Sterven in de middeleeuwen - exhibitions international

AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.
compacte, ronde botzwelling en is het oppervlak min of meer regelmatig, voor zover
geen infectie is opgetreden. Ondanks de vermelding van dit soort ingreep in de medische
verhandelingen en gerechtelijke wetboeken uit die tijd, zijn archeologische gevallen
van amputatie niet talrijk, ook niet in de middeleeuwen. Maar we mogen niet vergeten
dat het verlies van een lid ook het gevolg kon zijn van de vorst of van ziekten zoals
lepra en ergotisme (kriebelziekte). Het geamputeerde lidmaat werd soms vervangen
door een prothese, zoals de linker voorarm van Hans von Mittelhausen, een ridder die
in 1564 stierf.
Tot in de negentiende eeuw was tandextractie de doeltreffendste remedie tegen
hevige kiespijn. Het is helaas onmogelijk te achterhalen tot wanneer deze praktijk teruggaat,
want ze laat geen specifieke sporen na op de kaken (men kan ze niet onderscheiden
van een spontaan uitgevallen kies). De eerste amalgaamvullingen waren op basis
van goud. De oudste is ontdekt op het gebit van prinses Anna Ursula van Brunswijk-
Lüneburg, die in 1601 overleed. Tandprothesen zouden door de Egyptenaren zijn uitgevonden.
Ze werden uit ivoor gesneden en met gouddraad verbonden, en waren voorbehouden
voor de farao’s en de rijke hoogwaardigheidsbekleders. Het duurde tot de
achttiende eeuw vooraleer het gebruik van het kunstgebit zich tot de gegoede klassen in
heel Europa uitbreidde. De meerderheid van de archeologische vondsten gaat dan ook
tot die periode terug. Toch is er een Duits individu, gedateerd in de twaalfde eeuw,
wiens kunstgebit waarschijnlijk van zijn eigen tanden is gemaakt.
CAROLINE POLET 64
Stressindicatoren
Een ziekte vaststellen die door een voedingstekort (zoals rachitis of scheurbuik) werd
veroorzaakt, was lange tijd een van de traditionele oogmerken van de paleopathologie.
Dit soort onderzoek geeft echter geen algemeen beeld van de gezondheidstoestand van
een populatie. Wil men op grotere schaal werken, dan is het beter botletsels te gebruiken
die goede of slechte levensomstandigheden tijdens de groei aan het licht brengen. Ze worden
‘niet-specifieke stressindicatoren’ genoemd. De hypoplasie van het tandglazuur, de
lijnen van Harris en de cribra orbitalia zijn de vaakst onderzochte indicatoren (afb. 12).
Email- of glazuurhypoplasie is een verdunning van het tandglazuur, waardoor horizontale
groeven en putten ontstaan. Deze misvormingen zijn te wijten aan kortstondige
onderbrekingen in de werking van de cellen die instaan voor de vorming van het tandglazuur.
Een studie uitgevoerd op de middeleeuwse populatie die begraven lag rond de
kerk van Westerhus (Jämtland, Zweden), illustreert de invloed van sociale status: hoe
hoger die status, hoe zeldzamer hypoplasie. Tijdens de belangrijke periode van tandontwikkeling
leefden maatschappelijk bevoorrechte kinderen dus in betere gezondheidsomstandigheden.
Anderzijds blijkt uit een hogere incidentie van hypoplasie bij vrouwen
uit de middeleeuwse Kroatische populatie van Nova Rača dat de meisjes minder goed
werden behandeld dan de jongens.
Röntgenopnamen kunnen de aanwezigheid van lijnen van Harris op pijpbeenderen
aan het licht brengen. Deze ondoorzichtige lijnen lopen parallel met de groeilijnen en
zijn het gevolg van tijdelijke verstoringen van de botgroei gevolgd door een fase van herstel
– de deling van de kraakbeencellen vertraagt en het bot stopt tijdelijk met groeien
terwijl de minerale afzetting voortgaat. In de middeleeuwse populatie van Schleswig
(Duitsland, elfde-twaalfde eeuw) werden twee perioden van groeionderbreking vastgesteld.
De eerste, tussen 1 en 2 jaar, zou verband houden met het spenen. De tweede,
65 GEZONDHEID EN HYGIËNE
tussen 8 en 10 jaar, zou te wijten zijn aan een slechte voeding die niet voldeed aan de
behoeften van het kind dat, in de middeleeuwen, begon te werken vanaf die leeftijd.
Anemie, of ze nu erfelijk is of het gevolg van ondervoeding of bloedingen, kan sporen
op het skelet achterlaten. Een te klein aantal rode bloedlichaampjes veroorzaakt een
hyperactiviteit van het beenmerg, de plaats waar deze cellen worden aangemaakt.
Aangezien het merg zich in het zeefbeen bevindt, begint dat te hypertrofiëren of verdikken.
Anemie uit zich dan in de vorm van perforaties die zichtbaar zijn op het uitwendige
oppervlak van het bot. Bij lichte hypertrofie worden enkel die gebieden geperforeerd
waar het schorsweefsel dun is, zoals het dak van de oogkas (en dan wordt de ziekte cribra
orbitalia genoemd). Wanneer de hypertrofie uitgesprokener is, kunnen ook het
schedeldak en de pijpbeenderen letsels vertonen. De aanwezigheid van cribra orbitalia
bij zuigelingen kan erop wijzen dat geen goede voedingsmiddelen werden gebruikt om
de moedermelk te vervangen.
Besluit
Menselijke resten uit de middeleeuwen vormen uitgelezen onderzoeksmateriaal voor
antropobiologen: de skeletten zijn talrijk, vaak goed bewaard en doorgaans goed te
onderscheiden in hun individuele graven. De botten en de tanden vormen ‘biologische
archieven’ die het mogelijk maken bepaalde aspecten van de middeleeuwse populaties
te reconstrueren, terwijl andere bronnen daar niet altijd in slagen. De vooruitgang op
het gebied van de medische beeldvorming en de moleculaire biologie heeft dan ook
geleid tot een verbeterde opsporing van de ziekten en de heelkundige ingrepen van onze
voorouders. En tot slot, hoewel de antropologie zelden de doodsoorzaak vast kan stellen,
kan ze toch de gezondheidstoestand van een oude populatie reconstrueren.
Bibliografie
Alt, Rösing & Teschler-Nicola 1998. Aufderheide & Rodríguez-Martín 1998. Dastugue & Gervais 1992. Dutour,
Pálfi, Bérato & Brun 1994. Larsen 1997. Pálfi 2002, p. 193-210. Perrot 1985, p. 42-47. Polet 2003, p. 365-404.
Polet & Orban 2001. Roberts, Pálfi, Dutour & Lewis 2002. Schnitzler, Le Minor, Ludes & Boës 2005. Walker 2001,
p. 573-596.
AFB 5
Fra Angelico, Amputatie-wonder van Cosmas en Damianus
San-Marco Altaarstuk, 1438-1440.