Nr 4, 2008 - Lokalhistorie.no

More documents

Recommendations

Info

20 Lokalhistorisk magasin 4/08 Tema: Håndverk og arbeidsteknikk hesteal og brukshestar. Bøndene føretrekte hingstar og meinte dei klarte seg best mot rovdyr. Ulempa var at dei kunne sparke kvarandre halvt i hel når dei slost om revir. Dei militære peika på at det kunne ikkje verta noko skikkeleg al, når det krydde av hingstar på beite. Skorne hestar, vallakar, var dei beste og rolegaste brukshestane. I siste halvdel av 1700-talet var det vanleg å skjere dragonhestane. Dei som utførte tenesta, fekk brev på å reise med handverket i fredstid. Me finn dei i større og mindre følgjer, særleg på Austlandet og i Trøndelag. Ein kan sjå ein link frå desse til tartarar i den svenske hæren på 1600-talet og til somme av dei reisande som står nemnde i FF. Vel 15 prosent av dei som er nemnde med yrkestittel i FF oppgir hesteskjerar eller kursmed/dyrlege som profesjon. Kniven skal ha tilhøyrt «Tater-Gustav». Det dreier seg truleg om Gustav, son til Stor- Johan, som reiste eit langt liv på Austlandet. Kniven med skaft og slire i nysølv vert også rekna som typisk taterarbeid. På nettsidene til dei ulike taterforeiningane er det lenker til dei som arbeider med mellom anna knivar og trådarbeid i dag. Ein del av arbeida har høg dekorativ kvalitet, slik både kniven og kakefatet på bildet under viser. (Foto: Tore Lande Moe). «Uærleg arbeid» «Uærleg» tyder i denne samanhengen ein negativ kvalitet som var knytt til visse handlingar/arbeid og personar som utførte dei. Bøddelen hadde kontakt med «uærlege» fangar og vart smitta sjølv. Rakkaren og nattmannen (som fjerna åtsel og tømde privetane) var uærlege. Kastrering av hestar vart sett på som uærleg/ureint. Det same gjaldt å slakte dei, flå dei og dels det å ete hestekjøtet. Eilert Sundt har ei soge som godt illustrerer kor lite dei reisande lot seg påverke av bondesamfunnet sine reglar og fordommar. Eit taterfølgje tok på seg å slakte og flå ein hest på ein gard i Romsdal. Det beste kjøtet steikte dei og åt det saman med brennevin som var ein del av løna, og dei «..holdt sig lystige paa dette for de sammenstimlede Bønder saa afskyelige Maaltid». Som avslutning takka leiaren i følgjet for maten og ønskte bonden hadde ein like feit og velsmakande hest å slakte neste gong dei fòr gjennom bygda. «Merraflåar» er ikkje ein tittel dei reisande smykka seg med, men tradisjonsoppteikningar syner at så lenge førestellingane om uærlege/ureine sysler var rådande, var det dei som utførte arbeidet. Hos fastbuande var desse fordommane så inngrodde at styresmaktene såg det som ein belastning. Det same gjaldt andre rakkarsysler, til dømes kastrering og flåing av hundar og kattar. Skorsteinsfeiing hadde og lenge ein status på line med desse. I FF er det tittel for meir enn 11 prosent.
Diverse handverk I FF er det nemnt fleire mindre handverk som dei reisande utførte. Det er vevskeibitting, korglaging, kammaking o.a. Desse utgjer mest halvdelen av alle yrkesnemningar. Det mest utbreidde var vevskeibinding. Ei vevskei er den rama som skil varp-trådane (dei vertikale trådane) og som ein slår innslaget inn i veven med. I Noreg var dette handverket kjent mellom dei reisande tidleg på 1700talet, medan det var ukjent i Sverige. Ein svensk handverkshistorikar skriv at den «tålmodsprøvande vävskjedssløiden» på inga vis kunne høve for «detta folkelement». Men så feil kan ein ta. Ein lyt rekna med at mange av dei meir heimegjorde vevskeiene som finst på norske museum er produserte og selde av dei reisande. Metallarbeid Om lag 22 prosent av yrkestitlane i FF gjeld metallarbeid. Det er nemnt 15 ulike handverk med blekkslaging og støyping (knappestøypar, gjørtlar) som dei største. I andre halvdel av 1800-talet overtok enkle gjenstandar av blekk meir og meir for tidlegare heimelaga tregjenstandar, innan hushald og mattilverking. Seinare kom takrenner av blekk. Aksel Larsen, «den siste roande omstreifaren», reiste i meir enn 60 år mellom Bergen og Måløy med sjølvtilverka blekktøy. Først var det spann og mindre gjenstandar. Seinare gjekk det i takrenner. Slekta hans kom Med utgangspunkt i Canada har det blitt utvikla eit nytt omgrep i kryssingspunktet mellom kulturvern, handverk og næringsutvikling. Det er den canadiske arkitekten og etnologen Cyril Simard som har hovudæra for dette, og som i dag er president og leiande administrator for det internasjonale nettverket for økonomusea, IENS. Organisasjonen har hovudkvarter i Quebec. I Canada er over 50 slike museum etablert sidan starten i 1992. Eit økonomuseum er sentrert rundt ei handverksbedrift som legg til rette for besøkjande, der desse blir presenterte for handverket i sin historiske samanheng. Det er rom både for det reint