Tanenlerin fotometrin miktar tayini - Ankara Üniversitesi Kitaplar ...

ANKARA ÜNİVERSİTESİ 

ECZACILIK FAKÜLTESİ 

YAYINLARI No: 67 

FITOKIMYASAL ANALİZLER 

Doç. Dr. 

Tanım, Miktar Tayini ve İzolasyon 

M. Koray SAKAR 

Hacettepe Üniversitesi 

Eczacılık Fakültesi 

ANKARA 

1991 

Prof. Dr. 

Mekin TANKER 

Ankara Üniversitesi 

Eczacılık Fakültesi

FİTOKİMYASAL ANALİZLER 

Tanım, miktar tayini ve izolasyon 

Doç.Dr. 

M.Koray SAKAR 

Hacettepe Ünlv. 


Prof.Dr. 

Mekin TANKER 

Ankara Ünlv. 


ANKARA 

1991 f- y- 

ÂRKnA (I ''Tnr'Trsj 

£c.k Fa.vUn^ji i,'' 1 ı 

Taı ıh : J^İMİS' 

Dt'.ıı L:i

ÖNSÖZ 

Bu kitabın özellikle eczacılık öğreniminde lisans ve yüksek lisans 

düzeyinde öğrenim gören öğrencilere bitkisel drogların kalite kontrolü 

ve bitkisel ilaç hammaddesi izolasyonu ile uğraşan eczacılara faydalı 

olacağını ümit etmekteyiz. 

Drogların kalite kontrollerinde makroskopik ve mikroskopik analizler 

yanında kimyasal ve fizikokimyasal analizler önemli rol oynamaktadır. 

Bu kitapta ele alınan drogların daha çok farmakope drogları olması tercih 

edilmiştir. Değişik etken maddelerine göre sınıflandınlan droglar o 

gruptaki etken maddeler hakkında kısa bilgiler verildikten sonra ele 

alınmıştır. Droglardan bahsederken drogların etken maddeleri ve 

kullanılışından da kısaca bahsedilmiş, daha sonra drogların tanıma 

reaksiyonları, elde etme yöntemleri, değişik miktar tayini yöntemleri ele 

alınmış, kimyasal reaksiyonlann mekanizmalarından bahsedilmiştir. 

Burada elde etme yöntemleri ve fotometrik miktar tayini yöntemlerinin 

daha iyi anlaşılması için bu konularla ilgili olarak kitabın başında kısa bilgiler 

de verilmiştir. 

M.K. SAKAR - M. TANKER 

Ankara, 1991

İÇİNDEKİLER 

DOĞAL MADDELERİN ELDE EDİLİŞİ 1 

DOĞAL MADDELERİN MİKTAR TAYİNİ 11 

ORGANİK ASİTLER 18 

- Fructus Cynosbati 21 

- Askorbik asit'in İ.T.K. ile inlecenmesi 22 

- Fructus Cynosbati'de vitamin C miktar tayini 22 

- MÜSİLAJLAR 27 

- Değer tayinleri 28 

- Şişme sayısının tayini 29 

- Histokimyasal tanıma yöntemleri 29 

- önemli oranda müsilaj taşıyan drogların şişme sayısı ve vizkozitesi 30 

- Flos Tiliae 31 

KARDİYOTONİK HETEROZİTLER 33 

- Folia Digitalis 35 

- Tanıma reaksiyonları 37 

- Folia Digitalis'in İ.T.K. ile incelenmesi 39 

- Folia Digitalis'teki toplam kardenolitlerin fotometrik miktar tayini 39 

- Folia Digitalis'te gitoksozit grubundaki heterozitlerin miktar tayini 41 

- Bulbus Scillae 43 

- Bulbus Scillae'nin İ.T.K. ile incelenmesi 44 

- Bulbus Scillae'den prosillaridin elde edilişi 45 

ANTRASENOZİTLER 46 

- Cortex Frangulae 48 

- Tanıma reaksiyonu 50 

IV

- Cortex Frangulae'deki antrakinon türevlerinin İ.T.K. ile incelenmesi 50 

- Cortex Frangulae'deki 1,8 dihidroksiantrakinonların glukofrangulin A 

olarak miktar tayini 51 

- Rhizoma Rhei 52 


- Radix Rhei'deki antrasen türevlerinin I.T.K. ile inlecenmesi 54 

- Radix Rhei'deki krizofanol, fiskiyon ve rein'in elde edilişi 54 

- Folia Sennae 56 

- Folia Sennae'nin İ.T.K. ile incelenmesi 56 

- Folia Sennaedeki sennozitlerin sennozit A ve B olarak miktar tayini 56 

- FLAVONOZİTLER 60 

- Flavonoitlerin tanıma reaksiyonları 63 

- Değişik fiavonoit gruplarının renk reaksiyonları 64 

- Pericarpium Aurantii 69 

- Hesperozit'in İ.T.K. ile incelenmesi 69 

- Pericarpium Aurantil'den hesperozit elde edilişi 70 

- Folia Betulae 71 

- Folia Betulae'deki flavonoitlerin İ.T.K. ile incelenmesi 71 

- Folia Betulae'den hiperozit elde edilişi 72 

- Folia ve Flos Crataegi 72 

- Flos ve Folia Crataegi'deki flavonoitlerin hiperozit olarak miktar 

tayini 73 

- Flos Malvae 75 

- Malvin Klorür'ün İ.T.K ile incelenmesi 75 

- Flos Malvae'den malvin'in malvin klorür olarak elde edilişi 75 

- Radix Liquiritiae'den likir'ıtozit elde edilişi 77 

- Likiritozit'in İ.T.K. ile incelenmesi 78 

SAPONOZİTLER 79 

- Saponinlerin tanıma reaksiyonları 81 

- Semen Hippocastani 83 

- Semen Hippocastani'deki essin'in fotometrik miktar tayini 85 

V

- Essin'in iyon değiştirici reçine sütunu yardımıyla elde edilişi 88 

- Essin'in İ.T.K. ile incelenmesi 89 

- Radix Liquiritiae 89 

- Radix Liquiritiae'deki glisirizik asidin fotometrik olarak miktar tayini 90 

- Radix liquiritiae'den 18 -fi-glisiretik asit elde edilişi 92 

FENİLPROPAN TÜREVLERİNİN PARÇALANMASIYLA MEYDANA 

GELEN BİLEŞİKLER 95 

- Folia Uvae-ursi 97 

- Folia Uvae-ursi'nin İ.T.K. ile incelenmesi 97 

- Folia Uvae-ursi'deki arbutozit'in iyodometrik olarak miktar tayini 98 

- Folia Uvae-ursi'deki arbutozitin fotometrik miktar tayini 100 

- Folia Uvae-ursi'deki metilarbutozit'in fotometrik miktar tayini 101 

KUMARİNLER 104 

- Fructus Ammi visnagae 106 

- Fructus Ammi visnagae'nin İ.T.K. ile incelenmesi 108 

- Fructus Ammi vlsnagae'dekl kellin'ln İ.T.K. ile ayrılmasından sonra 

yapılan miktar tayini 108 

- Fructus Ammi visnagae'deki kellin'in fotometrik miktar tayini 110 

TANENLER 111 

- Tanenlerin özellikleri 112 

- Tabaklama, astriksiyon 112 

-Kullanılışı 114 

- Tanenlerin tanıma reaksiyonlan 114 

- Radix Ratanhiae 117 


- Radix Ratanhiae'nin İ.T.K ile incelenmesi 118 

- Radix Ratanhiae'deki tanenlerin iyodometrik miktar tayini 119 

- Tanenlerin fotometrik miktar tayini 120 

- Tanenlerin gravimetrik miktar tayini 122 

- Droglardaki tanenlerin fotometrik miktar tayini 123 

VI

- Folia Melissae 124 

- Folia Melissae'den rosmarinik asit elde edilişi 125 

- Rosmarinik asit'in İ.T.K. ile incelenmesi 127 

SABİT YAĞLAR 128 

-Bazı bitkisel sabit yağlar 130 

- Sabit yağ içeren droglar ve sabit yağlar üzerinde incelemeler 132 

- Yağın bozulmuşluğunun (ransitleşmesinin) kontrolü 132 

- iyot indisi tayini 133 

- Asitlik indisi tayini 134 

- Sabunlaşma indisi tayini 135 

- Peroksit sayısı tayini 135 

- Sabunlaşmay an maddeler tay ini 136 

- Eczacılıkta kullanılan bazı sabit yağlar ile ilgili değerler 138 

- Sabit yağların ters faz kromatografisi ile teşhisi 139 

- Hidrolizden sonra sabit yağların İ.T.K. ile incelenmesi (yağ 

asitlerinin teşhisi) 140 

ALKALOİTLER 141 

- Cortex Chinchonae 143 

- Tanıma Reaksiyonları 144 

- Cortex Chinchonae'den kinin'in kinin sülfat olarak elde edilişi 147 

- Kınakına alkaloitlerinin İ.T.K. ile incelenmesi 148 

- Cortex Chinchonae'deki kinin ve kinkonin tipindeki alkaloitlerin 

fotometrik miktar tayini (Ph.Eur. III) 148 

- Folia Belladonnae 151 

- Tropan alkaloitlerinin tanıma reaksiyonu 153 

- Folia Belladonnae'nin İ.T.K ile incelenmesi 153 

- Folia Belladonnae'deki atropin ve hiyosiyamin'in fotometrik 

miktar tayini 156 

- Folia Belladonnae'den l-hiyosiyamin elde edilişi 158 

-Radix Rauwolfiae 159 

- Radix Rauwolfiae alkaloitlerinin İ.T.K. ile İncelenmesi 161 

VII

- Radix Rauvvolfiae'deki alkaloitlerin fotometrik yöntemle rezerpin 

üzerinden miktar tayini 162 

-Radix Ipecacuanhae 164 


- Radix Ipecacuanhae alkaloitlerinin İ.T.K ile incelenmesi 167 

- Radix Ipecacuanhae'deki alkaloitlerin miktar tayini 167 

- Herba Chelidonii 169 

- Herba Chelidonii alkaloitlerinin İ.T.K. ile incelenmsi 171 

- Herba Chelidonii'deki kelidonin'in fotometrik miktar tayini 171 

- Folia Theae 174 


- Saflık kontrolü 176 

- Metilksantinlerin İ.T.K ile incelenmesi 177 

- Metilksantinlerin fotometrik miktar tayini 177 

- Folia Theae'den kafein elde edilişi 179 

TERPENLER 181 

- Terpenlerin biyogenezi 183 

- Radix Dauci crotae 184 

- Radix Dauci carotae'den a - fi-karotenlerin elde edilişi 184 

- a - p-karotenin İ.T.K. ile incelenmesi 185 

- Oleum Maydis embriyonis 186 

- p - sitosterol'un İ.T.K. ile incelenmesi 186 

- Oleum Maydis embryonis'ten p - sitosterol elde edilişi 187 

UÇUCU YAĞLAR 189 

-Özellikleri 190 

- Herba Thymi 192 

- Herba Thymi'nin İ.T.K ile incelenmesi 193 

- Oleum Thymi'deki fenolik maddelerin emerson reaksiyonu ile 

miktar tayini 194 

- Flos Chamomillae 196 


VIII

- Oleum Chamomillae'nin İ.T.K. ile incelenmesi 197 

- Oleum Chamomillae'deki matrisin'in fotometrik olarak miktar 

tayini 199 

- Flos Miillefolii 200 

- Oleum Millefolii'nin İ.T.K. ile incelenmesi 200 

- Flos Millefolii'den ahillin elde edilişi 201 

İRİDOİTLER 202 

- İridoit heterozitleri 203 

- Sekoiridoit heterozitleri 206 

- Heterozidik olmıyan iridoitler 207 

- İridoit taşıyan droglarda değer tay in i 208 

- Droglardaki acı lezzetli maddelerin sınır değerlerinin tayini 210 

- Radix Gentianae 210 

- Radix Gentianae'nin acılık değer tayini 212 

- Radix Gentianae'nin İ.T.K ile incelenmesi 212 

KESKİN BAHARLI BİLEŞİKLER 214 

- Rhizoma Curcumae xanthorrhizae 215 


- Rhizoma Curcumae xanthorrhizae'nin İ.T.K. ile incelenmesi 216 

- Rhizoma Curcumae xanthorrhizae'de kurkumin olarak hesaplanan 

disinnamoilmetan türevlerinin fotometrik miktar tayini 217 

KISALTMALAR 219 

GENEL KAYNAKLAR 221 

IX

YAZARLARIN TEŞEKKÜRÜ 

Bu kitabın basılmasını destekliyen 

Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi 

Dekanlığına; 

Bilgisayar-daktilografi işini büyük 

bir titizlikle yapan Bayan Leman Toprak'a 

alanen ve tekrar teşekkür ederiz.

