn onder meer de kinderen en de
ongeborenen, de spoken, de problematieken van corporaliteit, de banden tussen de individuele
en collectieve memoria, het landschap als element van de memoria (zeker in de
vroege middeleeuwen).
Vier hoofdthema’s werden geselecteerd als cruciaal voor een eerste inzicht in dit
onderwerp. Ze vormen het onderwerp van de vier hoofdstukken: de doodsoorzaken; de
begeleiding van de stervende tot in het graf; funeraire architectuur en monumenten; en
ten slotte het leven na de dood. Elk hoofdstuk telt een aantal bijdragen die bepaalde
facetten van dat hoofdthema behandelen; sommige zijn meer synthetisch van aard,
andere belichten bepaalde details of nemen de vorm aan van een casestudy. Samen
belichten ze ook de vele banden van het stervensgebeuren met de toenmalige maatschappijen
en leefmilieus, met de sociale, religieuze en politieke contexten, en zelfs met
de kunst en de perceptie van leven en dood.
Het maken van deze bundel en deze tentoonstelling was veel minder eenvoudig dan
op het eerste gezicht zou lijken en ik vind het dan ook meer dan gepast om ook een woord
van dank te richten tot de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis en in het bijzonder
aan de initiatiefnemers, dr. Alexandra De Poorter en dr. Sophie Balace, voor het
harde werk en de vele inspanningen die geleverd werden om dit geheel in goede banen
te leiden. Onze dank gaat natuurlijk ook naar de bruikleengevers en naar de vele collegae
die hun kennis ter beschikking stelden door het schrijven van een bijdrage. Hoewel
veel hindernissen te overwinnen waren, slaagden zij er samen in om een reeks interessante
inzichten te bundelen en – wat minstens even belangrijk is – naar een breder
publiek te brengen.