Sterven in de middeleeuwen - exhibitions international

tussen
hemel
en hel
Sterven in de middeleeuwen
Onder redactie van Sophie Balace en Alexandra De Poorter
mercatorfonds / koninklijke musea voor kunst en geschiedenis

inhoud
michel draguet
frans verhaeghe
alexandra de poorter
peter stabel
dominique castex
catrien santing
danièle alexandre-bidon
caroline polet
michel de waha
sophie balace
rica annaert &
laurent verslype
cécile treffort
fernand vanhemelryck
jean-louis kupper
6
8
14
20
44
58
72
88
104
122
140
166
182
196
Woord vooraf
Algemene inleiding
hoofdstuk i. De dood en zijn context
Het alledaagse sterven. Demografische en maatschappelijke realiteiten
van de dood in de middeleeuwen
Epidemieën als doodsoorzaak in de middeleeuwen.
Archeologisch-antropologisch funerair onderzoek
Dood en leven in de laatmiddeleeuwse geneeskunde
Hygiëne en gezondheid in de late middeleeuwen
Gezondheid en hygiëne in de middeleeuwen.
De bijdrage van de antropobiologie
De dood op het slagveld
hoofdstuk ii. De funeraire rituelen
Begrafenisgebruiken en -rituelen in de hoge middeleeuwen
(eind vijfde tot tiende eeuw)
Suscipe domine animam servi tui...
begrafenishandelingen en -rituelen in de middeleeuwen
Dood en rituelen in verband met criminelen en marginalen
De graven van de prinsbisschoppen van Luik
brigitte meijns
ronald van belle
hubert de witte
philippe mignot
brigitte meijns
paul trio
mattia cavagna
brigitte dekeyzer
truus van bueren
paul trio
danièle alexandre-bidon
206
212
220
228
238
242
256
266
288
300
308
312
340
hoofdstuk iii. De funeraire topografie
De grafmonumenten: twaafde-zestiende eeuw
Schilderen voor het hiernamaals.
Grafschilderkunst in het Brugse in de late middeleeuwen
Sterven op het platteland tussen 550 en 1750.
Archeologie van het parochiale kerkhof van Froidlieu
De laatste rustplaats als politiek statement:
de landsheerlijke begraafplaatsen (negende-dertiende eeuw)
hoofdstuk iv. Van dood tot verrijzenis
De hel in de middeleeuwen: een plaats van hoop
Ars moriendi, de kunst van het sterven
Vrome schenkingen: niet alleen om in de hemel te komen
De zorg voor lichaam en ziel in het licht van de eeuwigheid
(late middeleeuwen)
Het grafveld, verblijfplaats van de doden… en de levenden
(veertiende-vijftiende eeuw)
Catalogus
Bibliografie

woord
vooraf
Michel Draguet
Algemeen directeur a.i. kmskb
Tussen Hemel en Hel. De dood in de middeleeuwen, een heel programma dat,
eens de eerste verbazing voorbij, ons een originele kijk biedt op dat
vluchtpunt dat ons aller lot is, wij die zoals Céline het al zei, allemaal
‘doden op krediet’ zijn. De keuze voor het thema van deze tentoonstelling
is op zich een echte uitdaging: de dood is in onze tijd zowel het
grootste taboe als het meest controversiële onderwerp. Het werd trouwens in de loop
van de laatste jaren meermaals behandeld, telkens vanuit andere gezichtshoeken. De
problematiek van de dood in de middeleeuwen werd echter nog nooit benaderd op zo’n
grondige manier en over zo’n lange periode, van 600 tot 1600, van de hoge middeleeuwen
tot de tijd van de Contrareformatie. De tentoongestelde werken en objecten zijn
dan ook bijzonder talrijk en divers, wat de juistheid van deze chronologische benadering
aantoont. Ze weerspiegelen bovendien de verschillende aspecten van de multidisciplinaire
aanpak die in deze tijd het wetenschappelijk onderzoek kenmerkt. Ter bevordering
van de helderheid en samenhang werd er echter voor gekozen om de thematiek te
beperken tot Noordwest-Europa.
De tentoonstelling is gestructureerd in functie van de materiële stadia van een menselijk
leven: van volledige gezondheid tot de dood, met daartussen periodes van ziekte
gevolgd door een eventuele genezing – afhankelijk van de medische kennis van die tijd
– of een doodsstrijd, waarbij de stervende zich fysiek en geestelijk voorbereidt op de
dood. Voor de middeleeuwse mens die doordrongen was van het christelijke dogma, was
de dood niet het einde, maar ging hij gepaard met de hoop op een nieuw leven, dat bij het
laatste oordeel zijn deel zou worden. De angsten en verwachtingen van de middeleeuwse
gelovigen leren we kennen via een groot aantal werken en objecten van de meest uiteenlopende
aard. Ze illustreren zowel de funeraire praktijken als een uitgebreide nagedachteniscultuur.
De prestigieuze werken en artefacten in deze tentoonstelling, zijn niet alleen afkomstig
van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, maar ook van diverse
Belgische en buitenlandse instellingen, van grote Europese musea en privéverzamelingen.
Ik wil al diegenen bedanken die het mogelijk hebben gemaakt om deze vaak zeldzame
en kostbare werken samen te brengen.
Naast hoogstaande kunstwerken bestaat de selectie ook uit verschillende historische
en archeologische documenten, geschreven bronnen en natuurlijk ook skeletten
van verschillende types en uit verschillende periodes. Het idee was niet om de bezoeker
MICHEL DRAGUET 6
7 WOORD VOORAF
onnodig te kwetsen, maar integendeel zijn aandacht te vestigen op de meest verschillende
aspecten van de dood, zoals die in de archeologie en de antropologie worden onderzocht.
De vrees om mensen te schokken is hier totaal overbodig. De gebeenteren werden
geselecteerd en worden gepresenteerd met alle respect voor de gevoeligheden. Ze
worden alleen getoond daar waar hun aanwezigheid onontbeerlijk is voor het inzicht in
de problematiek. Het doel dat de organisatoren zich stelden is uiteraard niet de bezoeker
te overstelpen met informatie, maar integendeel zijn gezonde nieuwsgierigheid op
te wekken door hem te confronteren met de wereld en de, soms naïeve, maar steeds
oprechte verwachtingen van de middeleeuwse mens. Ze willen hem ook uitnodigen om
zich in deze zienswijze te verplaatsen en ze te confronteren met een hedendaagse
wereld waarin de dood grotendeels – te veel? – verborgen wordt achter de schermen van
almaar virtueler wordende voorstellingen.
De visie achter deze tentoonstelling vormt ook de basis van dit boek. Naast een catalogus
van de tentoongestelde werken en objecten, vindt de lezer hier een selectie van studies
die rechtstreeks verband houden met de grote thema’s die in deze expositie aan bod
komen. Deze zijn geschreven door een groep van Belgische en buitenlandse specialisten
en maken deze publicatie tot een wetenschappelijk referentiewerk. Ik wil hier alle
auteurs bedanken voor hun analytische en panoramische artikelen.
De commissarissen Sophie Balace en Alexandra De Poorter, en de verantwoordelijke
voor de tijdelijke tentoonstellingen in de kmkg, Karin Theunis, hadden bijzonder weinig
tijd voor de organisatie van deze tentoonstelling. Het was een ware uitdaging om dit
project – naast andere belangrijke opdrachten – in anderhalf jaar tijd rond te krijgen. De
tentoonstelling, die een initiatief was van Anne Cahen-Delhaye, vormt de concrete
neerslag van hun ideeën. Ze werd op een meesterlijke manier ontworpen door scenograaf
Pascale Gastout, met de medewerking van de firma fmr en de hele ploeg van de
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis. Ik wil hen hier allen hartelijk danken
voor het enthousiasme en het professionalisme waarmee dit project werd opgezet en
verwezenlijkt.
In deze tentoonstelling en dit boek treedt de dood weer op het voorplan in een discussie
waarin zowel de vreugde als het leven een plaats krijgen. De dood wordt hier tastbaar
en krijgt betekenis. Hij spreekt tot ons, voor zover we bereid zijn om te luisteren.

algemene
inleiding
Frans Verhaeghe
De dood is onlosmakelijk verbonden met het leven en vormt voor ieder
van ons zowat de enige zekerheid over de uiteindelijke individuele
toekomst. Afhankelijk van de filosofie en/of religie die elk individu
belijdt, is de dood altijd een belangrijke stap, een overgang naar iets
anders of een eindpunt. Daarna is er echter ook altijd een overleven,
een verrijzenis, een reïncarnatie en/of een herinnering. Precies daarom vormen de
voorbereiding op het sterven en de keuzes over wat er met het eigen stoffelijk overschot
gebeurt, ook een onderdeel van het overlijden. Meteen wordt duidelijk dat de dood een
zeer complex gebeuren is: niet alleen doodsoorzaken die het gevolg zijn van fysische of
materiële factoren als ziekte, verwonding, ouderdom of ondervoeding spelen een rol,
maar ook een hele reeks andere elementen zoals filosofie, godsdienst, perceptie van
heden, verleden en toekomst, materiële omstandigheden, statusbeschouwingen, eventueel
ook politieke overwegingen en strategieën, de culturele, sociale, economische en
historische context en nog veel meer. Dat kluwen varieert dan ook nog eens in tijd en
ruimte en wordt vertaald in praktische en materiële handelingen en gedragingen en dus
in rituelen en een liturgie. Daarom bestond en bestaat het sterven en het dodenbestel uit
zoveel verschillende vormen, iets wat zowel de antropologie als de sociologie en de
geschiedenis in brede betekenis van het woord voldoende aantonen.
Deze tentoonstelling en het bijbehorende boek met catalogus belicht diverse aspecten
van dit alles voor (Noordwest-)Europa in de middeleeuwen, waarbij als chronologische
vork de jaren 600 tot 1600 van onze tijdrekening werden gekozen. Binnen deze
periode en ruimte zijn er grote bewegingen zoals het christendom die voor een graad van
eenheid zorgden. Er heersten echter ook verschillen, omdat de sociaaleconomische en
vooral culturele context niet overal uniform was en ook evolueerde in de tijd. De bedoeling
van de tentoonstelling en de voorliggende publicatie is in wezen het voorstellen van
wat we vandaag weten over de dood en het sterven in deze periode. Daarbij kunnen niet
alle aspecten van dit complexe geheel in detail worden belicht, maar het is wel mogelijk
een eerste algemeen beeld te bieden van welke houding de middeleeuwse mens aannam
tegenover de dood, hoe hij er mee omging in de praktijk, hoe dit gebeuren in de tijd evolueerde
en hoe wij daar nu enig inzicht in kunnen verwerven.
De dood in de middeleeuwen: enkele belangrijke lijnen
Door het millennium heen, van het jaar 600 tot 1600, kunnen een paar belangrijke lij-
nen worden getrokken. De eerste daarvan is evenwel niet typisch middeleeuws omdat
ze ook vroeger en later, tot in de twintigste eeuw, bestond: de dood was veel directer aanwezig
in de dagelijkse levenssfeer dan vandaag het geval is. De gemiddelde levensduur
was korter, de doodsoorzaken alomtegenwoordig en het sterven over het algemeen
‘zichtbaarder’: het gebeurde in de familiekring of er bestond – zoals bijvoorbeeld bij oorlogsgeweld
of epidemieën – een directere confrontatie mee. Zelfs louter fysisch bleef de
overledene meer ‘aanwezig’: de Merovingische periode (ca. 450-ca. 700/750) kende
nog grafvelden die net zoals in de Romeinse tijd aparte entiteiten vormden, gescheiden
van de nederzettingen, maar wel zichtbaar. Reeds in deze periode maar vooral daarna
ontwikkelden zich de kerkhoven rondom de parochiekerk, en daarmee trad de dood ook
binnen in de nederzettingen en steden. Dit gebruik zou pas geleidelijk veranderen
vanaf de late achttiende eeuw, toen de begraafplaatsen opnieuw naar de rand van de
woonkernen verhuisden. De middeleeuwse kerkhoven waren trouwens niet altijd stille,
FRANS VERHAEGHE 8
9 ALGEMENE INLEIDING
ingetogen plaatsen, want er vonden in de centrale en latere middeleeuwen ook allerlei
activiteiten plaats, inclusief markten, (religieus) toneel en zelfs festiviteiten. De doden
bleven dus directer aanwezig, niet alleen in de herinnering maar eigenlijk ook louter
fysiek. Hetzelfde geldt overigens in het geval van de grafmonumenten in de kerken zelf,
die vooral in de latere middeleeuwen een sterke opgang kenden. Daarbij speelden niet
alleen religieuze bedenkingen maar ook sociale en zelfs politieke overwegingen die te
maken hadden met de herinnering aan de dode en zijn of haar belang. De vijftiendeeeuwse
praalgraven van de Bourgondische hertogen in Dijon en in de Brugse Onze-
Lieve-Vrouwekerk illustreren dit voldoende. Mutatis mutandis kan hier zelfs verwezen
worden naar de vele relieken van heiligen die dikwijls bestonden uit delen van het skelet
en die vaak zichtbaar waren: ook deze resten zorgden wellicht voor een grotere familiariteit
met de dood en de idee van het sterven.
De tweede belangrijke lijn is de christianisatie en de uiteindelijke dominantie van
het katholieke christendom met alles wat dit betekende voor de perceptie van en het
omgaan met de dood die niet alleen een eindpunt maar ook een beginpunt van iets anders
was. De christianisatie was een geleidelijk en complex proces dat in wezen verliep via
twee grote bewegingen: de sociale emulatie en de missionering. In het vroegere
Romeinse gebied speelde vooral de sociale emulatie een rol, gekoppeld aan politieke
motieven, want het christendom was breder verspreid bij de elite. Rond de Noordzee en
in het Baltische gebied was de missionering, dikwijls verbonden met politieke motieven,
een belangrijker element en soms duurde het proces een hele tijd. Scandinavië, waar het
christendom pas echt voet aan de grond kreeg in de tiende-elfde eeuw, is een voorbeeld
hiervan. In onze streken begon de overgang in de vierde en vijfde eeuw en was het christendom
al een belangrijke speler in de Merovingische periode. Maar in deze delen van
Noordwest-Europa bestonden ook vroegere religieuze tradities en percepties van de
dood en dat verklaart mede waarom Merovingische graven en grafvelden andere kenmerken
hadden dan de latere kerkhoven. Als regel gold wel de inhumatie, zeker vanaf
de vijfde-zesde eeuw. Maar de graven bevatten grafgiften zoals ceramiek, wapens, glas
en juwelen, meegegeven aan de dode voor het hiernamaals en de grafvelden, meestal
met graven geordend in rijen, hadden dikwijls ook een sociale structuur, met de rijkere
elitegraven in het centrum. De graven en grafgiften kunnen zelfs de etnische gebondenheid
en identiteit van de dode weerspiegelen. Voorbeelden hiervan zijn het Saksische
aardewerk dat in graven in de Belgische en noordwestelijke Franse kustgebieden voorkomt
en banden suggereert met de Britse eilanden of nog de Scandinavische en
Saksische scheepsgraven. Het is evenwel altijd delicaat om deze vondsten in louter etnische
termen te interpreteren.
Hoe dan ook, in onze streken verdween het gebruik van grafgiften bijna volledig in
de Karolingische periode. Bijna, want dit gebruik uit de prechristelijke tijden kreeg in
veel streken een aangepaste uitloper: in sommige latere graven van de tiende-twaalfde
eeuw vinden onderzoekers occasioneel een object met religieuze en dikwijls expliciet
liturgische connotaties zoals een kelk of soms ook een pot; in sommige streken, zoals bijvoorbeeld
het Ile-de-France, werd zo’n pot wellicht gebruikt als wierookvat, maar
recent onderzoek toont ook aan dat dit gebruik in meer streken voorkwam en soms zelfs
tot ver in de late middeleeuwen. Wat ook op een of andere wijze doorleefde tot het einde
van de middeleeuwen in sommige gebieden was het meegeven van een (meestal
oude) munt aan de dode, een traditie die wortelt in de Romeinse tijd. Voorbeelden hier-

van zijn ook bij ons gekend, onder meer in graven in de Antwerpse Onze-Lieve-
Vrouwekathedraal. Maar het is (nog) niet helemaal duidelijk of deze Romeinse traditie
echt voortleefde of op een bepaald ogenblik opnieuw werd opgenomen: bewijzen voor
een echte continuïteit ontbreken nog.
De veranderingen in de Karolingische tijd lijken ingrijpend te zijn geweest. Van de
negende tot de elfde eeuw bestaan er zowel archeologisch als via de geschreven bronnen
aanwijzingen dat vormen van nederigheid na de dood werden nagestreefd, bijvoorbeeld
door te vragen om simpelweg in een gewone lijkwade begraven te worden. Maar hoe
breed verspreid dit verschijnsel was, is nog niet helemaal duidelijk. Het nagenoeg verdwijnen
van grafgiften en het gebruik van eenvoudige inhumaties staan archeologisch
wel vast. Maar deze ontwikkeling veranderde weinig aan het belang dat de elite hechtte
aan de memoria, aan het zich verzekeren van een plaats bij God en tegelijk ook het
nastreven van een toch wel geprivilegieerde positie binnen de begraafplaats. Vooral dat
laatste was een trend die constant bleef tijdens de verdere middeleeuwen, en ook daarna
trouwens, en diverse vormen aannam zoals bijvoorbeeld begraven worden in de kerk
of – beter nog – bij de relieken (ad sanctos). Daarmee zorgde de overledene voor het
eigen zielenheil, de eigen memoria en het eigen sociaal aanzien. De concrete situatie kon
wel verschillen van streek tot streek of zelfs van individu tot individu, afhankelijk van
een aantal andere overwegingen en omstandigheden zoals bijvoorbeeld de intentie om
een bepaalde kerk of abdij te steunen.
De derde belangrijke lijn, die zichtbaar wordt vanaf de Karolingische periode, is
eigenlijk het ontstaan van een vorm van uniformiteit in het dodenbestel, de inhumaties
en de begrafenisrituelen. Alle drie waren uiteraard sterk verbonden met een liturgie die
een pakket van eenvormige regels aanreikte. Zo werd in de regel het lichaam gehuld in
een lijkwade, meestal uit linnen, soms ook wel uit hennep. De dode werd normaal uitgestrekt
op de rug in het graf gelegd, zodat het gezicht naar de hemel en dus naar God
was gekeerd. Occasioneel werd daar wel van afgeweken, bijvoorbeeld bij mensen met
een lichaamsvervorming zoals een bochel of nog omdat de dode dat uit nederigheid of
als boetedoening gevraagd had. Houten grafkisten en stenen sarcofagen kwamen voor,
maar bij deze keuze speelden nogal wat regionale tradities en de situatie van de overledene.
Er waren dus heel wat varianten in omloop. De gewone sterveling werd meestal
simpelweg in de aarde bijgezet. De graven van de eenvoudige mens werden niet altijd
gemarkeerd maar vanaf de latere middeleeuwen kwam het gebruik van een of meer grafkruisen
meer in zwang. Er zijn aanwijzingen dat de nabestaanden en de priester bij
ongemarkeerde graven meestal wisten wie waar begraven was, maar na een paar generaties
kon dit mislopen. Er bestaan inderdaad archeologische voorbeelden van grafreeksen
die elkaar doorsnijden. Voor de elite en de meer gegoeden lag dit wel anders. Zij konden
een plaats vinden in de kerk of een bevoorrechte plaats op het kerkhof. Deze graven
kregen dikwijls een grafplaat of zelfs een grafmonument. Voor hen kon ook de abdij een
gepaste begraafplaats worden en er zijn voldoende voorbeelden van machthebbers die
dit ook effectief gebruikten als deel van een bewuste politiek. In de middeleeuwen bleven
de sociale verschillen dus ook na de dood doorspelen, net zoals in vroegere en latere
tijden.
De middeleeuwse maatschappij omvatte ook andere bevolkingsgroepen dan de
gewone christenen: joden, marginalen, veroordeelden en geëxcommuniceerden enzovoort.
Zij werden normaal uitgesloten van de normale begraafplaatsen en kerkhoven en
FRANS VERHAEGHE 10 11 ALGEMENE INLEIDING
kregen een aparte plaats met eigen rituelen, zoals bij de joden, of een naamloos graf buiten
de kerkhoven. Daarnaast kwamen ook bijzondere vormen van dodenbestel voor,
met name massagraven en collectieve graven. Meestal vormden deze inhumaties een
antwoord op bijzondere omstandigheden zoals oorlogsgeweld en epidemieën. Er zijn
een aantal voorbeelden gekend die archeologisch werden onderzocht, en het beeld is
dikwijls dat van een snelle begraving maar met occasioneel ook sporen van respect voor
de doden.
Een ander aspect is welke visie de middeleeuwse mens had op het sterven. De
beschikbare informatie suggereert dat hierin diverse niveaus te onderscheiden zijn: het
religieus-filosofisch gedachtegoed bij de kerkelijke elite en de wereldlijke praktijk van
de elite en van het gewonere volk. Dit onderzoeksgebied is bijzonder complex. Blijkbaar
bestond er een spanningsveld tussen de hogere ideeën en principes met hun invloeden
op liturgie en symboliek enerzijds en de concrete perceptie en praktijk die sterk waren
beïnvloed door traditie en socioculturele en -economische factoren anderzijds. Net
zoals in andere tijden was de middeleeuwse mens in wezen wel bang voor de dood, maar
probeerde hij er zin aan te geven, onder meer door te steunen op het christelijke geloof.
Er waren echter ook evoluties en meer bepaald accentverschuivingen binnen dit geloof,
zoals bijvoorbeeld de opkomst van de sterkere devotie, of nog de grotere aandacht voor
het memento mori, wat invloed had op onder andere de iconografie van de grafmonumenten.
De studie van de dood in de Middeleeuwen
Het zeer summiere en zelfs gewaagde algemene overzicht hierboven benadrukt vol-
doende de complexiteit van het onderwerp. Het toont ook aan dat het onderwerp vanuit
vele invalshoeken kan en moet worden bekeken. Vandaag steunt de studie ervan op
een breed gamma van bronnen en benaderingen, wat hier wel een kort woordje uitleg
verdient. In wezen kunnen we drie grote soorten historische bronnen aanspreken:
geschreven bronnen, archeologische gegevens en iconografisch materiaal. Deze bronnen
moeten zoveel mogelijk met elkaar gecombineerd en geconfronteerd worden. Ze
hebben elk hun eigen mogelijkheden en beperkingen en vragen ook gespecialiseerd kritisch
werk.
De geschreven bronnen omvatten tal van documenten die informatie kunnen verschaffen:
klassieke literaire bronnen en verhalende bronnen; religieuze en filosofische
teksten; juridische teksten zoals reglementen en wettelijke bepalingen allerhande, testamenten,
rekeningen en nog veel meer. Veel geschreven bronnen belichten de onderwerpen
ook indirect, zoals bijvoorbeeld de documenten over de productie van en handel
in grafstenen in de late middeleeuwen. Hoe rijk en belangrijk ook, geschreven
bronnen zijn evenwel altijd interpretaties van de reële wereld en voor de middeleeuwen
komt daar nog bij dat het bronnenbestand beduidend beperkter is voor de vroege dan
voor de late middeleeuwen. Bovendien gaat de informatie dikwijls veel meer over de elite
dan over de modale mens en nogal wat aspecten van de dood en het dodenbestel
komen zelden of niet aan bod. Op zichzelf vertellen deze bronnen dan ook niet het hele
verhaal en, meer nog, soms blijkt de historische realiteit, of ten minste het archeologische
beeld ervan, niet helemaal overeen te stemmen met wat deze teksten vertellen of
suggereren.
De archeologische bronnen omvatten alle mogelijke materiële resten uit dat middel-

