Kjelda nr. 1 2001 - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

More documents

Recommendations

Info

4 Kjelda Som det vert peika på i førre nummer av Kjelda finst det eit rikhaldig kjeldemateriale til soga om fattigvesenet kring i kommunearkiva. Dette materialet vert ordna og registrert ved Fylkesarkivet. Dei ymse protokollane kan fortelja mykje om livet på “den mørke sida”, men det som verkeleg kan syna detaljane er dei enkelte dokumenta. Fattigkassen var lenge ein eigen del av kommunekassen, og rekneskapsvedlegga til denne inneheld mykje informasjon om fattigsoga vår. Me kjenner til at det var ei ordning med ytingar i reide pengar, fattigskatt, og i naturalytingar, legdsordninga o.a. Det mange ikkje veit er at også ymse bøter gjekk til fattigkassen, både gjennom fogderiet og forliksrådet. Me har sett på ein 20-årsperiode, 1880-1900, i dåverande Ytre Holmedal herad. Såkalla uvisse innkomer kom inn som bøter, men også som offer frå kyrkja og andre hald. Fogderiet Mykje av inntekta frå bøter kjem frå folk som braut den sokalla “Tyendelova” av 17. mai 1848. Dei som hadde festa seg til teneste og ikkje møtte, eller forlet tenesta utan lovleg grunn før tida, fekk bøter frå 8 - 10 kr. Dette hende nesten årleg, men årsaka er sjeldan nemnd. Ein gong ser me at jenta det gjeld er utvandra til Amerika. Ulovleg øl- eller brennevinsal gjev og inntekt til fattigkassen, halvparten av bota og dei konfiskerte varene. Også restauratøren på “Framnæs” må tola ei bot for ulovleg ølsal i 1891. Annan ulovleg handel ser me og. Open butikk og brødutsal under preika i 1880 kosta enkjefru Smith 6 kr. I 1873 kom den sokalla “Hanndyrlova”, forbod mot å sleppa “Hingste, Tyre og Springvædre” som ikkje var godkjende for avl på sams beite. Eit tillegg kom i 1891 som også inkluderte geitebukkar. Denne lova ser me nytta mange gonger, mest i 1880-åra, og desse bøtene gav god inntekt til fattigkassen. Å møta rusa i fattig- kommisjonsmøte og hindra forhandlingane gav 4 kr. til dei fattige i 1886, og ymse bråk og “rolighedsforstyrrelse” skaffa innkomer fleire år, m.a. nyårsafta 1894, då sju menn kvar får 8 kr. i bot for bråk. Av dette gjekk kr. 18,67 til dei fattige. I 1896 skaffa ulovleg hjortejakt 450 kr. til kassen, jegrane ser ut til å vera utanbygds frå. Han som var på ulovleg harejakt sommaren 1895 måtte ut med 8 kr., halvparten av det til fattigkassen. Det vart ei dyr haresteik! Forliksrådet Her finn me idømde bøter og elles det som vert kalla “betingelsesvise mulkter”. I 1884 forplikta oppsitjarane på Myklebust seg til å ikkje bufora til sams seterbeite før Årgang 10, nr 1 - 2001 Fattigvesenet og dei uvisse innkomene Av Berit Selseng Fattigblokk frå Hjelmeland kyrkje, Rogaland. Ei fattigblokk skulle ha to låsar. (Frå Hjelmeland kyrkje 1858 - 1983, Hjelmeland 1983). dagen etter jonsok, og å dra heim på ein fastsett dag. Bota var 2 kr. for kvar dag dyr var i beitet utanom denne perioden. Året før gjekk ein geitehaldar inn på liknande forlik, han skulle halda dyra sine borte frå grannane sine eigedomar, mot mulkt på 1 kr. dagen for kvar geit som kom der i eit fastsett tidsrom. Det var 24 kr. i bot for å sleppa skabbete sauer og geiter i fellesbeite, og brot på eit forlik om laksefiske mellom oppsitjarane på Berge, Vosseteig, Håland og Haugsbakke skaffa 30 kr. til fattigkassen i januar 1882. “Betingelsesvis” var også bota på 25 kr. som ein mann lova å betala i 1895, “... saafremt han ikke holder det i nævnte Forlig indtagne Løfte om at indmelde sig som Totalist, eller første Gang han - trods han blir nominel Totalist - igjen maatte Faksimile av Tyendelova av 17.mai 1848. 4
Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 5 Fattige i Sogn og Fjordane i 1875 I 1875 fekk 4 688 personar i Nordre Bergenhus Amt (tilsvarar Sogn og Fjordane fylke i dag) stønad frå fattigkassa. Dette tilsvara over 5 prosent av innbyggjarane. Av Gunnar Yttri I førre nummer av Kjelda (Kjelda nr. 4, 2000, s. 21) gjekk det fram at fattige, sjuke og eigedomslause langt på veg er oversedde i den lokale sogeskrivinga i Sogn og Fjordane. Men statistisk materiale frå 1875 viser at dei “historielause” var heller talrike i Nordre Bergenhus Amt. I Sogn var det etter statistikken 1 742 “understøttede”, i Sunnfjord og Nordfjord 2 921 til saman. Med tillegg av 25 “understøttede personer” frå Florø by (475 innbyggjarar i 1875) vert dette i alt 4 688 personar. Med eit folketal på i alt 86 547 innebar dette at omlag 5,4 prosent av dei som budde i fylket var såkalla “understøttede”. “Hovedpersoner” og “bipersoner” Desse tala kan ein rekna ut med utgangspunkt i Norges Officielle Statistik