Nr 4, 2008 - Lokalhistorie.no

More documents

Recommendations

Info

16 Lokalhistorisk magasin 4/08 Tema: Håndverk og arbeidsteknikk Markaslått i manns minne av Joralf Halgunset Arbeidet med å slå småeng i marka, såkalla markaslått var svært utbreidd mange stader. Slåtten i utmarka gikk føre seg etter at graset heime var slegi og stort sett komi i hus. Graset på dyrkajorda heime var av grovare slag, her var ekrene gjødsla, fraua, og dei vart kalla fraueng. Mange løer står enno og mange namn som Storslettet, Likkjslettet vitnar om tidlegare tiders onnearbeid (slette kjem her fra slått og ikkje frå terrengformasjonen ei slette). Kvart gardsbruk hadde slik slåtteeng. Den beste slåttemarka var i skogsterreng, der ein laut rydde skog før det vart forhold for grasvokster og ljåslått. Graset her var bladrikt og næringsrikt. Men slik slåtteeng var begrensa attåt at det kunne vera arbeidskrevjande å opparbeide slik eng. Difor laut folk, og ikkje minst husmenn og småbrukarar slå graset på myrer og i myrdrag og myrglenner i skogterreng. Store myrareal vart «skråpa» rein for gras. Det var lite gras på desse myrflatene. Det var ei klår kjønnsfordeling i arbeidet. Å slå med ljå var mannfolka sitt område, og å breie graset utover var kvinnfolkarbeid. Når det var lite gras, vart det ikkje gras samanhengande. Da vart graset raka saman i høyræker (ei høyråk). Der det var mykje gras, vart det tjukke ljåskårar, og graset dekte all mark som var slegi når det vart breidd jamnt utover. Når det var slik, vart det kalla einbrei. Til å rake saman gras (og høy) vart det brukt ei rive med relativt breitt rivehovud og korte tindar (7–10 cm lange). Desse rivene vart kalla breiarriver, eller og tausariver. (Sjå fig 3). Når ei slo med ljå, var det viktig å utnytte dogga om morgonen, for ljåen beit betre når grasbotnen var fuktig. Graset som var slegi fram til eit stykke på føremiddagen vart vendt etter middagen (som vanlegvis var kl 12.00) dersom det var sol og høytørk. Alle, både vaksne og ungar som evla ei rive, var oftast med på vending. Ein starta da nederst dersom det var einbrei, og var det høyreker så spreidde mannskapet seg på fleire i gongen. Der fleire var i lag, gikk slåttafolket etter kvarandre. Kvar einskild tok om lag 80–100 cm innpå høyflaket, sette riva på skrå i forhold til marsjretningen, og på den måten fekk ein snudd og løfta på graset. Det som hadde liggje nærast bakken kom no opp, slik at det óg kunne få sol på seg og tørke. Det hendte ikkje så sjeldan at sola svikta, og det vart slutt på høytørken. Serleg dersom det var litt grovare for, så vart det halvtørre graset sett i såter på slutten av økta, eller før óg viss det vart regn. Dette vart gjort for at kvaliteten på Høystengene vart oppbevart frå eit år til neste. Her er dei hengt opp på veggen til farfarløa. (Foto: Joralf Halungset). foret skulle forringast minst muleg, også om det vart dagar utan høytørk. Når ein sette såter, gikk ein fram på følgjande måte: Først raka ein saman (vanlegvis) tre vender til ein skår, dvs ein rull. Så tok ein saman eit par meter frå enden av rullen og innover til ein dunge. Deretter tok ein ein tilsvarande bit av rullen frå andre sida av dungen. Denne la ein oppå den første ved hjelp av rive og hender og føter i samarbeid. Til slutt forma ein såta så kompakt ein greidde, nettopp for at væte ikkje skulle trenge inn i det halvtørre graset. Heile operasjonen med å lage ei såte laut skje raskt, for det kunne bli mange såter på ei ekre, og det gikk ikkje å somle med å laga dei til. I markaslåtten var det mindre vanleg å lage såter. Når det såg ut til å bli høyvér att, var det tid for å kaste såtene. Det vil seia at såtene vart strødd utover så jamnt som muleg. Men no brukte ein berre hendene, eller kanskje somme brukte gaffel. Og så var det same rutinen opp att, med vending ved middagsleite – og kanskje ny såting viss høyvéret svikta enda ein gong. Men var ein heldig, kunne ein så høye dette fóret før det vart kvelden. Ikkje rart at slåttefolket følgde nøye med vérvarslinga, etter at radioen vart eit vanleg møbel, og før den tid var det viktig å kunne spå véret. Høying av flathøy, eller å høye på marka som det óg vart sagt, føregikk med ein eigen teknikk. Ved høying der det var tunt med gras, laut ein fare over eit større areal for å få nok høy til eit lass. Difor var det vanleg å setje høylass. Det betyr at lass vart lesst, og så vart lassa køyrt (eller dregi) inn til høyløa etterpå, kanskje første dagen. Å lesse eit markalass føregikk på følgjande måte: Først skaffa ein seg ei høystong. Ei høystong var ei beinast muleg stong av ein trestamme, på om lag tre meter lengde, og med eit tverrmål i rotenden på ca 10–12 cm. Høystengene vart oppbevart frå eit år til neste. (Sjå bildet øverst på sida). Ei slik høystong plasserte ein på bakken, på ein mest muleg flat og tørr stad. Så la ein fem kvistar, kvar på ca 1,5