eeuwse verleden. Voor de studie van de dood gaat het dan om de begraafplaatsen, hun
organisatie en inplanting, de graven, de grafgiften, de menselijke resten zelf, de grafmonumenten
en de context van dit alles (zoals onder meer de kerk en de nederzetting of de
abdij). Deze feitelijke gegevens bieden ook sleutels tot tradities en gebruiken, rituelen,
status en sociale differentiatie, maar ook dat is een zaak van interpretatie en van toetsing
met de geschreven en iconografische bronnen. Even essentieel zijn de partnerwetenschappen
van de archeologie, waaronder in het bijzonder de fysische antropologie, maar
ook de archeozoölogie en de paleobotanica. Zij kunnen ons informatie verschaffen over
aspecten zoals demografie, ouderdomspiramides (in grafvelden), geslacht, voeding
(onder meer via isotopenonderzoek op het botmateriaal), doodsoorzaak, ziekte, kwetsuren
enzovoort, maar ook het milieu waarin dit alles te situeren is. Bovendien is de kleine
man of vrouw beter vertegenwoordigd in het archeologisch materiaal.
Terloops mag wel opgemerkt worden dat de archeologische bronnen zich niet beperken
tot dat wat letterlijk opgegraven wordt, een nog steeds wijdverspreide misvatting.
Ook andere objecten die niet in de grond bewaard werden maar op een andere manier
overleefden, bijvoorbeeld als kunstobjecten of erfstukken, behoren tot het onderzoeksveld
van de archeologie. Grafmonumenten en praalgraven die ook door historici en
kunsthistorici bestudeerd worden, illustreren dit, want ze bieden contextinformatie.
De beperkingen van de archeologie zijn echter niet te vergeten, want de archeologische
informatie is over het algemeen fragmentarisch en is niet altijd even makkelijk te interpreteren.
Bovendien gebeurt het regelmatig dat de archeologische bronnen een ander
beeld geven dan de geschreven of iconografische; soms gaat het om tegenspraken en
soms gewoon om verrijking en diversificatie van het beeld. In beide gevallen en ook voor
de duiding van archeologisch materiaal is de confrontatie met deze andere bronnen een
absolute aanrader.
De derde groep bronnen omvat de iconografische documentatie, kort te omschrijven
als het beeldmateriaal van schilderijen over miniaturen tot sculpturen. Deze bronnen
hebben heel wat te bieden, maar ze zijn ook voorstellingen en zelfs interpretaties van de
werkelijkheid, dikwijls beladen met symboliek; ze vergen detailonderzoek en kritische
analyse. Maar veel afgebeelde details zijn dikwijls wel accuraat en deze bronnen bieden
dus wel degelijk goede informatie die ofwel direct bruikbaar is of op zijn minst een idee
geeft van hoe de kunstenaar (en ook wel zijn tijdgenoten) het afgebeelde gebeuren zag.
Dat bronnenbestand is omvangrijker en gevarieerder voor de latere dan voor de vroege
middeleeuwen. Afhankelijk van het medium komt ook een breed sociaal spectrum van de
bevolking aan bod: veel schilderijen zoals deze van de Vlaamse Primitieven weerspiegelen
veeleer de elite of de meer gegoede middens, maar de miniaturen bestrijken over het
algemeen een breder sociaal spectrum. De dood en het sterven kunnen aanwezig zijn in
vele vormen, van oorlogsgeweld tot begrafenissen, kerkhoven, graven en nog veel meer.
Het materiaal is echter sterk verspreid en vergt natuurlijk ook een kritische en zo systematisch
mogelijke confrontatie met de andere soorten van informatie.
Deze enkele commentaren tonen aan dat er voor de studie van de dood in de middeleeuwen
een rijke documentatie bestaat en momenteel is daar eigenlijk nog maar een deel
van geëxploiteerd. Deze documentatie is ook zeer gevarieerd en belicht de vraagstellingen
vanuit verschillende invalshoeken. Voor de verwerking en interpretatie zijn interdisciplinaire
samenwerking vereist en een confrontatie van de informatie. Het zal voor
de middeleeuwen wellicht nooit mogelijk zijn een even gedetailleerd en genuanceerd
FRANS VERHAEGHE 12 13 ALGEMENE INLEIDING
beeld te krijgen van het stervensgebeuren, zoals dat mogelijk is voor de hedendaagse
periode via sociologisch en antropologisch onderzoek, dat een beroep kan doen op
directere observatie van de realiteit. Er blijven nog vele vragen open, er is nog veel
onderzoekswerk te verrichten en sommige aspecten zullen moeilijk te vatten blijven.
Toch kan nog heel wat vooruitgang worden verwacht in de komende jaren. Er bestaat
trouwens al een heel rijke literatuur zoals de algemene bibliografie voldoende aantoont.
Dit boek en de tentoonstelling kunnen, zoals reeds aangestipt, niet alle aspecten van de
dood en het stervensgebeuren in de middeleeuwen in detail behandelen. Het geheel is
gewoon veel te uitgebreid en complex om voor een periode van 1000 jaar alle facetten
van de filosofische, religieuze en materiële perceptie van de dood en de regionale varianten
daarvan naar voren te brengen. Bovendien kregen heel wat domeinen pas vrij
recent meer aandacht en is daar nog heel wat onderzoek nodig om tot betere en meer
coherente inzichten te komen. Voorbeelden hiervan zijn onder meer de kinderen en de
ongeborenen, de spoken, de problematieken van corporaliteit, de banden tussen de individuele
en collectieve memoria, het landschap als element van de memoria (zeker in de
vroege middeleeuwen).
Vier hoofdthema’s werden geselecteerd als cruciaal voor een eerste inzicht in dit
onderwerp. Ze vormen het onderwerp van de vier hoofdstukken: de doodsoorzaken; de
begeleiding van de stervende tot in het graf; funeraire architectuur en monumenten; en
ten slotte het leven na de dood. Elk hoofdstuk telt een aantal bijdragen die bepaalde
facetten van dat hoofdthema behandelen; sommige zijn meer synthetisch van aard,
andere belichten bepaalde details of nemen de vorm aan van een casestudy. Samen
belichten ze ook de vele banden van het stervensgebeuren met de toenmalige maatschappijen
en leefmilieus, met de sociale, religieuze en politieke contexten, en zelfs met
de kunst en de perceptie van leven en dood.
Het maken van deze bundel en deze tentoonstelling was veel minder eenvoudig dan
op het eerste gezicht zou lijken en ik vind het dan ook meer dan gepast om ook een woord
van dank te richten tot de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis en in het bijzonder
aan de initiatiefnemers, dr. Alexandra De Poorter en dr. Sophie Balace, voor het
harde werk en de vele inspanningen die geleverd werden om dit geheel in goede banen
te leiden. Onze dank gaat natuurlijk ook naar de bruikleengevers en naar de vele collegae
die hun kennis ter beschikking stelden door het schrijven van een bijdrage. Hoewel
veel hindernissen te overwinnen waren, slaagden zij er samen in om een reeks interessante
inzichten te bundelen en – wat minstens even belangrijk is – naar een breder
publiek te brengen.

hoofdstuk i De dood en zijn context

inleiding
Alexandra De Poorter
De oorzaken van sterven in de middeleeuwen verschillen in wezen weinig
van deze van vandaag: ziekte, ongevallen, oorlog en geweld, ouderdom
en zelfs terechtstellingen en hongersnoden (hoewel deze laatste
categorie vandaag zowat verdwenen is in Europa). En net zoals nu
speelden toen ook hygiëne en gezondheid en dus levensomstandigheden
een belangrijke rol. Het blijft moeilijk om voor de vele fasen van de middeleeuwen
een nauwkeurig beeld te schetsen van de concrete rol en invloed van al deze factoren.
Toch leidt hedendaags onderzoek naar betere inzichten en de bijdragen in dit hoofdstuk
belichten diverse aspecten daarvan.
Een algemeen beeld voor de middeleeuwen wordt vooreerst geleverd door enkele
grote lijnen van de demografische evolutie. Pas vanaf de late middeleeuwen wordt de
informatie iets nauwkeuriger en kunnen regionale verschillen beter opgespoord worden.
Maar ook dan blijft het beeld op diverse punten wel wat vaag. De evolutie van het sterftecijfer,
voor zover bekend uit historische bronnen, is voor de lange periode van
omstreeks 600 tot ongeveer 1600 geen lineair verschijnsel. Zowel in de vroege als in de
late middeleeuwen heersten perioden van hoge mortaliteit. Grootschalige epidemieën
zorgden voor een afwisseling van hoge sterftepieken gevolgd door perioden met een
lagere sterfte. De tiende tot de dertiende eeuw kan dan weer worden beschouwd als een
tijd van trage maar haast continue demografische groei, wat evenwel niet betekent dat de
gemiddelde levensverwachting ook steeg. De veertiende eeuw wordt gekenmerkt door
hongersnood en toenemende oorlogsactiviteiten terwijl de bekende pestepidemie – de
zwarte dood (1347-1350) – dan weer voor een spectaculaire mortaliteitscrisis zorgde.
Een opvallende constante voor de middeleeuwen is de zeer hoge kindersterfte. Het
overlijden van vele kinderen, vaak tegelijk met de moeder in het kraambed, vervalst in
zekere zin de gemiddelde cijfers van de levensverwachting. Wanneer deze voor de late
middeleeuwen op slechts 25 à 27 jaar wordt geschat, is de kindersterfte eigenlijk verantwoordelijk
voor deze lage cijfers. In werkelijkheid kwamen ook hogere leeftijden regelmatig
voor, hoewel in mindere mate dan nu.
ALEXANDRA DE POORTER 16 17 INLEIDING
Hygiëne en een goede gezondheid waren ook toen de eerste vereisten voor een lang
leven. Is onze kijk op de middeleeuwse medische kennis doorgaans negatief getint, dan
hadden de middeleeuwers daar zelf wellicht een heel andere perceptie van. Overigens
moet het beeld van de ‘vuile’ middeleeuwen toch genuanceerd worden. Huizen waren
niet bepaald zo hygiënisch en gezond als vandaag, maar de bewoners deden veelal heel
wat moeite om ze proper te houden. Ook voor de straten werden, althans vanaf de latere
middeleeuwen, maatregelen getroffen om vervuiling in te perken en binnen de geneeskunde
had men onder meer oog voor mogelijke beschermingen tegen epidemische ziekten.
Er werden zelfs gedetailleerde lijsten opgesteld voor het rein houden van lichaam,
maar ook van woning, voedsel, kleding … en niet in het minst van de ziekenkamer. De
vermelding dat niet zeepwater het doeltreffendst is om de strijd tegen de dood aan te binden,
maar wel gewijd water dat in de slaapkamer werd bewaard, situeert dit verzorgings-
en stervensgebeuren duidelijk in een christelijke context.
De geneeskunde diende in de praktijk meer om de pijn te lenigen en de dood wat uit
te stellen. Sterk beïnvloed door antieke percepties en denkbeelden (onder meer die van
Aristoteles) en later ook door de Arabische geneeskunde kende ze vele beperkingen,
maar kreeg ook heel wat aandacht. In combinatie met andere bronnen geeft hedendaags
onderzoek, meer bepaald de funeraire archeologie, de paleobiologie, de paleopathologie
en het antropologisch onderzoek, nieuwe informatie over doodsoorzaak of ziekte door
de studie van de vele archeologische overblijfselen van graven en grafcomplexen. Ook
aanwijzingen voor zware verwondingen of dood als gevolg van (oorlogs)geweld ontbreken
niet. Oorlogen en gevechten waren schering en inslag tijdens de middeleeuwen en
hadden ook dikwijls een vrij zware impact op het sterftecijfer. Dit wordt geïllustreerd
door voorbeelden als de kruistochten of de Honderdjarige Oorlog illustreren, alhoewel
het moeilijk blijft juiste ramingen te maken over de dodenaantallen. Dankzij moderne
technieken kunnen verwondingen, aangeboren en besmettelijke ziekten, tandhygiëne,
therapeutische ingrepen en stressindicatoren geïdentificeerd worden en getuigen van
gezondheidszorg, inclusief operatieve ingrepen. Maar zowel voor rijk als arm bleef (en
blijft) de dood uiteindelijk onafwendbaar.

19
De dood heeft in de middeleeuwse samenleving steeds een centrale
plaats ingenomen. Dit gegeven zal niemand verwonderen gezien de
lage levensverwachting en het gewicht van de dood in religieuze constructies
rond heilsverwachting en de opstanding van de doden.
Uitspraken doen over levensverwachting in de middeleeuwen is echter
bijzonder moeilijk. Vóór de vijftiende eeuw zijn er nauwelijks bronnen die toelaten
om een relatief betrouwbare schatting te maken. Hoe dan ook wordt de middeleeuwse
mortaliteit gekenmerkt door een zeer hoge kinder- en adolescentensterfte. Vooral de
geboorte was voor moeder en kind vaak een risicovol gebeuren. In enkele kleine steden
van het graafschap Vlaanderen fluctueerde de gemiddelde jaarlijkse sterftecoëfficiënt
in de vijftiende eeuw tussen 34 en 45‰, relatief hoog in vergelijking met het platteland
rond Oudenaarde (33 à 38‰). In Toscane schommelde de sterftecoëfficiënt in het tweede
kwart van de vijftiende eeuw rond 37‰, maar dit is wellicht een minimumcijfer. Deze
gemiddelde sterftecijfers verbergen een bijzonder accidenteel sterfteparcours. Zelfs tijdens
de minder hevigste pestperiodes liep in het kleine Zeeuws-Vlaamse stadje Hulst
het bruto sterftecoëfficiënt op tot bijna 80‰. Het was vooral de kindersterfte die de
hoge aantallen veroorzaakte. In het midden vijftiende eeuw bedroeg de volwassenensterfte
in Hulst en Kortrijk minder, ongeveer 34‰ van de totale populatie volwassenen.
De kindersterfte in Hulst in dezelfde periode liep evenwel op tot 65‰. Ruim meer dan
de helft van alle door de lokale Willibrorduskerk opgetekende begrafenissen waren kinderen
jonger dan zestien jaar. In periodes zonder pestepidemieën daalden deze sterftecijfers
wel substantieel, in zoverre dat er van een normale sterfte nauwelijks sprake was.
Periodes met extreem hoge crisissterfte werden met een dodelijke cadens afgewisseld
met periodes waar relatief weinig sterfte voorkwam.
Deze sterftecijfers suggereren een opvallend demografisch profiel. Kindersterfte
was een normaal gegeven in de middeleeuwen. Maar tegelijk was ouderdom geen zeldzaam
verschijnsel. De kopers van lijfrenten in Oudenaarde, inwoners die voldoende
kapitaal hadden om te participeren in de openbare schuld van de stad en dus als meer dan
doorsnee welstellend kunnen worden beschouwd, bereikten gemiddeld de leeftijd van
50 tot 55 jaar in de tweede helft van de vijftiende eeuw. In de vroege zestiende eeuw
bedroeg dit gemiddelde bij overlijden zelfs 55 tot 60 jaar. Deze relatief gunstige levens-
het alledaagse
sterven
Demografische en maatschappelijke
realiteit van de dood
CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
Peter Stabel

AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
verwachting houdt echter helemaal geen rekening met de zware kindersterfte. Lijfrenten
werden meestal gekocht toen de moorddadige kindertijd voorbij was. Het dient
nochtans te worden vermeld dat deze vijftiende-eeuwse gegevens gelden in een tijd van
zeer grote crisismortaliteit. De cijfers voor de groeiperiode van de volle middeleeuwen
lagen wellicht niet hoger.
De gemiddelde levensverwachting bij geboorte in de late middeleeuwen wordt op
slechts 25-27 jaar geschat, terwijl ze in de volle middeleeuwen schommelde tussen 30 en
35 jaar. Opnieuw is de kindersterfte verantwoordelijk voor deze lage cijfers. Recente
schattingen van de levensverwachting op de leeftijd van 25 jaar gaan uit van ongeveer 26
jaar in de periode voor de zwarte dood (dus 51 jaar) en van 23 jaar in de late middeleeuwen
(dus 48 jaar). Deze cijfers wijzen alvast op een langzame uitholling van de gemiddelde
levensduur in de periode van middeleeuwse groei en een spectaculaire inzinking van de
levensverwachting vanaf omstreeks 1300, dus een tijd voor de pest haar intrede deed.
De dood in de middeleeuwen, niet zo maar
een onveranderlijk gegeven
Toch is het niet zo dat de plaats van de dood in de tien eeuwen die de periode van de zes-
de tot de zestiende eeuw besloeg zomaar onveranderlijk bleef. De dood werd heel anders
beleefd in de vroege middeleeuwen (zesde-negende eeuw) dan in de volle middeleeuwen
(tiende-dertiende eeuw) en kreeg opnieuw een heel ander aanzien in de late middeleeuwen
(veertiende-vijftiende eeuw). Daarbij veranderde niet alleen de beleving van
de dood onder invloed van een veranderende mentaliteit. De dood zelf maakt als maatschappelijk
en biologisch verschijnsel steeds deel uit van de condition humaine. Ze werd
echter heel anders ervaren in periodes van acute crisismortaliteit waar de dood zowel
volledig willekeurig als heel sociaal gericht kon toeslaan en grote groepen in de samenleving
raakte, dan in periodes waar sterven enkel de bekroning was van een als natuurlijk
ervaren leven. Het is die vermenging van ideologische constructies enerzijds en biologische
en maatschappelijke ervaring anderzijds die het dagelijkse sterven al dan niet
alledaags maakt.
De veranderde attitudes ten opzichte van de dood en de perceptie van de dood werden
natuurlijk ook bepaald door de manier waarop de dood zich in de middeleeuwse
samenleving voordeed. Zowel het begin van deze lange periode (vijfde-zesde eeuw) als
het einde ervan (veertiende-vijftiende eeuw) kenden een hoge crisismortaliteit. Grootschalige
epidemische golven zorgden voor een afwisselend parcours van extreem hoge
sterftepieken, gevolgd door een langere periode met relatief lagere sterfte. Wellicht ging
het in de vroege periode om de builenpest en vanaf het midden van de veertiende eeuw
om de zwarte dood, waarvan de associatie met de builen- of longpest (de ziekte verspreid
via de rattenvlo door de bacterie yersinia pestis) in recente onderzoek steeds meer
in twijfel wordt getrokken. In de lange periode daartussen lijkt Europa alleszins gespaard
te zijn geweest van dergelijke cataclysmen. Niet toevallig was de periode van de
tiende tot dertiende eeuw er een van weliswaar trage, maar bijna continue demografische
groei die pas naar het einde van de dertiende eeuw lijkt af te nemen. Middeleeuws
Europa werd toen ‘un monde plein’ en op dat moment nam ook de verstedelijking steeds
meer toe. In sommige geprivilegieerde gebieden liep het aantal stedelingen op tot bijna
een derde, zelfs tot de helft van bevolking.
De lange middeleeuwse groei vanaf de tiende eeuw betekende echter niet dat de
PETER STABEL 20
21 HET ALLEDAAGSE STERVEN
gemiddelde levensverwachting in deze periode meesteeg. Onderzoek van skeletten, die
archeologisch in steeds grotere aantallen in de context van dateerbare grafvelden worden
aangetroffen, heeft alvast aangetoond dat de voeding geen gelijke tred hield met de
demografische expansie. Mensen uit de vroege middeleeuwen (Karolingische periode)
genoten blijkbaar van een veel meer verscheiden en hoogwaardige voeding dan zij uit de
late dertiende eeuw. Het plafond dat de middeleeuwse groei in de dertiende eeuw had
bereikt, waardoor steeds meer marginale gronden van slechte akkerbouwkwaliteit in
gebruik werden genomen, had duidelijk een vereenvoudiging van het dieet tot gevolg.
Bovendien verloren ook allerlei productiviteitsverhogende technieken zoals braak,
vruchtwisseling, drieslagstelsel, veeteelt en de teelt van stikstof toevoegende planten
gaandeweg terrein om plaats te maken voor de nagenoeg monocultuur van graan, de
belangrijkste en meest efficiënte leverancier van calorieën. De gevolgen op de gezondheid
moeten dramatisch geweest zijn. Een grote sterftepiek – een ‘positive check’ in de
malthusiaanse terminologie – als gevolg van het groeiende wanverhouding tussen bevolkingsgroei
en tekortschietende bevoorrading, kon niet uitblijven en vanaf de late dertiende
eeuw werden hongersnoden steeds talrijker.
Van de vroege middeleeuwen tot de groei van de volle middeleeuwen
Voor de vroege middeleeuwen zijn de bronnen die ons over sterfte en dood inlichten
vooral archeologisch van aard. In de Europese regio’s waar de nederzettingspatronen
slechts oppervlakkig door de Germaanse invallen zijn gekenmerkt (mediterraan Europa)
lijken de antiek-christelijke tradities van begraving nog zeer lang stand te hebben
gehouden. Vanaf de vijfde eeuw was de epidemische dood (pest) een regelmatig terugkerend
fenomeen. Maar vooral de epidemie van het midden van de zesde eeuw, toen het
Byzantijnse Rijk onder keizer Justinianus nagenoeg het hele Middellandse Zeebekken
controleerde en handel de verspreiding van de epidemische ziekte opnieuw sterk heeft
bevorderd, hield overal sterk huis, behalve in Noordwest-Europa.
Vanaf de zevende eeuw wordt ondanks het verschijnen van lepra de epidemische
AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs

23 HET ALLEDAAGSE STERVEN
dood minder belangrijk. Ondanks de bijna chronische oorlogsvoering in de Merovingische
en Karolingische periode, vertoont de Europese bevolking zelfs een opmerkelijke
groei en worden hongersnoden schaarser door de ruime beschikbaarheid van landbouwgrond
en de organisatie van de domeineconomie, waardoor arbeid veel efficiënter kon
worden ingezet. Hoewel kinship-structuren nog van essentieel belang waren als solidariteitsvorm,
lijkt het kerngezin bestaande uit twee ouders en een aantal kinderen (gezien
de hoge kindersterfte, vaak beperkt tussen twee en drie) als economische eenheid langzaamaan
dominant te worden. Deze steeds exclusiever wordende dominantie van het
kerngezin zal de houding ten opzichte van de dood in het verdere verloop van de middeleeuwen
overigens steeds sterker bepalen, omdat oude solidariteitsvormen steeds meer
het veld moesten ruimen voor de naaste familieleden en voor meer spirituele verbanden
georganiseerd via de Kerk en gaandeweg ook steeds meer via de civil society.
In de negende eeuw ving opnieuw een periode van demografische achteruitgang
aan. Nieuwe groepen vielen het Frankische en Germaanse hartland binnen (moslims in
Zuid-Italië, Vikingen in West-Europa, Slaven en Hongaren in Centraal-Europa). Het
eengemaakte Frankische Rijk fragmenteerde in een nieuwe feodale (wan)orde. Enkel
in het oostelijk deel van het oude Frankische Rijk konden de Duitse koningen (later
onder de Ottonen opnieuw keizers) de orde min of meer handhaven. Vanaf de tiende en
elfde eeuw kwam men tot een nieuw evenwicht, waarbij territoriale vorsten (koningen
en op een lager niveau graven, hertogen enzovoort) steeds meer macht naar zich toetrokken
ten koste van plaatselijke potentaten.
Europa begon definitief aan zijn lange groeibeweging en dank zij de ontginningen en
allerlei vormen van intensivering van de landbouw in de meer commerciële gebieden
werd de demografische draagkracht steeds groter. Een bevolkingsgroei op lange termijn
was het resultaat. Dit betekent niet dat er geen demografische spanningen werden opgebouwd.
Ook in de groeifase kwamen misoogsten voor. Zo is de hongersnood in de
Nederlanden van 1124-1125 goed gedocumenteerd in het dagboek van Galbert van Brugge.
Maar zoals deze bevoorrechte ooggetuige al aangaf, hadden de autoriteiten ook wel hefbomen
in handen om de gevolgen van dergelijke hongersnood te verzachten. De later vermoorde
graaf van Vlaanderen, Karel de Goede, slaagde erin om door maatregelen tegen
speculatie de graanprijs onder controle te houden. Dit was een van de beslissende factoren
die in de apologie van deze graaf werden ingeroepen om een zaligverklaring te bekomen.
Het is pas in de laatste fase van de groei, in de dertiende eeuw, dat de malthusiaanse
spanningen steeds frequenter werden en het feodaal systeem zijn plafond bereikte.
Hoewel er weinig concrete aanwijzingen zijn, lijkt de meer verspreide welvaart
vooral de huwelijksleeftijd te hebben verlaagd en de nataliteit te hebben verhoogd. Wellicht
heeft de betere voeding in de eerste fase van de groeifase ook de gemiddelde levensverwachting
verhoogd, vooral door een daling van de kindersterfte. Maar voor geen
enkel van deze veronderstellingen kan voor een sociaal diverse groep een representatief
bronnencorpus worden samengesteld. Alleszins wijst de archeologie van begrafenisplaatsen
uit deze periode niet meteen op een substantiële daling van de kindersterfte.
Vaak schommelt het aantal kinderen rond de helft van alle graven en in sommige gevallen
ligt dat aandeel zelfs beduidend hoger (op een begraafplaats in het Zweedse Westerhus
in de volle middeleeuwen betrof meer dan de helft van alle graven kinderen van 5 jaar
en jonger). Op het einde van de groeiperiode zette zich een omgekeerde beweging door.
Uitholling van de koopkracht en een steeds grotere nadruk op de graanteelt zorgde in de
CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs

CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
meeste streken voor een achteruitgang van het dieet. Vlees werd in veel streken voor de
armere groepen in de samenleving een schaars goed en ook groenten werden noodgedwongen
vaak opgeofferd voor een eenzijdig dieet van granen en bonen. De groei remde
dan ook danig af en de bevolking werd kwetsbaar voor crisissterfte. In de vroege veertiende
eeuw barstte de bom: na opeenvolgende mislukte oogsten door regenval en de
klimatologische effecten van de ‘kleine ijstijd’ kreeg een algemene hongersnood heel
Europa tussen 1315 en 1317 in de ban. Tijdgenoten spaarden hun commentaar niet om de
ellende van de hongerende bevolking te schetsen.
Was de subsistentiecrisis van 1315-1317 een algemeen Europees verschijnsel, hongersnood
trof niet alle groepen in gelijke mate en ook niet alle streken met dezelfde catastrofale
gevolgen. Het is opvallend dat vooral in dichtbevolkte commerciële gebieden,
waar ook de verstedelijking het verst was doorgedrongen, bevoorradingscrisissen vaak
relatief makkelijk konden worden opgevangen. Deze schijnbare paradox kan door de
dichte bevoorradingsnetwerken worden verklaard. Zo hadden grote steden als Londen
en Parijs een heel divers en ruim hinterland van waaruit voeding kon worden aangevoerd.
De concentratie aan steden in de Zuidelijke Nederlanden werd via het rivierennetwerk
van Schelde en Leie vanuit Noord-Frankrijk bevoorraad; de grote Noord-
Italiaanse steden voerden graan en voeding in, onder andere uit Sicilië. Een goed
bevoorradingsnetwerk maakte deze steden veel minder afhankelijk van bruuske schommelingen
van de graanoogst. Zo varieerde de graanprijs in Gent, waar handelaars en
schippers de gunstige verkeersstrategische ligging gebruikten om allerlei commerciële
en transportmonopolies te verwerven, veel minder sterk dan in andere Vlaamse steden.
Paradoxaal waren de gebieden die het meest van de graanimport afhankelijk waren, in
staat om de bevoorradingsmoeilijkheden beter te bestrijden. De gevolgen voor sterftecrisissen
bleven niet uit en er zijn aanwijzingen dat nog in de vroege veertiende eeuw,
toen grote delen van Europa al volop leden aan de gevolgen van de toenemende graanmonocultuur,
het vleesverbruik in de Vlaamse steden zelfs nog toenam. Van premoderne
steden neemt men vaak aan dat zij lijden onder het zogenaamde urban graveyard
effect: de mortaliteit overstijgt er met andere woorden de mogelijkheden van natuurlijke
groei. De proportioneel hogere sterfte in steden, vooral in periodes van epidemische
ziekte, zou uiteraard kunnen verklaard worden door slechtere hygiënische omstandig-
PETER STABEL 24

CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
heden. Toch is het niet zozeer de sterfte die in de steden hoger ligt, als wel het lagere aantal
geboorten. Steden huisvestten immers een veel groter aantal alleenstaanden. Vaak
gaat het om life cycle migranten, plattelandsjongeren die vooraleer ze huwen in steden op
zoek zijn naar een looninkomen of naar opleiding om later tewerkstelling te faciliteren.
Pest, honger en oorlog, de drie rijders van de dood
De hogere sterfte van de late middeleeuwen was het resultaat van bepaalde maatschap-
pelijke ontwikkelingen en spanningen die inherent in het feodale systeem zaten ingebakken.
Een pijnlijke herinnering aan de limieten van de pre-industriële groei. De grote
hongersnood van 1315-1317 kan als een duidelijk malthusiaans fenomeen worden
beschouwd, een schok opgebouwd door de spanning tussen bevolkingstoename en
falende voedselproductie. Ook de toenemende oorlogsactiviteit in deze periode (met de
erbij horende economische en demografische ontwrichting) kan worden verklaard vanuit
de ontwikkeling van de nieuwe feodale staten en door de toenemende druk op de
grondheren om hun inkomen te verhogen. Wat daarop volgde, een korte herstelperiode
gevolgd door de eerste grote golf van de zwarte dood, was evenwel een demografisch
cataclysme dat door geen enkel verklaringsmodel echt kan worden uitgelegd.
Wat vaststaat is dat de zwarte dood, waarmee gewoonlijk de eerste sterftegolf wordt
aangeduid van eind 1347 tot 1350, een ware demografische ineenstorting veroorzaakte.
Tussen een derde en de helft van de Europese bevolking bezweek eraan en in tegenstelling
tot hongersnood discrimineerde de ziekte niet: jong en oud, rijk en arm, machtige
en machteloze, ze bezweken allemaal. Vreemd is wel dat enkele regio’s schijnbaar
gespaard zijn gebleven. Zo maakte de eerste golf van de zwarte dood relatief weinig
slachtoffers in de nochtans sterk verstedelijkte Zuidelijke Nederlanden. De daaropvolgende
echo-epidemieën, die met grote regelmaat tot het begin van de vijftiende eeuw
voorkwamen, waren vrijwel even algemeen als de eerste golf, en ditmaal werden ook de
Vlaamse en Brabantse steden zwaar getroffen. In de vijftiende eeuw werd de pest – of
ging het toch om andere nog onbekende ziekten – endemisch. De uitbraken, die tot diep
in de zeventiende eeuw de bevolking zouden blijven teisteren, werden lokaler. De virulentie
en dus ook de sterfte varieerden sterker.
De gevolgen van de massale crisissterfte waren immens. Niet alleen werd de dood
nog meer onvoorspelbaar in de tijd, ze werd ook sociaal rechtvaardiger. Het beeld van
de danse macabre, die al vóór de zwarte dood in Europa was doorgedrongen, kreeg wel
een heel realistische invulling. Pas met de eerste succesvolle maatregelen tegen de verspreiding
van de pest, in essentie het opleggen van quarantaine, konden rijkere bevolkingsgroepen,
die ook de machtsinstrumenten hadden om de maatregelen op te leggen
en de financiële mogelijkheden om ze te ondergaan, opnieuw meer greep op de epidemische
dood krijgen. Een bijkomend gevolg van de massale sterfte was uiteraard een verschuiving
in de relatie tussen arbeid en kapitaal. Arbeid werd een schaars goed en de
leveranciers ervan kwamen na een eeuwenlange uitholling van de koopkracht onverwacht
in een gunstige positie terecht. De late middeleeuwen zouden de ‘gouden eeuw’
van de handwerker worden. Ondanks de inertie waarmee ook nu nog nominale lonen
werden aangepast, bleek de gelijktijdige seculaire prijsdaling van voedingsmiddelen de
koopkracht in de hoogte te jagen en nam de vraag naar industriële goederen toe. Deze
laatste werden veelal in steden geproduceerd, zodat er een inkomenstransfer van het
platteland naar de stad op gang kwam. Het is opvallend dat de succesvolle steden in de
PETER STABEL 26
27 HET ALLEDAAGSE STERVEN
Nederlanden weliswaar niet meer doorgroeiden maar in deze crisis ook nauwelijks aan
bevolking verloren.
Vanaf het tweede kwart van de vijftiende eeuw steeg de gemiddelde levensverwachting
opnieuw tot het peil van de twaalfde en vroege dertiende eeuw, en dit ondanks het
endemisch karakter van epidemische ziekte. Uitbarstingen van epidemische ziekten, de
pest of andere, werden steeds onregelmatiger, maar vooral minder algemeen en minder
dodelijk. De gemiddelde welvaartsstijging heeft wellicht ook geleid tot een beter en
meer gediversifieerd voedselpakket. Vooral de middengroepen in de steden profiteerden
op lange termijn van deze ontwikkeling; op het platteland is het beeld gemengder.
Op korte termijn was de situatie voor loonarbeiders ongetwijfeld gunstig. Voor de kleine
weinig marktafhankelijke boeren werd de druk op de grondmarkt minder, waardoor
ook zij profiteerden. Op lange termijn slaagden de grootgrondbezitters de vruchten te
plukken van de noodzakelijke extensivering van het agrarisch bedrijf en leidde de crisis
tot herstructureringen ten voordele van kleine en grote bedrijven. Op het platteland verloren
met andere woorden de marktafhankelijke middengroepen het meest. De sterftecrisissen
van de late middeleeuwen hebben op deze wijze niet alleen de wereld van de
dood en de doden beïnvloed, ze hebben fundamenteel ook de wereld van de levenden zelf
veranderd.
Bibliografie
Bardet & Dupâquier 1997. Blockmans 1980, p. 835-863. Chiffoleau 1980. Cohn 2002. Herlihy & Klapisch Zuber
1978. Lauwers 1997. Stabel 1995. Stabel 1997. Thoen 1988.

29
Al vanaf haar ontstaan is de menselijke soort geteisterd door besmettelijke
ziekten, maar het zijn vooral de grote middeleeuwse epidemieën die
tot de verbeelding spreken. De hele middeleeuwse periode wordt gekenmerkt
door een bijna onafgebroken opeenvolging van meerdere plagen,
waarvan sommige zoals de pest geregeld opnieuw uitbraken, onder
meer als gevolg van de betere communicatiemogelijkheden. Daarnaast kan deze interesse
voor de grote epidemieën ook niet los worden gezien van de huidige problemen rond
volksgezondheid.
Al in de jaren 1960 verscheen een aantal baanbrekende werken over dit onderwerp.
Geleidelijk echter brachten de groeiende belangstelling voor epidemieën door demografen-historici
en een opening naar de biologie dankzij de medewerking van artsen-epidemiologen,
een omwenteling teweeg in onze kennis van de aard en de gevolgen van epidemieën
in oude samenlevingen. Aangezien talrijke werken de geschiedenis van de pest
behandelen, is dit een van bekendste epidemische infectieziekte geworden.
Ons inzicht in de aard en de gevolgen van epidemieën is dus een complex verhaal dat
een systematische aanpak noodzaakt die diverse disciplines verenigt, waaronder de historiografie,
de geneeskunde, de demografie, de sociale aardrijkskunde en de sociologie.
De teksten, die vooral vanaf de veertiende eeuw uitvoeriger werden, blijven nochtans
vaag – als ze er al iets over vermelden – over de manier waarop de doden ten tijde van
epidemieën werden begraven. De funeraire gebruiken in een periode van hoge sterfte
zijn nooit echt grondig behandeld. Alleen een paar literaire en iconografische bronnen
doet ons beseffen welke impact de mortaliteitscrisissen op de handelwijze van de mensen
hadden (afb. 1), en sommige van die bronnen vertonen een bijna angstwekkend realisme
(afb. 2).
Sinds kort echter wordt het epidemiologische onderzoek aangevuld met gegevens
afkomstig van de funeraire archeologie en de paleobiologie. De bruuske verstoringen
van het mentale en materiële evenwicht die epidemieën teweegbrachten, lieten onvermijdelijk
sporen na. Deze zijn vaak heel duidelijk zichtbaar in grafensembles, die aldus
bevoorrechte getuigen van de geschiedenis van de epidemieën worden. Wanneer een
plotselinge mortaliteitscrisis optreedt, wordt het beheer van de begrafenisruimte
immers volledig verstoord. Voor de teraardebestelling van een groot aantal lijken in een
Dominique Castex
epidemieën
als doodsoorzaak
Archeologisch-antropologisch
funerair onderzoek
CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs

DOMINIQUE CASTEX 30
korte tijdspanne werden vaak speciale graven gemaakt, ‘massagraven’ genoemd. Het is
een van de opdrachten van het archeologisch-antropologisch onderzoek om de manier
te bestuderen waarop in crisissituaties met de doden werd omgegaan en ons aldus
inzicht te verschaffen in de funeraire tradities in een periode van uitzonderlijk hoge
sterfte. Daarnaast is ook van belang na te gaan op welke uiteenlopende manieren diverse
culturen op eenzelfde crisis reageren. Een tweede onderzoeksopdracht bestaat erin
de aard van een mortaliteitscrisis te definiëren op basis van biologische criteria. Dit is
een fundamentele benadering gericht op de identificatie van de ziekteverwekkers die
verantwoordelijk zijn voor crisissen, vooral daar waar geschreven bronnen schaars of
onbestaande zijn.
Archeologie en biologie van de begraven populatie
Vanaf het einde van de jaren 1960 begonnen sommige historici te beseffen dat een gron-
diger studie van begraafplaatsen en skeletten een veelbelovend onontgonnen onderzoeksterrein
was dat niet alleen gegevens over weinig bekende historische tijdvakken
kon verschaffen, maar ook de bestaande kennis kon bijstellen. Toch was het pas vanaf de
late jaren 1980 dat, dankzij de steeds talrijker preventieve archeologische ingrepen,
vooral op het platteland, begraafplaatsen werden ontdekt en bestudeerd die met epidemiologische
crisissen verband hielden. Zowel de nieuwe visie op de funeraire archeologie
als de vooruitgang op het gebied van de biologische antropologie, met name dankzij
de moleculaire paleobiochemie en de paleogenetica, hebben de benadering van mortaliteitscrisissen
in vroegere samenlevingen sterk verruimd.
De voorbije twintig jaar zijn diverse begraafplaatsen blootgelegd die totaal verschillend
zijn van de traditionele begraafplaatsen of necropolen. Wat deze sites speciaal
maakt, is dat ze structuren omvatten met een groot aantal individuen die op hetzelfde
moment zijn begraven. Deze doden, die geen natuurlijke dood kunnen gestorven zijn,
verraden dus een ‘abnormale’ sterfte, een bijzondere gebeurtenis die we met behulp van
specifieke analyse-instrumenten kunnen interpreteren. Een eerste instrument is louter
archeologisch en moet aantonen dat het om echt gelijktijdige inhumaties gaat. Andere
instrumenten onderzoeken dan weer de biologische kenmerken van de begravenen: kan
men op de botten specifieke letsels identificeren die de aard van een mortaliteitscrisis
typeren? Wat is de samenstelling volgens leeftijd en geslacht van de begravenen en wat
leert dit ons over de crisis die een bepaalde populatie heeft getroffen?
Het is niet altijd makkelijk gelijktijdige inhumaties of massagraven – de opstapeling
van lijken op eenzelfde plaats binnen een heel kort tijdsbestek – te onderscheiden van collectieve
graven waarbij de inhumaties in de tijd gespreid zijn en dus uit een ‘gewone’ sterfte
voortvloeien. Voor de identificatie van een echte mortaliteitscrisis moeten de
gewrichtsverbindingen tussen de botstukken in de graven worden geanalyseerd. Lijken
die gelijktijdig worden begraven, ontbinden immers ook gelijktijdig, en de anatomische
verbindingen blijven doorgaans intact. Dat is niet het geval voor inhumaties die in de tijd
gespreid zijn: wanneer een nieuw lijk wordt toegevoegd, dan wordt de ordening verstoord
van de aanwezige individuen die ondertussen al tot skeletten herleid zijn.
Zodra de hypothese van een mortaliteitscrisis door de archeologische gegevens is
gestaafd, kunnen biologische analyses de aard van de sterfgevallen proberen te bepalen.
In een eerste fase moet de aan- of afwezigheid van specifieke ziekten op de skeletten
worden onderzocht om een gewelddadige dood uit te sluiten. Zo kan het onderzoek met-
31 EPIDEMIEËN ALS DOODSOORZAAK
een worden toegespitst op een zich vlug verspreidende epidemie, waarbij de snelle uitwerking
van de infectiekiemen de ontwikkeling van botletsels verhindert. Nadien proberen
onderzoekers een eventuele groep in termen van leeftijd of geslacht te identificeren,
want mortaliteitscrisissen treffen de verschillende leeftijdsgroepen binnen een
populatie niet op dezelfde manier. Via een vergelijking met een natuurlijke populatie
kan de detectie van demografische afwijkingen een goede indicator van de sterfteoorzaken
zijn. Op basis van zo betrouwbaar mogelijke individuele schattingen van leeftijd en
geslacht kan men het sterfteprofiel van de begraven populatie vaststellen. Volgens de
klassieke theoretische mortaliteitstabellen worden de individuele leeftijden bij overlijden
opgedeeld in vijfjarige klassen (behalve de eerste twee klassen van respectievelijk
1 jaar en 4 jaar) en in verstreken leeftijden. Dan wordt voor elke leeftijdsklasse een sterftequotiënt
berekend en wordt het profiel van de quotiënten vergeleken met de verwachte
distributies in geval van een natuurlijke demografie, om zo eventuele bijzonderheden
in de bestudeerde archeologische monsters aan het licht te brengen.
Al enkele jaren is interdisciplinair onderzoek aan de gang dat de archeologische,
tekstuele, demografische en epidemiologische aanpak met elkaar in verband brengt. Dit
heeft al de eerste antwoorden opgeleverd op vraag hoe verschillende menselijke samenlevingen
zich in het verleden aa epidemieën hebben aangepast.
AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs

AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
Van het conjuncturele tot de identificatie van de grote
historische pestepidemieën
argumenten voor mortaliteitscrisissen per epidemie
DOMINIQUE CASTEX 32
Voor zover bekend dateert de allereerste identificatie van een epidemische mortaliteitscrisis
in een funeraire context van het begin van de jaren 1990, met de ontdekking en de
studie van de site van Saint-Pierre in Dreux (Eure-et-Loir, Frankrijk, veertiende eeuw;
afb. 3). Wat deze site uniek maakt, is haar bijzonder ongewone problematiek en de
mogelijkheid om voor het eerst een zowel archeologisch als antropologisch oorspronkelijke
context te onderzoeken. De aanwezigheid van verscheidene massagraven en het
feit dat ze uit dezelfde tijd stamden, wezen weliswaar op een mortaliteitscrisis, maar
welke observaties konden dat bevestigen? Met welke antropologische instrumenten
konden onderzoekers deze crisis interpreteren? De eerste antwoorden op deze vragen
kwamen later opnieuw aan bod bij de confrontatie van deze gegevens met die over de
site van Clos des Cordeliers in Sens (Yonne, Frankrijk, vijfde-zesde eeuw) (afb. 4).
De archeologische en stratigrafische gegevens maakten het mogelijk voor deze twee
grafensembles de aanpassing van een groep aan een incidentie van plotselinge sterfte te
interpreteren. De manier waarop de lichamen waren begraven, verraadde echter in beide
gevallen een betrekkelijk goed georganiseerd beheer. Bovenop de specifieke eigenschappen
van de graven was ook de populatie heel typisch in termen van leeftijd, met
een volledige afwezigheid van pasgeborenen, een heel laag aantal kinderen tussen 1 en 4
jaar, een toenemende sterfte van 5 tot 19 jaar, en een heel grote sterfte in de groep van
jongvolwassenen (afb. 5). De afwezigheid van duidelijke littekens op de skeletten sloot
een gewelddadige dood uit en staafde in beide gevallen de hypothese van een epidemie,
hoewel we de exacte aard ervan niet konden bepalen bij gebrek aan nauwkeurige archiefsporen.
33 EPIDEMIEËN ALS DOODSOORZAAK
Nieuwe archeologische en geschreven bronnen
Het onderzoek sloeg nieuwe wegen in na de ontdekking van het grafensemble van
Fédons in Lambesc (Bouches-du-Rhône, Frankrijk, zestiende eeuw), een site waarvan
de grote originaliteit niet alleen school in het feit dat men ze heel grondig kon onderzoeken,
maar ook in de beschikbaarheid van archiefdocumenten die bevestigen dat deze
begraafplaats verbonden was aan een pesthuis. Uit de archeologische feiten bleek een
georganiseerd en beredeneerd dodenbeheer, waarbij verscheidene individuele graven
werden afgewisseld met dubbele en drievoudige graven en één viervoudig graf, combinaties
die een echte ‘crisisbegraafplaats’ doen vermoeden (afb. 6). De verdeling van de
leeftijden bij overlijden vertoont opvallende vertekeningen vergeleken met een natuurlijke
demografie: een uitgesproken ondervertegenwoordiging van heel jonge kinderen,
lage quotiënten voor de leeftijdsgroep van 1-4 jaar, een duidelijke oversterfte in de daaropvolgende
onvolwassen leeftijdsgroepen en in de eerste klassen van volwassenen (afb.
5). Om te beoordelen of dergelijke bijzonderheden typisch voor een pestepidemie konden
zijn, werden deze gegevens vergeleken met die afkomstig uit historisch-demografische
studies in perioden van pest. Daaruit bleek niet alleen dat de verdeling van de sterftequotiënten
per leeftijdsgroep tijdens een pestepidemie volledig scheefgetrokken was
ten opzichte van die van een normale sterfte, maar ook dat de pest een andere demografische
impact had dan epidemieën zoals cholera. In feite kon het sterfteprofiel ten tijde
van de pest dus in grote mate worden vergeleken met dat van een levende populatie, wat
wijst op het niet-selectieve karakter, althans in termen van leeftijd, van de slachtoffers
van de Yersinia pestis-bacterie.
De resultaten over de demografische invloed van de pest riepen onvermijdelijk vragen
op over de skeletverzamelingen van Saint-Pierre in Dreux en Clos des Cordeliers in
Sens, oudere grafensembles waarvoor de hypothese van een epidemische mortaliteitscrisis
was geopperd. De vergelijking van de sterftequotiënten voor Dreux, Sens en Fédons
bracht eigenaardige overeenkomsten aan het licht (afb. 4): de anomalieën vastgesteld tussen
een sterfte als gevolg van de pest en een natuurlijke sterfte waren grotendeels identiek
aan die welke waren geïdentificeerd tussen de twee oude verzamelingen en de theoretische
gegevens – een niet te verwaarlozen argument ten gunste van een pestdiagnose.
AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs

AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
Bijdrage van de moleculaire biologie en eerste pestdiagnoses
DOMINIQUE CASTEX 34
De eerste originele studies in de moleculaire biologie gingen aan het begin van de jaren
1990 van start. Al snel trokken ze de aandacht van antropologen en archeologen, want ze
maakten het mogelijk diverse vroegere bacteriële ziekten zoals tuberculose en lepra te
identificeren. De eerste onderzoekingen gericht op de identificatie van de Yersinia pestisbacterie,
de verwekker van de pest, begonnen na de ontdekking van de begraafplaats van
Fédons in Lambesc en van het massagraf van L’Observance in Marseille. Voor deze
twee sites brachten residu’s van tandpulpa oude dna-sequenties van de pestbacterie aan
het licht. Diezelfde technieken werden nadien toegepast voor de pestdiagnose op menselijke
resten die afkomstig waren van de begraafplaats van Saint-Côme et Damien in
Montpellier en die in de veertiende eeuw gedateerd zijn, dus toen de zwarte pest woedde.
Met de identificatie van Yersinia pestis als verantwoordelijke voor de slachtoffers van
de zwarte pest in Montpellier, kwam een einde aan de controverse rond de etiologie van
deze epidemie, waarvoor andere ziekteverwekkers de schuld hadden gekregen.
Daarenboven had alleen de derde pestpandemie, die aan het einde van de negentiende
eeuw in Zuidoost-Azië uitbrak, een onbetwiste bacteriële oorsprong die duidelijk werd
geïdentificeerd door Yersin in 1894. In combinatie met de vorige resultaten werd dus
bevestigd dat de tweede pandemie en haar opflakkeringen, zoals de pestepidemie van
Marseille in 1720 en die van Fédons in 1590, door Yersinia pestis veroorzaakt was.
Er bleven echter vraagtekens bestaan rond de eerste pandemie, de zogenaamde Pest
van Justinianus, die vanaf de zesde eeuw tijdens het bewind van keizer Justinianus
begon. Was de bacterie die voor de tweede en derde epidemie was geïdentificeerd, ook
verantwoordelijk voor die beruchte pest van Justinianus? Was die echt veroorzaakt
door een van de drie varianten van de soort Yersinia pestis, de Yersinia pestis Antiqua,
waarvan algemeen werd aangenomen dat ze voor de eerste pandemie verantwoordelijk
35 EPIDEMIEËN ALS DOODSOORZAAK
quotients de mortalité en ‰
1000
quotients de mortalité en ‰
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
0 1-4 5-9 10-14 15-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80 et +
500
400
300
200
100
0
e°o = 30 ans
Peste (Londres, 1603)
Peste (Genève,1630)
Choléra (Paris, 1832)
Ledermann e°(0) = 30
q ± 2SE
Les Fédons
Sens (Les Cordeliers)
Dreux (St-Pierre)
classes d'âge
0 1-4 5-9 10-14 15-19 20-29
Classes d'âge
was? Nieuw onderzoek werd aangevat op de osteologische reeksen van Dreux en Sens,
die respectievelijk veertiende eeuw en vijfde-zesde eeuw gedateerd waren en waarvoor
de hypothese van een pestepidemie was aangenomen. Dit nieuwe onderzoek bevestigde
de aanwezigheid van de Yersinia pestis-bacterie in deze twee skeletcollecties van
Dreux voor de zwarte pest – wat tegelijkertijd de resultaten voor de site van Montpellier
bevestigde – en Sens voor de pest van Justinianus. Zo werd voor het eerst de aanwezigheid
van de pestbacterie in de zesde eeuw aan het licht gebracht.
Dit doorslaggevende resultaat werd aangevuld met een andere cruciale ontdekking,
want voor deze onderzoekingen was een nieuwe methode ontwikkeld om de drie verschillende
stammen van de pest – Antiqua, Mediaevalis en Orientalis – te typeren. Vergelijkingen
van de sequenties verkregen op de oude monsters leerden dat, in tegenstelling
tot de rol toegeschreven aan de drie varianten van Yersinia pestis, uitsluitend de
Orientalis-stam de drie grote pandemieën had veroorzaakt. Deze resultaten zijn bijzonder
belangrijk nu de pest op diverse plaatsen ter wereld opnieuw opduikt en omdat deze
bacterie eenmaal in handen van terroristen een ernstige bedreiging kan vormen. De
nieuwe procedés die de moleculaire biologie op de pest heeft uitgetest, zijn niet alleen
van fundamenteel belang, ze lijken ook ruimer te kunnen worden toegepast op andere
bacteriën die zich moeilijk laten identificeren.
Een eerste bemoedigende balans
We kunnen nu al enkele belangrijke resultaten vermelden over de interpretatie van
funeraire handelingen in de context van een mortaliteitscrisis. Binnen eenzelfde epidemische
context van het pesttype heeft de analyse van de terreingegevens aangetoond dat
de graven archeologisch identificeerbaar waren, dat alle tussenstadia konden bestaan

CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
DOMINIQUE CASTEX 36
tussen begraafplaatsen met individuele graven die heel dicht in de tijd bij elkaar lagen en
massagraven met talrijke individuen, en dat de slachtoffers van een epidemie niet noodzakelijk
uit de parochiale begraafplaatsen werden geweerd. Daarnaast bleek uit de
archeologische waarnemingen ook dat het dodenbeheer meestal betrekkelijk goed was
georganiseerd, zoals blijkt uit de vaak strenge organisatie van de inhumaties, zeker wat
betreft de schikking van de onvolwassen individuen ten opzichte van de volwassenen.
Deze gegevens liggen dus ten grondslag aan inzichten die duidelijk indruisen tegen
de ideeën die voor dergelijke contexten algemeen worden aangenomen. We zijn ondertussen
afgestapt van de opvatting dat de slachtoffers van epidemieën systematisch uit de
parochiale begraafplaatsen werden geweerd en van het klassieke beeld van massagraven
met ongeordende inhumaties van groot aantal lijken (het enige, voor zover bekend, is
het knekelhuis dat in de wijk L’Observance in Marseille is ontdekt en dat verband houdt
met de pestepidemie van 1720-1722).
Maar veel vragen blijven onbeantwoord: beantwoorden de variaties in de begraven
aan crisissen met een verschillende intensiteit (begin of einde van de epidemie, hoogtepunt
van de epidemie) of betreft het bewuste of onbewuste keuzen van individuen die
identieke gebeurtenissen hebben overleefd (regionale bijzonderheden, invloed van de
Kerk)? Kan inzicht in de aard van de crisis (oorzaken, besmetting) de organisatie van
de inhumatie beïnvloeden (behandelde lijken en goed georganiseerde bijzettingen; of
lijken die onbehandeld en door elkaar in het graf werden gegooid en ongeorganiseerde
inhumatie)? Welke herinnering is aan deze plaatsen verbonden? Ook het systematische
ontbreken van archeologische bijgiften dient onderzocht te worden: is dit normaal voor
de betrokken periode? Kan dit wijzen op de aanwezigheid van doden uit hospitalen? Of
betreft het gewoon de wens om geen (sociaal) onderscheid te maken tussen individuen
die een gemeenschappelijke dood stierven?
In de paleobiologie blijken de parameters leeftijd en geslacht van skeletverzamelingen
niet zozeer te worden beschouwd als instrumenten die inzicht geven in de demografische
structuur van oude populaties, dan wel als indicatoren van kenmerken waarvan de
analyse noodzakelijk is om te achterhalen hoe de sites in elkaar steken. In het specifieke
geval van de mortaliteitscrisissen lijkt het bijgevolg mogelijk, als men op zoek is naar
demografische afwijkingen, een globaal model te ontwikkelen dat typisch is voor de pest.
De moleculaire paleobiochemie lijkt een veelbelovend toepassingsgebied voor infectieziekten
te zijn, aangezien ze het mogelijk maakt de eventuele ziekteverwekkers te
identificeren die de dodelijke slachtoffers hebben gemaakt. De archeologie en de antropologie
hebben dus bijgedragen tot de identificatie van de pestbacterie en tot de kennis
van haar evolutie (pest van Justinianus en zwarte pest). Deze onderzoeksresultaten moeten
nu worden getoetst en aangevuld, en wellicht kunnen ook andere epidemieën worden
opgespoord waarvan de invloed op de algemene sterfte moeilijk te achterhalen is.
Toekomstperspectieven
Momenteel zijn de belangrijkste resultaten geboekt op het gebied van de identificatie
van de pest en haar evolutie. Toch moeten andere soortgelijke studies worden uitgevoerd,
niet alleen om de pestdiagnose voor oudere archeologische verzamelingen te
kunnen bevestigen of ontkennen, maar ook om andere ziekteverwekkers te diagnosticeren.
Elk tijdperk, elk continent heeft typische epidemiologische kenmerken, en de
gevolgen van een crisis, van welke aard ook, zijn specifiek voor een bepaalde plaats
37 EPIDEMIEËN ALS DOODSOORZAAK

CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
DOMINIQUE CASTEX 38
en/of periode. De nieuwe studies moeten dus zo ruim mogelijk opgevat worden, zowel
chronologisch als geografisch.
Verscheidene grafensembles zien er heel veelbelovend uit, niet alleen voor de pest
maar ook voor andere soorten epidemieën. Hoewel deze ensembles niet allemaal middeleeuws
zijn, zijn ze toch interessant, want het onderzoek van grafsites uit perioden die
over eventuele historische bronnen beschikken, is fundamenteel voor de toepassing van
analysetechnieken en -instrumenten waarmee dan vroegere perioden kunnen worden
bestudeerd.
Zijn alle pestepidemieën uit het verleden aan Yersinia pestis te wijten?
Twee sites die ondertussen worden onderzocht, kunnen nieuwe elementen aanreiken
inzake de zware mortaliteitscrisissen als gevolg van de pest: Sint-Benedictus van Praag
(Tsjechië, eind zeventiende eeuw) en Venosa (Lucania, Zuid-Italië, achtste-tiende
eeuw). Op deze twee sites heeft de opdeling van de begravenen volgens leeftijd en
geslacht een aantal kwantitatieve en kwalitatieve bijzonderheden aan het licht gebracht.
Deze nieuwe gegevens doen historische hypothesen wankelen die misschien iets te
makkelijk werden aangenomen in een pestcontext, aangezien niet alle ‘pesten’ uit het
verleden noodzakelijk veroorzaakt zijn door Yersinia pestis. Voorts wijzen ze ook op
menselijke gedragingen die andere demografische benaderingen mogelijk maken dan
die van de epidemische impact. Voor een correcte interpretatie is het dus noodzakelijk
complementair onderzoek te verrichten (het herbekijken van de voorgestelde dateringen,
het grondiger uitdiepen van de historische bronnen, onderzoek verrichten in de
moleculaire paleobiochemie).
Andere archeologische sites die aan de pest worden toegeschreven, zijn nog niet
eens gepubliceerd: Gerasa (Jordanië, zevende eeuw) en Palma de Mallorca (Spanje,
veertiende eeuw). De pest van Justinianus kan ook worden gesuggereerd voor de necropool
van het oude bisdom Poitiers (Frankrijk, vijfde-zesde eeuw), en dit kan een uitstekend
kader bieden voor een discussie over het beheer van deze begraafplaats: gaat het
om een vroege necropool intra muros of werd een verlaten wijk van de oude stad
gebruikt, misschien in het licht van het epidemische statuut van de slachtoffers? Andere
ontdekkingen van het Franse Institut National de Recherches Archéologiques Préventives
zijn eveneens beschikbaar voor vergelijkingen (bijvoorbeeld de site van Troyes,
Aube, dertiende-achttiende eeuw).
Hypothesen voor andere crisissen van epidemische aard
zoals masselen en pokken
Twee grafensembles kunnen op het bestaan van andere ziekteverwekkers dan die van
de pest wijzen. De site van Issoudun (Indre, zeventiende-achttiende eeuw) omvat veertien
massagraven met dertien tot tweeëntwintig individuen die gelijktijdig waren begraven,
volwassenen van beide geslachten en jongeren, van wie een aanzienlijk aantal
ouder dan één jaar. Dankzij archiefdocumenten konden de onderzoekingen zich toespitsen
op de crisis van 1709, die verhoudingen tussen de leeftijdsgroepen opleverde die het
dichtst aansluiten bij die van het archeologische monster uit de massagraven. Hoewel de
ziekteverwekker nog niet duidelijk is geïdentificeerd, hield de crisis hoogstwaarschijnlijk
verband met een mazelenepidemie gecombineerd met hongersnood, zoals overigens
blijkt uit de zware impact van de groeidruk die op de tanden en de beenderen werd
39 EPIDEMIEËN ALS DOODSOORZAAK
geïdentificeerd. Wat de site van Boulogne-sur-Mer (Pas-de-Calais, achttiende eeuw)
betreft, blijkt uit het specifieke sterfteprofiel van de begravenen, gekoppeld aan diverse
historische, medische en demografische bronnen, dat de pokken een interessant onderzoeksspoor
zouden kunnen zijn, zonder daarom andere slecht gedocumenteerde ziekten
uit te sluiten die nochtans herhaaldelijk optraden in de bestudeerde periode (griep,
zweetkoorts, moeraskoorts).
In een context van cholera kan het huidige onderzoek op de begraafplaats van Reims
(Marne, achttiende eeuw-begin negentiende eeuw) totaal nieuwe gegevens opleveren.
En tot slot stellen de eerste resultaten van het archeologische onderzoek in de catacombe
van de heiligen Petrus en Marcellinus in Rome ons nu al in staat te veronderstellen dat in
de loop van de eerste eeuw een omvangrijke sterftecrisis heerste, die hoogstwaarschijnlijk
van epidemische oorsprong was (pest, tyfus, dysenterie of mazelen).
Besluit
Het is nu algemeen aanvaard dat diverse methoden, die zijn gebaseerd op de gelijktijdige
studie van gegevens afkomstig van de archeologie en de antropologie, het gebrek aan historische
bronnen kunnen compenseren of die bronnen in sommige gevallen zelfs kunnen
herinterpreteren. Een nieuwe kijk op de archeologische feiten, een systematische toepassing
van de fundamentele biologische criteria zoals leeftijd en geslacht om eventuele
afwijkingen vast te stellen, en het gebruik van nieuwe methoden in de moleculaire paleobiochemie
zijn nieuwe analyse-instrumenten die bijzonder nuttig kunnen zijn voor een
beter begrip van de mortaliteitscrisissen als gevolg van epidemieën uit het verleden.
De voorbije jaren is dit onderzoeksterrein verrijkt met tal van nieuwe inzichten en
interpretaties. Om dit thema verder te ontwikkelen, zijn twee complementaire benaderingen
nodig. Enerzijds een betere samenwerking met de historici – want sommige
archiefgegevens kunnen waardevolle informatiebronnen bevatten – en met de sociologen
van de dood, om de archeologische en historische feiten met een andere, concretere
blik te bekijken. Anderzijds moeten de analyses van historisch demografisch onderzoek
worden opgedreven om een preciezer beeld te krijgen van de invloed van diverse soorten
van crisissen en om verschillende soorten profielen voor te stellen die de opdeling
naar leeftijd en geslacht en hun eventuele anomalieën kunnen interpreteren.
Tot slot moet de analyse van skeletmonsters, afkomstig van epidemieën, gebaseerd
zijn op een zo ruim mogelijke waaier van sites, zowel chronologisch als geografisch,
zodat niet één maar verschillende ‘modellen’ voor mortaliteitscrisissen kunnen worden
uitgewerkt. Het is eveneens belangrijk prospectieonderzoek en proefboringen te verrichten
– voor zover dit gerechtvaardigd is (archiefbronnen, mogelijke toegang tot intacte
rurale gebieden enzovoort) – om eventuele sites die met mortaliteitscrisissen verband
houden te kunnen lokaliseren.
Bibliografie
Biraben 1975. Bizot, Castex, Reynaud & Signoli 2005. Blanchard & Castex 2007, p. 989-998. Bourdelais 1997,
pp. 9-26. Bourdelais 2003. Castex & Cartron 2007. Duday 2009. Ledermann 1969. Raoult & Drancourt 2008.
CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
CAT 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs

41
De Canon Medicinae (Canon van de geneeskunde) van de tiende-eeuwse
Perzische arts Avicenna was tot circa 1700 het meest gebruikte
medische handboek aan de Europese universiteiten. De taak van de
arts wordt er als volgt omschreven: ‘De geneeskunde is de wetenschap
waardoor de ordening van het menselijk lichaam bekend wordt, en
indien noodzakelijk verwijdert en herstelt zij om de gezondheid te handhaven en om, als
die afwezig is, het lichaam te genezen.’ Hieruit blijkt al dat artsen ook in de middeleeuwen
hun uiterste best deden de gezondheid van patiënten te behouden. Toch worden zij
vandaag doorgaans geassocieerd met dood en verderf. Het beeld bestaat dat zij in tijden
van pest en andere epidemieën snel de stad uitvluchtten of maar raak knoeiden tot de
dood erop volgde. Historisch is het weinig interessant op zo’n manier naar het verleden
te kijken. Wie criteria van vandaag toepast op de geneeskunde van die tijd stuit inderdaad
op gebrek, onkunde en mislukking – de middeleeuwse geneeskunde bood weinig
bescherming tegen de meeste factoren die toen ziekte en dood veroorzaakten. Maar
beleefden de middeleeuwers en hun artsen dat ook zelf zo? Middeleeuwers hadden
allerlei strategieën om zich beter te doen voelen en pasten die volop en vaak tot tevredenheid
toe. Hun handelen varieerde van een bezoek aan een chirurgijn of gestudeerde arts
over het kopen van een kruidendrankje op de markt tot het bidden tot God of op pelgrimage
gaan naar het beeld of de stoffelijke resten van een helende heilige. Interessant aan
de middeleeuwse geneeskunde zijn vooral de voor ons nog goed herkenbare vormen van
medische organisatie, kennis en praktijk. Laten we eens kijken hoe middeleeuwse artsen
dood en sterven definieerden en hoe ze met deze condition humaine omgingen.
Middeleeuwse artsen volgden in hun werken ten aanzien van de dood vooral de criteria
die de Griekse filosoof Aristoteles daarvoor had vastgelegd. Hij maakte het hart tot de
indicator van leven en dood en stelde dat het hart als eerste tot leven kwam in een foetus.
Zijn laatste slag zou het teken zijn dat een mensenleven onherroepelijk voorbij was.
De levensgeest, die in de middeleeuwen vaak samenviel met de ziel, huisde dan ook in
het hart: beide droegen zorg voor het leven. Uiteraard beseften artsen dat zij in veel
gevallen weinig konden uitrichten. Het was dan beter om direct tegen de patiënt te zeggen
dat hij of zij aan een ongeneeslijke ziekte leed, waartegen geen enkel kruid was
Catrien Santing
dood en leven in de
laatmiddeleeuwse
geneeskunde
AFB 129
RELIEKSCHRIJN VERSIERD MET DE KRUISIGING
EEN TRONENDE CHRISTUS OMGEVEN DOOR SYMBOLEN
VAN DE EVANGELISTEN EN VERSCHILLENDE HEILIGEN
Atelier uit de provincie Limousin, einde 12de eeuw
Verguld koper, champlevé email
KMKG Brussel
AFB 129
RELIEKSCHRIJN VERSIERD MET DE KRUISIGING
EEN TRONENDE CHRISTUS OMGEVEN DOOR SYMBOLEN
VAN DE EVANGELISTEN EN VERSCHILLENDE HEILIGEN
Atelier uit de provincie Limousin, einde 12de eeuw
Verguld koper, champlevé email
KMKG Brussel

CAT
Portret van Arnau de Vilanova uit de Wereldkroniek van Hartman
Schedel, 1493
gewassen. Daarmee werd tegelijkertijd reputatieschade vermeden. Avicenna adviseerde
zijn lezers de ziekten van hun patiënten in twee categorieën in te delen: kwalen die
tekenen vertonen die wijzen op de dood; en ziektekenmerken die duiden op overleven.
Daarbij moet worden aangetekend dat het voor de middeleeuwse mens cruciaal was zich
ordentelijk voor te bereiden op de dood. Sterven zonder bediend te zijn, had eeuwige
gevolgen. Vandaar dat de heilige Barbara toentertijd een grote populariteit genoot als
patrones van de zalige dood. Zo nodig bewerkstelligde zij uitstel van heengaan tot een
priester beschikbaar was. Of zij zorgde voor tijdelijke herleving van hen die gestorven
waren zonder te zijn bediend. Nadat deze omissie was goed gemaakt, stierven zij wederom
maar dan wel definitief. In alle medische handboeken staan daarom lijsten van tekenen
die de dood aankondigen. De meesten daarvan gaan terug op de Canon van
Avicenna. Sommige van die indicaties van een nabij heengaan zijn heel algemeen als
‘slecht uitzien’, ‘raaskallen’, ‘niet zien of horen en verlies van krachten’, ‘slapeloosheid’,
‘gaan lijken op een dode’, ‘de haren geklit aan de slapen’. We vinden echter ook heel
nauwkeurige indicaties van naderend sterven, zoals ‘indien er een rode of groene kleur
is van de nagels met het verschijnen van zwarte vlekken over het hele lichaam’, ‘indien
de ledematen koud zijn’, ‘indien op de tong een zweer of zwarte aanslag verschijnt’. Ook
toen wensten artsen harde feiten voor hun diagnoses, vandaar dat er een aparte categorie
‘Naderende dood aan de hand van afgescheiden producten’ werd gehanteerd. De
zogenaamde excreta omvatten alle soorten van menselijke uitscheiding, inclusief zweet
en traanvocht, maar het accent lag bij sterfbeddiagnoses toch wel op afwijkende ontlasting
en problemen bij de productie daarvan. Genoemd worden urine, fecaliën en zelfs
flatulentie aangezien ‘voor een keurig persoon het feit dat hij, in tegenstelling tot zijn
gewoonte, luidruchtig winden laat een slecht teken is’.
Sterven en dood hangen in de West-Europese middeleeuwen onverbrekelijk samen
met het christendom. Dat maakte de dood aan de ene kant tot iets negatiefs – als Adam
en Eva niet gezondigd hadden in het paradijs zou het fenomeen dood immers niet zijn
CATRIEN SANTING 42 43 DOOD EN LEVEN IN DE LAATMIDDELEEUWSE GENEESKUNDE
ontstaan. Anderzijds was de dood een noodzakelijke stap naar het eeuwige leven. Bij het
laatste oordeel zouden alle gestorvenen hun aardse lichaam weer terugkrijgen en hun
leven zonder einde voortzetten in hemel of hel. Ook artsen werden met dit uitgangspunt
geconfronteerd, wat af te lezen valt aan hun geschriften.
Interessant exponent van dergelijke redeneringen is Arnau de Vilanova of Arnaldus
de Villa Nova (afb. 1). Deze van oorsprong Catalaanse arts die onder andere optrad
als lijfarts van paus Bonifatius viii en aan diens dood een traktaatje wijdde. In het werk
van De Vilanova is het onmogelijk religie en geneeskunde te scheiden, ook al zijn sommige
teksten duidelijk voor geleerde collega’s geschreven en vallen anderen te kenschetsen
als theologische exegese en religieuze onderwijzing. Nadat hij in 1301 Bonifatius
viii van nierstenen had genezen, schreef hij daarover een traktaat Contra calculum
(Tegen de steen). Daarin stelde hij openlijk dat de goddelijke voorzienigheid de geneeskunst
had geschapen met het oog op het welzijn van de mensheid. Daarmee was zij dus
bedoeld als tegenwicht tegen de kwalen die resulteerden uit Adams zonde.
Een arts mocht in De Vilanova’s ogen dan ook slechts praktiseren in volledige overeenstemming
met Gods wil. Met Avicenna als ondersteuning, wees hij uitdrukkelijk op
de onontkoombaarheid van het sterven die in christelijke ogen noodzakelijk was voor
het eeuwige heil. Geneeskunst, zo stelde hij, kon niemand verlossen van de dood. Ze
mocht slechts het moment van sterven uitstellen tot het moment dat de natuur daarvoor
had vastgesteld. Daarom was het verkeerd te hopen op altijddurende gezondheid.
Artsen moesten ervoor waken gezondheid te beloven, want op die manier negeerden ze
een goddelijke functie en schaadden daarmee God. Een lang leven was een kwestie van
goddelijke wil en daarvoor kon godvruchtig gedrag hoogstens een verlengende factor
zijn. In dit opzicht was de arts volkomen machteloos. God alleen wist hoelang de levenskrachten
in het menselijk hart het uithielden. Dat proces kon gereguleerd worden door
de arts, maar niet voorkomen. Aan God alleen was de rol van actieve levensbeëindiging
voorbehouden. Hij gold dan ook nogal paradoxaal als de eerste oorzaak van alle ziekten,
zowel als de stichter van de geneeskunst. Zijn zoon Christus had tijdens zijn leven
CAT 129
RELIEKSCHRIJN VERSIERD MET DE KRUISIGING
EEN TRONENDE CHRISTUS OMGEVEN DOOR SYMBOLEN
VAN DE EVANGELISTEN EN VERSCHILLENDE HEILIGEN
Atelier uit de provincie Limousin, einde 12de eeuw
Verguld koper, champlevé email
KMKG Brussel

AFB 3
Vleesgewordenkruisnagel uit het hart van Chiara
CATRIEN SANTING 44 45 DOOD EN LEVEN IN DE LAATMIDDELEEUWSE GENEESKUNDE
zieken genezen en zelfs Lazarus uit de dood opgewekt. Veel artsen zagen zichzelf daarom
als een directe navolger van de Christus medicus, en als directe helpers van God. Zij
bewerkstelligden de feitelijke genezing door de elementen en humores (lichaamssappen)
weer in balans te brengen en houden.
In veel oude medisch-historische overzichten wordt de mening verkondigd dat de
middeleeuwse kerk het openen van lijken verbood en daarmee de voortgang van de
medische wetenschap eeuwenlang heeft opgehouden. Deze mythe gaat terug op de bul
De detestande feritatis van wederom paus Bonifatius viii die in 1299 het koken en geheel
uit elkaar halen van menselijke stoffelijke resten verbood. Bij lezing van deze verordening
blijkt echter dat zij niet zozeer gericht was tegen medisch onderzoek en lijkopening
als wel tegen de gewoonte ver van hun land gestorven vorsten te koken, het vlees van de
botten te ontdoen en de geprepareerde delen vervolgens in tonnen brandewijn naar huis
te vervoeren. Bonifatius beoordeelde een dergelijke omgang met menselijke lichamen
als respectloos. Daarbij had zijn bul waarschijnlijk ook een politieke achtergrond. Deze
paus die de wereldhegemonie voor zich opeiste, kon op deze manier de koningen van
Engeland en Frankrijk een hak zetten.
Voor de praktijk van lijkopening heeft het document geen enkel gevolg gehad. Ook
de stoffelijk overschotten van pauzen bleef men ontdoen van de meest bederfelijke
onderdelen om opbaring mogelijk te maken. Voor kandidaat-heiligen was sectie zelfs een
must. Velen van hen werden direct na het uitblazen van de laatste adem geopend om het
innerlijk te controleren op lichamelijke bewijzen van contact met God. Daarbij staken
chirurgijns en gestudeerde artsen vaak een helpende hand toe. In het binnenste van
menige heilige, bij voorkeur in het hart, vonden artsen dan soms de meest bijzondere
bewijzen van hun diepe verering voor Christus. Zo trof de dorpschirurgijn van het
Umbrische plaatsje Montefalco in het binnenste van de in 1308 overleden abdis Clara
(Chiara in het Italiaans; afb. 2) een vleesgeworden crucifix, een doornenkroon, een gesel
en nagels van het kruis aan, terwijl zich in haar galblaas drie gelijke stenen bevonden die
volgens tijdgenoten de Heilige Drie-eenheid voorstelden (afb. 3). Deze materialisaties
van Clara’s godsvrucht zijn nog altijd in de kerk van Montefalco te bewonderen. De
meeste lijkopeningen konden in de middeleeuwen dus om religieuze reden plaatsvinden.
Daarna pas kwamen secties voor balseming en om forensische en medische redenen.
Ook toen al bestond de wens een eventueel onnatuurlijke doodsoorzaak vast te stellen.
Geneeskunde richtte zich vooral op praktijken die de gezondheid van de mens in
stand moesten houden. Alleen als dat strikt nodig was, greep men in door therapie. Dat
betekent dat er in medische geschriften relatief weinig te vinden is over de dood, behalve
dan hoe die te voorspellen viel en eventueel te voorkomen. Met het oog op de goddelijke
voorzienigheid was dat laatste een gevaarlijke zaak. Een confrontatie met de dood
is natuurlijk onontkoombaar bij het verkrijgen van anatomische kennis. Van dergelijke
kennis zag men wel degelijk het nut in. Niet voor niets werd in de late middeleeuwen
‘anatomia’ de term om een volgens de regels van de geneeskunde uitgevoerde sectie mee
aan te duiden. Deze praktijk ontstond in Zuid-Italië, aan de universiteiten van Salerno
en Napels, waar de geneeskunst zich op een hoog peil bevond door de nabijheid van de
Arabische wereld.
De opkomst van anatomisch onderzoek valt samen met het ontstaan van de medische
faculteiten aan de universiteiten in de loop van de dertiende eeuw. Even later verschenen
de eerste anatomische handboeken, zoals dat van Mondino de’ Liuzzi
AFB 3
Vleesgewordenkruisnagel uit het hart van Chiara