DOĞAL MADDELERİN GENEL ELDE EDİLİŞİ 

Farmasötik preparatlarda, genel olarak toz drog veya madde karışımları 

yerine saf madde kullanılması yönünde bir eğilim vardır. Bu bakımdan 

etken maddelerin elde edilişi önem kazanmaktadır. Drog veya madde 

kanşımları yerine saf ve tek madde kullanımını gerektiren hususlar 

şunlardır: 

a) Drogta etken maddelerin eşit olmıyan miktarlarda ve karışım halinde 

bulunması nedeniyle dozaj ayarlanması yapılamaz, örnek: Digitalis 

enfüzyonu ve digitoksin tableti mukayesesinde olduğu gibi. 

b) Etken maddenin, bitkide istenmeyen maddelerle birlikte bulunması 

ve bu yabancı madde oranlarının yüksek oluşu nedeniyle toplam 

ekstrede gerekli olan yüksek dozaj uygulaması yapılamaz. Bu durum 

birçok antibiyotik ve vitaminler için geçerlidir. 

c) Ekstredeki etken madde barsak cidarında tamamen rezorbe edilmeyebilir 

ve büyük bir kısmı rezorbsiyondan önce parçalanabilir. Saf 

etken madde ile ise parerrteral uygulanabilen ilaçların hazırlanması 

mümkündür (Strofantozit ve lobelin'de olduğu gibi). 

d) Saf etken maddelerin araştırılmasıyla çoğunlukla yeni farmakolojik etkilerinin 

bulunabilmesi böylece etken maddenin klinik uygulama 

alanının genişlemesi mümkündür (Lobelin'in dolaşım sistemi analeptiği 

olarak kullanılışının, reserpin'in psikosedatif etkisinin ortaya çıkanlması 

gibi). 

1

e) Etken maddelerin izolasyonu ile etken madde konstitüsyonunun 

açıklanması, bunun sentez veya yarısentez yolu ile daha ucuz (mesela 

kortizon) veya daha iyi etkili ilaç hammaddesi hazırlanmasını mümkün 

kılar (mesela Lokal anestezikler). Bu nedenlerden dolayı doğal maddelerin 

elde edilişi için değişik metodlann bilinmesi gereklidir. 

Eğer etken madde taze drogtan hemen elde edilmiyecekse, droglardaki 

enzim faaliyetlerinden korunmak için mümkün mertebe hızla kurutulur 

veya enzimler alkolle denature edilir. Fakat bazen enzimatik prosesler 

arzu edilinmektedir. Mesela Cortex Frangulae'de emetik etki eden maddelerin 

enzimatik olarak parçalanması gibi. 

Etken maddeler bitkide genellikle % 00,1-2 arasında bulunmaktadır. 

Bunun için önce istenmeyen maddeler (klorofil, pektin, protein, anorganik 

tuzlar, karbonhidratlar, yağlar v.s.) aynlmalıdır. 

Kaynama noktası düşük uçucu maddeler taze veya kurutulmuş 

materyalden subuharı distilasyonu veya bazı durumlarda sublimasyona 

ayrılabilmektedir. 

Doğal maddeler bitkide değişik çözeltilerle maserasyon, digestiyon, 

perkolasyon, Soxhlet cihazında ekstraksiyon, mekanik karıştırıcılarla 

ekstraksiyon, ultrasonik cihazla ekstraksiyon, elektriksel enerji 

yardımıyla ekstraksiyon, karşı akımlı ekstraksiyon, sıvı veya kritik üstü 

gazla ekstraksiyon gibi değişik ekstraksiyon metoduyla ekstre edilmektedir. 

Çözeltilerle ekstraksiyon; elde edilecek olan maddelerin iyonik 

karakterine ve relatif çözünürlüğüne dayanır. Burada uygun bir solvan 

seçimi ve uygun bir PH önemli bir faktördür. Alkaloitler, fenolik maddeler 

ve asitler belirli bir PH'da organik çözeltilerle selektif olarak sulu 

çözeltiden çekilebilmektedir. 

Zenginleştirilmiş etken maddenin benzer yapıdaki madde grubundan 

ayrılması veya diğer maddelerden saflaştırılması için; 

a) İki sıvı faz arasında partisyon (ayırma hunisiyle tüketme, karşı akımlı 

partisyon). 

2

) Fraksiyonlu kristalizasyon veya değişik solvanlaıia kristaiizasyon. 

c) Kromatografik yöntemler uygulanır. 

Kromatografik yöntemler şunlardır: 

1) Sıvı kromatografisi: Klasik açık kolon kromatografisi, basınçlı sıvı 

kromatografisi, kağıt kromatografisi, klasik ve santrifüjlü ince tabaka 

kromatografisi, iyon değiştirici reçine kromatografisi, jel kromatografisi. 

2) Gaz kromatografisi: Adsorbsiyon gaz kromatografisi, partisyon 

gaz kromatografisi. 

3) Elektrokromatografisi: Elektroforez. 

Bazı durumlarda ise izole edilen maddeler sadece tuzları; asetil, metil, 

berızil, nitro türevleri veya kompleksleri hazırlanarak temizlenir. 

İzole edilen maddelerin saflık kriterleri: 

- Erime veya kaynama noktalan, UV-spektrumu, IR-spektrumu, optik 

çevirmesinin test maddeleri veya literatürle mukayesesi. 

- Test maddesiyle izole edilen madde karışımının depresyon 

meydana getirmemesi. 

- İki dimensiyonlu ince tabaka kromatografisinde değişik solvan sistemiyle 

tek leke vermesiyle anlaşılır. 

Maddelerin kristalizasyonu: 

Kristallendirilmesi istenen maddeyi içeren çözelti yavaşça buharlaştınlır 

ve konsantre çözelti halinde kalın cidartı eriermeyerde oda 

sıcaklığında veya buzdolabında kristalizasyona bırakılır. 

Erlenmeyerin iç cidanna bir cam çubukla sürtmek suretiyle genellikle 

kristalizasyon hızlandırılır. Eğer çöken madde amorf, renkli ve tamamen 

3

saf değilse tekrar aynı veya başka bir çözelti karışımıyla kristallendirilir. 

Çözelti kanşımlannın kullanılması halinde izole edilen madde çok az 

hacımda iyi çözündüğü bir solvanda çözülür ve ısıtılır. Bu çözeltiye izole 

edilen maddenin az çözündüğü solvandan damla damla ilave edildiğinde, 

damlanın çözeltiye düştüğü yerde oluşan çökeltinin hemen 

tekrar çözündüğü ana kadar işleme devam edilir. 

Tekrar kristalizasyon için daha çok su, etanol, metanol, aseton, benzen, 

petrol eteri veya bu çözeltilerin karışımı kullanılır. Kurutulan maddenin 

yuvarlak cam balon içinde su banyosunda doyurulmuş bir çözeltisi 

hazırlanır. Gerekli ise bir spatül ucu aktif kömür ilave edip kaynayıncaya 

kadar ısıtılır, sıcakken filtre edilir. Berrak çözelti tekrar kristalizasyona tabi 

tutulur. Madde filtreli konik porselen hunide toplanır ve vakumlu 

desikatörde kurutulur. 

Açık kolon kromatografisi: 

Açık kolon kromatografisi bir karışımdaki maddelerin herbirini 

preparatif ölçüde ayırmak ve izole etmek için kullanılan önemli bir metoddur. 

Her kolon kromatografisindeki temel prensip küçük partiküllü katı 

madde yere dikey şekilde kolona doldurulur. Çözünen maddeler geçici 

olarak stasyoner fazda tutunur ve bir solvanla tekrar çözünen madde 

elüe edilir. 

Taşıyıcı materyale göre 5 çeşit kolon kromatografisi vardır. 

4 

1- Adsorbsiyon kromatografisi 

2- Partisyon kromatografisi 

3- İyon değiştirici kromatografisi 

4- Jel kromatografisi 

5- Biyoaffinite kromatografisi.

Bir çok izolasyonda bugün genellikle adsorbsiyon kromatografisi 

kullanılmaktadır. Bir adsorbsiyon kolon kromatografisinde kolonun 

ayırma kabiliyeti; kolonun uzunluğuna, mobil fazın akış hızına, 

adsorbanın cinsine, aktivite derecesine, partikül büyüklüğüne, 

temperatura, solvanın polaritesine ve kolonun yüklenmesine bağlıdır. 

Ticarette bulunan adsorbanlann partikül büyüklüğü 200 ila 500 n{100- 

200 mesh) arasındadır. Partikül büyüklüğü 50 ila 150 p, arasında olanlar 

çok ince ayınm yapmak için katlanılır. 

Homojen,küresel partiküllerle düzgün bir şekilde doldurulmuş kolonda 

mobil faz düzenli bir akış gösterir. Adsorbandaki partiküller küçüldükçe 

mobil fazın akış hızı azalır. Partiküller arası boşluklar çok az olduğundan 

difüzyon da az olacaktır. Bu durumda moleküllerin ayırımı net bir şekilde 

olur. 

Elüsyon çözeltisi akış hızı gözönünde tutulduğunda değişik partikül 

büyüklüğünde aynı kromatografik sistemde 2 maddenin ayırımı 

aşağıdaki şekildeki gibidir, (şekil. 1) 

Kieselgel çok değişik maddelerin ayınmında kullanılırken, aluminyum 

oksit; alkaloit ve pigmentlerin, poliamid; fenolik maddelerin, aktif kömür; 

karbonhidratların kromatografisinde tercih edilmektedir. 

Önemli adsorbanlar şunlardır: 

Kieselgel (Merck): 0.25-0.5 mm ve 0.02-0.05 mm, aluminyum oksit 

(Woelm); I bazik PH=10, II nötral PH=7.5, III asidik PH=4.0 

Poliamid SC-6 (e -aminokaprolaktam (Macherey, Nage!) 

Kolonlar: Preparatif amaçla cam kolonun ucunda çözeltinin akış hızını 

ayarlamak ve kolonun doldurulmasına yardımcı olmak üzere çam musluk 

bulunur. Cam kolonların uç kısmına yerleştirilen cam süzgeç sadece 

5

çok ince adsorbanlar için geçerlidir. Süzgecin tıkanmaması için bir filtre 

kağıdı yerleştirilmelidir. 

Kolon mekaniği ve ayrılan maddeleri tanıma sının bakımından ayınmın 

iyileştirilmesi için gelişigüzel uzunlukta kolon seçilmemelidir. Çok uzun 

kolonlarda elüen çok fazla mukavemet gördüğü için elüsyon zamanı 

artar ve ayrılan madde pikinin genişlemesi ile tanıma sınırı altındaki konsantrasyona 

ulaşır. Kolonlar mümkün olduğunca kısa seçilmelidir. Bilin- 

6

meyen madde kanşımlannda gerekli olan kolon uzunluğu ön deneme 

ile bulunur. 

Pratik bir kaide olarak preparatif ayırımlarda 100 ila 1000 misli stasyoner 

faz kullanılır. Eğer adsorbanın yoğunluğu belli ise ne kadar büyüklükte 

kolon gerektigi belli olacaktır (Kieselgel 2 ml/g, aluminyum oksit 1 ml/g). 

Kieselgel kolon kromatografisinde uçucu yağlardaki hidrokarbonlu terpenlerin 

oksijenli terpenlerden ayrılması için her 10 g kieselgel için 1 g 

uçucu yağ tatbik edilebilmektedir. Kolonun boyutları değişebilir. Boyçap 

oranı 10:1 ile 20:1 arasında olmalıdır. 

Ayırma kolonu öyle seçilmelidir ki kolonun 2/3 dolu olmalıdır. Kolonun 

boş olan kısmı solvanı doldurmak için kullanılır. 

Kolonun hazırlanması: Poliamid haricinde diğer adsorbanlar ön işlemsiz 

kullanılır. Poliamid tozu önce birkaç saat su ile ardından metanolle 

yıkanarak monomer kısımları uzaklaştırılır. 

Adsorbanlar kolona genelde çözelti ile ıslatarak doldurulur. Burada 

elüsyonda kullanılacak olan solvanla adsorban mümkün mertebe iyi 

karışıncaya ve bulamaç kıvamına gelinceye kadar çalkalanır, pamuk 

veya cam süzgeçle ucu tıkanmış olan kolona doldurulur. Solvanın fazlası 

musluktan akıtılır ve yine bulamaç kolona ilave etmeye devam edilir. Bu 

prosedür adsorban kolonda belirli seviyeye gelinceye kadar devam 

eder. Kolondaki hava kabarcığını dışan çıkarmak için musluğu açık 

durumda olan kolona tahta çubukla hafif vurulur. Eğer adsorban 

bulamaç yaptığımız çözeltiden değişik bir çözeltiyle elüe edilecekse 

kolon dolduktan sonra bu yeni çözeltiyle yıkanmalıdır. Kolon doldurul- 

7

duktan sonra üzerine filtre kağıdı, cam pamuğu veya ince tabaka halinde 

kum yerleştirilerek adsorban yüzeyinin tahrib olması önlenir. Elüsyon 

esnasında kolonda adsorban üzerinde daima çözelti bulunmalıdır. 

Kolonun kuruması halinde adsorbanda büyük kanallar oluşacağından 

kolonun ayırım prosedürü bozulacaktır. 

Maddelerin kolona yerleştirilmesi ve elüsyon: Ayrılacak maddeler çözelti 

veya kuru toz halinde tatbik edilir. 

Çözelti halinde tatbik için, madde kanşımı çok az miktarda elüsyon 

çözeltisiyle çözülür ve dikkatle bir pipet yardımıyla kolona aktanlır. Bu 

çözelti adsorban tabakası yüzeyinde birkaç mm kalınlıkta olmalıdır. 

Çözelti tamamen adsorban tarafından emildiğinde elüsyon çözeltisi 

ilave edilir. Kuru toz halinde tatbik için, ayrımı yapılacak madde kanşımı 

elüsyon sırasında çok zor çözünüyor ise madde uygun bir çözeltide 

çözülür. Bu çözeltiye az miktarda adsorban ilave edilerek iyice karıştırılır 

ve çözelti vakumlu desikatorde uçurulur. Kuru toz kolonda adsorbanın 

üzerinde dağıtılarak ve üzerine bastırılarak yerleştirilir. Elüsyon 

çözeltisinin akış hızı 30 damla/dakikadan fazla olmamalıdır. Çözücünün 

polaritesi gerektiğinde tedricen arttırılmalıdır. Yavaş elüsyon ayırımın etkisini 

arttırır. 