sin Fattigstatistik for 1875. Utgjevar var Departementet for Kirke- og Undervisningsvæsenet. Ved første augekast opererer 1875-statistikken med eit langt lågare tal fattige i fjordfylket. Det går fram at “Understøttede Hovedpersoner” i bygdene i Nordre Bergenhus Amt ikkje utgjorde meir beruse sig”. Skal tru om det vart nokre pengar til fattigkassen frå han? Kyrkja I 1897 vart det innbetalt såkalla fattigblokkpengar til fattigkassen frå Dale sokn kr. 37,59 og frå Guddal sokn kr. 12,18. Dette syner seg å vera pengar som kommunikantane (altargjestene) har betalt, 3 øre kvar, unnateke fattiglemene. Fattigblokk var eigentleg ei fastståande innsamlingsbøsse i kyrkja. Eit skriv frå Kyrkjedepartementet 9.april 1890 stadfestar at pengane innsamla i desse bøssene berre skulle nyttast enn 2,5 prosent av folketalet i tidsrommet 1871-1875. Snitttalet i dette tidsrommet for bygdene i Noreg var 3,2 prosent, for byane 4,9 prosent (Sjå A. No. 2, neste side). Men bak nemninga “Hovedpersoner” løyner det seg også andre og større tal, noko som kjem klarare fram om ein ser på tal-materialet for dei einskilde bygdene. (Sjå A. No. 2, Tabel No. 1, neste side). Det går her fram at ein “hovedperson” i fattigstatistikken kunne vera ein einsleg person, men det kunne også vera ein person som hadde ansvar for å forsørgja fleire andre menneske. Reknar ein med desse personane som skulle forsørgjast, i statistikken omtala som “bipersoner”, vert talet på understøtta meir enn dobla i høvet til tala på “hovedpersoner”. Talande tal - tyngjande utgifter Talet på fattige i kvar einaste by og bygd i Noreg vert gjort kjent i statistikken av 1875, og det vert også greidd ut korleis fattigstellet vart finansiert gjennom fattigskatt eller på anna vis. Grunnlaget for statistikken er innsende meldingar frå alle fattigstyra i Noreg. I vår samanheng er det ikkje rom for å gå statistikken nærare etter i saumane vedrørande korvidt dei framkomne tala er korrekte og nøyaktige. Det skulle likevel vera heva over tvil at dei fattige i Nordre Bergenhus var langt meir synlege i siste halvdel av 1800-talet, enn til beste for dei fattige i vedkommande prestegjeld eller sokn, og disponerast av fattigvesenet der. Eit vedlegg, også frå 1897, syner kr. 23,31 i inntekt til fattigkassen. Det er tavlepengar, samla inn over 13 gudstenester. Ei kyrkjetavle er eit brett eller ein pose festa til ei stong, som vart bore rundt i kyrkja under preika, for innsamling av almisser til dei fattige. Ymse anna “Gjennem Hr. Kontorchef Paulsen er tilstillet Fattigcommissionen ..... 5 kr. som indbetalt af “en fremmed Veiarbeider” Fattiglova av 1863 sette strengare krav til kven som hadde rett til fattighjelp enn fattiglova av 1845. det ein får inntrykk av om ein går til den lokalhistoriske litteraturen som dekkjer denne tida. Høvesvis måtte 336 understøtta personar i Eivindvig, 204 i Naustdal og 198 i Selje vera godt merkande i lokalsamfunnet. Ikkje minst måtte utgiftene til fattigstellet vera godt merkande i lokalsamfunnet. Frå gamalt var det eit lokalt ansvar å kosta dette, til dømes gjennom legdsordninga der dei trengande blei flytta frå gard til gard. Prestar, bispar og amtmenn hadde tilsyn med fattigpleia. Fattiglova av 1845 var ei stor, første modernisering av fattigstellet. Det gamle almisse-systemet vart avløyst av fattigskatten og kontrollen med fattigstellet vart flytta frå embetsmennene og (framhald neste side) for Forsøg paa at besvige Dampskipskassen”. Dette kom frå “Amtsbaatene” i desember 1882. Og til slutt ei hyggeleg helsing frå ein bøtelagd syndar: “Hr. Sognepræst E. Mikkelsen (fattigstyreformannen). Med fornøielse erlægger Jeg kr.5,00 fem Kroner, som Jeg paalægger Dem at benytte i et godt Øiemæd. Med venlig Hilsen NN. “ Kjelder: - K-14290.340 Fjaler kommune, Kommunekassen - Norsk Historisk Leksikon
Page 1 and 2: Kjelda Fylkesarkivet i Sogn og Fjor
Page 3: Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 3 Mi
Page 7 and 8: Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 7
Page 9 and 10: Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 9 My
Page 11 and 12: Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 11 t
Page 13 and 14: Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 13 m
Page 15 and 16: Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 15 N
Page 17 and 18: Årgang 10, nr 1 - 2001 MUSIKK Kjel
Page 19 and 20: Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 19 J
Page 21 and 22: Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 21 F
Page 23 and 24: Årgang 10, nr 1 - 2001 Kjelda 23 M

Kjelda nr. 1 2001 - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?