AFB 4
Titelpagina van de Anatomia van Mondino de’ Liuzzi, 1493.
(Anothomia corporis humani, geschreven in 1316 en voor het eerst gedrukt in 1478), die in
Bologna praktische geneeskunde doceerde (afb. 4). De titelpagina van het boek toont dat
sectie toentertijd uitdrukkelijk de tekst illustreerde die de medische studenten later dienden
te memoriseren. Mondino las klaarblijkelijk vanaf zijn katheder de tekst voor, op de
relevante momenten sneed de prosector in het beschikbare lijk. Soms stond er ook nog een
tweede assistent die de in het hoorcollege behandelde organen met een stok aanwees.
Vanwege de stank is het niet onmogelijk dat deze secties inderdaad in de openlucht
plaatsvonden, zoals de titelpagina lijkt te suggereren. Er werd dan van hout en zeildoek
een tijdelijk anatomisch theater opgetrokken. Overigens hadden de openbare secties ook
heel duidelijk een vermaakfunctie. Zij werden vaak in de carnavalstijd gepland. Naast
het voordeel van koud en dus minder bederfelijk weer, bood dat de mogelijkheid het
memento mori te benadrukken en zich tegelijkertijd tamelijk morbide te vermaken.
Mondino verwijst in zijn tekst openlijk naar het feit dat de te anatomiseren kadavers van
ter dood veroordeelde criminelen afkomstig waren. Veel medische hoogleraren onderhielden
uitstekende contacten met de lokale overheden om aan voldoende studiemateriaal
te komen. Dergelijke gegevens hebben we ook van de zestiende-eeuwse Brabantse
anatoom Andreas Vesalius. De data van de terechtstellingen in Padua – waar Vesalius in
1537 was benoemd tot hoogleraar in de chirurgie – werden in overleg met hem gepland.
De mogelijkheid tot een universitaire medische opleiding betekende overigens ook
dat de doctor medicinae aan de top van de medische hiërarchie kwam te staan. In de late
middeleeuwen begon hij barbiers, chirurgijns en vroedvrouwen meer en meer te domineren
en te controleren, ook al waren de behandelingen van deze helers bepaald even
effectief. De chirurgijns vormden de meest opvallende categorie. Zij leerden het vak
weliswaar bij een gilde, maar dat betekent niet dat zij ongeletterd waren. Vaak hadden
zij onderwijs van academische artsen genoten of volgden ze zelfs cursussen aan de universiteit.
Velen van hen waren uitstekend in staat beenbreuken te zetten, wonden te
hechten of staaroperaties te verrichtten. Tekenend is dat artsen en chirurgijns in de regel
deel uitmaakten van hetzelfde gilde.
Zo’n gilde had meestal de medische tweeling Cosmas en Damianus tot patroonheilige,
waarbij Cosmas met urinaal en in de lange kledij van een geleerde optrad als doctor
medicinae en Damianus in korte kleren met scalpel als chirurgijn. Hun beroemdste wonder
is de hulp aan de diaken Justinianus, wiens been zo aangetast was door gangreen dat
het bijna zijn dood tot gevolg had. Toen hij op een nacht eindelijk in slaap was gevallen,
verschenen Cosmas en Damianus en togen aan het werk. Zij amputeerden zijn zieke been
en namen het mee naar een nabij kerkhof. Daar openden zij het graf van een pas overleden
Ethiopiër, zaagden een van diens nog puntgave benen af en zetten daar gauw het zieke
been van Justinianus aan. Vervolgens renden zij terug naar het huis van hun gelukkig
doorslapende patiënt en voorzagen hem van het geroofde exemplaar. Na te zijn ontwaakt
bleek deze daarmee nog jaren voort te kunnen, ook al was het dan zwart (afb. 5).
Over Andries van Wesel alias Andreas Vesalius bestaan verhalen – waaraan hij zelf
een stevige bijdrage leverde – dat hij ‘s nachts op kerkhoven graven schond om aan te
anatomiseren materiaal te geraken. Tijdens zijn studie in Leuven was hij al een frequent
bezoeker van het galgenveld geweest ter bevordering van zijn kennis van het menselijk
beenderstelsel. Uiteindelijk wist hij genoeg beenderen binnen de muren van de stad te
smokkelen om een heus skelet samen te stellen. De buren van de studenten zullen minder
verheugd zijn geweest, want de van de galg gehaalde menselijke resten werden thuis
CATRIEN SANTING 46
47 DOOD EN LEVEN IN DE LAATMIDDELEEUWSE GENEESKUNDE
gekookt. Van Vesalius’ onderkomen in Padua, waar hij aan zijn beroemde handboek
De humani corporis fabrica (7 dln., 1543; afb. 6) werkte, is eveneens bekend dat het daar
niet bepaald fris rook.
Het bijzondere aan Vesalius was dat hij, in tegenstelling tot zijn middeleeuwse voorgangers,
de vaardigheden van zowel Cosmas als Damianus in zich verenigde. Hij was
met andere woorden een gepromoveerde arts die niet neerkeek op handarbeid. Hoewel
hij in zijn tijd lang niet de enige was die beide vaardigheden uitoefende, was hij wel een
van de knapste en dankzij zijn handboek zeker de meest succesvolle. Wie de prachtige
illustraties van het boek bekijkt, wordt niettemin weinig met de dood geconfronteerd.
De skeletten en spiermannen staan meestal fier rechtop en geven ondanks hun gemutileerde
uiterlijk de indruk van ‘levende lijken’ te zijn. Dat is ook logisch want het handboek
beschrijft de constructie en structuur van het menselijk lichaam. Anatomie staat
ook vandaag in nauw verband met de fysiologie. Vesalius wenste zijn publiek te laten
AFB 4
Titelpagina van de Anatomia van Mondino de’ Liuzzi, 1493.

CATRIEN SANTING 48 49 DOOD EN LEVEN IN DE LAATMIDDELEEUWSE GENEESKUNDE
zien hoe een gezond menselijk lichaam eruitzag en hoe de organen werkten. Daarvoor
was de dood een voorwaarde, maar het leven het doel: dood doet leven was en is het motto
in de anatomie.
Bibliografie
Avicenna 1991. O’Malley 1964. Siraisi 1990. Van Dijk 1991, p. 221-237. Ziegler 1998. Zimmermann 1998.
AFB 130
PAAR HONDEN AFKOMSTIG VAN EEN GISANT
Frankrijk, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
AFB 109
PAAR HONDEN AFKOMSTIG VAN EEN GISANT
Frankrijk, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs
AFB 109
PAAR HONDEN AFKOMSTIG VAN EEN GISANT
Frankrijk, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs

51
In de loop der eeuwen zijn de middeleeuwse moralisten en geneesheren erin
geslaagd de opvatting te verspreiden dat een gezonde levenshygiëne de beste
waarborg bood tegen een vroegtijdige dood. Die hygiëne bleef overigens niet tot
het lichaam beperkt en omvatte ook de leefomgeving, de voeding, de kleding,
sommige versieringen… Allemaal waren ze verdedigingsmiddelen tegen de
dood, versterkt door profylactische ingrepen die de gezondheid moesten beschermen en
die het gezegde ‘tegen de dood valt niets te beginnen’ moesten ontkrachten.
Volksgezondheid
De volksgezondheid was een van de grote bekommernissen van de bestuurders aan het
einde van de middeleeuwen. Sommigen, zoals de De’ Medici, noemden zichzelf via
homonymie zelfs de ‘medicijnmeesters’ van het volk en stelden aan de mensen grote ziekenhuizen
met goed gevulde apotheken ter beschikking. In de vijftiende eeuw bezong de
humanist en architect Leon Battista Alberti, Florence met ‘zijn uitstekende maar onnoemelijk
dure gasthuizen, waar iedereen, vreemdeling of burger, alles krijgt wat hij voor
zijn gezondheid nodig heeft’. Voor het overige moest de hele stad mooi en netjes zijn,
want men ging ervan uit dat vuile straten gevaarlijk waren voor de volksgezondheid, net
als water en (vooral) lucht van slechte kwaliteit, waarin ziekten zich makkelijk konden
verspreiden. De stadspolitie verbood de consumptie van rivier- en putwater, dat alleen
mocht worden gebruikt om de dieren water te geven of de moestuinen te besproeien. De
artsen raadden regen- of bronwater aan, of zelfs gekookt water voor de kinderen. De verbodsbepalingen
op de vervuiling van waterwegen en rivieren waren talrijk, hoewel ze
vaak niet werden nageleefd.
De stadsbestuurders konden weliswaar maatregelen treffen tegen vervuilende
beroepen die de gezondheid van de bewoners bedreigden, door bijvoorbeeld pottenbakkers
die lood gebruikten de stad uit te zetten, maar het was veel moeilijker de gewone
stedelingen te beletten hun stad te vervuilen. Geregeld werden dus spirituele dreigementen
geuit tegen wie zich aan antihygiënische praktijken overgaf. Maar hoe doeltreffend
konden die zijn? Om bijvoorbeeld het verbod op wateren tegen de huisgevels te
doen naleven, liet het stadsbestuur kruisen schilderen onder aan de muren, wat van de
Danièle Alexandre-Bidon
hygiëne en gezondheid
in de late middeleeuwen
AFB 129
RELIEKSCHRIJN VERSIERD MET DE KRUISIGING
EEN TRONENDE CHRISTUS OMGEVEN DOOR SYMBOLEN
VAN DE EVANGELISTEN EN VERSCHILLENDE HEILIGEN
Atelier uit de provincie Limousin, einde 12de eeuw
Verguld koper, champlevé email
KMKG Brussel

AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
DANIÈLE ALEXANDRE-BIDON 52
overtreders meteen godslasteraars maakte. In de Evangiles des Quenouilles, een van de
vele vijftiende-eeuwse literaire teksten die helaas humoristisch waren en dus met een
korrel zout moeten worden genomen, wordt melding gemaakt van het verbod om tussen
twee huizen te wateren op gevaar af een gerstekorrel op te lopen, of tegen de muur van
een kerkhof of een klooster, want dan kon men ter plekke door de bliksem worden
getroffen of zelfs een blaassteen krijgen!
Aangezien men er toch maar zelden in slaagde de wijken proper te houden – de straten
werden slechts in tijden van epidemieën met veel water schoongespoeld – kreeg
iedereen die daartoe in staat was de raad om zijn woonomgeving zorgvuldig uit te kiezen.
Dat speelde, zo meenden de verantwoordelijken, een cruciale rol in de bescherming
van de gezondheid. Aanbevolen werd te kiezen voor een huis dat ver van moeraslanden
lag (om moeraskoorts te voorkomen) en op een hoogte was gelegen (om miasma’s
te vermijden), en te letten op de oriëntatie van de slaapkamer ten opzichte van de wind.
Voor de allerjongsten, die het kwetsbaarst waren, was een kamer nodig ‘waarvan de
vensters op het oosten uitgeven, met een vrij zuivere en heldere lucht, gelegen op de
middenverdieping, goed beschermd tegen sterke winden’, zoals te lezen staat in een
gezondheidsvoorschrift voor de kinderen aan het Bourgondische hof in de vijftiende
eeuw. De kamers moeten uitkijken op de ‘opgaande zon’ om ‘gezuiverd’ te worden van
‘elke nachtelijke infectie en onreinheid’, schreef de Italiaanse humanist Il Platina (eigenlijk
Bartolomeo Sacchi) omstreeks 1460. Een slechte verluchting in een periode van grote
hitte kon dodelijk zijn, terwijl een kolenvuur in een slecht verluchte kamer verlamming
kon veroorzaken. Om gezond te blijven moest men niet alleen letten op de
verluchting en de verlichting van de kamers, maar ook op de kwaliteit van het donsbed,
dat in de winter met veren gevuld moest zijn, terwijl in de zomer ‘de donsbedden van
wol of katoen de gezondste zijn’. Zelfs het huishoudelijke comfort had een medische
functie, vooral in de plaatsen waar werd gegeten. Alberti beveelt bijvoorbeeld aan de
huizen te voorzien van ‘een keuken en een bijkeuken om de etensresten, het vaatwerk
en het tafellinnen’ op te bergen, maar weg van de eetkamer opdat de bewoners de geur
van de pannen niet zouden ruiken en het ‘kabaal van de koksjongens en van het vaatwerk’
niet zouden horen.
Woninghygiëne
De woninghygiëne werd vanaf de veertiende eeuw een ware obsessie in burgerlijke
kringen, getuige de Ménagier de Paris, een verhandeling over huishoudkunde die de
vrouw des huizes de regels voor een goed leven in huis aanleerde. Zo moesten de kamers
elke dag verlucht worden en moesten alle schadelijke insecten worden verwijderd:
wandluizen, die men moest bestrijden door de vloer van de kamers met lupinewater te
schrobben; vliegen, die men kon verjagen met de rook van brandend hooi; vlooien, die
op het bed werden gevangen in schapenvellen of op witte lakens waarop ze duidelijk te
zien waren, of die gewoon werden verwijderd door de stromatras weg te gooien. Het
was ook belangrijk de lakens, dekens, kleren en vulsels ‘te verluchten, te openen en te
inspecteren’ om ‘het meeste stof eruit te verwijderen’. Aan stof werden overigens toen
al tal van gezondheidsproblemen toegeschreven: ‘Soms doet stof je niezen’, merkte de
encyclopedist Barthélemy l’Anglais al in de dertiende eeuw op.
De ziekenkamer verdiende bijzondere aandacht. Wanneer iemand koorts had – een
‘warme’ ziekte volgens de leer van de lichaamsvochten – was het aan te raden de lucht
53 HYGIËNE EN GEZONDHEID
van de kamer te verfrissen door sneeuw of ijs op de vloer te leggen. Tijdens een epidemie
moest het huis nog properder worden gehouden. Men moest de vloer en de lucht zuiveren
door de kamer met azijn- en rozenwater te besprenkelen en door in de schoorsteen
wierook of aromatisch hout en kruiden te branden, zoals den, spar, laurier, rozemarijn
of kamfer. De arts raadde aan om in tijden van pest zuiver water, of nog beter, gedistilleerd
water, te drinken.
De voeding als bescherming voor de gezondheid
De voeding beschermt de menselijke gezondheid. Over drinken en eten werd vanaf de
dertiende eeuw geschreven in termen van dieet en veiligheid. Er werd aangeraden om
voorzichtig met water om te springen, niet alleen omdat het vaak vervuild was, maar ook
en vooral omdat de vochtigheid van water het lichaam volgens de leer van de lichaamsvochten
overmatig afkoelde. Het was best geen water op een nuchtere maag te drinken,
en warm water drinken was totaal uit den boze, ‘want warm water is slecht voor de
maag’. Eten moest met mate gebeuren. We moeten eten om te leven, zo had Galenus
geleerd, en niet leven om te eten, en zeker niet eender wat eten. Voedingswaren, zo
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.

AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
DANIÈLE ALEXANDRE-BIDON 54
meende men, werden doordrongen van de miasma’s en de stank van de lucht en konden
snel bederven. Daarom moest bijzonder goed op de voeding worden gelet, vooral tijdens
epidemieën. De verkoop van voedingsproducten op de markten was streng gereglementeerd.
Er gold bijvoorbeeld een uiterste gebruiksdatum voor vlees en vis, die men niet
verscheidene dagen na elkaar opnieuw te koop mocht aanbieden, en zelfs voor samengestelde
medicijnen, die na een jaar weg moesten worden gegooid.
Een goede gezondheid vereiste ook een evenwichtige voeding. Zoals het Livre des
propriétés des choses van Barthélemy l’Anglais (Parijs, BnF, ms Français 22532 folio 90-
90 verso) voorschrijft, moet men zich ‘tegen de ouderdom en de dood verweren door
niet te veel te eten’, vooral ’s avonds. Een sober avondmaal kon volgens Il Platina ‘verschillende
ziekten vermijden die ‘s nachts optreden als gevolg van het eten’. Vanaf de
dertiende eeuw werd overgewicht een medisch thema en kregen zwaarlijvige mensen
vermageringskuren voorgeschreven. Zwaarlijvigheid werd al eeuwenlang beschouwd
als een rem op de conceptie en zou zelfs levensbedreigend zijn. Naar het voorbeeld van
Hippocrates beklemtoonden de artsen, net als de moralisten, dat ‘personen die zwaarlijvig
van aard zijn vroeger sterven dan magere personen’. In zijn Summa de exemplis ac
similitudinibus rerum uit de veertiende eeuw stelt Giovanni di San Gimignano dat ‘overdreven
zwaarlijvigheid de ergste ziekten veroorzaakt’: beroerte, verlamming, epilicencie,
pleuris, koliek, tonsillitis, geelzucht, nierstenen, jicht… In de dertiende eeuw was vasten
om te vermageren kennelijk een zo verspreid gebruik geworden dat een liturgiekenner
als Guillaume Durand de Mende zich verplicht zag in zijn Rational ou manuel des
divins offices (dertiende eeuw) de christelijke vasten te onderscheiden van voedselonthouding
met lichamelijke doeleinden, een vasten die ‘geen enkele verdienste heeft’.
Voedselhygiëne was dus een belangrijke aangelegenheid. ‘De mond doodt meer
mensen dan het mes’, luidde een spreekwoord in de vijftiende eeuw. Wie niet kon vasten,
paste andere technieken toe, gaande van zweten in baden of in de sauna – bijvoor-
55 HYGIËNE EN GEZONDHEID
beeld fumigatie met kruidnagel en aloë, zoals aanbevolen door de arts Tadeo Alderotti
in de dertiende eeuw – tot het ingraven in het zand van ‘viros grossos’ (zwaarlijvige
mannen) bij warm weer en ze ‘multum’ (veel) te laten zweten, zoals Trotula voorstelt
(Trotula 2001, p. 122). Zweet afdrijven ‘voert al het slechte af’, zegt de Tacuinum sanitatis
(geschreven in het Arabisch door de arts Ibn Botlar, elfde eeuw, en vertaald naar
het Latijn vanaf het midden van de dertiende eeuw), en de artsen adviseerden zieken
dus ‘te zweten om helemaal te genezen’.
Lichaamsverzorging
Lichaamshygiëne was een andere vereiste om gezond te blijven, want vuil veroorzaakt
ziekten. Wassen werd dus als een medicijn beschouwd, vooral voor kinderen en bejaarden.
Zij kregen de raad frequenter te baden – tot twee of drie keer per week – dan mensen
in de kracht van hun leven. De meeste aandoeningen konden worden behandeld
door baden, die voor ongeveer alles werden voorgeschreven, ook om te ontnuchteren of
als remedie tegen een gewone verkoudheid!
De praktijk van het baden was dus wijd verbreid onder de stadbewoners. Uit modern
onderzoek blijkt dat we moeten afstappen van het beeld dat de middeleeuwse maatschappij
vuil was: ‘Een bad? Nog in nog geen duizend jaar!’, riep Jules Michelet uit. De
historici uit de smerige negentiende eeuw die het hygiënisme (her)ontdekten, waren zo
overtuigd van de lineaire ontwikkeling van beschavingen dat ze niet wilden zien dat al
in de middeleeuwen het lichaam, de kleren en het huis proper moesten worden gehouden,
een eis die vooral de goede gezondheid tot doel had en zich uitdrukte in tal van voorwerpen
en handelingen die met lichaamsverzorging verband hielden.
Die lichamelijke properheid kwam in de eerste plaats tot uiting in de gezondheidsberoepen.
Die waren onderworpen aan een strenge hygiëne, zoals de vroedvrouwen die
niet alleen de handen moesten wassen maar ook de vingernagels zo kort mogelijk moesten
‘knippen’ om hun patiënten niet te verwonden. Ook chirurgen moesten hun handen
wassen vooraleer een operatie aan te vatten, maar dit gebeurde deels ook om rituele
redenen, zoals priesters dat doen vooraleer de mis op te dragen. Zeep was trouwens een
medisch product dat in de apotheken werd verkocht. Uit handboeken over goede manieren,
die vanaf de dertiende eeuw opgang maakten, blijkt duidelijk de ruime verspreiding
van maatschappelijke hygiënische normen waaraan men zich moeilijk kon onttrekken,
althans niet in de stad. Tal van teksten beschrijven hoe men ‘s ochtends de handen en het
gezicht waste, maar ook voor en na elke maaltijd, ‘zowel om redenen van properheid als
voor de gezondheid van ons lichaam’, volgens Il Platina in De honesta voluptate et valetudine
(ca. 1475). Zo formuleert een van de vele dertiende-eeuwse handboeken in wellevendheid,
De quinquaginta curialitatibus ad mensam van Bonvesin de la Riva, diverse
voorschriften voor goede manieren waarvan sommige een mengelmoes waren van een
streven naar elegantie, een afkeer van het vuil van anderen en een bewustzijn van
gezondheidsrisico’s: Wanneer je een beker neemt [gedeeld tussen twee gasten], […]
veeg de mond dan goed schoon […]. Wanneer je niest of hoest, […] keer jezelf dan naar
de andere kant, zodat er geen speeksel op tafel valt […]. Wie in zijn bord woelt, wroet
en rommelt is een boerenpummel en doet zijn tafelgenoot walgen […]. Wie opdient
moet proper zijn, zodat hij geen spuug of vuil achterlaat dat de etende persoon kan doen
walgen […]. Wie eet of opdient mag zich niet met de vingers snuiten: hij moet zich met
een doek schoonmaken […] (Dauphiné 1984, zie bijlage).
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.

AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
DANIÈLE ALEXANDRE-BIDON 56
De hygiëne omvatte meer dan het wassen van het lichaam of de onderdompeling
ervan in een lauw bad, hoewel dat als ideaal werd beschouwd om de lichaamssappen
opnieuw in evenwicht te brengen. Volgens de artsen volstond water niet: enkel wrijving
kon het vuil verwijderen en de poriën openen. Lichaamsreiniging was trouwens niet
alleen het voorrecht van de stedelingen. In de Provence beschikte de gegoede boerenstand
over ‘wasbakken voor de handen’ en geelkoperen teilen, en in Bourgondië hadden
de plattelandsbewoners waskommen en zelfs handdoeken gemaakt van hennep. We
weten eveneens dat de boeren verplicht waren proper te zijn voor de uitoefening van
bepaalde activiteiten: het persen van de wijndruif, bijvoorbeeld, dat met propere voeten
diende te gebeuren. En op afbeeldingen zien we dat ze tijdens de zomer graag een duik
namen in een vijver of rivier. Hadden ze geen badkuip, dan volstond een tobbe, zelfs die
welke gewoonlijk voor de was werd gebruikt. Zeep was zeldzaam – hoewel we weten
dat zeephoudende planten weelderig voorkwamen op de oevers van de waterlopen –
maar er waren talloze recepten voor haarwasmiddelen. Ze varieerden volgens de aard
van het haar: de kleur, de aanwezigheid van huidziekten of gewoon schilfers of kaalheid.
Het volstond het hoofd één keer per week te wassen – wat heel normaal was in een nietvervuilde
omgeving – en in het slechtste geval elke twintig dagen. Haarwasmiddelen
tegen luizen komen veelvuldig ter sprake in medische verhandelingen: in het beste geval
ontsierde de aanwezigheid van luizen de teint. De haarwasmiddelen tegen luizen waren
gemaakt op basis van look, snijbietensap, staverzaad, salpeterpoeder in suspensie in olie
met honing. Ontluizen, een gezamenlijke activiteit, gebeurde eerst met de hand, zoals
in Montaillou, een dertiende-eeuws Occitaans dorpje dat bekend werd door het onderzoek
van de Franse historicus Emmanuel Le Roy Ladurie, dan met een ‘verge à nectoier’,
een borstel die luizen verwijderde door ermee tegen de draad in op de schedel te krabben,
en tot slot met een fijne kam om de neten los te maken.
Lopen, bewegen… aderlaten
Maar zich wassen was onvoldoende om in goede gezondheid te blijven. Men moest ook
preventief aan sport doen. Terwijl de volkse klassen elke dag aan lichaamsbeweging
deden door hun fysieke arbeid en alles te voet te doen, verplaatsten de rijken zich zonder
zelf inspanningen te doen, met de koets of te paard. De jacht was geruime tijd de enige
lichamelijke activiteit van de aristocratie. Maar aan het einde van de middeleeuwen volstond
de jachtactiviteit niet langer om de conditie op peil te houden. Gaston Phébus
onderscheidt de ‘echte’ jacht van de jacht met het net, die te gemakkelijk was en werd
bestempeld als ‘een vermaak voor dikke mannen, of voor oude mannen, of nog voor prelaten’
(Laurioux 2002). Vanaf het eerste derde van de veertiende eeuw kregen zwaarlijvige
personen lichaamsbeweging voorgeschreven. Maino de Maineri, een Magister
Regens van de faculteit van Parijs, stelde een leefregel op ‘om dikke mensen te doen vermageren’:
‘Ze moeten grote hoeveelheden voedingsmiddelen die een lage voedingswaarde
hebben en die snel verteren tot zich nemen. Ze moeten zich dikwijls baden vooraleer
te eten en moeten regelmatig en vol inzet aan lichaamsbeweging doen’ (Nicoud 2007).
In de jaren 1460 bracht een boek in Rome een kleine revolutie teweeg: De honesta
voluptate et valetudine van Il Platina, waarvan de eerste vertaling in het Italiaans pas van
1487 dateert. Het was misschien niet het eerste werk dat lichaamsbeweging aanprees,
maar het benadrukte het thema wel door er herhaaldelijk op terug te komen. De proloog
legt uit dat het boek de lezer wil aanleren ‘welvarend en gezond te blijven zonder medi-
57 HYGIËNE EN GEZONDHEID
cijnen te gebruiken’, om aldus een hoge leeftijd te bereiken, zelfs honderd jaar, in een zo
goed mogelijke gezondheid. Daartoe was er slechts één oplossing, het ‘oefenen van het
lichaam’. De auteur wijdt hieraan een apart hoofdstuk, ‘want ledigheid en luiheid verzwakken
het lichaam en maken het ziek, en ze zijn de oorzaak van vele kwalen’.
Lichaamsbeweging versterkte niet alleen de ledematen maar voerde ook ‘bedorven en
slecht bloed’ af. ‘U kan zich voldoende oefenen door te stappen, te werken, te stijgen en
te dalen, iets van de ene plaats naar de andere te dragen wat niet te zwaar is om te dragen’,
maar ook door te tuinieren of sport te beoefenen: kaatsspel, jeu de boules en ‘andere voetspelen’,
paardrijden, speerwerpen, boogschieten, worstelen, jagen, dit alles liefst in de
open lucht en op het platteland, en vooral ‘zonder zichzelf te veel te vermoeien’ en ‘volgens
onze eigen kracht’, want we mogen ‘van gezondheid geen ziekte maken’.
Volgens de middeleeuwse artsen waren ziekten het gevolg van een verstoord humoraal
evenwicht, en om ze te genezen moesten de slechte vochten worden verwijderd.
Om de lichaamsvochten in evenwicht te brengen, volstonden baden niet. Men moest het
lichaam ook aderlaten, zowel preventief als curatief, met een frequentie afhankelijk van
de ouderdom van de patiënt en dit tot op hoge leeftijd, 80 jaar voor de mannen en 100
jaar voor de vrouwen; na die leeftijd, schrijft Hildegard van Bingen (twaalfde eeuw),
heeft het geen zin meer…
‘Laat je niet wijsmaken dat de geneeskunde een wetenschap is die de mens ooit het
eeuwige leven zal schenken’, beweerde de arts Aldobrandino da Siena in 1256. ‘Haar taak
is eerder de mens bij te staan tot aan de natuurlijke dood.’ De hygiëne, die wezenlijk deel
uitmaakt van het middeleeuwse discours, is een van de beste middelen om het leven te
verlengen, en het water – enkel voor uitwendig gebruik, behalve indien gekookt of gedistilleerd
– is een kernbegrip in de middeleeuwse geneeskunde. Maar om zich tegen de
dood te wapenen was niet zeepwater het doeltreffendst in het middeleeuwse huis, maar
wel wijwater, bewaard in de slaapkamer in een emmer met een oor. Wanneer de vier hoeken
van deze kamer elke avond met dit water werden besprenkeld, beschermde het de
slapers tegen wiegendood, de meest gevreesde dood onder christenen, zoals blijkt uit een
ritueel uit Lausanne uit 1500. Deze riten werden kennelijk ook daadwerkelijk uitgevoerd:
veelvuldig wordt in de Bourgondische inventarissen melding gemaakt van een
wijwateremmer. De hygiëne behoorde ook tot het theologische discours: properheid en
reinheid zijn synoniemen. Daarom was het afleggen van de doden al even belangrijk als
de verzorging van de levenden. Werden de overledenen niet, vooraleer ze in de lijkwade
werden gehuld, een laatste keer gewassen door de vrouwen van het huisgezin?
Bibliografie
Albert 2006. Alberti 2004. Alexandre-Bidon 2003. Alexandre-Bidon 2008a. Alexandre-Bidon 2008b, p. 205-219.
Alexandre-Bidon & Piponnier 1987, p. 211-244. Bains privés 2001. Dauphiné 1984, p. 7-20. Eau dans la société médiévale
1992. Green 2001. Hildegarde de Bingen 1997. Laurioux 2002. Le Ménagier de Paris 1994. Nicoud 2007.
Opsomer 1991. Platine 2003.