Kolonda ayırma esnasında maddeler eğer floresans veriyorsa fraksiyonlar 

UV-lambasıyla, değilse ince tabaka kromatografisi ile kontrol 

edilir. Maddelerin fraksiyonlanmasında eşit hacımdaki fraksiyonlar (25 

ml-50 ml gibi) toplanır. Eğer kolon spektrofotometreye bağlı ise alet 

ayrılması istenen maddenin maksimum dalga boyuna ayarlanır. Maddenin 

hangi fraksiyonlarda geldigi yazıcı tarafından tespit edilir. Aynı 

maddenin geldiği fraksiyonlar birleştirilerek rotavaporda uçurulur. 

8

Tablo 1: Sotvanlann önemli özellikleriyle birlikte elüotropik »erişi 

Solvan Elüsyon gücü Dielektrik Viskozite Kullanılabilir eri düşük 

AfeO'g SiO"2 

Pentan 0,00 0,00 

n-Hekzan 0,01 

n-Heptan 0,01 

İzooktan 0,01 

Siklohekzan 0,04 

Karbontetraklorür 0,18 0,11 

Di-izo-propil-eter 0,28 

Toluen 0,29 

n-propilklorür 0,30 

Benzen 0,32 0,25 

Etilbromür 

Dietileter 

Kloroform 

0,37 

0,38 0,38 

0,40 0,26 

Diklormetan 0,42 0,32 

Tetrahüdrofuran 0,45 

Etiiendikiorür 0,49 

Sabitesi -n(20°C) dalga boyu (nm olarak) 

1,84 

1,88 

1.92 

1,94 

2,02 

2,24 

3,88 

2,38 

7.7 

2,28 

9,34 

4,33 

4.8 

8.93 

7,58 

10,7 

0,235 

0,33 

0,42 

0,50 

0,98 

0,97 

0,37 

0,59 

0,35 

0,65 

0,39 

0,23 

0,57 

0,44 

0,46 

0,79 

200 

200 

200 

200 

210 

265 

200 

290 

225 

290 

230 

220 

250 

250 

250 

230

Metiletilketon 0,51 18,5 0,4 330 

Aseton 0,56 0,47 21,4 0,32 330 

Dioksan 0,56 0,49 2,21 1,54 220 

Etilasetat 0,58 6,11 0,45 220 

Metil asetat 0,60 6,68 0,37 260 

Nrtrometan 0,64 35,9 0,65 380 

Asetonitril 0,65 0,50 37,5 0,73 210 

Piridin 0,71 12,4 0,94 310 

n-Propanol 0,82 21,8 2,3 200 

Etanol 0,88 25,8 1,2 200 

Metanol 0,95 33,6 0,6 200 

Glikol 1,11 33,7 19,9 200 

Su çok büyük 80,4 1,00 180 

Formamit " 110 3,6 

Asetik asit ' 6,1 1,26 

* Strain, H.H. Chromatographic Adsorption Analysis VVİley - Interscience, New York,1942 

" Snyder, LR. Principles of Adsorption Chromatography M. Dekker, New York, 1968 

10

DOĞAL MADDELERİN MİKTAR TAYİNİ 

Snektrofotometri: 

Spektroskopik metodlar, doğal maddelerin teşhisi ve yapı 

aydınlatılmasında önemli bir yöntem olup, drog etken maddelerinin miktar 

tayininde de sık sık bu metodlardan yararlanılmaktadır. Eğer molekül, 

elektromanyetik dalgalarla ışınlanırsa, enerjinin büyüklüğüne göre veya 

başka bir deyişle dalga boylanna göre değişik etkiler gözlenir, özellikle 

molekülün elektron sisteminin uyanlmasıyla drogdaki etken maddelerin 

teşhisi ve yapı tayini mümkün olur. Değerlik elektronlannın görünür (Vis.) 

ve UV bölgedeki uyarım UV-Vis spektroskopisinin temelidir. 

a) Görünür Bölge (400-800 nm) ve UV-Bölge (200-200 nm) deki 

Spektroskopi 

Elektronlann uyarımı ile, enerji düzeyi düşük elektronlar a ,ır ve n orbitalinden, 

enerji düzeyi yüksek alana giderlerki bunlar o* ve ir* orbitali 

olarak adlandınlır (şekil 2). 

Aşağıdaki geçişler UV ve görünür bölgede mümkündür. 

1- CT-»(r* geçişi: C-C bağında bulunan, değerlik elektronlar 

a-+o* geçişi için çok fazla enerjiye ihtiyaç duyar. 

Absorbsiyon 170 nm altında meydana gelir. Bu dalga boyu UV-spektroskopisinin 

ölçüm alanı dışındadır. Bu yüzden UV-alanında absorbsiyon 

11

meydana gelmez. 

şekil: 2 Molekül orbitali ve elektronların geçişi 

2-n -ur* geçişi: 0,N,S ve halojen gibi heteroatom içeren doymamış 

bileşiklerde olduğu gibi serbest n-elektronların geçişi için daha düşük 

bir enerji (180-200 nm) gereklidir. 

3- a) % TI* geçişi: C-C çift ve üçlü bağlı olan maddelerde olduğu gibi 

(izole) elektronların uyanlmış ir* durumuna geçmesi için az enerji 

gerekir (190-215 nm). Ne kadar fazla bağlarla konjugasyon varsa o 

kadar az geçiş enerjisine ihtiyaç vardır, yani absorbsiyon uzun dalga 

boyundaki ışıtaa olur. Eğer konjuge sistem kafi derecede uzun ise absorpsiyon 

görünür ışık alanına kayar ve madde renkli olarak gözükür. 

Mesela karotinoitlerde olduğu gibi. 

b) n—n* geçişi: Çifte bağlı heteroatomlarda (keto ve aldehitdeki C-O 

heterosikliklerde -N= gibi) n-elektronların ir* geçişinde çok az enerjiye 

ihtiyaç vardır(275-300 nm). Aynca burada çift bağlardan dolayı n—tt* 

12

geçişi de olur, fakat bu

E=E %11cm.c.d 

E %1icm maddenin molekül ağırlığına bağlı değildir, bu yüzden molekül 

ağırlığı bilinmeyen maddeler için de kullanılır. Bilinen bir konsantrasyonda 

bir madde çözeltisinin ekstinksiyonu ile (e) tayin edilebilir. 

e = E/c.d I. mol" 1. cm" 1 

e = Her madde için sabittir ve organik moleküllerin yapı 

aydınlatılmasında ve teşhisinde kullanılır. Dien ve a,p doymamış keton 

gibi basit konjuge kromoformlann değeri 10.000 ila 20.000 arasındadır. 

Konjuge sistemin artması ile e değeri de büyür ve aynı zamanda absorbsiyon 

maksimum yüksek dalga boyuna kayar. 

Ketonlann n -»ir* geçişleriyle az şiddekli olarak 270-350 nm'de absorbsiyon 

bandı görülür e değeri 10-100 arasındadır. Aromatik sistemde 

bandlann e değeri 1000-10.000 arasındadır. Aromatik halkadaki 

sübstitüentler e değerini 10.000'in üzerine yükseltir. 

Drog etken maddelerinin miktar tayininde, duyarlık ve basitliğinden 

dolayı, spektrofotometri çok kullanılır. UV-absorbsiyon maksimumu 

gösteren madde, doğrudan UV-alanında ölçülür. Drogta bulunan her bir 

etken madde, eğer yan maddelerle aynı UV-alanında absorbsiyon 

göstermiyorsa, miktar tayini yapılabilir. Fakat bu her zaman mümkün 

değildir. Bunun için önce kromatografik metotlarla ön ayırım yapılır veya 

her bir etken madde gerekli bir reaksiyonla yan maddelerle reaksiyona 

girmeyen ve daha büyük dalga boyuna kayan renkli bir madde haline 

çevrilir. Eğer miktar tayini yapılacak maddenin UV-alanında bir absorbsiyonu 

yoksa uygun bir renk reaksiyonundan istifade edilir. (Örnek; 

Folia Digitalis purpureae, Semen Hippocastani'deki etken maddelerin 

miktar tayini).Bazı durumlarda renkli kompleks bir organik çözücüyle 

çalkalanarak sulu çözeltideki yan maddelerden kurtanlır. (Folia Uvaeursi, 

Herba Thymi'de olduğu gibi). Böyle bir renk reaksiyonuyla molar 

ekstinksiyon anar ve teşhis sının da yükselmiş olur. 

14

) Alet ve ölçme Tekniği: 

Ticarette bulunan spektrofotometreler 200-800 nm arasındaki dalga 

boylanndadır. Görünür ışık (400-800 nm) bir ampulle (Tungsten-teli), 

UV ışığı (200-400 nm) hidrojen ve dötoryum lambası ile elde edilir. Bir 

prizma yardımıyla elde edilen monokromatik ışık, numunenin 

bulunduğu küvete gelir. Küvetten çıkan alıcı tarafından (Fotomultipler) 

elektrofiziksel sinyal haline çevrilir. Tek ışınlı olduğu gibi, çift ışın yollu 

(double beam) spektrofotometreler de vardır. Çift ışın yollu fotometrede 

ışın ikiye ayrılır bunlardan biri analiz çözeltisine, diğeri de mukayese 

çözeltisine gelir. Mukayese çözeltisinin absorbsiyonu analiz çözeltisinin 

absorbsiyonundan otomatik olarak çıkarılır. 200 nm üzerinde absorbsiyon 

göstermiyen veya çok az absorbsiyon gösteren solvanlar 

kullanılır. Bu amaçla daha çok metanol, % 96'lik etanol, siklohekzan, 

asetonitril, hekzan ve kloroform kullanılır. Analiz çözeltisinin konsantrasyonu, 

molar ekstinksiyon sabitesine göre ayarlanır. Solvan etkisiyle 

absorbsiyon aşağıya (hipsokrom) veya yukarıya (batokrom) 

kayabilir. Normal cam küvet UV ışığını geçirmediğinden bütün UV 

alanında ölçümler, kuvarts küvetle yapılmalıdır. 

Görünür ve UV spektroskopisi daha çok miktar tayini için ve nadiren 

teşhis reaksiyonu için kullanılır. Bîr drog ekstresinde etken maddelerin 

absorbsiyon maksimumlan farklı ise yan yana miktar tayini yapılabilir, 

(örnek: Cortex Chinchonae). Farmakopelere göre miktar tayini, indirek 

olarak ince tabaka kromatografisinde işaretlenmiş madde zonlarının 

kazınmasıyla yapılır. Tatbik edilecek olan drog ekstresinin miktan, drogta 

etken maddelerin beklenen miktanna veya miktarı tayin edilecek olan 

maddenin spesifik ekstinksıyonuna göre ayarlanır. Madde zonlan, İ.T.K. 

plağından kazındıktan sonra, maddenin bulunmadığı kısımdan da aynı 

büyüklükte bir zon kazınır ve uygun bir solvanla elüe edilir. Kazınacak 

madde miktari, ekstinksiyon katsayısına göre ve ekstinksiyon 0.2-0.8 

arasında olacak şekilde ayarlanır, ölçülen ekstinksiyon yardımıyla maddenin 

konsantrasyonu aşağıdaki şekilde hesaplanır. 

15

1) Eğer e biliniyorsa 

Ex=e.Cx.d. Cx = Ex/e.d Lmol" 1 

veyaE %11cm biliniyorsa 

Ex = E %1 1cm .Cx. d 

Cx =Ex/E %11cm.d 

2) Mukayese çözeltisi yardımıyla 

Eğer e veya E %1ıCm bilinmiyorsa miktar tayini, mukayese çözeltisi 

yardımıyla yapılır. Aynı kalınlıktaki küvetle, mukayese çözeltisinin 

ekstinksiyonu ve analiz çözeltisinin ekstinksiyonu için Lambert-Beer 

yasası geçerlidir. 

Ev=e.Cv.dv Ex = e. Cx . dx 

Ex/Cx.dx= Ev/Cv.dv 

Küvet kalınlığı aynı ve aynı madde olduktan için d ve e atılır. 

Ex/Ev =Cx/Cv Cx = Cv. Ex/Ev 

C* = drog ekstresindeki % madde miktarıdır. 

C v= mukayese çözeltisinin konsantrasyonu 

3) Kalibrasyon eğrisi yardımıyla 

Standart madde ile değişik konsantrasyonlarda çözeltiler hazırlanır. 

Diyagramda konsantrasyon (C), E'nin fonksiyonu olarak okunur. Analiz 

16

çözeltisinin konsantrasyonu ise bu eğri yardımıyla bulunur.

ORGANİK ASİTLER 

Alifatik organik asitler serbest, tuz, lakton ve ester halinde birçok 

drogun bileşimine girer. Gıda olarak kullandığımız meyva ve meyva 

sularının ana etken maddesi serbest asit veya bunun tuzu ya da esterleridir. 

Aynca organik asitler, sabit yağlar ve mumlarlada ester halinde 

bulunur. 

Gıda olarak kullandığımız meyvalarda çoğunlukla malik ve sitrik asit, 

bazen de tartarik asit bulınur. 

