Sterven in de middeleeuwen - exhibitions international

CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
CAT 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
Bayeux, zien we ruiters zwaaien met zwaarden of betrekkelijke korte ‘lansen’ – de
Romeinse pilum, de Merovingische werpspies met twee haken, de Karolingische of
Normandische lans – en ze als werpwapens gebruiken. Datzelfde wandtapijt van
Bayeux toont voor het eerst ook een nieuw type lansgevecht, waarin de ruiter, die stevig
in de stijgbeugels vastzit, zijn lans met twee handen horizontaal houdt, zijn paard de
sporen geeft en zijn vijand aan volle snelheid uit het zadel licht. In een biografie over haar
vader uitte Anna Comnene (oudste dochter van de Byzantijnse keizer Alexios; 1083-
1153) haar sterke bewondering voor deze tactiek van de westerse ruiters, die ze als
onoverwinnelijk beschouwde tenzij hun paard werd geraakt. Deze manier van vechten
werd toegepast door goed opgeleide, gedisciplineerde groepen die een veel langere lans
gebruikten, tot 3,5 m lang en 15 tot 18 kg zwaar. Een cavalerieaanval kon heel hard toeslaan
en de linie doorbreken. Jean Flori bevestigt dat ‘deze nieuwe schermkunst de enige
uitsluitend ridderlijke methode was’.
De ruiters werden ridders door regels toe te passen die tot doel hadden de vijand
gevangen te nemen en er losgeld voor te vragen. Anglo-Normanische geschiedschrijver
Ordericus Vitalis (twaalfde eeuw) brengt in 1119 relaas uit van de veldslag bij Bremule
(tussen de legers van Hendrik I van Engeland en Lodewijk vi van Frankrijk) tussen
900 ridders waarbij slechts drie doden vielen. Deze ridders waren immers gehuld in
ijzer, niet op bloed belust, spaarden elkaar uit vrees voor God en uit eerbied voor hun
wapenbroederschap en probeerden de vijand veeleer gevangen te nemen dan hem te
doden. Tijdens de gebeurtenissen die Vlaanderen na de moord op graaf Karel de Goede
(1127) verscheurden, schatte Franse historicus Philippe Contamine dat duizend ridders
het tegen elkaar moesten opnemen, waarvan er slechts zeven sneuvelden. In Tinchebray
(Laag-Normandië) verloren de zegevierende Fransen in 1106 niet de minste ridder, en
in Lincoln (Engeland) in 1217 betreurden de overwinnaars maar één gesneuvelde ridder
en de overwonnenen twee, maar er waren wel vierhonderd gevangenen. Willem de
Bretoen (dertiende eeuw), de kroniekschrijver van koning Filips ii van Frankrijk,
merkte op dat ‘voorheen duizenden mensen omkwamen in een veldslag, maar nu zijn de
defensieve middelen in die mate verbeterd dat men zich tegen elk nieuw leger kan
beschermen’.
Gebruikmakend van de twaalfde-eeuwse economische expansie en ook van de buit
die tijdens de oorlogen werd gemaakt, ontwikkelden de ridders niet alleen de lans maar
ook, en vooral, hun beschermende uitrusting. De maliënkolder werd een halsberg (een
maliënkolder met kap die reikte tot aan de voeten) of een plaatharnas (ook schobbejak
genoemd en niet bestaande uit ringetjes maar uit metalen plaatjes), en de helm werd
geperfectioneerd. De prijs van deze uitstekende uitrusting stond in verhouding tot haar
doeltreffendheid. De ridders waren echte professionals die een zware opleiding kregen,
gewend waren om samen te vechten en hun vak kenden. Ze beschikten over een beschermende
uitrusting van uitstekende kwaliteit die het aantal slachtoffers doorgaans beperkte,
behalve wanneer twee ‘partijen’ of ‘maagschappen’ in een eindeloze privéoorlog tegenover
elkaar kwamen te staan. Zo bevochten twee Luikse geslachten en hun afstammelingen
elkaar gedurende een halve eeuw in de oorlog der Awans en Waroux: in de slag bij
Donmartin (1325) vochten 250 ‘harnassen’ voor de Awans en 350 voor de Waroux: de verliezen
bedroegen respectievelijk 14 en 65 doden, zonder de voetknechten mee te tellen.
Maatschappelijk gezien werd de oorlog een bijzonder ongelijke aangelegenheid. In
vergelijking met de ridders beschikten de infanteristen die uit veel minder gegoede
MICHEL DE WAHA 68
69 DE DOOD OP HET SLAGVELD
milieus kwamen – vanaf het begin van de dertiende eeuw vocht de stedelijke burgerij te
paard, zoals blijkt uit de keure van Luxemburg (1235) – over een minder volledige
wapenrusting, en hun beschermingsmiddelen konden niet op tegen die van de ridders.
Aangezien de oorlog hun beroep niet was, waren deze infanteristen ook minder goed
opgeleid dan de ridders; ze waren niet gewend samen te vechten, ze panikeerden wel
eens bij cavalerieaanvallen en werden afgemaakt in de slachtingen die met de veldslagen
gepaard gingen, want het bracht niet op losgeld voor hen te vragen. Ze werden dus
gedood tijdens de achtervolging van de verliezers, soms verscheidene kilometers ver.
De verliezen
Vóór het jaar duizend werden in de veldslagen zware verliezen geleden. Nadien veroor-
zaakte de tactiek van zware cavalerieaanvallen om de vijandelijke linies binnen te dringen
en te doorbreken en de vijand te omsingelen, vooral onder de infanterie zware verliezen.
Vaak werden gewonden en gevangenen geëxecuteerd. In de slag bij Visé (1106)
lieten de aanhangers van de latere Duitse keizer Hendrik v zo’n 200 doden op het terrein
achter, hoewel er niet veel manschappen waren ingezet. In Hoeselt (1328) telde men
1319 lijken; in Othée in 1408 stierven sommigen door verstikking, terwijl anderen aan de
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.