59
Menselijke bot- en tandresten zijn vaak nog de enige getuigen van
middeleeuwse populaties. Hoewel ze lange tijd werden ondergewaardeerd
door archeologen en historici, vormen ze volwaardige
biologische archieven die antropobiologen in staat stellen tal van
aspecten van de gemeenschap der levenden te reconstrueren.
Gezondheid en hygiëne zijn twee essentiële parameters voor de ontwikkeling en het
overleven van een populatie. Beide variabelen zullen we benaderen via de trauma’s, de
genetische en besmettelijke ziekten, de tandhygiëne en tandziekten, de therapeutische
handelingen en de stressindicatoren.
De trauma’s
Het skelet kan de gevolgen van uiteenlopende trauma’s vertonen. De soort en locatie
ervan geven aan of de trauma’s het gevolg zijn van gewone gebeurtenissen in het leven
(valpartijen en dergelijke) of van gewelddadige conflicten. Onderzoek maakt het ook
mogelijk te bepalen of de letsels genezen zijn, met andere woorden of het individu ze
heeft overleefd, dan wel of ze fataal waren.
De vaakst voorkomende trauma’s op het postcraniale skelet zijn breuken en ontwrichtingen.
Uit een synthese van Raoul Perrot blijkt dat in de middeleeuwen de meeste
breuken zich aan de pijpbeenderen voordeden (afb. 1). Daaronder nam de cubitus
(elleboog) de eerste plaats in. Dit houdt verband met de reflex om het hoofd tegen de
impact van een slag te beschermen door de voorarm op te heffen (afweerbreuk). Breuken
van de radius (het spaakbeen) en de fibula (het kuitbeen) zijn dan weer typisch het
gevolg van vallen. Ontwrichtingen worden gekenmerkt door een volledige en persistente
verschuiving van de gewrichtsvlakken. De vaakst waargenomen ontwrichtingen op
oude skeletten zijn die van de heup en van de schouder. De gevallen van ontwrichting
die in de middeleeuwse periode kunnen worden gedateerd, zijn uiterst zeldzaam – op
de 220 trauma’s die Perrot vaststelde, zijn er slechts twee ontwrichtingen.
Wat de verwondingen door projectielen betreft, stammen de meeste archeologische
voorbeelden uit de pre- en protohistorische periode. Voor de middeleeuwen daarentegen
zijn slechts enkele gevallen van verwondingen door pijlen op de botresten aangetroffen,
met uitzondering van een honderdtal slachtoffers van de Deense verovering van
Caroline Polet
gezondheid en hygiëne
De bijdrage van de antropobiologie
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.

CAROLINE POLET 60
Visby (eiland Gotland, huidige Zweden) op 22 juli 1361. Een voorbeeld daarvan is een
pijl in een Merovingische schedel, ontdekt in Lede (bij Aalst, België).
Letsel op beenderen kunnen ook zijn toegebracht door scherpe wapens zoals lansen,
zwaarden of bijlen. De schedel wordt het vaakst getroffen (afb. 2). De verwondingen
bestaan uit houwen of zelfs uit verlies aan botsubstantie wanneer de slag tangentieel
op het been is beland. We kennen tal van voorbeelden van schedelletsels die uit de
middeleeuwen dateren. Zo blijkt uit een studie van 300 Alemannen (verbond van
Germaanse volkeren, derde-zesde eeuw) van het mannelijke geslacht dat tien procent
van de schedels letsels vertoont die door scherpe voorwerpen zijn veroorzaakt, en dat
op twee derde ervan sporen van genezing zijn aangetroffen.
Het skelet kan ook littekens vertonen van trauma’s aan de weefsels die aan de botten
vastzitten. Zo kunnen verstuikingen, die het gevolg zijn van een uitrekking of een
scheur van een ligament, veranderingen aan de beenderen veroorzaken. Ze treffen
vooral de enkel en de knie. De gevolgen van zware verstuikingen zijn ligamentaire beenvorming
en volumineuze beenuitwas. Dergelijke beenvorming is waargenomen in middeleeuwse
populaties in Frankrijk en Hongarije, alsook in de Duinenabdij in Koksijde
(België, twaalfde-vijftiende eeuw, afb. 3).
Genetische en besmettelijke ziekten
Sommige genetische ziekten beschadigen eveneens het skelet. Een voorbeeld is achon-
droplasie, een vorm van dwerggroei. Door een aangeboren afwijking vormt zich geen
kraakbeen in de groeischijven aan de uiteinden van de botten waardoor de beenderen
wel in de breedte maar niet in de lengte groeien. Dat veroorzaakt een disharmonische
dwerggroei, met een volwassen grootte vergelijkbaar met die van een kind van 8 à 9 jaar
(ongeveer 1m30). Het voorkomen van achondroplasie varieert van één geboorte op
10.000 tot één op 30.000. Ongeveerd negentig procent van de personen die aan deze
ziekte lijden, hebben gezonde ouders: het gaat om een de novo-mutatie. Maar zodra
achondroplasie in een familie optreedt, wordt ze erfelijk. De maatschappij bleef zelden
onverschillig tegenover dit soort misvorming: de zieken werden geofferd of kregen integendeel
een bevoorrechte functie, zoals nar aan het koninklijk hof. Het oudste geval van
achondroplasie is in Italië ontdekt en dateert uit het jong-paleolithicum (35.000 tot
10.000 v. Chr.). In de middeleeuwse populaties zijn enkele specimens bekend, waaronder
een skelet ontdekt op het kerkhof van de Duinenabdij in Koksijde (afb. 4).
Besmettelijke ziekten oefenen een grote selectieve druk uit, waarschijnlijk zelfs
sterker dan die van het milieu en de voeding. De meeste van dergelijke aandoeningen
laten echter geen sporen na op de beenderen, en als dat al het geval is, dan is dat vaak op
een algemene en aspecifieke manier. Daarenboven is het dikwijls slechts een ernstig of
vergevorderd stadium van de ziekte dat sporen nalaat. Onder de infectieziekten die wijzigingen
aan het skelet kunnen veroorzaken, zijn tuberculose, lepra en syfilis de meest
bestudeerde. De voorbije tien jaar heeft de moleculaire vergroting de directe identificatie
mogelijk gemaakt van de kiemen die verantwoordelijk zijn voor deze ziekten, alsook
die van pest en tyfus.
Tuberculose wordt veroorzaakt door de Kochbacterie (Mycobacterium tuberculosis).
De meest verspreide vorm is longtuberculose, maar de bacterie kan ook andere organen
aantasten, zoals het hart, de nieren en de beenderen. In dat laatste geval gaat het vooral
om de wervelkolom – men spreekt dan van de ziekte van Pott. Ze wordt gekenmerkt
61 GEZONDHEID EN HYGIËNE
door de afbraak van de tussenwervelschijven en een inzakking van de wervels, wat spectaculaire
en onomkeerbare vervormingen van de wervelkolom veroorzaakt (afb. 5).
Volgens sommigen zou tuberculose bij de mens geëvolueerd zijn uit een vorm die bij
groot vee voorkomt. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de oudste gevallen van bottuberculose
zijn vastgesteld bij neolithische individuen die als eerste nauw in contact
kwamen met talrijke huisdieren. Uit een telling van de paleopathologische gevallen in
West-Europa blijkt een toenemende frequentie van tuberculose van de oudheid tot aan
de middeleeuwen.
Lepra wordt veroorzaakt door de bacterie van Hansen (Mycobacterium leprae). Die
nestelt zich in de huid of in de slijmvliezen van neus, keel en mond en verspreidt zich
vandaar naar de zenuwuiteinden. De aantasting van de zenuwwerking veroorzaakt verlamming
of gevoelloosheid van de voeten, handen of ledematen. Als gevolg daarvan verliezen
de zieken de reflex om hun handen tijdig weg te trekken bij gevaarlijk contact.
Lepra ontwikkelt zich langzaam, en wanneer de ziekte niet wordt behandeld, veroorzaakt
ze verzweringen, vervormingen en verminkingen. De meest typische lepreuze
botaantastingen zijn resorptie rond de neus, het gehemelte en de uiteinden van handen
en voeten (afb. 6). Vandaag is de geografische verspreiding van lepra vooral beperkt tot
de tropische gebieden, maar in de dertiende eeuw, toen de ziekte haar hoogtepunt
bereikte, kwam ze in heel Europa voor, zelfs tot in noordelijke gebieden als Noorwegen.
In die tijd kregen lepralijders af te rekenen met hevige afwijzingsreacties en werden ze
in leprozenhuizen buiten de stad opgesloten. Vaak werden ze ook begraven op speciaal
voor hen bestemde begraafplaatsen. Vilhelm Møller-Christensen verrichte in 1967 een
baanbrekende studie op meer dan 18.000 skeletten van uiteenlopende geografische en
chronologische oorsprong. Hij toonde aan dat de meerderheid van de positieve gevallen
uit Europese middeleeuwse populaties afkomstig was. Sindsdien zijn talrijke andere
studies uitgevoerd op skeletten van middeleeuwse lepralijders, waaronder dat van de
Schotse koning Robert the Bruce, die in 1329 overleed.
Syfilis wordt veroorzaakt door een bacterie van de familie van de treponema
(Treponema pallidum). De overdracht van de ziekte gebeurt hoofdzakelijk via geslachtsverkeer,
maar soms ook van moeder op kind via de placenta (aangeboren syfilis). Men
onderscheidt drie klinische stadia, maar alleen het tertiaire stadium, dat 1 tot 20 jaar na
de besmetting inzet, tast de botten aan. De antropoloog krijgt dus uitsluitend te maken
met een vergevorderd stadium van de ziekte. De meest typische skeletletsels zijn die van
de schedel en de tibia of het scheenbeen (afb. 7). De syfilisepidemie die in 1493 Barcelona
zou hebben geteisterd, kort na de triomfantelijke terugkeer van Christoffel Columbus,
leidde tot een controverse over de oorsprong van deze ziekte in Europa. Werd ze uit
Amerika ingevoerd door admiraal Columbus en zijn manschappen of was ze voordien al
in Europa aanwezig? Dankzij de paleopathologische studie van Europese skeletten uit
de middeleeuwen kon de kwestie definitief worden beslecht: de treponema was wel
degelijk voor 1493 in Europa aanwezig.
Tandhygiëne en tandziekten
De gezondheid van de tanden hangt in grote mate van de voeding af. Zo veroorzaken
koolhydraten (zetmeel, suikers en dergelijke) tandcariës (afb. 8). De bacteriële gisting
van koolhydraten produceert zuren die verantwoordelijk zijn voor de tandontkalking.
Onbehandelde tandcariës kan leiden tot periodontale complicaties zoals abcessen. Uit
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.

AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
een synthese van tandcariës vanaf het paleolithicum tot de negentiende eeuw blijkt duidelijk
dat de incidentie van tandcariës in Europa op twee tijdstippen aanzienlijk toenam.
De eerste stijging deed zich voor omstreeks 4500 v.Chr. en kan in verband worden
gebracht met de neolithisatie, de periode waarin de mens overschakelde van een nomadisch
naar een sedentair bestaan. De tweede, op grotere schaal waarneembare toename
van cariës vond plaats in de postmiddeleeuwse periode en was het gevolg van de massale
introductie van suikers in de voeding. Vanaf 1550 begonnen de Europeanen rietsuiker
uit Amerika te importeren, en vanaf 1753 gebruikten ze ook bietensuiker. Deze suikers
veroorzaakten veel sneller tandcariës dan de honing die voordien als zoetmaker werd
gebruikt.
Eiwitrijke voedingswaren en gebrekkige tandhygiëne veroorzaakten vaak de vorming
van tandsteen. In de Duinenabdij in Koksijde had meer dan negentig procent van
de individuen tandsteen – bij een kwart van hen bedekte de tandsteenlaag bovendien
meer dan twee derden van de tand (afb. 9) .
Niet iedereen vond tandhygiëne onbelangrijk. Zo zijn sporen terug te vinden van
metalen tandenstokers, in de vorm van specifieke strepen in het tandglazuur, die in het
zestiende-eeuwse Europa heel populaire metalen waren. Een verwoede gebruiker was
Christiaan III, koning van Denemarken en Noorwegen. Elektronenmicroscopisch
onderzoek heeft overigens uitgewezen dat de voortanden van deze vorst met schuurpoeder
werden gereinigd.
Therapeutische handelingen
Botten en tanden kunnen ook de sporen van genezende behandelingen vertonen. Het
onderzoek van deze littekens kan ons vertellen of het individu is blijven leven (botregeneratie)
dan wel tijdens of kort na de behandeling is overleden. Dergelijke ontdekkingen
leren ons ook veel over de anatomische kennis van onze voorvaderen, alsook over hun
vermogen om aangetaste functies te herstellen. Ze tonen aan dat in de oude bevolkingsgroepen
zieken en gewonden weliswaar hulp kregen, maar dat vaak alleen de bevoorrechte
klassen toegang tot bepaalde behandelingen hadden.
Het zetten van breuken en ontwrichtingen was goed bekend bij de middeleeuwse
chirurgen, zoals geïllustreerd op afb. 10. Deze tibia is afkomstig uit de Duinenabdij in
Koksijde en vertoont een correct gezette breuk.
Trepanatie is een heelkundige ingreep waarbij een opening wordt gemaakt in een
bot, meestal de hersenpan. De gebruikte technieken zijn afschaven, uitsnijden en boren.
Al tijdens het mesolithicum (middensteentijdperk; van ca. 10.500 tot neolithicum)
beheerste men deze complexe operatie, die op empirische wijze op alle continenten
werd uitgevoerd. Talrijke gevallen uit de middeleeuwen zijn ondertussen gepubliceerd.
In België zijn verscheidene trepanaties opgetekend waarbij de patiënt de ingreep overleefde.
Eén geval komt uit de Frankische begraafplaats van Limet (provincie Luik), drie
andere uit de Duinenabdij in Koksijde (afb. 11). Op basis van een veertigtal middeleeuwse
schedels berekende Raoul Perrot dat de overlevingsgraad bij de uitvoering van dergelijke
risicovolle ingrepen slechts twintig procent bedroeg. Dit cijfer, dat lager ligt dan
het cijfer voor de prehistorische populaties, kan worden verklaard door het grotere risico
van infecties als gevolg van de overvolle middeleeuwse ziekenhuizen.
Amputaties werden uitgevoerd na ongelukken, gevechten, strafmaatregelen of
heelkundige ingrepen. Wanneer een amputatie genezen is, vormt het botuiteinde een
CAROLINE POLET 62
63 GEZONDHEID EN HYGIËNE

AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
compacte, ronde botzwelling en is het oppervlak min of meer regelmatig, voor zover
geen infectie is opgetreden. Ondanks de vermelding van dit soort ingreep in de medische
verhandelingen en gerechtelijke wetboeken uit die tijd, zijn archeologische gevallen
van amputatie niet talrijk, ook niet in de middeleeuwen. Maar we mogen niet vergeten
dat het verlies van een lid ook het gevolg kon zijn van de vorst of van ziekten zoals
lepra en ergotisme (kriebelziekte). Het geamputeerde lidmaat werd soms vervangen
door een prothese, zoals de linker voorarm van Hans von Mittelhausen, een ridder die
in 1564 stierf.
Tot in de negentiende eeuw was tandextractie de doeltreffendste remedie tegen
hevige kiespijn. Het is helaas onmogelijk te achterhalen tot wanneer deze praktijk teruggaat,
want ze laat geen specifieke sporen na op de kaken (men kan ze niet onderscheiden
van een spontaan uitgevallen kies). De eerste amalgaamvullingen waren op basis
van goud. De oudste is ontdekt op het gebit van prinses Anna Ursula van Brunswijk-
Lüneburg, die in 1601 overleed. Tandprothesen zouden door de Egyptenaren zijn uitgevonden.
Ze werden uit ivoor gesneden en met gouddraad verbonden, en waren voorbehouden
voor de farao’s en de rijke hoogwaardigheidsbekleders. Het duurde tot de
achttiende eeuw vooraleer het gebruik van het kunstgebit zich tot de gegoede klassen in
heel Europa uitbreidde. De meerderheid van de archeologische vondsten gaat dan ook
tot die periode terug. Toch is er een Duits individu, gedateerd in de twaalfde eeuw,
wiens kunstgebit waarschijnlijk van zijn eigen tanden is gemaakt.
CAROLINE POLET 64
Stressindicatoren
Een ziekte vaststellen die door een voedingstekort (zoals rachitis of scheurbuik) werd
veroorzaakt, was lange tijd een van de traditionele oogmerken van de paleopathologie.
Dit soort onderzoek geeft echter geen algemeen beeld van de gezondheidstoestand van
een populatie. Wil men op grotere schaal werken, dan is het beter botletsels te gebruiken
die goede of slechte levensomstandigheden tijdens de groei aan het licht brengen. Ze worden
‘niet-specifieke stressindicatoren’ genoemd. De hypoplasie van het tandglazuur, de
lijnen van Harris en de cribra orbitalia zijn de vaakst onderzochte indicatoren (afb. 12).
Email- of glazuurhypoplasie is een verdunning van het tandglazuur, waardoor horizontale
groeven en putten ontstaan. Deze misvormingen zijn te wijten aan kortstondige
onderbrekingen in de werking van de cellen die instaan voor de vorming van het tandglazuur.
Een studie uitgevoerd op de middeleeuwse populatie die begraven lag rond de
kerk van Westerhus (Jämtland, Zweden), illustreert de invloed van sociale status: hoe
hoger die status, hoe zeldzamer hypoplasie. Tijdens de belangrijke periode van tandontwikkeling
leefden maatschappelijk bevoorrechte kinderen dus in betere gezondheidsomstandigheden.
Anderzijds blijkt uit een hogere incidentie van hypoplasie bij vrouwen
uit de middeleeuwse Kroatische populatie van Nova Rača dat de meisjes minder goed
werden behandeld dan de jongens.
Röntgenopnamen kunnen de aanwezigheid van lijnen van Harris op pijpbeenderen
aan het licht brengen. Deze ondoorzichtige lijnen lopen parallel met de groeilijnen en
zijn het gevolg van tijdelijke verstoringen van de botgroei gevolgd door een fase van herstel
– de deling van de kraakbeencellen vertraagt en het bot stopt tijdelijk met groeien
terwijl de minerale afzetting voortgaat. In de middeleeuwse populatie van Schleswig
(Duitsland, elfde-twaalfde eeuw) werden twee perioden van groeionderbreking vastgesteld.
De eerste, tussen 1 en 2 jaar, zou verband houden met het spenen. De tweede,
65 GEZONDHEID EN HYGIËNE
tussen 8 en 10 jaar, zou te wijten zijn aan een slechte voeding die niet voldeed aan de
behoeften van het kind dat, in de middeleeuwen, begon te werken vanaf die leeftijd.
Anemie, of ze nu erfelijk is of het gevolg van ondervoeding of bloedingen, kan sporen
op het skelet achterlaten. Een te klein aantal rode bloedlichaampjes veroorzaakt een
hyperactiviteit van het beenmerg, de plaats waar deze cellen worden aangemaakt.
Aangezien het merg zich in het zeefbeen bevindt, begint dat te hypertrofiëren of verdikken.
Anemie uit zich dan in de vorm van perforaties die zichtbaar zijn op het uitwendige
oppervlak van het bot. Bij lichte hypertrofie worden enkel die gebieden geperforeerd
waar het schorsweefsel dun is, zoals het dak van de oogkas (en dan wordt de ziekte cribra
orbitalia genoemd). Wanneer de hypertrofie uitgesprokener is, kunnen ook het
schedeldak en de pijpbeenderen letsels vertonen. De aanwezigheid van cribra orbitalia
bij zuigelingen kan erop wijzen dat geen goede voedingsmiddelen werden gebruikt om
de moedermelk te vervangen.
Besluit
Menselijke resten uit de middeleeuwen vormen uitgelezen onderzoeksmateriaal voor
antropobiologen: de skeletten zijn talrijk, vaak goed bewaard en doorgaans goed te
onderscheiden in hun individuele graven. De botten en de tanden vormen ‘biologische
archieven’ die het mogelijk maken bepaalde aspecten van de middeleeuwse populaties
te reconstrueren, terwijl andere bronnen daar niet altijd in slagen. De vooruitgang op
het gebied van de medische beeldvorming en de moleculaire biologie heeft dan ook
geleid tot een verbeterde opsporing van de ziekten en de heelkundige ingrepen van onze
voorouders. En tot slot, hoewel de antropologie zelden de doodsoorzaak vast kan stellen,
kan ze toch de gezondheidstoestand van een oude populatie reconstrueren.
Bibliografie
Alt, Rösing & Teschler-Nicola 1998. Aufderheide & Rodríguez-Martín 1998. Dastugue & Gervais 1992. Dutour,
Pálfi, Bérato & Brun 1994. Larsen 1997. Pálfi 2002, p. 193-210. Perrot 1985, p. 42-47. Polet 2003, p. 365-404.
Polet & Orban 2001. Roberts, Pálfi, Dutour & Lewis 2002. Schnitzler, Le Minor, Ludes & Boës 2005. Walker 2001,
p. 573-596.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.