L-(-)-Malik asit, Rosaceae meyvalannda mesela vişnede %1.8, elmada 

%0.5-1.5, böğürtlende %0.9 bulunur. Malik asit elde edilişinde ise daha 

çok Sorbus aucuparia L kullanılmaktadır. 

Sitrik asit ise ahududunda %1.6, limonda %9 bulunur. Sitrik asit elde 

edilişi zamanımızda büyük miktarda mikrobiyolojik yolla Aspergillus 

niger (Aspergillaceae) fungusu yardımıyla yapılmaktadır. Bu fungus 

sakaroz veya glukozu %90 (endüstride %60) oranında sitrik asite 

dönüştürmektedir. Bir kısım sitrik asit ise limondan elde edilmektedir. 

L(+)- Tartarik asit, malik asit yanında Vitis vinifera L. (Vitaceae) 

meyvalannda bulunur. Üzümde bir kısım tartarik asit, potasyum hidrojen 

tartarat halindedir. Şarap hazırlanması veya depolanması esnasında bu 

zor çözünen tuz şarap taşı olarak aynltr. Temizlenmiş şarap taşı (Tartarus 

depuratus) laksatif clarak kullanılır. 

Organik meyva asitleri ve bunlann tuzları barsakta çok yavaş rezorbe 

olmaktadır. Bu yüzden meyva suları ve organik asitçe zengin meyvalar 

18

ozmatik etkili laksatiflerdir. Resorbe edilen asitler (özellikle tartarik asit) 

vücutta çok az biyotransformasyona uğramakta, büyük bir kısmı 

değişmeden böbreklerden atılmaktadır. Meyva suları; özellikle üzüm 

suyu içerdiği organik asitlerden dolayı şişmanlamaya meyilli olanlarda, 

kronik obtipasyonda, kronik deri hastalıklarında ve kan temizleyici olarak 

kullanılır. Bazı meyva suları özellikle kiraz suyu ve ahududu suyu 

eczacılıkta tad düzeltici şurup hazırlanmasında kullanılır (Sirupus Cerasi 

ve Sirupus Rubi Idaei). Diğer yandan yaygın bir organik asit olan askorbik 

asit (Vitamin C) kuşbumunda (%0.5-1.7), yabani iğdede (%0.2-0.9), 

siyah frenk üzümünde (%0.1-0.15) ve Citrus meyvalarında (%0.04-0.1) 

bulunur. Bitkilerde sıkça rastlanan diğer organik asitler; izositrik.akonitik, 

süksinik, fumarik, oksalasetik, a-ketoglutarik, formik, asetik, oksalik, 

malonik, şikimik ve kinik asit gibi asitlerdir. 

Bitkisel organik asit karışımının analizi için kağıt kromatografisi uygun 

bir yöntemdir. Bu karışımların iki dimensiyonlu kağıt kromatografisi ile 

analizi yapılabilir. İki dimensiyonlu kağıt kromatografisi için çözücü sistemi 

olarak %75 lik etanol-IM NH4 OH (19:1) ve n-butanol-formik asit-su 

(4+1+5) kullanılır. Kağıdın sürüklenmesinden sonra bütün formik asit 

uçuncaya kadar kurutulur. Kağıda daha sonra bromtimol mavisi (0.04 g 

bromtimol mavisi 100 ml 0.01 M NaOH de çözülerek hazırlanır) ile asitler 

sarı zemin üzerinde mavi lekeler halinde görülür. 

Trikarboksilik asitler ise piridin-asetik anhidriti (7:3) reaktifi ile tanınabilir. 

Sitrik ve izositrik asit san, akonitik asit kahverengi sarı, fumarik asit ise 

sarı - kahverengi renk verir. 

Bazı organik asitlerin kağıt kromatografisi ile ayınmı 

Met od : Yükselen 

Tabaka: Kağıt 

Çözücü sistemi: n-butanol+formikasit+su (4+1+5) 

Tartarik asit Rf=0.22 

19

20 

Sitrik asit Rf=0.37 

Malik asit Rf=0.45 

Malonik asit Rf=0.63 

Süksinik asit Rf=0.74 

Fumarik asit Rf=0.89 

COOH 

I 

CHOH 

I 

CH, 

I 

COOH 

Kinik asit Şikimik asit 

Malik asit 

Monokarboksilik asitler 

COOH 

I 

CH, 

I 

COOH 

Malonik asit 

HOOC-CH 

II 

CH—COOH 

Fumarik asit 

Dikarboksilik asitler 

co—, 

I 

COH I 

COH 

I 

HC 

HOCH 

I 

CH2OH 

Askorbik asit 

COOH 

I 

CH-, 

CH, 

ı 2 

COOH 

Süksinik asit

COOH 

CH, 

HO —C—COOH 

f 

CH, 

I 

COOH 

Sitrik asit 

COOH 

CH, 

H—C— COOH 

I 

HOCH 

I 

COOH 

izositrit asit 

Trikarboksilik asitler 

FRUCTUS CYNOSBAT1. (Kuşburnu mevvası) 

COOH 

I 

CH? 

I 

C—COOH 

II 

CH 

I 

COOH 

Akonltik asit 

Drog, Rosa canina L (Rosaceae)'den elde edilir. Etken maddeleri 

vitamin C (%0.5-1.7), vitamin B1 ve B2, karotenoitler (likopin, rubiksantin, 

zeaksantin), flavonoitler, organik asitler (%3.5, malik, sitrik asit gibi), 

tanen (%2-3), pektin (%11 -13) ve şeker (%10-13) dir. Drog diüretik olarak 

kullanılır. 

Drogun içerdiği askorbik asit mide-barsak sisteminde saf vitamin C'ye 

nazaran daha az okside olmaktadır. Bu yüzden organizma daha iyi istifade 

etmektedir. Bunun nedeni bitkide askorbik asitle beraber bulunan 

flavonoitlerin oksidasyonu önlemesidir. 

Vitamin C vücuttaki metabolizmalarda önemli rol oynar. C vitamini 

eksikliğinde skorbit meydana gelir. Vitamin C hamilelikte, enfeksiyon 

hastalıklarında ve derideki yaraların iyileşmesinin gecikmesi hallerinde 

kullanılır. 

H 

H— Ç^H 

Vitamine ch2oh 

21

L-Askorbik asit 2 tane asimetrik C atomu taşır (C4 ve C5). 4 optik izomeri 

mümkündür. 

Vitamin C ise L-ksiloaskorbik asittir. Diğer 3 izomerinden D-aroboaskorbik 

asit, A.B.D.'de gıda sanayiinde antioksidan olarak kullanılmaktadır. 

L-Askorbik asitte C-3 te asidik bir OH grubu (pKA=4,17)vardır. Askorbik 

asit kuvvetli bir redüktördür. Fehling çözeltisini ve amonyaktı AgNOa'i 

oda sıcaklığında redükler. 

Askorbik asitin İ.T.K. ile incelenmesi 

Metod : Yükselen 

Tabaka : Kieselgel 60 F254 

Çözücü sistemi: İzopropanol+su+glasiyal asetik asit (80+15+5) 

Belirteç: UV 254 te floresansı azaltan koyu viyole renk işaretlenir. 

Analiz çözeltisi: Bir spatül ucu askorbik asit (10 mg) 4 ml metanolde 

çözülür. 

Askorbik asit: Rf=0,55 

Fructus Cynosbati'de Vitamin C Miktar Tayini (DAB 7-DDR) 

Prensip: Bu metoda göre askorbik asit (I), askorbik asitle aynı aktiviteye 

sahip olan ve askorbik asidin oksidasyon ürünü olan dehidroaskorbik 

asitle (II) beraber tayin edilmektedir. Drog, analizden hemen önce toz 

edilmelidir. İnce toz edilmiş drogdaki askorbik asit ve dehidro askorbik 

asit oksidasyonla parçalanabilmektedir. Ekstraksiyon esnasında ağır 

metal iyonlarını (özellikle Cu +2) bloke etmek için oksalik asit çözeltisiyle 

ekstraksiyon yapılmaktadır. Zira ağır metal iyonları askorbik ve dehidro 

askorbik asidin parçlanmasını katalize etmektedir. Askorbik asit 2,6-diklorfenolindofeno! 

yardımıyla dehidroaskorbik aside okside olmaktadır. 

22

2,6 diklorfenolindofenolün fazlası asitli ortamda kırmızı renklidir. Bu 

redüksiyon maddesi tiyoüre yardımıyla löko şekline redüklenir. Fakat 

redüksiyon kapasitesi dehidroaskorbik asidi tekrar askorbik aside 

çevirmeye yetmemektedir. Drogtaki dehidroaskorbik asit ise bir molekül 

su alarak 2,3 diketoglukonik asidi meydana getirir. 2,4 dinitrofenilhidrazin 

ile ozazon meydana gelir. Ozazon teşkili ise zamana ve 

temperatüre bağlıdır. Fotometrik miktar tayininde kullanılan kör çözelti 

hazırlanmasında ölçümden hemen önce dinitrofenilhidrazin ilave 

edilerek renkli kompleks oluşumu önlemiş olur. 

0 0 H ON 

Dehidroaskorbik asit (il) Löko maddesi 

NH, 

/ 2 — 2H 

2 C = S H,N— C — S —S—C —NH2 

\ Oks 2 || || 

nh2 n h nh 

Tiyoüre Formamidin disülfür 

23

o—c—c— c— c—c—CH2OH + H2O 

HOOC — C — C- 

II II 

o o 

H H 

OH 

H 

I 

HOOC — c — c — c — c — CH2OH 

I! II I 

o O OH OH 

Diketoglukonik asit 

C—C —CH2OH + 20LjN—^ NH— NH, 

OH OH 

H H 

HOOC— C—C—C—C — CH,OH + 2 H?0 

II II I I 2 

N N OH OH 

I I 

HN 

no2 

2,4-Dinitrofenilhidrazin 

Deneyin Yapılışı: Analizden hemen önce toz edilmiş 0.50 g drog 100 ml 

balonjojeye konup 50 ml oksalik asit ilave edilir (%2 A/H). Bu karışım geri 

çeviren soğutucuda 10 dakika kaynatılır, sonra musluk suyu ile 

soğutulur. 1700 ile 2000 devirde 10 dakika santrifüj edilip, üzerindeki sıvı 

kısım kağıt süzgeçten süzülür, 50 ml'lik cam kapaklı ertenmayere 2 ml 

süzüntü ve 0,5 ml 2,6-diklorofenolindofenol-sodyum çözeltisi (%0,2 A/H) 

24

ilave edilir. 60 saniye sonra 0,5 ml Tiyoüre reaktifi* ve 0,700 ml 

Dinitrofenilhidrazin reakttfi* Have edilir. Kanşım 50°C de 75 dakika 

süreyle çalkalıyarak karıştırılır, sonra buzlu suda 5 dakika tutulur. Daha 

sonra buzlu su içinde damla damla 4 ml sülfürik asitli çözelti damlatılır 

(50 ml konsantre sülfürik asit ve 12 ml su). Bu damlatma işlemi en az 90 

saniye en çok 120 saniye devam etmelidir. 30 dakika sonra oda 

sıcaklığında çözeltinin ekstinksiyonu bir santimetre kalınlığında küvette 

ve 525 nm'de kör çözeltiye karşı ölçülür. 

Kör çözelti: 2 ml süzüntü yukandaki gibi işleme tabi tutulur, sadece 

dinitrofenilhidrazin ekstinksiyonun ölçülmesinden hemen önce ilave 

edilir. 

Mukayese çözeltisi: 0,0400 g askorbik asit 100 ml oksalik asit 

çözeltisinde (%2 A/H) çözülür. Bunun 5 ml'si oksalik asit çözeltisiyle (%2 

A/H) 100 ml'ye tamamlanır. Bu çözeltinin 2 ml'si yukandaki gibi işleme 

tabi tutulur. 

Hesaplama: 105°C de kurutulan Askorbik asit olarak hesaplanan askorbik 

asit ve dehidroaskorbik asit 

= Eı .10/E2 .T.(100-a) 

Eı = Çözeltinin Ekstinksiyonu 

E2 = Mukayese çözeltisinin ekstinksiyonu 

* Dinitrofenilhidrazin reaktifi: 3 g 2,4-Dinitrofenilhidrazin 20 ml H2O ve 20 

ml kons. H2SO4 çözeltisiyle soğukta çözülür. Çözelti su ile 100 ml'ye 

seyreltilir ve süzülür. 

* Tiyoüre reaktifi: 100,0 g Tiyoüre 900,0 g %50'lik etanolde çözülerek 

hazırlanır. 

25

a = Kurutularak meydana gelen drog kaybı (g) 

T = Drogun gram olarak miktan

MÜSİLAJLAR 

Müsilajlar su ile yüksek vizkoziteli çözelti meydana getiren 

heteropoliholozitlerdir. Müsilajlar soğuk veya sıcak su ile drogtan 

ekstraksiyonla elde edilebilen bileşiklerdir. Yüksek vizkoziteli çözeltisi 

zamklann aksine yapışkan değildir. 

Bitkideki depo ve iskelet yapısını meydana getiren holozitler müsilajin 

biyosentezi için hammaddedir. 

Müsilaj miktarı drogta mevsimlere bağlı olarak değişmektedir. Mesela 

Radix Althaeae'deki müsilaj miktan sonbahar sonunda (kasım) en çok, 

ilkbaharda (mart-mayıs) en az düzeydedir. 