m lang, på tvers av stonga, slik det er vist i fig 2. Desse kvistane kallast høyve’ar. Dei var av lauvtre, bjørk og selje var mest vanleg. Nokre av kvistane vart tatt vare på og lagt oppå høyet i løa, og seinare oppå vinterlasset når det vart køyrt heim. Lauvet på kvistane vart óg nytta som mat til husdyra. Fig 2: Høystong med høyvedar lagt på Sjølve høyinga gikk føre seg på denne måten: Vaksne karar bar høyet i kjemmer og la dei på høystonga etter eit bestemt mønster, sjå fig 4, 5 og 6 nedanfor. (I mi dialekt sa ein kjembe, med tydeleg b, men nærare normalspråket er nok med dobbel m). Fig. 3: Øverst tauget som vart bruka på høytonga ved gjøring av lass. Nedanfor ei høytong som vart nytta når ein skulle gjøre i hop lasset. Deretter ei breiarrive som var lett med breitt hovud og korte tindar. Nederst ei lessarrive. Ho var kraftigare og hadde lengre tindar. Hovudet var også krummare enn på breiarriva, og skaftet var kortare. Kvinnfolka – tausene – raka saman høyrækene i dungar. Desse dungana vart kalla muar, og samanrakinga vart óg kalla at ein mua høyet. For å lage ei kjemme, bruka ein lessarriva, sjå fig 3. Når ein skal lage ei kjemme, set ein fram eine foten og brukar leggen som ei støtte som ein pressar høyet mot med riva. Sjå fig 4. Så tar ein bit for bit av mua og pressar det mot leggen heilt til ein har ei bør. Så tar ein tak midt på kjemma og trekkjer ho opp for å få pressa høyet enda meir saman. Med riveskaftet mot hovudet vippar ein så kjemma opp på skuldra. Er ho godt kjemma, er det inga problem å bera ho. Dersom ein har vori slarkåt med kjemminga, kan det hende at ho rausar saman. Det var skamleg, og ein dårleg attest for slåttakaren. Det vart da sagt hos oss at ein fóla.(Merra får fól) Ungar hadde som oppgåve å ta opptak, det vil seia å ta med seg resten av høyet etter at kjemma var bori bort. Alltid vart det litt høy att, og det var viktig å få med seg alt. Det var ein høveleg jobb for ungar. Ved lessing av lasset, la ein først ei kjemme på kvar ende av stonga, så to midt på, trekt noko ut frå midtlina i lasset for å få litt breidde. Dei fire neste plasserte ein like eins, i same rekkefølgje. Talet på kjemmer i eit lass var litt avhengig av storleiken på kjemmene og kor grovt høyet var. Mest vanleg etter mi erfaring var at ein avslutta med ei kjemme i kvar ende, no lagt litt lenger inn på lasset, og så til slutt ei midt på lasset. Til saman elleve kjemmer. Men som sagt, talet kunne variere og vera både tolv og tretten. Når lasset var lesst, skulle det gjerast opp. Det vil seia at ein trykte høyet saman og «friserte» lasset ved å rake av lause høystrå og sørge for å få dei godt inn i lasset. Dette kunne vera viktig viss ein ikkje skulle køyre inn høyet med ein gong. Da kunne det hende at lasset vart ståande ute i vind og regn før ein rakk å få høyet i hus. Og da måtte ein ha ein form på lasset som gjorde at lausvæte rann av og ikkje skjemte høyet. Når det var tid for å køyre lasset til løa, var det vanleg å bruke ein eigen spesiallaga slede. Vogn var som oftast ikkje råd å bruke. I myrlendt terreng, som var vanleg, skar vognhjula seg ned i bakken. Slede var derfor køyredoningen. Sleden hadde ikkje jarn under meiane heller. Fig 4 (øverst): Her blir det laga kjemme. Fig 5 (nest øverst): Her er kjemma kome på aksla. Fig 6 (nest nederst): Dei fire første kjemmene i lasset. Fig 7: Eit markalass. Nederst eit som er gjørt med høytong. (Alle teikningar: Joralf Halungset). 17 Tema: Håndverk og arbeidsteknikk Lokalhistorisk magasin 4/08
Page 1 and 2: Har tiden gått fra urmakerne? 04 2
Page 3 and 4: Om magasinet og utgiverne Lokalhist
Page 5 and 6: - Det kan være kunnskap som virker
Page 7 and 8: Bildene til venstre: Det har blitt
Page 9 and 10: Rissa. Sigden hadde et mye rettere
Page 11 and 12: utstyr for å male korn i det skjul
Page 13 and 14: Bildet til venstre: Firmaet Hjemmei
Page 15: Med enkle strikkemaskiner var det m
Page 19 and 20: Taterarbeid til nytte og pynt av To
Page 21 and 22: Diverse handverk I FF er det nemnt
Page 23 and 24: Bildet til venstre: Torvmyr på Jæ
Page 25 and 26: einar Hovdhaugen 100-årsjubileum f
Page 27 and 28: Norsk handverksutvikling på Lilleh
Page 29 and 30: Fosen folkehøgskole Godal var i 10
Page 31 and 32: med Hordaland Sogelag i vesterveg H
Page 33 and 34: Holla Historielag 30 år Fra Holla
Page 35 and 36: meråker Historielag 50 år Gods, g
Page 37 and 38: I mye av vår aktivitet har histori
Page 39 and 40: Bildet til venstre er tatt hos fami
Page 41 and 42: Sofus Arctanders sosiale boligbyggi
Page 44: Besøk oss på Internett - www.embl

Nr 4, 2008 - Lokalhistorie.no

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?