tradisjonelle handverket og for nyskaping innan tradisjonen. Det er også opna for andre typer tradisjonell næringsverksemd, som til dømes tradisjonell framstilling av matvarer, som kan danne kjerne i eit økonomuseum. frå Vik i Sogn. Dei var kjente i heile Sognefjorden for ei rad produkt, knivar, ljåar, spann, mjølkesilar, kaffikjelar, spøtekrokar og «hundre andre ting», som dei hadde laga opp om vinteren og reiste rundt og selde i sommarhalvåret. Ei spørjeliste om reisande sitt arbeid frå 1947 (Ord og Sed sp.l. 108), syner blekkarbeid som det absolutt dominerande. Endring over tid Ei samanlikning mellom yrkesgruppene i FF og Ord og Sed-lista syner at den store variasjonen i handverk og tenester som er nemnt frå 1845, er snevra inn til nokre få, hundre år seinare. Vevskeiene vart produserte på verkstader i Oslo. Utdanna dyrlegar kastrerte hestane. Lovverket sette elles forbod mot at reisande skulle ha hest. Ålmenn opplysning tok bort marknaden for «uærlege» sysler. Det som vart den store nisjen, var blekkarbeid. Først ei rad mindre produkt, seinare takrenner. Då plastrennene tok over, vart somme reisande flinke til å tilby blekkbeslag på vasskant- og mønebord. Stegar på bygningar var og ei tid eit salsprodukt. Dei reisande har alltid vore flinke å finne sysler som let seg kombinere med eit ambulerande tilvære. I eit land fylt av utkantar har dei såleis hatt viktige funksjonar. Betra logistikk har teke bort noko av desse funksjonane. Ei anna sak er at tradisjonelle handverk også har vorte borte i samfunnet elles. På antikvitetshandlarane sine nettsider har «tater-fantearbeid» vorte ein eigen kategori. Mykje er kjøken- og dekorgjenstandar i tråd(streng)arbeid. Det gjævaste produktet er taterkniven. Han varierer i kvalitet, men dei beste tilhøyrer toppen i sin sjanger. Ein kjennar uttaler at sett i høve til arbeidstilhøva dei vart laga under, i eit fang i ein vegkant, vitnar dei alle om duglege handverkarar. Trådarbeid som vert laga i dag har oftast ein dekorativ funksjon. Område der dei reisande framleis har ein nisje, er som musikarar og spåkoner. Med meir aksept for ein romanibakgrunn har fleire landskjente musikarar kome «ut av skapet». At det også har vorte større interesse for deira eigen tradisjonssong, er jo eit stort gode. Dagbladet sine lysingar for spåmarknaden har ikkje vorte færre dei siste åra. At også politikarar søker slik kunnskap skulle ikkje gjera interessa mindre. Når synske «Jorun» opplyser at ho er av taterslekt, så reknar ho vel det som ei kvalitetssikring. Tore Lande Moe er konservator ved Sunnhordland museum. Kjelder Om ikkje anna er opplyst er innhaldet henta frå: Tore Lande Moe: Omstreifande grupper i Noreg. Magistergradsavhandling i etnologi. UiO 1975. Økonomuseum — eit nytt museums- og næringskonsept Den 10. april i år vart konseptet for alvor utvida ut over sitt canadiske opphav. Da vart nemleg EU-prosjektet Economuseum Northern Europe lansert. Det er eit samarbeidsprosjekt mellom Canada, Irland, Nord-Irland, Færøyane, Island og Norge. Av særleg interesse her er det kanskje at prosjektleiinga er lagt til Hordaland fylkeskommune, med Terje Inderhaug i spissen. Det er planar om å etablere 18 nye økonomuseum i Nord-Europa over ein treårsperiode, av desse fire i Hordaland og eit i Aurland i Sogn og Fjordane. Sjå nærare om dette t.d. på fylkeskommunens nettstad http://www.hordaland.no/ og på hovudorganisasjonens nettstad http://www.economusees.com/index.cfm. Sjå også annonsebilag om Canada frå Aftenpostens temautgjevingar i oktober 2008. 21 Tema: Håndverk og arbeidsteknikk Lokalhistorisk magasin 4/08
Page 1 and 2: Har tiden gått fra urmakerne? 04 2
Page 3 and 4: Om magasinet og utgiverne Lokalhist
Page 5 and 6: - Det kan være kunnskap som virker
Page 7 and 8: Bildene til venstre: Det har blitt
Page 9 and 10: Rissa. Sigden hadde et mye rettere
Page 11 and 12: utstyr for å male korn i det skjul
Page 13 and 14: Bildet til venstre: Firmaet Hjemmei
Page 15 and 16: Med enkle strikkemaskiner var det m
Page 17 and 18: m lang, på tvers av stonga, slik d
Page 19: Taterarbeid til nytte og pynt av To
Page 23 and 24: Bildet til venstre: Torvmyr på Jæ
Page 25 and 26: einar Hovdhaugen 100-årsjubileum f
Page 27 and 28: Norsk handverksutvikling på Lilleh
Page 29 and 30: Fosen folkehøgskole Godal var i 10
Page 31 and 32: med Hordaland Sogelag i vesterveg H
Page 33 and 34: Holla Historielag 30 år Fra Holla
Page 35 and 36: meråker Historielag 50 år Gods, g
Page 37 and 38: I mye av vår aktivitet har histori
Page 39 and 40: Bildet til venstre er tatt hos fami
Page 41 and 42: Sofus Arctanders sosiale boligbyggi
Page 44: Besøk oss på Internett - www.embl

Nr 4, 2008 - Lokalhistorie.no

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?