Bitkisel müsilajlara prototip olarak Radbc Althaeae'deki müsilajlar 

gösterilebilir. R. Althaeae'deki müsilaj, L-ramnoz, D-galaktoz, D-galakturonik 

asit ve D-glukuronik asitler yaklaşık olarak 3:2:3:3 oranında 

bulunur. Polisakkaritin en basit şekilde meydana gelen kısmı undekasakkarit 

alt birimlerin kodensasyonu ile meydana gelir. 

Müsilaj taşıyan droglar antienflamatuar özelliklerinden dolayı haricen 

furunculus, çıban, bezelerin şişmesinden ve ağız boğaz boşluğu 

iltihaplanmalannda, dahilen ise barsakta tahrişi azaltıcı ve antidiyareik 

olarak, suda çözünmeyen ve barsakta çok fazla şişebilen polisakkaritler 

ise hacım artmasından dolayı hafif laksatif olarak, mide-barsak ve 

solunum yollarındaki mukoz (mukoza)dokuların enflemasyonunun 

tedavisinde kullanılır. 

27

2 

t 

1 

a-L-Ram 1 ->-4 «D-Gals 

2 

t 

1 

_»4 a-D-GalS 

3 

t 

p-D-Glus 

3 

t 

p-D-Glus 

a-L-Ram 

3 

2 

r 

t 

p-D-Glus 

Ram:ramnoz, Gal-galaktoz, Gals=galakturonik asit 

Glus =glukuronik asit 

Radix Aithaeae müsilajının undekasakkarrt alt biriminin yapı fragmenti 

9 

Değer tayinleri: 

Farmakopeler müsilaj taşıyan drogların fiziksel değer tayininin 

yapılmasını istemektedir. Zira oz miktarı veya içeriği terapötik etki için bir 

ölçü değildir. Değer tayini için şişme sayısı ve sulu drog ekstresindeki 

viskozitesi müsilaj miktan için relatif bir ölçü teşkil etmektedir. 

Şişme sayısı: 1 g drogun tüm veya belirli parçalanma derecesine göre 

parçalanmış, su ile 4 saat içinde şişmesinin cm 3 cinsinden hacim olarak 

ifadesidir. 

28

Viskozite tayini: Vizkozite tayini kılcal veya düşen küre viskozimetreleri 

ile yapılmaktadır. Viskozite ölçümü için drog ve müsilaj konsantrasyonuna 

bağlı olarak %0.1-10 lik sulu ekstre hazırlanır. Viskoziteye 

ölçü olarak Centistok skalalardan istifade edilir. Değişik 

drogların aynı miktarlardaki tanımlarından bulunan sonuç birbiriyle 

mukayese edilebilir. (Tablo 2) 

Şişme sayısının tayini (Ph.Eur. 2. Baskı) 

Prensip: Epidermasında müsilaj bulunan droglar parçalanmadan 

müsilaj miktar tayını yapılır. (Semen Lini'de olduğu gibi). Malvaceae 

droğlarında müsilaj dokunun iç kısmında bulunduğu için (Ebe 

gümecinde olduğu gibi) drog toz edilmelidir. Topaklanmaya meydan 

vermemek için drog bu durumda etanol ile ıslatılır, böylece su eşit ölçüde 

droğun ıslatılmasını sağlar, şişen drogdaki müsiiajlann düzgün bir 

düzeyde bulunmaması nedeniyle hacımın ölçülmesinde daima belirli bir 

kesinlik bulunmamaktadır. Bunun için 3 kez ölçüm yapılıp ortalama alınır. 

Deneyin yapılışı: Eğer başka bir şekilde belirtilmemişse 1.0 g drog 

(bütün veya monografılerdeki kurallara göre parçalanmış) ağzı şilifli ve 

kapaklı 0,5 cm 3,er işaretli 25 cm 3 lük mezürde (125 +5 mm boyunda 8 

mm çapında ve 0 dan 25 cm 3'e kadar uzunluğuna ölçülü) 1 cm 3 %96 lik 

etanol (H/H) ile ıslatılır ve 25 cm 3 su ilave ederek kanştınlır ardından 

mezürün ağzı kapatılır. Numune 1 saat aralıklarla ve her defasında 10 

dakika süreyle iyice çalkalanır. 3 saat sonra çöken drogun hacmi 

yapışan müsilaj da dahil olmak üzere okunur. Drogun üzerinde bulunan 

çok fazla miktardaki sıvı veya sıvının yüzeyinde yüzen drog partikülleıi 

numunenin çökmesinden 1,5 saat sonra mezürün boyuna çevrilmesiyle 

bertaraf edilir. Aynı anda 3 deneme yapılmalıdır. Şişme sayısı 3 paralel 

denemenin ortalama değeri alınarak hesaplanır. 

Histokimyasal tanıma yöntemleri: 

1. Çin mürekkebi reaktifi ile* 

Prensip: Müsilaj partikülleri çin mürekkebi reaktifi içerisinde su alarak 

29

Tablo 2: Önemli oranda müsilaj taşıyan drogların şişme sayısı ve vizkozitesi 

Drog Bitki ve Familya Olması gereken %10'luk drog ekst- 

Radbc Althaeae 

Flos Althaeae 

Semen Cydoniae 

Folia Farfarae 

Flos farfarae 

Semen Foenugraeci 

Semen Lini 

Flos Malvae 

Folia Malvae 

Atthaea officinalis 

(Malvaceae) 

Cydonia oblonga MILL 

(Rosaceae) 

Tussllago farfara L. 

Trigonella foenum 

graecum L(Fabaceae) 

Linum usitatissimum L 

var. macrospermum 

(Linaceae) 

Malva silvestris L. ve 

M.neglecta (Malvaceae) 

en az şişme sayısı * resi nin Centistok 

10 

12 

12 

5 

15 

6 

44.5 

Semen Psylli Plantago psyllium L 10 

Plantago indica L. 

(Plantaginaceae) 

Flos Tiliae Tilia cordata MILL ve 20-32 

T.platyphyllos SCOP. 

(Tiliaceae) 

* Ph.Helv.VI., ÖAB, DAB 9 a göre 

** % 0.1 lik ekstre 

30 

15 

6 

olarak vizkositesi 

26-36 

10-15 

5-6** 

15-20** 

18-24 

15-25 

4-6 

4-5*

şişer. Lam ve lamel arasındaki boşluğu doldurur, müsilaj çin 

mürekkebinin boya kısmını yana iter. Böylece koyu renkli preparatta açık 

renkli zonlar meydana gelir. Hava kabarcıklarında kenarlarda daima keskin 

bir sınır vardır. Müsilajin kenarlannda ise gittikçe azalan açık renkli 

keskin olmıyan kenar görülür. 

Deneyin yapılışı: Drog materyali çin mürekkebi reaktifi* içerisine 

daldınlır. Mikroskopta incelendiğinde koyu renkli preparatta açık renkli 

zonlar meydana gelir. 

* Çin mürekkebi reaktifi: 1 ml siyah mürekkep 2 ml su ile karıştınlarak 

hazırlanır. 

2. Metilen mavisi ile 

Prensip: < Asidik müsilajlar (glukuronik, galakturonik asit taşıyanlar) 

bazik boyar maddeleri ile boyanır. Metilen mavisi yanında özellikle 

Thionin (%0,2 lik propanol-su 1 +1 içinde) uygundur. 

Deneyin yapılışı: Drog materyali metilen mavisi çözeltisi (% 0,15 A/H) 

içine daldırılır. Mikroskopta incelendiğinde mavi-mor renkli müsilaj 

zonlan meydana geldiği görülür. 

FLQ? TlUAE (TK). İhlamur çiçeği 

Drog Tiliae cordata MILL (Kış ıhlamuru), T.platyphyllos SCOP. (yaz 

ıhlamuru) (Tıliaceae) nin kurutulmuş çiçek durumlan ya da brakteleri ile 

birlikte olan çiçek durumlandır. 

Tam çiçek açma zamanında toplanan çiçek durumlan ince bir tabaka 

halinde 40°C nin altındaki sıcaklıkta kurutulur. Bu esnada ise aroma 

maddelerinin de büyük bir kısmı kaybolur. Drog %1 oranında flavonoit 

taşır. Flavonoitlerden hiperozit, rutosit, kemferol ve kersetoi heterozitleri, 

tilirozit (kemferol-3-p-D-glukozun 6"OH'ı, p-hidroksi sinnamik asitle esterlesmesiyle 

meydana gelir) bulunur. Drog müsilaj yönünden zengindir. 

Şişme sayısı Helv. Vl'e göre en az 20, DAB 9'a göre 32 olmalıdır. Drog- 

31

ta ayrıca klorojenik asit, kafeik asit ve az miktarda (% 0.02) uçucu yağ 

ve siyanogenetik heterozit olan sambunigrin bulunur. Taze ıhlamur 

çiçeği uçucu yağında farnesol, famesilasetat, 2-fenil etanol, öjenol, 

geraniol ve başka birçok monoterpen ve alkan bulunur. Drog %2 

oranında kondanse tanen taşır. B2 ve B4 tipinde prosiyanidin bulunur. 

Doğu alman farmakopesi (2.AB-DDR) en az % 1,75 tanen olmasını ister. 

Drog enfüzyonunun maksimum vizkositesi 3 cst. olmalıdır. Ihlamur 

çiçeğindeki müsilajlar nötral ve asidik musilajlann karışımı halindedir. 

Fraksiyon I oz olarak galaktoz, glukoz ve mannoz bulunan düşük 

molekül ağırlıklı (10.000) nötral polisakkaritlerden meydana gelmiştir. 

Fraksiyon, II ve III oz olarak galaktoz, arabinoz ve uronik asit bulunan 

molekül ağırlığı 18.000 ila 36.500 olan polisakkarit karışımından 

meydana gelir. Fraksiyon IV iki alt fraksiyondan meydana gelir. Bunlardan 

birinin molekül ağırlığı 550.000 diğeri ise 100.000 dir. 

Fraksiyon V'de molekül ağırlığı 128.000 ila 158.000 olan polisakkaritler 

vardır. Fraksiyon IV ve V oz olarak galaktoz, ramnoz ve uronik asitten 

meydana gelmiştir. Fraksiyon IV un % 63ü uronik asitten teşekkül 

etmiştir. 

Tilirozit 

Kullanılışı: Sıcak su ile hazırlanan ve sıcak olarak içilen çay şeklindeki 

enfüzyon ateşli soğuk algınlığında diaforetik olarak ve romatizmada 

kullanılır. Drogtaki aroma maddeleri, müsilaj, tanen ve san-kırmızı renkli 

piğmentler çayın iyi bir tadda olmasını sağlar. Mide rahatsızlıklarıda ve 

akşamlan iyi bir şekilde uyumak için siyah çay yerine ıhlamur çayı 

içilmektedir. 

32

KARDİYOTONİK HETEROZİTLER 

Kardiyotonik heterozitler, aglikonu tetrasiklik olan 10,13 dimetil siklopentanoperhidrofenantron 

türevi olan maddelerdir. Kardiyotonik heterozitlerde 

temel iskeletin sterokimyasal yapısına ilave olarak C-17 de 5'li veya 

6 üyeli doymamış lakton halkası ve C-3 te bir hidroksil grubu taşıması 

karakteristik özelliğidir. Ozlar C-3 teki hidroksil grubuna bağlı olarak 

bulunur. Lakton halkalanna göre kardiyotonik heterozitler iki gruba 

aynlır. 

1. Kardenolitler: 23 karbonlu doymamış 8 -lakton halkası (Butenolid 

halkası) içerir. Bu gruptan Digitalis, Strophanthus, Convallaria, Nerium 

ve Adonis heterozitleri sayılabilir. 

2. Bufadienolidler: 24 karbonlu iki tane doymamış çift bağ içeren 5-lakton 

halkası taşır (kumalin halkası). Bu grupta Scilla ve Helleborus 

heterozitieri bulunmaktadır. 

Kardiyotonik heterozitlerde A/B ve C/D halkalan cis şeklinde B/C 

halkaları ise trans şeklindedir (Scilla heterozitleri buna istisna teşkil 

eder). C-17 de p- pozisyonunda lakton halkasi C-3 ve C-14 de bir OH 

grubu vardır. C-3 de ozlar bulunur. Oz olarak D-glukoz, D-fukoz ve Lramnoz'a 

ilave olarak özellikle dezoksiozlar'a rastlanmaktadır. Bazı ozlar 

ise kısmen asetillenmiştir. 

Kardiyotonik heterozitler genellikle acıdır. Alkolde kolay, suda zor 

çözünür. Sulu çözeltilerinden kloroform, kloroform-alkol karışımıyla 

ekstre edilebilir. Asit ve alkali ilavesiyle aktivitesi olmıyan anhidro veya 

izo bileşiklerine dönüşür. Kardiyoaktif heterozitlerin tanıma reaksiyonlan 

ya aglikon veya dezoksi ozlann verdiği renk reaksiyonlanna göre yapılır. 

33

HO 

n 

Kardenolit: Digitoksigeno! 

HO ^ ^ 

OH 

Bufadienolit: Hellebrigenol 

Kardenolitlerin 5 li lakton halkası aromatik polinitro bileşikleri ile alkali ortamda 

renkli bir katım bileşiği verir. 3,5 dinitrobenzoik asitle kırmızı renk 

(Kedde reaksiyonu), pikrik asitle turuncu renk (Baljet reaksiyonu) reaksiyonu 

verir. Bu reaksiyonu bufadienolitler vermez. Kardenolit ve 

bufadienolitlerin lakton halkası demir-hidroksamat reaksiyonu ile de 

tanınabilir. 