67
Tijdens de vroege middeleeuwen (tot 900-1000) bevocht men elkaar hetzij
in een treffen tussen kleine troepen, bereden of te voet, hetzij in veldslagen
waarbij honderden of zelfs duizenden mensen tegenover elkaar
kwamen te staan. De legers vormden twee linies, twee echte muren van
schilden. Ze trokken voorwaarts en kwamen zwaar met elkaar in botsing
in een lang lijf om lijf gevecht waarin, zo schrijft Fredegar (achtste eeuw), ‘de soldaten
zo dicht bij elkaar stonden dat de doden niet konden neervallen’. Deze muurtechniek
bleef lange tijd ongewijzigd en werd toegepast in zowel de Guldensporenslag
(1302) als de slag bij Tourinne (1347): quasi murus […] in unum compacti. Elke gevallen
soldaat moest terstond worden vervangen, want de aanvaller profiteerde van elk gat in
de linie om de buren van de gevallene in de flank te treffen en, van steeds dichterbij, de
hele gevechtslinie te doorbreken. Wanneer de linie op één punt werd verzwakt, riskeerde
ze over de hele lengte te worden vernietigd en ontaardde de strijd in een slachting. De
aanvoerders leidden hun eenheden persoonlijk, wat hen heel kwetsbaar maakte: zo
sneuvelde Nithard, de kleinzoon van Karel de Grote, in 844.
Volgens Claude Gaier leden de overwonnen legers twintig tot vijftig procent verliezen,
terwijl een veldslag die als heel bloederig bekendstaat, die bij Waterloo (1815), de
Fransen slechts tien procent verliezen toebracht. De verliezen bij de overwonnenen
waren enorm, die bij de overwinnaars schaars. Dit contrast weerspiegelt een dramatisch
maatschappelijk verschil. In zijn relaas van de slag bij Wilderen (1129), waarin 824
infanteristen sneuvelden – Miles nulla luit, vulgus inherme ruit (Geen verliezen onder de
ruiters, een slachting onder het onbeschermde voetvolk) – legde Aegidius van Orval
(dertiende eeuw) twee belangrijke elementen bloot: de tegenstelling tussen cavalerie en
infanterie, en de doeltreffendheid van de beschermingsmiddelen.
De hele middeleeuwen lang ondergingen de wapens een constante evolutie. Hun
kwaliteit, die al goed was in de Karolingische tijd, verbeterde nog dankzij de vooruitgang
op het gebied van de metaalbewerking. Er werden nieuwe wapens ontwikkeld en
andere werden opnieuw gebruikt zoals de kruisboog, de lans in al haar variëteiten of de
goedendag. Die vooruitgang was echter minder ingrijpend dan de militaire en maatschappelijke
omwenteling die de aanpassing van het gevecht te paard teweegbracht. Op
Griekse, Romeinse of Karolingische afbeeldingen, en zelfs nog op het wandtapijt van
Michel de Waha
de dood
op het slagveld
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.

CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
Bayeux, zien we ruiters zwaaien met zwaarden of betrekkelijke korte ‘lansen’ – de
Romeinse pilum, de Merovingische werpspies met twee haken, de Karolingische of
Normandische lans – en ze als werpwapens gebruiken. Datzelfde wandtapijt van
Bayeux toont voor het eerst ook een nieuw type lansgevecht, waarin de ruiter, die stevig
in de stijgbeugels vastzit, zijn lans met twee handen horizontaal houdt, zijn paard de
sporen geeft en zijn vijand aan volle snelheid uit het zadel licht. In een biografie over haar
vader uitte Anna Comnene (oudste dochter van de Byzantijnse keizer Alexios; 1083-
1153) haar sterke bewondering voor deze tactiek van de westerse ruiters, die ze als
onoverwinnelijk beschouwde tenzij hun paard werd geraakt. Deze manier van vechten
werd toegepast door goed opgeleide, gedisciplineerde groepen die een veel langere lans
gebruikten, tot 3,5 m lang en 15 tot 18 kg zwaar. Een cavalerieaanval kon heel hard toeslaan
en de linie doorbreken. Jean Flori bevestigt dat ‘deze nieuwe schermkunst de enige
uitsluitend ridderlijke methode was’.
De ruiters werden ridders door regels toe te passen die tot doel hadden de vijand
gevangen te nemen en er losgeld voor te vragen. Anglo-Normanische geschiedschrijver
Ordericus Vitalis (twaalfde eeuw) brengt in 1119 relaas uit van de veldslag bij Bremule
(tussen de legers van Hendrik I van Engeland en Lodewijk vi van Frankrijk) tussen
900 ridders waarbij slechts drie doden vielen. Deze ridders waren immers gehuld in
ijzer, niet op bloed belust, spaarden elkaar uit vrees voor God en uit eerbied voor hun
wapenbroederschap en probeerden de vijand veeleer gevangen te nemen dan hem te
doden. Tijdens de gebeurtenissen die Vlaanderen na de moord op graaf Karel de Goede
(1127) verscheurden, schatte Franse historicus Philippe Contamine dat duizend ridders
het tegen elkaar moesten opnemen, waarvan er slechts zeven sneuvelden. In Tinchebray
(Laag-Normandië) verloren de zegevierende Fransen in 1106 niet de minste ridder, en
in Lincoln (Engeland) in 1217 betreurden de overwinnaars maar één gesneuvelde ridder
en de overwonnenen twee, maar er waren wel vierhonderd gevangenen. Willem de
Bretoen (dertiende eeuw), de kroniekschrijver van koning Filips ii van Frankrijk,
merkte op dat ‘voorheen duizenden mensen omkwamen in een veldslag, maar nu zijn de
defensieve middelen in die mate verbeterd dat men zich tegen elk nieuw leger kan
beschermen’.
Gebruikmakend van de twaalfde-eeuwse economische expansie en ook van de buit
die tijdens de oorlogen werd gemaakt, ontwikkelden de ridders niet alleen de lans maar
ook, en vooral, hun beschermende uitrusting. De maliënkolder werd een halsberg (een
maliënkolder met kap die reikte tot aan de voeten) of een plaatharnas (ook schobbejak
genoemd en niet bestaande uit ringetjes maar uit metalen plaatjes), en de helm werd
geperfectioneerd. De prijs van deze uitstekende uitrusting stond in verhouding tot haar
doeltreffendheid. De ridders waren echte professionals die een zware opleiding kregen,
gewend waren om samen te vechten en hun vak kenden. Ze beschikten over een beschermende
uitrusting van uitstekende kwaliteit die het aantal slachtoffers doorgaans beperkte,
behalve wanneer twee ‘partijen’ of ‘maagschappen’ in een eindeloze privéoorlog tegenover
elkaar kwamen te staan. Zo bevochten twee Luikse geslachten en hun afstammelingen
elkaar gedurende een halve eeuw in de oorlog der Awans en Waroux: in de slag bij
Donmartin (1325) vochten 250 ‘harnassen’ voor de Awans en 350 voor de Waroux: de verliezen
bedroegen respectievelijk 14 en 65 doden, zonder de voetknechten mee te tellen.
Maatschappelijk gezien werd de oorlog een bijzonder ongelijke aangelegenheid. In
vergelijking met de ridders beschikten de infanteristen die uit veel minder gegoede
MICHEL DE WAHA 68
69 DE DOOD OP HET SLAGVELD
milieus kwamen – vanaf het begin van de dertiende eeuw vocht de stedelijke burgerij te
paard, zoals blijkt uit de keure van Luxemburg (1235) – over een minder volledige
wapenrusting, en hun beschermingsmiddelen konden niet op tegen die van de ridders.
Aangezien de oorlog hun beroep niet was, waren deze infanteristen ook minder goed
opgeleid dan de ridders; ze waren niet gewend samen te vechten, ze panikeerden wel
eens bij cavalerieaanvallen en werden afgemaakt in de slachtingen die met de veldslagen
gepaard gingen, want het bracht niet op losgeld voor hen te vragen. Ze werden dus
gedood tijdens de achtervolging van de verliezers, soms verscheidene kilometers ver.
De verliezen
Vóór het jaar duizend werden in de veldslagen zware verliezen geleden. Nadien veroor-
zaakte de tactiek van zware cavalerieaanvallen om de vijandelijke linies binnen te dringen
en te doorbreken en de vijand te omsingelen, vooral onder de infanterie zware verliezen.
Vaak werden gewonden en gevangenen geëxecuteerd. In de slag bij Visé (1106)
lieten de aanhangers van de latere Duitse keizer Hendrik v zo’n 200 doden op het terrein
achter, hoewel er niet veel manschappen waren ingezet. In Hoeselt (1328) telde men
1319 lijken; in Othée in 1408 stierven sommigen door verstikking, terwijl anderen aan de
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.

CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
hitte bezweken; uiteindelijk werd de helft van de overwonnenen afgemaakt. In Monsen-Pévèle
(1304, Nord-Pas-de-Calais) lieten de Fransen 300 edellieden dood op het
slagveld achter, naast 1500 en 2000 infanteristen; onder hun Vlaamse tegenstanders
waren er evenveel doden, zonder de gewonden te tellen. De lijst van bekende Vlaamse
opstandelingen – met andere woorden, zij die voldoende bezittingen hadden om het
voorwerp van confiscatie door de ambtenaren van de Franse koning te zijn – die in
Kassel (1328) sneuvelden, omvat 3185 namen. Montenaken (1465) eiste 2000 doden, de
slachting van Brustem (1467) zou volgens een telling 3600 doden hebben gemaakt.
Aan het begin van de veertiende eeuw nam de rol van de infanterie aanzienlijk toe.
Tijdens verscheidene veldslagen zoals de Guldensporenslag (1302), Bannockburn
(Schotland; 1314), Morgarten (Zwitserland; 1315) en Vottem (1346), verpletterde de stedelijke
infanterie hele legers van ridders en bracht hen zware verliezen toe. Op een na
sneuvelden alle bevelhebbers van de Franse eenheden in Kortrijk. De ridders kwamen
massaal om: veertig tot vijftig procent in Kortrijk, vijftig procent in Kassel (1328), veertig
procent in Poitiers (1356) en in Azincourt (1415), waar de hertog van Brabant en
Limburg, Anton van Bourgondië, sneuvelde. In Crécy (1346) werden 1542 gedode ridders
geteld. Kroniekschrijver Froissart (veertiende eeuw) geeft wat andere cijfers die
echter belangrijk zijn: 11 hoge heren, waaronder Jan de Blinde, graaf van Luxemburg
MICHEL DE WAHA 70
71 DE DOOD OP HET SLAGVELD
en koning van Bohemen, 83 baanderheren en 1212 ridders ‘met één schild’. Van dan af
gold, hoe hoger de maatschappelijke rang, hoe kleiner het gevaar dat men liep om te
sneuvelen. De dood van Karel de Stoute in Nancy (1477) werd een uitzondering.
Dit grote aantal slachtoffers was te wijten aan de meedogenloze strijd tussen ridders
en niet-adellijke infanteristen. De ridders spaarden het voetvolk niet, dat er op zijn beurt
niet voor terugdeinsde de ridders te doden. De grootste bedreigingen voor de ridders
waren: de bewapening van de infanteristen en vooral hun lansen, die een muur vormden
tegen de cavaleriepaarden, hoe goed die ook waren beschermd; de beschietingen door
de boogschutters gewapend met hun grote handboog (in de slag bij Bosnau (Rocroi,
Frankrijk), in 1435, werden in enkele minuten tijd 600 pijlen afgeschoten op 100 tegenstanders);
en de dodelijke korte pijlen van de kruisbogen, die een trage vuursnelheid
hadden maar zich door de harnassen boorden. En al snel begon een nieuw soort wapen
dood en vernieling te zaaien: het vuurgeschut.
De verwondingen: snelle dood of pijnlijk overleven?
Door de manier waarop te voet strijd werd geleverd, met een muur van schilden, of te
paard, met aanvallen met de lans of het zwaard, werden vooral slagen van boven naar
beneden gegeven, op het hoofd, op de schouders en op de armen.
Op de Angelsaksische begraafplaats van Eccles (Kent) bevinden zich drie mannen
die gedood zijn door een rechtstreekse slag op het voorhoofd, wat een fatale breuk veroorzaakte.
Van een van hen werden de armen afgehakt toen hij ze optilde om zich te verdedigen.
De andere lichamen vertonen talrijke sporen van slagen die erop wijzen dat ze
tijdens hun vlucht werden gedood en verminkt. In Dover bevat een begraafplaats, gedateerd
tussen de vijfde en de tiende eeuw, twee lichamen met schedelletsels die door
wapens zijn veroorzaakt. Het eerste, toegebracht door een zwaard, was dodelijk. Het
linker wandbeen is diep ingesneden over een lengte van 98 mm, met een maximale
breedte van 36 mm. De wonden zijn zuiver, zonder enig spoor van botherstel of teken
van infectie. De soldaat overleefde dus niet lang genoeg om het proces van herstel of
infectie, waarvan binnen de vijf dagen sporen te zien zijn, op gang te laten komen. De
verwonding was bijgevolg onmiddellijk fataal of veroorzaakte de dood binnen deze termijn
van vijf dagen. De positie van de verwonding en de aanvalshoek van veertig graden
wijzen op een houw van een zwaard toegebracht door een rechtshandige, van boven af,
die 10 mm het bot binnen is gedrongen. Uit de analyses uitgevoerd op veertien lichamen
met schedelletsels uit de Angelsaksische periode, en waarvan er een het lichaam van een
vrouw zou kunnen zijn, blijkt dat twaalf letsels, waarvan elf fatale, het gevolg zijn van
zwaardslagen. Eén enkele zwaardslag is genezen. Op een begraafplaats in Cambridge,
gedateerd tussen 950 en 1120, vertoont het lichaam van een man van 35 tot 44 jaar drie
schedelletsels, allemaal veroorzaakt door een zwaard; het eerste letsel stemt overeen
met de eerste toegebrachte slag. Het letsel raakt het rechter wandbeen, maar de slag trof
eerst de coronale sutuur. De schedelwand is doorboord en toen het zwaard terug werd
getrokken, kwam een stuk bot mee. Het diploë is opengebarsten, maar niet de inwendige
schedelwand. Het wapen is de schedel van boven naar beneden binnengedrongen, is
daarna via dezelfde baan teruggetrokken en dan verwijderd in een hoek die een deel van
de schedelwand meenam. Met andere woorden, de slag werd vertikaal gegeven, daarna
werd het wapen heen en weer bewogen en tot slot naar voren en naar boven getrokken.
De tweede slag belandde op het voorhoofdsbeen en doorboorde en verbrijzelde het.
CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.

Deze slag werd eveneens van bovenaf toegebracht, van rechts naar links. Het derde letsel
raakte het voorhoofdsbeen over een lengte 30 mm en veroorzaakte een bloedende
wonde. Nog een ander letsel is op de zesde borstwervel zichtbaar. Het ontstond toen het
slachtoffer zijn rug naar de aanvaller keerde. De aanvaller moest zijn zwaard er in twee
keer uit trekken. Geen van de wonden aan de schedel doorboort die volledig, en zoals
ook werd vastgesteld op de lichamen van de slag van Visby, waren er verscheidene verwondingen
waaraan de soldaat snel moet zijn bezweken.
Het tweede lichaam van Dover vertoont een kronkelige barst aan de top van het
schedeldak over 78 mm met een breedte van 6 tot 10 mm. De effen randen van het letsel
en de inwendige vascularisatie leren dat de slag, die werd gegeven met een wapen met een
zwaar lemmet, waarschijnlijk een bijl, niet fataal was. Een soortgelijk verschijnsel was al
vastgesteld op een lichaam van het einde van de middeleeuwen, in Lepenski Vir (Servië).
Een vergelijking van Duitse en Britse begraafplaatsen, met andere woorden begraafplaatsen
die ver van strijdlocaties verwijderd lagen, toont 1,96 % schedeltrauma’s in
Engeland en 7,32 % in Duitsland. De schedels vertonen meestal letsels aan het linker
wangbeen en aan het voorhoofdsbeen, wat wijst op lijf om lijf gevechten van rechtshandigen.
Hoewel archeologe Tina Jakob de meeste van deze letsels toeschrijft aan de impact
van wapens en berekende dat 34,78 % van de letsels fataal was, onderstreept ze dat een
aanzienlijk aantal van die schedelletsels ook genas. Zo vermeldt ze een Angelsaksische
schedel die wellicht werd geraakt door de slag van een zwaard of een speer maar die ‘volledig’
was genezen, zonder uiteraard secundaire kwalen uit te sluiten zoals hevige hoofdpijn,
vormen van epilepsie, gezichts- of geheugenstoornissen, naast problemen van psychologische
aard. In Duitsland daarentegen lag het percentage ongeneeslijke breuken
hoger, vooral als gevolg van talrijke meervoudige breuken. Alle letsels veroorzaakt door
een verbrijzeling van de schedel zijn echter genezen.
Sommige lichamen tonen aan dat men zware schedelletsels kon overleven, ondanks
MICHEL DE WAHA 72
73 DE DOOD OP HET SLAGVELD
het bloedverlies en het infectiegevaar. Specialisten wijzen erop dat de Pactus legis alamannorum
(de wet van de Alemannen, die dateert van het begin van de zevende eeuw)
de behandeling van schedeltrauma’s door artsen al vermeldt. In de Angelsaksische
‘medische’ literatuur treft men soortgelijke verwijzingen aan die vaak als irrelevant
worden beschouwd door de commentatoren van onze tijd. De gevallen die Tina Jakob
onderzocht, zoals de schedel van een boer uit Wharram Percy (Yorkshire) die tussen
960 en 1100 werd begraven en die na trepanatie een zwaar schedeltrauma had overleefd,
tonen aan dat niet elke traumatische verwonding aan het hoofd fataal was. Er zijn trouwens
drie latere voorbeelden (twaalfde-veertiende eeuw) van behandelingen van schedelletsels
veroorzaakt door wapens in Groot-Brittannië. Dat belet niet dat de pijn
immens moet zijn geweest en de nasleep soms zwaar.
De site van het kasteel van Vadum Jacob (Israël), dat Saladin in 1179 op een garnizoen
van tempelridders veroverde, is intact gebleven. Er werd een soldaat aangetroffen
die tussen de 30 en 40 jaar oud was, met een pijl in het darmbeen. Nadat de pijl de buik
aan de rechterzijde binnen was gedrongen, door de zachte weefsels heen, veroorzaakte
hij een zware bloeding die het slachtoffer fataal werd. Een andere soldaat, ook 30 tot 40
jaar oud, had in de halswervels drie pijlen die hem hadden kunnen doen doodbloeden of
stikken indien de luchtwegen geraakt waren. Een zwaard had hem een letsel toegebracht
aan het linker opperarmbeen en zijn voorarm was verdwenen, wat aangeeft dat
hij was afgesneden vooraleer het lichaam daar werd neergeworpen. Een andere, fatale
slag trof het wandbeen en het voorhoofdsbeen; hij spleet de schedel in tweeën, wat hersenschade
en een zware bloeding moet hebben veroorzaakt. De kaak was in tweeën
gebroken en het kaakbeen was geraakt door een laatste slag toegebracht op de wang.
Twee andere soldaten stierven aan een hemorragie als gevolg van verwondingen veroorzaakt
door zwaarden. Deze resultaten van opgravingen nuanceren de opvatting dat
belegeringen minder moordend zouden zijn geweest dan veldslagen. Sommige van de

toegebrachte slagen verschaffen ook waardevolle informatie over de beperkingen van de
bescherming geboden door de maliënkolders en halsbergen.
Het onderzoek van een lichaam bewaard in Oslo wees op een halsverstuiking (of
whiplash, het Engelse woord voor ‘nekslag’), veroorzaakt door de val van een paard. We
weten niet of die verwonding tijdens een gevecht is opgetreden, maar de vastgestelde
letsels lijken te stroken met die van uit het zadel geworpen ridders. Zelfs al waren zijn
verwondingen niet fataal, het leven van deze man zal nadien wel geteisterd zijn door
hals-, schouder- en armpijn, een beperkte mobiliteit en neurologische symptomen.
In de kathedraal van Bologna vertonen twee jonge volwassenen (tussen 20 en 34
jaar), door de C14-methode omstreeks 920 (+/- 50) gedateerd, respectievelijk een trapezoïdale
schedelperforatie van 22 x 21 mm breed en 7 mm hoog in het linker wangbeen,
met heel zuivere randen zonder botherstel, en een rechthoekige schedelperforatie van
11 op 12 mm zonder botherstel. Deze letsels werden toegebracht onmiddellijk voor de
dood intrad en waren waarschijnlijk ook de doodsoorzaak. In het eerste geval was de
perforatie het gevolg van een slag die van achteren werd gegeven, wellicht met oorlogshamer,
en die de schedel verbrijzelde. Dit geval kan worden vergeleken met dat van de
Normanische baron Robert FitzHamon die in 1106 een zo harde slag op zijn helm kreeg
dat hij tot aan zijn dood bewusteloos bleef. In het tweede geval was de perforatie misschien
het gevolg van een pijl of van een puntige nagel die hem de genadeslag moest
geven. We zien een dergelijke perforatie ook op een skelet van de begraafplaats van San
Pietro in Vincoli (Turijn), waar de lichamen van terechtgestelden werden begraven. Dit
procedé doet denken aan de manier waarop nu nog grote dieren worden gedood in
slachthuizen en die, zoals een studente ons toevertrouwde, door dierenartsen als ‘menselijk’
wordt beschouwd, want zodra de hersenvlieszones en de cognitieve zones aangetast
zijn, gaat het slachtoffer in een diepe coma die het totaal ongevoelig maakt voor pijn.
Recent onderzoek in Groot-Brittannië toont aan dat de zwaardvechters op deze wijze
de genadeslag ontvingen.
Angst en moed
Niemand trok ten strijde zonder angst. Joinville (dertiende eeuw) schrijft dat ‘Li Frans…
s’arme par pour de mort’ (De Fransen wapenen zich uit schrik voor de dood): de ridders
perfectioneerden hun beschermende uitrusting in die mate dat ze een tijdlang onkwetsbaar
waren. Toen de Normandische ruiters in Hastings (1066) op de strijdbijlen van de
Angelsaksen botsten, kon Willem de Veroveraar hen enkel verhinderen weg te lopen
door hen ervan te overtuigen dat vluchten een gewisse dood betekende. In Bouvines
boden de Brabantse huursoldaten het langst weerstand aan de ridders van koning Filips
II van Frankrijk, die beducht waren voor deze voetsoldaten gewapend met lange pieken
die nog lange tijd hun charges zouden breken en hun enkele van hun bloederigste nederlagen
zouden toebrengen. Louis Van Velthem (veertiende eeuw) vermeldt de angst van
de Vlaamse infanteristen vóór de slag bij Kortrijk. Toch vond men altijd mannen die
bereid waren ten strijde te trekken: heldenmoed, een element van de adellijke cultuur
dat vaak in een hovaardige onbekommerdheid omsloeg, kostte even goed het leven aan
‘de goede ridder Jacques de Lalaing’, die door een kogel werd geveld tijdens het beleg
van Gent (1452), als aan Luikse, Vlaamse, Zwitserse, Schotse infanteristen of milities
uit Italiaanse steden, die beseften dat hun politieke eisen slechts manu militari konden
worden afgedwongen.
MICHEL DE WAHA 76
77 DE DOOD OP HET SLAGVELD
Waarom de dood op het slagveld riskeren?
De oorlog is inherent aan de geschiedenis van onze maatschappijen en van hun leiders.
De titel ‘imperator’ werd die van de hoogste magistratuur, en in de vierde eeuw waren de
christelijke keizers, Constantijn I de Grote als eerste, sterk betrokken bij de oorlogen,
want nederlagen tastten hun legitimiteit aan. Rome maakte van de oorlog een regaal
recht, een attribuut van de macht van de Staat die de uitoefening van die macht niet aan
de gewone burger wou overlaten. Net als het recht om geld te munten en recht te spreken,
bleef de oorlog de wezenlijke uitdrukking van de macht en het bestaan van de Staat.
De Germaanse koningen leefden in een beschaving waarin de legerbevelhebbers de
eerste plaats bekleedden, zelfs al zorgden de wetten van de barbaren ervoor dat het
geweld in de maatschappij beperkt bleef. Tussen 580 en 590 vonden in Engeland 37 militaire
gebeurtenissen plaats, en 12 veldslagen mondden uit in de dood van een koning.
Tijdens de vroege middeleeuwen (vijfde-elfde eeuw) was de oorlog zo gewoon geworden
dat toen Karel de Grote, die nochtans bijna elk jaar van zijn bewind op veldtocht ging,
eens geen expeditie ondernam, dat feit in de Koninklijke Annalen werd vermeld!
Tot vandaag blijft de oorlog het recht van de soevereine macht, zelfs indien ze die
macht tijdens de middeleeuwen moest delen met de burgers, in een maatschappij van privéoorlogen
en bloedwraak, van vete of Fehde, die Karel de Groot vruchteloos poogde te
bestrijden en die zijn opvolgers geleidelijk de kop probeerden in te drukken. In dergelijke
omstandigheden moest de oorlog wel als statusverhogend worden beschouwd.
Deze sterke drijfveer werd in de heidense wereld geenszins door religieuze voorschriften
gefnuikt. Hoewel Jezus zei dat ‘wie naar het zwaard grijpt, door het zwaard
zal omkomen’ (Evangelie van Matteus, 26: 52), schaarde Constantijn zich achter het
christendom nadat hij een kruis en de woorden ‘in hoc signo vinces’ (in dit teken zul je
overwinnen) had gezien op de Milvische brug. De heilige Augustinus ontwikkelde zijn
theorie van de rechtvaardige oorlog verder, en tot vandaag zijn talrijke formules voor het
zegenen van zwaarden bewaard. In de Karolingische tijd legde Regino van Prüm
(negende eeuw) nog een penitentie van veertig dagen op aan wie iemand in een ‘publieke
oorlog’ doodde, maar Halitgarius van Kamerijk (negende eeuw) paste die slechts toe
op wie in een dergelijke oorlog zonder reden doodde. Na de slag bij Fontenoy-en-Puisaye
(840) lieten de bisschoppen van het zegevierende kamp weten dat de soldaten de gezanten
van God waren en geen enkele penitentie moesten doen, behalve indien ze hadden
gedood uit wraak of uit eerzucht. Het duurde niet lang vooraleer vóór elke veldslag een
mis werd opgedragen, en zoals Van Velthem (veertiende eeuw) vermeldt in zijn relaas
van de Guldensporenslag (1302): ‘Elk sprak zijn biecht ter plaatse en daarna drongen zij
dicht opeen, de een tegen de ander.’
Een van de conventies van de ridderoorlog verleende het recht op een christelijke
begrafenis aan wie in de strijd omkwam. In ridderkringen werden de doden op grote
schaal gerepatrieerd. De overwinnaars van Nancy gingen op zoek naar het lichaam van
Karel de Stoute, behandelden het en waakten erbij. In Luik werden de lichamen van de
gewone soldaten in kalktonnen van het slagveld gehaald.
De oorlog als middel om de maatschappelijke ladder te beklimmen
In de Germaanse wereld was de betekenis van de militaire dienst bijzonder groot: de
oproeping gebeurde selectief binnen welbepaalde sociale groepen. De oorlog bracht
maatschappelijke veranderingen op gang, remde ze af of versnelde ze. Vóór Karel de

AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
Grote had niet-oproeping een onaanvaardbare maatschappelijke en economische tenachterstelling
tot gevolg. Maar naast de morele, individuele en collectieve waarde van de
militaire dienst, mag zeker ook de rijkdom niet worden vergeten die te beurt viel aan de
soldaten onder wie de buit van het zegevierende leger mocht worden verdeeld. Na Karel
de Grote gebruikten de edelen, die de verdeling van de buit in handen hadden, de oproepingen
voor het leger om de pauperes, de vrijen die minder machtig waren dan zij, onder
de knoet te houden. De militaire dienst kon dus zowel knechten als maatschappelijke
vooruitgang verzekeren. Wie zich in de entourage van de machtigen, van de vorst,
bevond en zich tijdens militaire campagnes door zijn moed liet opvallen, kon rijkdom en
een maatschappelijke positie verwerven die anders onbereikbaar zouden zijn. Rond de
machtigen vormden zich gewapende troepen die lange tijd de basis vormden van alle
rekruteringen en die de overheid verplichtten tot onophoudelijke compromissen inzake
gewelddaden en privéoorlogen. De leden van die groepen waren vassi, die aanvankelijk
laag in rang waren maar dan, met het vooruitzicht van een mooie feodale toekomst,
MICHEL DE WAHA 78
79 DE DOOD OP HET SLAGVELD
krijgslieden of milites werden, betaalde soldaten die soldij kregen om oorlog te voeren,
tot de prinsen en koningen zelf die term overnamen die van dan af ‘ridder’ betekende en
waarmee steeds meer prestige en maatschappelijke status gepaard gingen.
Toen de milites of aristocraten aan het hoofd kwamen te staan van nakomelingschappen
die hun vermogen in gevaar brachten, moesten niet alleen de ‘jongeren’, de ‘cadetten’
(edellieden die in het leger dienden om de krijgskunst te leren), maar ook diegenen
die in de bronnen ‘arme ridders’ worden genoemd (ridders wier middelen ontoereikend
waren om hun maatschappelijke status in stand te houden), troepen vormen die soms
van roverij leefden. Ze gingen op avontuur uit in de hoop op te vallen bij een heer waarbij
ze in goedbetaalde dienst konden gaan, of misschien konden ze zelfs huwen met een
meisje met een hogere maatschappelijke rang en – vooral – een grote bruidsschat. Veel
‘cadetten’ en jongeren uit de laagste maatschappelijke lagen richtten de eerste huurlingentroepen
op, vooral ‘Brabanders’, wier geografische oorsprong een soortnaam voor
deze ingehuurde soldaten werd. Tegen het einde van de middeleeuwen verlieten de
Zwitsers de bergen die hun niet langer voldoende voedsel konden verschaffen en namen
dienst in de legers van de koningen en van de paus. Hun opvolgers in het Vaticaan zijn
ondertussen een ‘garde’ met heel hoog aanzien geworden.
Er waren voldoende redenen om een bestaan te willen leiden dat genoeg opbracht
om te leven, goed te leven soms. Een bestaan dat het mogelijk maakte de maatschappelijke
ladder te beklimmen – zoals de eenvoudige Willem de Maarschalk, die regent van
Engeland en een van de meest geachte maar ook rijkste heren van zijn tijd werd – maar
dat ook vol gevaren zat en waarin zowel een gewelddadige dood als een moeizaam overleven
deel uitmaakte van het dagelijkse leven.
Was omkomen in de strijd zoveel erger dan sterven aan andere kwalen die nu niet
langer fataal zijn? De studie van Tina Jakob bespreekt ook tandaandoeningen die langdurige,
pijnlijke, ziekmakende, zelfs dodelijke problemen veroorzaakten, en dan vergeten
we nog de ziekten als gevolg van ondervoeding. Was sneuvelen op het slagveld toen
zo verschillend van sterven aan andere ziekten?
Bibliografie
Anderson 1996, p. 10-14. Binski 1996. Boylston 2000, p. 357-380. Camous 2010. Contamine 1980. Cunha & Silva
1997, p. 595-599. Facchini, Rastelli & Belcastro 2008, p. 421-430. Fiorato, Boymston & Knüsel 2000. Flori 1998.
France 1999. Gaier 1968. Halsall 2003. Holck 2007, p. 429-433. Jakob 2009. Mays, 2006 p. 95-103. Mitchell 2004.
Mitchell 2006, p. 493-505. Mitchell, Nagar & Ellenblum 2006, p. 145-155. Novak 2000, p. 90-102. Patrick 2006,
p. 347-354. Roksandic, Wood & Vlak 2007, p. 635-642. Thordman, Norlund & Ingelmark 1939. Verbruggen 1954.
Weber & Czametzki 2001, p. 352-356. Weiss 2008, p. 33-47. Westerhof 2008.

81
Bij werken op de voormalige speelplaats van een negentiende-eeuws scholencomplex
tussen de Tabaksvest en de Henri Van Heurckstraat in de
Antwerpse binnenstad werden in de lente van 2007 skeletresten aangetroffen
(afb. 1). De archeologische dienst van de Stad Antwerpen werd
erbij gehaald en een archeologisch noodonderzoek werd uitgevoerd, weliswaar
sterk bemoeilijkt door de werken aan de gebouwen. Het ging om twee rechthoekige
kuilen, op een diepte van respectievelijk 2 en 2,5 meter onder de speelplaats en
gedeeltelijk afgesloten door de schoolgebouwen uit 1866. De kuilen waren blijkbaar aangelegd
op open terrein, in een kleiige bodem die gerelateerd kan worden aan de beemden
die tot in de late middeleeuwen in deze omgeving van de stad aanwezig waren.
In de twee kuilen werden niet minder dan 37 lichamen teruggevonden, in diverse
oriëntaties (afb. 2). Een kleine helft van de lichamen werd volgens de christelijke
gebruiken begraven met het hoofd in het westen en dus het aangezicht naar het oosten.
Voor de andere lichamen was de situatie een stuk onduidelijker. Er waren lichamen die
dwars op de andere lichamen lagen of met het hoofd op het lichaam van een onderliggende
overledene. Bijna een kwart van de overledenen lag op de buik. Er werden geen sporen
van houten kisten teruggevonden, noch spijkers die zouden kunnen wijzen op vergaan
hout. Blijkbaar werden de lichamen in één fase collectief in deze kuilen begraven.
Dit en de afwezigheid van kisten roept het beeld op van lichamen die vrij plots en zonder
duidelijk ceremonieel collectief werden begraven. Dit betekent niet dat er volstrekt
geen aandacht aan het bestellen van deze doden werd besteed. Op één lichaam werd een
metalen kruisje en een medaillon aangetroffen, en één lichaam, dat schuin boven twee
andere lijken lag, had een gouden munt op de borstkas…
De munt dateert uit het begin van de zestiende eeuw en werd geslagen met de beeltenis
van Ferdinand II van Aragón en Isabella van Castilië en Léon (afb. 3). Op de achterzijde
stonden de wapenschilden van de drie koninkrijken. De munt droeg verder ook
de Latijnse tekst ‘wat God verbindt zal de mens niet scheiden’, wat verwijst naar de aanzet
tot eenmaking van Spanje die onder het katholieke koningspaar tot stand kwam.
Ferdinand regeerde van 1452 tot 1516 wat meteen de terminus post quem is van de munt en
de begraving. Het aardewerk en de stratigrafische informatie wijzen voorts in de richting
van de zestiende eeuw en dan in het bijzonder naar de tweede helft van die eeuw.
Dries Tys, Karen Minsaer, Els Dauven
identiteit en
emotionaliteit
in een massagraf?
Studie van twee grafcontexten in Antwerpen,
tweede helft zestiende eeuw
AFB 112
FRAGMENT VAN HET GRAF VAN EEN LERAAR
Bologne, 14de eeuw
Wit marmer
Musée de Cluny, Parijs

AFB 1
Het Mère Jeanne Instituut op Google Maps, 2010.
De Tabaksvest ligt bovenaan, de Van Heurckstraat onderaan.
Muntspecialist Willem van Alsenoy leidt uit de slijtagesporen af dat de munt ten minste
vijftig jaar in omloop is geweest, waarmee de datering tot het derdekwart van de zestiende
eeuw wordt bevestigd. Antwerpen was in de zestiende eeuw een bijzonder rijke
metropool, waar handel werd gedreven met de hele wereld. Het hoeft allerminst te verwonderen
dat er gouden munten uit de laatvijftiende- tot de vroegzestiende-eeuwse in
de stad circuleerden. Toch roept de munt een reeks vragen op, maar daarover hierna
meer. Laat ons eerst dieper ingaan op de grafcontexten zelf.
Hoe, wanneer en waarom kwam deze inhumaties tot stand? Wat was de doodsoorzaak
van deze overledenen? Waarom werden de lichamen begraven in kuilen en blijkbaar
zonder enige fasering? Waarom werden er geen kisten gebruikt? Was de tijd te
kort, moest de teraardebestelling te snel gaan of waren de overledenen te arm? Kunnen
we spreken over een massagraf? In welke omgeving werden de doden begraven? Hoe
verliep de dodenzorg dan? En wat kan de munt ons eventueel vertellen over het omgaan
met de dood?
Laat ons eerst kijken naar de archeologische context: de twee kuilen onder het voormalige
Mère-Jeanne Instituut aan de Tabaksvest. Kunnen we spreken van massagraven
of houden we het veeleer bij de neutralere term ‘collectieve inhumatie? Een massagraf
bevat de lichamen van meerdere overledenen die ‘per definitie’ meestal anoniem bleven.
Bij het deponeren van lichamen in een massagraf is het niet mogelijk om een individuele
herinnering en rouw aan elk van de overledenen in het graf te koppelen. Meestal
wordt ook niet bijgehouden of nergens vermeld wie er zich allemaal in het graf bevindt.
Er is geen strikte definitie van het minimum aantal lichamen dat nodig is om van een
massagraf te spreken. Het onderscheid tussen een massagraf en een nog steeds gangbare
collectieve teraardebestelling wordt bepaald door de intentie van het begraven. Bij de
collectieve inhumatie gaat het erom dat de overledenen collectief én doelbewust in dit
graf worden begraven, bijvoorbeeld omdat er familieband bestaat of een vorm van
samenhorigheid tussen de overledenen zoals dit het geval is bij overleden soldaten van
eenzelfde legergroep of regiment. Massagraven worden aangelegd nadat grote groepen
DRIES TYS, KAREN MINSAER, ELS DAUVEN 82 83 IDENTITEIT EN EMOTIONALITEIT IN EEN MASSAGRAF
mensen sterven of gedood worden. Men legt de lijken in kuilen om ze snel te begraven,
omdat er te veel doden zijn, te weinig plaats of te weinig tijd, en epidemieën dreigen.
Meestal zijn natuurrampen de aanleiding voor het opwerpen van massagraven, maar
dikwijls zijn massagraven eveneens het gevolg van conflicten met talrijke burgerslachtoffers.
Hoe dan ook gaat het om een proces waarbij de bestaande sociale en religieuze
regelingen om afscheid te nemen van de doden of herinneringen levend te houden op dat
moment niet functioneren.
De twee kuilen in Antwerpen lijken vrij goed te beantwoorden aan deze omschrijving
van massagraven. We kunnen niet spreken van een gangbare collectieve begraving.
Een link tussen de overledenen lijkt niet aanwezig, behalve dan dat het gaat om mensen
die rond hetzelfde tijdstip gestorven zijn. Verder gaat het om een veeleer ongeordende
begraving. We kunnen niet zeggen dat er sprake is van een collectief inhumatieritueel.
De lichamen liggen soms naast elkaar, maar evengoed over elkaar heen. Soms werden
ze op hun buik bijgezet in de kuil. Ze zijn niet in grafkisten gelegd, eventueel wel in doeken.
Alles wijst er op dat de kuilen werden aangelegd om een vrij groot aantal slachtoffers
ergens tussen het tweede- en het derdekwart van de zestiende eeuw snel samen te
begraven. Ook het terrein waar de begraving plaatsvond, wijst in deze richting.
Het graf werd gevonden bij werken op de speelplaats van het voormalige Mère-
Jeanne Instituut tussen de Tabaksvest en de Henri Van Heurckstraat (afb. 1 en 4). De
Van Heurckstraat en het bouwperceel waarop het instituut staat, kwamen tot stand rond
het midden van de zestiende eeuw. Het gebouw ligt in een blok dat te situeren is tussen
het Sint-Elisabethgasthuis en de stadsomwalling. De lage natte weiden die zich hier
bevonden en tot dan toe eigendom waren van het Sint-Elisbethgasthuis, werden in de
eerste helft van de zestiende eeuw verkaveld door Gilbert Van Schoonbeke tot schuttershoven.
Van Schoonbeke had in de directe omgeving een hele reeks projecten lopen,
zoals de bouw van het Tappissierspand (1549-1552) en van de stadswallen tussen de
nabijgelegen Sint-Jorispoort en de Kipdorppoort. De aanleg van de Henri Van Heurckstraat
(oorspronkelijk Gezondstraat) tussen 1550 en 1553 stond in nauw verband met
AFB 2
Zicht op enkele lichamen in één van de twee kuilen. Het skelet
bovenaan is dat van een meisje tussen de 14 en de 16 jaar.

DRIES TYS, KAREN MINSAER, ELS DAUVEN 84 85 IDENTITEIT EN EMOTIONALITEIT IN EEN MASSAGRAF
deze plannen. Op de bouwblokken aan weerszijden van de straat werden nieuwe schuttershoven
aangelegd, rechthoekige ommuurde hoven of tuinen met schietdoelen en
schuttershuizen. De straat is zo te herkennen op het plan van Antwerpen van Vergilius
Bononiensis uit 1565. Het perceel van het instituut gaat dus terug op het schuttershof van
de jonge handbooggilde (afb. 4).
Er zijn dus twee mogelijkheden. Ofwel werden de grafkuilen aangelegd vóór de verkaveling
van de gasthuisweiden tot schuttershoven, dus in de eerste helft van de zestiende
eeuw, en dan zou het kunnen gaan om massagraven waarin overledenen uit het ziekenhuis
werden begraven. Ofwel werden de massagraven nadien aangelegd, in het
derdekwart van de zestiende eeuw, op de open ruimte van de schuttershoven. In het eerste
geval moeten we dus zoeken naar een context waarbij in het gasthuis vele mensen op
korte tijd overleden en in de collectieve kuilen in de beemden werden begraven. Er zijn
geen geschreven bronnen bekend die vertellen over het gebruik van de gasthuisbeemden
als grafveld voor het gasthuis. Ook bij de verkoop aan Van Schoonbeke wordt hier
niets over verteld. In het andere geval lijken de kuilen te zijn aangelegd als noodoplossing
op een open terrein, een omheind en gedeeltelijk bebouwd schuttershof, dat uiteraard
niet als grafveld was bestemd. Men kan hier afleiden dat dit mogelijk gebeurde
omwille van de nood aan ruimte om snel, relatief veel overledenen ad hoc ter aarde te
bestellen. Deze laatste optie waarbij de schuttersvelden gebruikt werden als noodgrafveld
is chronologisch perfect mogelijk en moet ons doen zoeken naar een gebeuren na
1565 waarbij zoveel doden te betreuren vielen, dat de slachtoffers begraven dienden te
worden in massagraven.
Laat ons nu kijken naar de belangrijkste archeologische bron, de skeletten van de
overledenen en hun positie in het massagraf. Uit het onderzoek van de botresten kunnen
we informatie afleiden over de leeftijd- en de geslachtsbepaling, de gebitstoestand,
de lengtebepaling en de algemene gezondheid van de overledenen, soms ook over de oorzaak
van het overlijden (pathologie). De leeftijd kan bijvoorbeeld nagegaan worden
door te kijken naar de groeischijf (epifysairschijf). Dit is het weke deel van het bot dat
groei toelaat en dat pas verhardt wanneer het bot volgroeid is. De fusie van de schacht
en van het bot en de epifyse gebeurt voor alle botten in het menselijk lichaam op een
ander moment, dus door de studie daarvan kan men voor kinderen en jongvolwassenen
een leeftijd bepalen met een marge van hooguit twee jaar, indien het skelet volledig
bewaard is gebleven. Bij volwassenen werkt dit uiteraard niet zo goed, maar daar kan
het helpen door onder andere de sluiting van de schedelnaden te bekijken. Geslachtsbepaling
wordt voornamelijk verricht door onderzoek van het bekken, waarbij vrouwen
uiteraard een voldoende groot geboortekanaal hebben, in tegenstelling tot de mannen.
Van de 37 overledenen blijken 34 mannelijk te zijn en slechts 3 vrouwelijk. Interessant is
dat twee van de drie vrouwen jong zijn: één meisje tussen 14 en 16; één tussen 15 en 18
jaar. Bij de mannen overheerst de bevolkingsgroep van 18 tot 25 jaar: 9 van de 26 mannelijke
skeletten waarvan de leeftijd bepaald kon worden, behoren tot deze categorie. Eén
man was tussen 26 en 35 jaar, 3 tussen 36 en 45 en 5 waren ouder tot bejaard. Er zijn 8
gevallen van emailhypoplasie, wat wijst op voedingstekorten tijdens de jeugd en mogelijk
een armere afkomst. Het hoofdaandeel van jonge mannen kan in de richting wijzen
van soldaten of militieleden. Dit is echter niet zeker aangezien er geen trauma’s op de
skeletten werden gevonden die deze hypothese zouden kunnen bevestigen. In soortgelijke
kuilen met jonge mannen in Tongeren en Diest werden bijvoorbeeld kogels tussen
AFB 3
De Munt van Ferdinand en Johanna van Aragon-Castilië.
AFB 3
‘MUMMIEPLANK’ VOOR EEN VROUW
Deir el Bahari (Thebe), Cachette van de Priesters van Amon
(zogenaamde ‘Tweede vondst van Deir el Bahari’, 1891-1892)
Gepleisterd en beschilderd hout (sycomoor); 169 x 43,5 x 9cm
Derde Tussenperiode, 21ste dynastie (1069-945 v. Chr.)
KMKG Brussel, gift Egyptische regering, 1894

AFB 5
De Spaanse Furie (De verwoesting van Antwerpen 1577).
Gravure, 219 x 303 mm. Rotterdam, Prentenkabinet Museum
Boymans-Van Beuningen. Op de Prent is duidelijk te zien hoe
de naakte lichamen van de slachtoffers in massagraven werden
begraven.
de beenderen gevonden. Dit is niet het geval in Antwerpen. Wat verder opviel is dat
twee meisjes tussen de lichamen van de jonge mannen in het graf lagen. Het jongste, van
14 tot 16 jaar oud, lag op haar zij, met het hoofd over de buik van een man (afb. 2). Het
was op de borst van dit meisje dat ook de gouden munt werd teruggevonden.
Als we dit massagraf bekijken, dan komt het beeld tevoorschijn van een traumatische
gebeurtenis, eerder dan dat we het idee krijgen van een massabegraving na een epidemie.
De lijken van de mensen werden zonder veel ordening samen in twee kuilen
begraven die inderhaast werden aangelegd op open ruimten in de stad, in dit geval in een
schuttershof, en vervolgens bedekt met aarde. De teraardebestelling gebeurde snel, er
was nauwelijks tijd voor omgaan met de dood, afscheid nemen, verwerking. De situatie
was te prangend, het aantal doden te groot om reguliere begrafenissen te organiseren.
Toch was er plaats voor één mogelijk waarneembaar teken van emotie, de gouden munt
op de borst van het jongste meisje. Verwees dit ritueel naar de obool die in de Griekse
wereld in de mond van overledenen werd gelegd om te betalen aan Charon, de veerman
die de overledenen over de Styx naar de onderwereld voer? Of was het gewoon een laatste
emotionele gift, uit onmacht over de verdwijning van het meisje, een dochter, in het
massagraf? Wat we lijken te zien is hoe emotie over en zorg voor een (ge?)dood meisje,
materieel geuit werd door middel van die ene gouden munt. Blijft de vraag wat aan de
oorzaak van deze massagraven gelegen kan hebben. De groep jonge mannen zijn quasi
zeker soldaten, mogelijk zelfs leden van de schuttersmilitie, wat zou kunnen wijzen op
een oorlogssituatie.
Een gebeurtenis die hiervoor in aanmerking komt is de beruchte Spaanse furie van
Antwerpen. Op 1 september 1575 werd het Spaanse rijk bankroet verklaard waardoor de
troepen van koning Filips II niet meer betaald werden. Zij sloegen aan het muiten in de
Spaanse Nederlanden. Steden als Aalst en Zierikzee werden geplunderd. Begin november
1576 smeedden enkele officieren onder leiding van Sancho d’Avila, commandant van
DRIES TYS, KAREN MINSAER, ELS DAUVEN 86 87 IDENTITEIT EN EMOTIONALITEIT IN EEN MASSAGRAF
het Spaanse garnizoen van Antwerpen, het plan om de rijke wereldstad te plunderen.
Antwerpen werd verdedigd door 6000 Waalse hulptroepen uit Brussel, een groep van
Duitse soldaten en enkele duizenden burgers (onder andere de schuttersmilities). Op
4 november vielen 6000 Spaanse muiters Antwerpen binnen. De Waalse troepen keerden
zich tegen de stad en sloten zich aan bij de Spanjaarden. De burgers en de Duitse
troepen waren machteloos. De muiters drongen huizen binnen, verkrachtten meisjes en
vrouwen en doodden talrijke mannen, zoals de groep gewapende mannen onder leiding
van de markgraaf en de burgemeester van Antwerpen op de Grote Markt. Ooggetuigen
brachten verslag uit van de gruweldaden en schatten het aantal doden op 7000 (afb. 5
en 6).
Is dit massagraf een archeologische weergave van de gevolgen van de Spaanse furie?
Zonder verfijnde datering van de skeletten zelf, moeten we heel voorzichtig zijn en
mogen we niet uitsluiten dat de achtergrond en de exacte datering van dit massagraf
hypothetisch blijft. Wat we in elk geval kunnen afleiden is dat in de zestiende-eeuwse
wereldstad Antwerpen massagraven werden gebruikt op niet-kerkelijke terreinen om
snel van overtollige doden af te geraken. De overledenen lijken niet de hoogste status te
hebben gehad, integendeel. Ook in Parijs werden tijdens de middeleeuwen en later de
minder gegoeden collectief begraven in massagraven zoals het Cimetière des Innocents.
We zien een keuze voor onpersoonlijkheid in de dood en het ontbreken van een sociale
organisatie om in het geval van plotse collectieve sterfte, de overledenen met emotie en
ritueel ter aarde te bestellen. Het tragisch omgekomen meisje met de gouden munt kan
aantonen dat mensen met de moed der wanhoop persoonlijkheid aan het anonieme graf
wilden geven.
Bibliografie
Dauven 2009. Maat & Mastwijk 2007. Minsaer 2007, p. 121-130. Morgan 2004, p. 307-312. Soly 1977.
AFB 78
GRAFLEGGING VAN CHRISTUS
Maasland (Hoei?), omstreeks 1330-1340
Gesculpteerd Carrarisch marmer
h. 33,5; b. 45,8; Diepte 6,8 cm
Grand Curtius, Luik