Kardiyoaktif heterozıtlerde bulunan 2-dezoksiozlan tanımak için glasiyal 

asetik asit ve HCI ile ortamda ksanthidrol ile verdiği renk reaksiyonu ile 

keller-kiliani reaksiyonundan istifade edilir. Bunun için bileşik glasiyal 

asetik asitle çözülür ve FeCİ3 ilave edildikten sonra konsantre sülfürik 

asit ile tabakalandınlır. İki sıvı tabaka arasındaki yüzeyde kahverengi 

bir halka oluşur ve üst faz yavaş yavaş yeşil sonra mavi renk alır. Bu reaksiyonda 

kardiyotonik heterozitler hidroliz olarak dezoksioz ve aglikona 

ayrılır. Aglikon konsantre sülfürik asitle kahverengi renk verir. Dezoksioz 

ise önce yeşil sonra mavi renk alır. Bu reaksiyonla hem aglikon hem de 

oz tanınır. Sadece 2 dezoksiozlarla pozitif reaksiyon vermesine neden 

olarak, maddenin hidroliz olduğu kabul edilmektedir. Gerçi mekanizma 

tam olarak bilinmemekle beraber bileşik derişik sülfürik asit ile furfural 

türevine parçalanmaktadır; bu ise Fe (III) iyonlannın etkisiyle malonildialdehid 

veya asetilaldehide parçalanmaktadır. Böylece kondansasyon 

ve polimerizasyon reaksiyonları mümkün görülmektedir. 

34 

o

Kardiyotonik heterozitler şimdiye değin 15 kadar familyada bulunmuştur. 

Tedavide kullanılan droglar Ranunculacaeae (Adonis ve Helleborus 

türler), Brassicaeae (Cheiranthus ve Erysimum türleri) 

Scrophulariaceae (Digitalis türleri), Apocynaceae (Nerium, Strofanthus, 

Acocanthera ve Thevetia türleri), Liliaceae (Convallaria ve Urgenia 

türleri) familyalarındaki bitkilerden elde edilmektedir. Kardiyotonik 

heterozitler kalp yetmezliğinde kullanılan pozitif inotrop ve negatif 

kronotrop etkili bileşiklerdir. 

FOUA DIGITAUS fTFI. Yüksükotu yaprağı 

Drog, Digitalis purpurea L. (Scrophulariaceae) bitkisinin kurutulmuş acı 

lezzetli yapraklandır. DAB 8'e göre ayarlanmış Folia Digitalis'in etki 

değeri %1 lik digitoksine eşdeğerdir. Ph.Eur. İll e göre ise ayarlanmamış 

drogda toplam kardenolit glikozitler digitoksin üzerinden en az %0,3 

olmalıdır. Digitalis purpurea'nin yetiştiği yer, ırk ve işleme yöntemine 

göre yapraklannda digitoksin %0,06'ya kadar, gitoksin ise %0,07'ye 

kadar varan oranda bulunur. 

Drogta şimdiye kadar 30'un üzerinde kardenolit heteroziti izole edilmiştir. 

Total kardiyotonik heterozıt miktarı %0,15-0,4 arasında değişmektedir. 

Heterozitler değişik aglikonlan içerir. Bunlar digitoksigenol, 

gitoksigenol (16-hidroksi-digitoksigenol) ve gitaloksigenol (16-formilgitoksigenol) 

dur. Ozları ise D-digitoksoz, D-digitaloz ve D-glukozdur. 

Majör heterozitler: purpureaglikozit A ve B (toplam heterozitlerin %60'ı), 

digitoksin ( ~%12), gitoksin ve gitaloksin (~%10 ar) dır. 

Minör heterozitler arasında strosperosit,, verodoksozit, digitalinum 

verum glukogitaloksozit ve glukoverodoksozit sayılabilir. 

Purpureaglikozit A ve B primer heterozitlerinden, digipurpuridaz enzimi 

etkisiyle, terminal pozisyondaki glukoz molekülü aynlarak, sekonder 

heterozitler olan digitoksozit ve gitoksozit meydana gelir. Bunun dışında 

drog %1 oranında kardiyotonik olmıyan pregnan heterozitlerini de içerir. 

Diğer bileşikler ise kardenolit resorpsiyonunu arttıran saponozit grubun-

dan spirostanol heterozitleridir. 

Kullanılışı: Kalp yetmezliğinde kullanılır. Kümülasyon yapar. Enfüzyon ve 

tentürlerin yüksek miktarda digitoksozit içermesi arzu edilir, böylelikle 

etkisi oral yoldan iyi bir şekilde görülür ve devamlıdır. Yüksek miktarda 

gitoksozit içermesi resorpsiyon üzerine kötü etkir, etki uzun süreli 

değildir. 

f H 

/sj/rr 

\ 1 H 1 OH 

R2O i 

k^K r, 

1 ıei>— Rt 

-Bj— —02 

cH3 ~ 

\ >o 

P 

OH 

Dig'ıtoksoz (Dg) 

Purpureaglikozit A H 1 Dg âJLDg 4-1 Dg-glukoz 

Digitoksozit H J_Dg 4dL.Pg4J.Dg 

Digitoksigenol H H 

Purpureaglikozit B OH JL Dg ±1 Dg Dg^dDg-glukoz 

Gitoksozit OH _LDg 4£L Dgitl Dg 

Gitoksigenol OH H 

Glukogitaloksozit O-CHO _LDg Dg â£L Dg 4-1 glukoz 

Gitaloksozit O-CHO _LDg 4-1 Dg4J.Dg 

Gitaloksigenol O-CHO H 

36

Tanıma reaksiyonları: 

Analiz çözeltisi: 1 g toz drog 20 ml etanol (%50 H/H) ve 10 ml kurşun 

asetat çözeltisiyle (%10) 2 dakika kaynatılır. Çözelti soğuduktan sonra 

süzülür. Süzüntü 2 defa 15 ml kloroformla çalkalanır. Kloroform fazlan 

birleştirilir, susuz sodyum sülfat ile suyundan kurtanlır ve süzülür. 

Kedde reaksiyonu: 1,2 

Prensip: 3,5 dinitrobenzoik asitle 8 -lakton halkasının teşhisi esasına 

dayanır. 

Alkali ortamda butenolid halkasının C-21 deki metilen grubundan bir 

proton kopmasıyla karbenyum enolat anyonu meydana gelir. Bu da 

37

nükleofilik olarak elektron çekici gruplan bulunan 3,5 dinitro benzoik 

asitle bir katım reaksiyonu verir. Meydana gelen kırmızı-viyole renkli 

Meisenheimer kompleksi stabil değildir, uzun süre beklemekle bozulur. 

Deneyin yapılışı: 5 ml analiz çözeltisi su banyosunda uçurulur. Bakiye 

2 ml %5 lik metanollü 3,5 dinitrobenzoik asit çözeltisi ve 1 ml İN NaOH 

çözeltisi ile muamele edilir, 5 dakika içinde kırmızı-viyole renk meydana 

gelir. 

Pesez reaksiyonu: 3 

Prensip: 2-dezoksiozlann (digitoksoz, simaroz gibi) ksantidrol ile HCI'li 

ortamda kırmızı renk vermesi esasına dayanır. 

Deneyin yapılışı: 5 ml analiz çözeltisi su banyosunda uçurulur. Bakiye 

üzerine 3 ml % 0,1 lik metanollü ksantidrol çözeltisi ilave edilir, tekrar 

uçurulur. Çözeltiye 1 damla 3N HCI damlatılıp su banyosunda 

ısıtılmasıyla kırmızı bir renk meydana gelir. 

1) Kovar, K.A., Francas, G. und Seidel, R.: Arch. Pharm. 310,40 (1977). 

2) Kedde, D.L: Pharm. VVeekblad 82, 741 (1947) 

3) Pesez, M.: Ann. Pharmaceut. Franc. 10,109 (1952). 

38

Foiia Doigitalis'in İ.T.K ile incelenmesi 

Metod : Yükselen 10 cm 

Tabaka: Kieselgel 6OF254 

Çözücü sistemi: Etilasetat+metanol+su (81 +11 +8) 

Belirteçler: Solvanın uçurulmasından sonra 2 hacım taze hazırlanmış % 

3 lük (A/H) kloramin T ve 8 hacım %25 lik etanollü triklorasetik asit 

çözeltisi püskürtülür, ardından 5-10 dakika 100-105°C de ısıtılır ve UV 

ışığı altında 365 nm bakılır. 

Mukayese çözeltisi: 5 mg digitoksin ve 2 mg gitoksin, 5 ml kloroformmetanol 

(1:1) kanşımında çözülür ve bundan 10 pJ band şeklinde plağa 

tatbik edilir, gitoksozit mavi floresans, digitoksozit ise sarı kahve rengi 

floresans verir. 

Gitoksozit Rf = 0,50 

Digitoksozit Rf= 0,45 

Folia Digitalis'teki Tonlam Kardenolitlerin Fotometrik Miktar Tavini 

(Ph.Eur. IH modifiye sekli) 

Prensip: Kardiyotonik heterozitlerin Kedde renk reaksiyonuna göre 

bilinen miktarda digitoksozit ile mukayese edilerek fotometrik yöntemle 

miktar tayini esasına dayanır. Hesaplama digitoksozit üzerinden yapılır. 

Kardiyotonik heterozitler su ile drogtan ekstre edilir. Kurşun (II) asetat 

ilavesiyle drogtakiyan maddeler (tanen, saponin) çöktürülür. Kurşun (II) 

iyonlannın fazlası fosfat halinde çöktürülür. Süzüntü asitle hidroliz edilir, 

ortaya çıkan aglikon kloroformla ortamdan çekilir. Kloroformlu fazın 

uçurulmasından sonra Kedde-reaktifi ilave edilir, meydana gelen renkli 

reaksiyon ürünü fotometrik olarak miktan tayin edilir. 

39

Deneyin yapılışı: 0,250 g toz edilmiş drog 1 saat devamlı çalkalanarak 

50 ml su ile ekstre edilir. Ekstre 5 ml %15 lik (A/H) kurşun asetat 

çözeltisiyle çalkalanır. Birkaç dakika sonra 7,5 ml %4 luk (A/H) disodyumhidrojenfosfat 

çözeltisiyle karıştırılır, ve pileli süzgeç kağıdından 

süzülür. 50 ml süzüntü 5 ml %15 lik (A/H) HCI ilavesiyle su banyosunda 

geri çeviren soğutucu altında 1 saat süreyle ısıtılır ve hidrolizat ayırma 

hunisine aktanlır. Cam balon 2 defa 5'er ml su ile yıkanıp ayırma hunisine 

aktanlır. Çözelti 3 defa 25'er ml kloroformla tüketilir. Kloroformlu fazlar 

birleştirilir, susuz sodyum sülfatla suyundan anndınlır ve bir balonjojeye 

aktarılarak kloroformla lOOml'y 0 tamamlanır. Bu çözeltinin 40 ml'si 

rotavaporda uçurulur. Bakiyeye 7 ml %50 lik etanol (H/H), 2 ml 3,5 

dinitrobenzoik asitin etanollu çözeltisi (%2 A/H) ve 1 ml İN NaOH çözeltisi 

ilave edilir. (Analiz çözeltisi). 

Kör çözelti: 7,0 ml %50'lik (H/H) etanol, 2 ml 3,5-dinitrobenzoik asit 

çözeltisi ve 1,0 ml İN NaOH çözeltisi i|e hazırlanır. 

Mukayese çözeltisi: 50,0 mg digitoksin 50,0 ml %96 lik (A/H) etanolde 

çözülür; 5 ml si tekrar 50 ml % 96 lik (A/H) etanolle seyreltilir. Bu çözeltinin 

5 ml si üzerine 25 ml su ve 3 ml %15 lik (A/H) HCI ilave edilip su banyosunda 

geri çeviren soğutucuda kaynatılır. Daha sonra çözelti analiz çözeltisi 

gibi işleme tabi tutulur. Analiz ve mukayese çözeltilerinin 

hazırlanmasından 7-12 dakika sonra ekstinksiyonlar 540 nm de kör 

çözeltiye karşı okunur. 

Hesaplama: 

ng(A)= EA x (jıgT/ET 

EA= Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 

ET= Mukayese çözeltisinin 

_ ekstinksiyonu 

% miktarı = ng(A)x5x100/2xTx10 c 

40 

jj.gT= Mukayese maddesinin 

jıg cinsinden miktan

T= Gram cinsinden tartım. 

Folia Digitalis'te gitoksozit grubundaki heterozitlerin miktar tavini 

(Ph.Eur.Bd. \\\) 

Prensip: Digitoksozit grubundaki heterozitlerin miktarı, toplam kardenolit 

heterozitlerinin miktarından gitoksozit grubu heterozitlerin 

çıkarılmasıyla elde edilir. Gitoksozitin fotometrik miktar tayini, gitoksigenol'un 

fosforik asit, sülfürik asit ve demir (III) tuzu ile verdiği renkli 

reaksiyon ürününün fotometrik olarak ölçülmesi esasına dayanır. Analiz 

çözeltisindeki reaksiyon ürününün ekstinksiyonu, mukayese 

çözeltisindeki belirli miktar gitoksozitin ekstinksiyonu ile mukayese edilir. 

Organik yan maddeler doğrudan miktar tayinini engellemekte ve diğer 

taraftan gitoksigenolün renkli ürünü metanol tarafından tahrip edilmektedir. 

Bunun için hidrolizden sonra elde edilen aglikonların kloroformlu 

ekstresinden eşit hacımda iki kısma ayrılır ve kuruyuncaya kadar 

uçurulur. Birinci kısmın üzerine 10 ml reaktif karışımı ilave edilir. İkinci 

kısma ise 5 ml reaktif karışımı ve daha sonra 5 ml metanol ilave edilir. 

Ardından bu ilk kısmın, ikinci kısma karşı ekstinksiyonu ölçülür. Aynı 

şekilde 2 eşit hacımda gitoksozit çözeltisi için yukarıdaki işlem yapılır. 

Digitoksozit miktar tayininde stabil kırmızı viyole renkli kompleks 540 

nm'de maksimum absorbsiyon göstermektedir. Gitoksozit miktar 

tayininde kuvvetli asitle meydana gelen spesifik olmıyan reaksiyonda 

gitoksigenol reaksiyon ürünü 572 nm'de digitoksigenolden 80 defa 

daha fazla absorbsiyon göstermektedir. (Tattjee 1954). Bu yüzden 

gitoksozit miktari selektif olarak tayin edilebilir. Gitoksigenolden 2 

molekül su çıkarak 3 çifte bağlı ve bir karbonil gruplu konjuge sistem 

meydana gelmektedir. 

Digitoksigenolden ise bir molekül su çıkarak butenolid halkası yanında 

bir tek çift bağ meydana gelir. Bu yüzden gitoksigenolden meydana 

gelen konjuge çifte bağlı kromofor grup spektrofotometrik alanda 

Tattje, D.H.E.: J. Pharmacy Pharmacol. 6,476 (1954). 

41

kolayca teşhis edilir ve miktar tayini yapılır. Digitoksozit yanında gitoksozitin 

miktar tayini önemlidir; zira gitoksozitin orai yoldan etkisi azdır. 

Deneyin yapılışı: Folia Digitalis'in kloroformlu ekstresinden 10 ar ml 

yuvarlak altlı iki cam balona aktarılır ve rotavaporda kurutulur. Birinci 

balondaki bakiyenin üzerine 10 ml reaktif çözeltisi [100 ml derişik sülfürik 

asit ile 100 ml fosforik asit (%62,5) karışımı ve 5,0 ml taze olarak 

hazırlanmış %10 luk Demir (III) klorür (A/H)] ilave edilir, ikinci balondaki 

bakiye üzerine aynı reaktif çözeltisinden hemen 5,0 ml ilave edilir. 

Ardından her iki balon 90 dakika bekletilir. İkinci balona 5,0 ml metanol 

ilave edip ağzı kapatılır ve 5 dakika sonra soğutulur. Birinci balondaki 

42

çözeltinin ekstinksiyonu 2. balondaki çözeltiye karşı 572 nm de ölçülür. 

Mukayese çözeltisi: 25 mg gitoksozit eşit hacımda kloroform ve metanol 

karışımının 100 ml'sinde çözülür. Bu çözeltinin 2,0 ml'si kuruluğa kadar 

uçurulur. Bakiye 5,0 ml etanol, 25 ml su ve 3,0 ml %15 lik (A/H) HCI ile 

su banyosunda geri çeviren soğutucuda 60 dakika ısıtılır. Ardından 

çözelti ayırma hunisine aktarılır. Cam balon 2 defa 5 er ml su ile çalkalanır 

ve ayırma hunisine aktanlır. Çözelti 3 defa 25 er ml kloroformla çalkalanır, 

kloroform fazlan birleştirilip susuz sodyum sülfatla suyu alınır ve balon 

jojeye aktarılıp kloroformla 100,0 ml ye tamamlanır. Yuvarlak altlı iki cam 

balona 10.0 ar ml klorofomnlu ekstre ilave edilip kurutulur. Bakiye 

yukarıdaki gibi işleme tabi tutulur. 

Hesaplama: p-9 (A)= EA x figT/ET 

T = Gram cinsinden tartım 

EA= Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 

% miktarı = (jLg(A). 100.10/Tx10 6 

jxgT= Mukayese maddesinin n-g cinsinden miktarı 

ET = Mukayese çözeltisinin ekstinksiyonu 

BULBUS SCILLAE fTK). Adasoöanı 

Urgenia maritima (L) BAKER (Liliaceae) nın çiçek açma zamanında 

toplanmış soğanın güneşte veya 40-50°C de kurutulmuş orta 

yapraklarıdır. Ada soğanında müsilaj ve flavanoit'e ilaveten bufadienolid 

tipte 10 dan fazla değişik kardiyotonik heterozit (% 0,1 -0,2) bulunmuştur. 

Sillaren A (%0,06), glukosillaren A (%0,05), prosillaren A (%0,05), majör 

43

heterozitlerdir. 

Etkisi ve kullanılışı: Bulbus Scillae'nin kardiyotonik heterozitleri 

digitalis'ten daha hızlı etkir ve kumulasyonu daha azdır. Oral resorbsiyon 

oranı %25 tir. Diûretik etkisi de vardır. 

Bulbus Scillae'nin İ.T.K. ile incelenmesi 

Analiz çözeltisi: 1 g toz edilmiş drog 20 ml %50 lik etanol ve 10 ml %10 

luk Pb (II) asetat ilavesiyle geri çeviren soğutucu altında 15 dakika ısıtılır. 

Ekstre soğuduktan sonra süzülür, süzürrtüye az miktarda asetik asit 

ilave edilir ve 3 defa diklormetan ile ekstre edilir. Birleşitirilen alt fazlar 

aynlır ve susuz sodyum sülfatla suyundan kurtanlır. Ekstre kuruyuncaya 

kadar uçurulur. Bakiye 1 ml diklormetan:etanol (1:1) karışımıyla alınır ve 

plağa tatbik edilir. 

İ.T.K aşağıdaki koşullarda uygulanır: 


44

Tabaka: Kieselgel 60 F254 

Çözücü sistemi: Etilasetat+metanol+su (100+13.5+10) 

Belirteç: Konst. H2SO4 

Prosillaridin Rf=0.65 

Sillaren A Rf=0.40 

Glukosillaren A Rf= 0.20 

Bulbus Scillae'den prosillarin elde edilişi* 

Prensip: Bulbus Scillae'de bulunan glukosillaren A ve sillaren A, drogda 

bulunan sillarenaz enzimi ile enzimatik olarak prosillaridin'e hidroliz 

edilir. Sulu çözeltideki prosillaridin ise organik bir solvanla çekilir ve 

uygun bir kolonda saflaştınlıp kristallendirilir. 

Deneyin yapılışı: 350 g kurutulmuş ve küçük parçalara aynlmış ada 

soğanı 2 saat 1.1 İt suyla 50°C de fermente edilir. Süzüntü 3 defa 1.1 er 

İt etilasetatla ekstre edilir. Ekstreler birleştirilir ve kuruyuncaya kadar 

rotavaporda uçurulur. Bakiye 2 ml dioksan'la çözülür. Kuru bakiyenin 20 

misli ağırlığındaki kieselgel, kolon kromatografisi için kullanılır. 

Prosillaridin'in kolon kromatografisi için solvan olarak toluen'e artan 

miktarlarda metanol-dioksan karışımı ilave edilir. Prosillaridin içeren fraksiyonlar 

rotavaporda uçurulur ve metanol'de kristallendirilir. 

E.N. 227-230°C 

a^ =93.5° (MeOH) 

*W. Steidle: United States Patent OfficePatent No: 3.361, 630 Jan. 2., 

1968 

45

ANTRASENOZİTLER 

Bu gruptaki bileşikler trisiklik antrasen türevlerdir. Ortadaki halkada 

bir veya iki keto grubu, C-1 ve C-8 de fenolik hidroksil grubu içeren 

antrasen türevleri laksat'ıftir. Bu gruptaki bileşiklerin çoğu C-3 teki OH 

grubuna ilaveten, metil, oksimetil veya karboksil grubu, bazıları C-6 da 

hidroksil veya metoksil grubu taşır. 

Bitkide biyosentez edilen antrasen türevlerinin başlangıç bileşiği 

antron veya bunun tautomeri antranol'dur. Sadece glikozit şekli stabildir. 

Antrasenozitler sarı renklidir. Serbest antronlar; oksantron ve 

antrahidrokinon üzerinden, stabil portakal veya kırmızı renkli 

antrakinon'a okside olmakta veya dimerik diantrona ya da naftodiantrona 

(hiperisin)'e dönüşmektedir. Kırmızı menekşe renkli 

hiperisin'in her hangi bir laksatif etkisi yoktur. Eczacılıkta önemli 

antrasen türevi bileşikler serbest veya sübstitüentlerinden bağlı olarak 

redüksiyona veya oksidasyona uğramış şekilde bulunur. 

Droglarda antrasen türevleri genellikle heterozit halindedir. Heterozitler 

mono- veya bis-o heterozidi halindedir. Bunun yanında Aloe'deki 

aloin gibi C-heterozidi veya kaskarozit ve aloinosit'de olduğu gibi C-0 

heterozidi de vardır. 

Hetrozit teşkilinde 1, 8, 6 ve 11 no'lu pozisyonlardaki OH gurupları 

tercihan reaksiyona girer. Oz olarak genellikle glukoz ve ramnoz nadiren 

de apioz bulunur. Aktivite tayini sıçanlarda yapılmaktadır. Bununla 

beraber, fenolik gruplardan kolorimetrik tayin yöntemleri de geliştirilmiştir. 

Fenollere alkali ilavesiyle, fenolik grupların pH-değerine bağlı 

olarak denge, fenolat anyona doğrudur. Fenolatların, dissosiye olmamış 

fenol'a göre absorbsiyon maksimumu uzun dalga boyuna kayar. 1,8 

dihidroksi antrakinon türevlerinde kırmızı renk meydana gelmekte, ab- 

46

H' H " 

1,8-Dihidroksiantron

Oksantron Antrahidrokinon 

Antranol 

oks.v. 

^TiB. 

Antrakinon 

Tetrahidroksiantron Naftodiantron

sorbsiyon maksimumu da 520 nm de yer almaktadır. Bu batokromik 

kayma antrakinonların alkalileştirilmesiyle olmaktadırki buna 

BORNTRÂGER reaksiyonu denir. 

Polihidroksifenoller alkali ortamda tabiidir. Antrakinonların kırmızı renginin 

stabilitesi ışık ve havanın oksijenine bağlıdır. Azot ortamında ışık 

ile muamelesinde veya karanlıkta oksijen ile muamelesinde antrakinon 

çözeltilerinde çok az bir değişme olmaktadır. Kantitatif miktar tayini ışık 

altında yürütülmemelidir.Miktar tayininde bütün antrasenozitlerserbest 

antrakinon haline geçirilmekte, alkali ilavesiyle oluşan kırmızı renkli alkali 

tuzları spektrofotometrik olarak tayin edilmektedir. Tayin için Oheterozitler 

asetik asit-HCI veya sadece asetik asitle hidroliz edilmekte, 

serbest hale geçen redüklenmiş şekildeki aglikon ısıtmakla veya Fe (III) 

klorür ilavesiyle okside edilmektedir. Antron C-heteroziti ise oksidatif 

olarak Fe (III) klorür, periyodat ve H2O2 i!e hidroliz edilmektedir. 

Hidroksiantrasen türevleri I.T.K. ile incelendiğinde, UV 365 nm de 

koyu kırmızı veya viyole renkte floresans verir. 10-glukozil türevleri (aloin, 

aloinosit, kaskarosit ) sarı renkli floresans verir. Diğer antron türevleri 

ise, piridinli ortamda p-nitroso dimetil anilinle oluşan, azometin'in rengi 

ile teshiş edilir. 

Antronların mideyi tahriş edici etkisinden dolayı redüksiyon yapan 

bileşiklerin oranı %30 veya %50'yi geçmemelidir. 

Antrakinon türevleri en fazla kullanılan purgatif etkili ilaç hammaddeleridir. 

Etkisini kalın barsakta gösterir. Bileşiklerin suda çözünebilir 

şekilde olması gereklidir. 

CORTEX FRANGULAE. Barut aöacı kabuûu 

Drog, Rhamnus frangula L. (Rhamnaceae) bitkisinin genç dal ve 

gövde kabuklarının kurutulmasıyla elde edilir, Farmakopeler 1 yıl bekletilmiş 

veya 100°C de 1-2 saat ısıtılmış drogların kullanılmasını ister. 

Bekletilmiş drog piridinli 4-nitrosodimetilanilin reaktifiyle kahverengi 

48

enk verir. Taze kabuklar ise mavi-viyole renk meydana getirir. Rhamnus 

fallax ve diğer Rhamnus türlerinin kabuklan ile drog tahşiş edilir. 

Eur.Ph.H'e göre, drog glukofrangulin A olarak hesaplanmak üzere en az 

%60 hidroksiantrasen türevi içermelidir. Antranol miktan %30'u 

geçmemelidir (Helv.VI) veya antrasen miktari %50'yi geçmemelidir (DAB 

7-BRD). Ana etken maddeleri birer frangula-emodin glukozit olan 

glukofrangulin A ve B dir. Bunun yanında daha az etkili olan frangulin A 

ve B bulunur. Serbest aglikon olarak frangula-emodin, krizofanol ve fiskiyon 

bulunur. Antrasen türevleri haricinde %12 tanen, acı maddeler ve 

saponozit taşır. 

OH O OH 

o 

Frangula-emodin 

Frangulin A: Frangula-emodin-6 p - ramnozit 

Frangulin B : Frangula-emodin-6 a -apiozit 

Glukofrangulin A : Frangula-emodin-6 p-ramno-8 p-glukozit 

Glukofrangulin B: Frangula-emodin-6 a-apiosil-8 p-glukozit 

Etkisi ve kullanılışı: Kalın barsağa etkiyen laksatifdir. 50 mg Glukofrangulin 

insanda kuvvetli mushil etkisi gösterir. Frangulin ve frangulaemodin 

daha az aktiftir. Taze kabuklardaki antrakinon türevleri 

kusturucudur. Kronik ve spastik obstipasyonda, hemorroid de kullanılır. 

Devamlı olarak birkaç haftadan fazla kullanılmamalıdır. 

49

Tanıma reaksiyonu: 1,8-hidroksi antrasen türevi aglikonlarının 

Borntraeger reaksiyonu ile teşhisi esasına dayanır. Alkali ortamda 1,8dihidroksiantrasen 

türevlerinin kırmızı rengi, iyonize olan fenol 

türevlerinin mezomerisinden ileri gelmektedir. 

Deneyin yapılışı: 50 mg toz drog 25 ml 2N HCI ile su banyosunda 15 

dakika ısıtılır. Çözelti soğuduktan sonra ayırma hunisine aktanlır ve 20 

ml eter ile çalkalanır. Eter tabakasına 10 ml %10 (A/H) amonyak çözeltisi 

ilave edilir ve çalkalanır. Sulu tabaka pernbe-kırmızı bir renk alır. 

Cotex Franoulae'deki antrakinon türevlerinin İ.T.K. ile incelenmesi: 

Metod : Yükselen (10 cm) 

Tabaka: Kieselgel 60 F 254 

Çözücü sistemi: Etilasetat-metanol-su (100+17+13) 

Belirteç: Solvanın uçurulmasından sonra % 5 lik etanollu sulu (1:1)KOH 

çözeltisinden püskürtülür ve 15 dakika sonra 100-105°C de etüvde 

ısıtılır. UV 365 nm de floresans veren lekeler incelenir. 

Analiz çözeltisi: 0,5 g toz drog 5 ml %70 (H/H) etanolle kaynatılıncaya 

kadar ısıtılır, çözelti soğuduktan sonra santrifüj edilir. Bu çözeltinin 10 jJ 

si band şeklinde plakaya tatbik edilir. 

50

Cortex Frangulae'deki 1.8 dihidroksiantrakinonlarin glukofrangulin A 

olarak miktar tavini (Ph.Eur.2.baskrt 

Prensip: Drog sıcak metanolle ekstre edilir. Ekstre su ile seyreltilir ve 

aglikon ortamdan eterle çekilerek aynlır. Kalan sulu fazda antrasen 

heterozitleri bulunmaktadır. Bu da Fe (III) klorür ve HCI ile geriçeviren 

soğutucuda ısıtılır. Meydana gelen 1,8-dihidroksiantrasen türevleri eter 

ile ekstre edilir. Eter fazı su He yıkanarak, ortama sürüklenerek gelmiş 

bulunan Fe (III) klorür iyonlanndan kurtarılır. Eterin uçurulması ile arta 

kalan bakiye'ye metanollü mağnezyum asetat ilave edilir. Meydana 

gelen mağnezyum kelat kompleksi spektrofotometrik miktar tayini için 

kullanılır. 

Deneyin yapılışı: 0,250 g toz edilmiş drog şilifli cam balona aktanlır ve 

25 ml %70 lik (H/H) metanolle kanştınlır ve tartılır. Cam balon içeriği ile 

birlikte su banyosu üzerinde geri çevirici soğutucuda 15 dakika ısıtılır. 

Çözelti soğuduktan sonra tartılır ve başlangıçtaki ağırlığa kadar %70 lik 

metanol ilave edilir, süzülür. Süzürıtünün 5 ml si bir ayırma hunisine 

aktanlır, üzerine 50 ml su ve 0,1 ml derişik HCI ilave edilerek 3 defa 20 

şer ml eter ile çalkalanır. Fazlann ayrılmasından sonra sulu faz 100 ml 

lik balonjbjeye aktanlır. Birleştirilen eter fazlan 2 defa 15 er ml su ile 

yıkanır. Sulu fazlar balonjojeye aktanlır ve su ile 100 ml ye tamamlanır, 

eter fazı ise atılır. Sulu fazın 40 ml si 200 ml lik şilifli cam balona aktanlır 

ve % 5 lik (A/H) Na2C03 çözeltisiyle nötralizeedilir (ca0.5 ml). 20 ml %20 

lik (A/H) FeClâ çözeltisi ilavesinden sonra su banyosunda geri çevirici 

soğutucu altında 20 dakika ısıtılır. 2 ml derişik HCI ilave edip tekrar 20 

dakika kuvvetle çalkalayarak çökelti çözününceye kadar ısıtılır. Çözelti 

soğuduktan sonra bir ayırma hunisine aktanlır, 3 defa 25 ml eter ile 

çalkalanır. Eter fazları birleştirilir ve 2 defa 15 er ml su ile yıkayıp 100 ml 

51

lik balon jojeye aktarılır ve eterle 100 ml ye tamamlanır. 

Bu çözeltinin 20 ml si su banyosunda kuruyuncaya kadar buharlaştınlır. 

Bakiye 10 ml %0.5 (A/H) lik mağnezyum asetat eritilmiş metanolle 

çözülür. Bu çözeltinin ekstinksiyonu 515 nm de I cm kalınlığındaki 

küvette metanole karşı ölçülür. Glukofrangulin'in spesifik ekstinksiyonu 

E %1icm = 192 dir. 

Hesaplama: 

% Glukofrangulin A = 2500.E/4.T.E %1icm 

E %1icm=192 

Glukofrangulin A = 3,25. E/T 

E= Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 

T = Gram cinsinden tartım 

RHIZOMA RHEI (TK), Ravent rizomu 

Drog Rheum palmatum L ve Rheum officinale BAILLON (Polygonaceae) 

bitkilerinden elde edilir. DAB 8'e göre rein üzerinden hesaplanmak 

üzere en az %4 ve en fazla %6 hidroksiantrasen türevi içermelidir. Drog 

%3-7.5 arasındaa hidroksiantrasen heterozitleri içermektedir. Bunlann 

aglikonlan; krizofanol, emodin, aloeemodin, rein ve fiskiyondur; ayrıca 

bunların redüklenmiş şekilleri diantronlar (reidin, sennidin) ve 

heterodiantronlar da bulunur. Drogta antrasen türevleri dışında 

52

flavonoitler, tanen, reçine, nişasta ve mineral maddeler bulunur. 

Etki ve kullanılışı: Küçük dozlarda tanenlerinden dolayı antidiyareik, 

daha büyük dozlarda laksatif olarak kullanılır. 

—B— 

Krizofanol H CH3 

Emodin OH CH3 

Aloe-emodin: H CH2OH 

Rein H COOH 

Fiskiyon : OCH3 CH3 

Ravent kökünde bulunan başlıca antrasen türevleri 

Tanıma Reaksiyonu: 

Prensip: 1,8-dihidroksiantrakinon türevleri hidroliz edildikten sonra 

Borntraeger reaksiyonu ile teşhis edilir. 

Deneyin yapılışı: 50 mg toz edilmiş drog 15 dakika seyrettik HCI (%7.5 

A/H) ile su banyosunda hidroliz edilir. Soğuduktan sonra 20 ml eter ile 

çalkalanır. Eter tabakası ayrılır ve 10 ml seyrettik amonyak çözeltisi ile 

(%10 A/H) çalkalanır. Sulu tabaka kırmızı renk alır. 

Rheum rhaponticum L de mavi floresans veren stilben türevi rapontisin 

bulunduğu için droglarda rapontisin aranması da gereklidir. 

53

Radix Rhei'dehi antrasen türevlerinin İ.T.K. ile incelenmesi 

M et od : Yükselen 

Tabaka: Kieselgel GF 254 

Çözücü sistemi: Kloroform-metanol (60+10) 

Sürüklenme süresi: 50 dak. 

Belirteç: Gün ışığı, UV 254 ve % 8 KOH çözeltisi 

Rf değerleri: Krizofanol Rf: 0,95 

Fiskiyon Rf: 0,80 

Rein Rf: 0,15 

Radix Rhei'den kri?ofanol- fiskivon ve rein'in elde edilişi: 

Prensip: Drogdaki antrasenozitlerin seyrettik asitle hidrolizi ve ardından 

sütun kromatografisi yardımıyla bileşiklerin kademeli elüsyonla 

ayrılması. 

Deneyin yapılışı: 10 g toz edilmiş drog 200 ml metanol ile 30 dakika geri 

çeviren soğutucu altında ekstre edilip sıcakken filtre edilir. Bakiye tekrar 

100 ml metanol ile geri çeviren soğutucu altında ekstre edilir. Her iki 

54

süzüntü birleştirilir, (İ.T.K. 1) ve rotavaporda tamamen uçurulur. Bakiye 

200 ml %5 lik HCI ile 3 saat geri çeviren soğutucu altında ısıtılır. 

Soğutulduktan sonra yuvarlak balonların ağzı kapatılır bir gece +4°C 

de buzdolabında bekletilir. Daha sonra filtre edip, süzüntü kontrol edilir 

(İ.T.K. 2) ve antrasen türevi taşımıyorsa atılır. Çökelek (İ.T.K. 3) 15 dakika 

süreyle 200 ml suyla kaynatılır. Ardından oda sıcaklığına kadar soğutulur 

ve bir nuçe yardımıyla süzülür. Çökelek (İ.T.K. 4) 3 defa 40'ar ml metanol 

ile her seferinde su banyosunda ısıtılarak ekstre edilir. Tüm ekstreler 500 

mi lik erlene aktarılır (İ.T.K. 5) ve üzerine 120 ml petrol eteri ilave edilir. 

Bu şekilde 10 dakika çalkalanır ve çözelti 11t'lik yuvarlak balona süzülür 

(İ .T. K. 6). Çözelti üzerine 3 g Kieselgel SC 60 Merck (kolon kromatografisi 

için) ilave edilir, çalkalanır ve rotavaporda, dikkatle kuruyuncaya kadar 

uçurulur. (Kieselgel'in kuruyunca toz olup uçmamasına dikkat edilmelidir). 

Bu şekilde muameleye tabi tutulan Kieselgel yuvarlak balondan 

alınır ve havanda iyice toz edilir. Bütün bu işlemler sırasında her 

seferinde İ.T.K. kontrolleri yapılır. 

Kolon kromatografisi: 30x3 cm lik kolon alttan cam pamuğu ile kapatılır. 

50 g kieselgel SC 60 kloroform ile ıslatılarak kolona doldurulur. 

Kloroform, kieselgel kolonun kurumamasi için, üstte daima 2 cm kadar 

kalınlıkta bir tabaka halinde bulunmalıdır. Kieselgel üzerine ekstre ihtiva 

eden, kieselgelli materyal ilave edilir ve üzerine 2 cm kalınlığında cam 

pamuğu yerleştirilir. Kloroform, cam pamuğunun üzerinde en az 1 cm 

kadar bir tabaka oluşturmuş bulunmalıdır. 

Elüsyon: Kolonun elüsyonu ile 3 fraksiyon elde edilir. 

1) Kloroformla sarı kırmızı renkli krizofanol zonu elüe edilir. 300 ml kadar 

kloroform kullanılacaktır (İ.T.K. 7). 

2) Krizofanol zonu elüe edildikten sonra kloroform-metanol (10:1) ile 

kırmızı fiskiyon zonu elüe edilir, 100 ml kadar solvan kullanılacaktır 

(İ.T.K. 8). Bunun yanında 50 ml kadar ara fraksiyon aynı solvan sistemi 

ile elüe edilmelidir. 

3) Fiskiyon zonu elüe edildikten sonra, kloroform metanol (1:1) sistemi 

ile koyu kırmızı rein zonu 300 ml solvan kullanılarak elüe edilir. Ara frak- 

55

siyon 100 ml solvanla elüe edilmelidir. 

Kristalizasyon: Krizofanol, etanol-su (20+1), fiskiyon; etanol-su(1:1) ve 

rein; metanolle kristallendirilir. 

FOUA SENNAE fTK). Sinameki vapraâı 

Drog Cassia angustifolia VAHL, Cassia senna L (Caesalpinaceae) nin 

yaprakcıklandır. Ph.Eur. I'e göre sennosit B üzerinden hesaplanan 

hidroksiantrasen türevleri en az %2,5 olmalıdır. Ana bileşik olarak sennozit 

A ve B (aglikon:reindiantron yapısındaki izomerler, sennidin A ve 

B) az miktarda sennozit C ve D (aglikon:aloe-emodin, reinheterodiantron 

yapısındaki izomerler, sennidin C ve D) bunun dışında 

serbest aglikonlar; rein, krizofanol, aloe-emodin ayrıca müsilaj, reçine, 

flavon türevleri ve az miktarda uçucu yağ bulunur. 

Kullanılışı: Drog kalınbarsağaetki eden güçlü bir laksatiftir. Etkisini 8 saat 

sonra gösterir. Kalınbarsakta bakterilerin etkisiyle sennozit ve drogda 

bulunan diğer antrasen heterozitlerinden serbest hale gelen aglikonlar, 

kalınbarsak peristaltizmini, salgı sekresyonunu arttırır ve suyun 

resorpsiyonunu inhibe eder. Drogun alınmasıyla ortaya çıkan kann 

ağrısı daha çok yüksek dozdan ileri gelmektedir.Tedavide drog bitkisel 

çay ve ekstresi halinde sıklıkla kullanılır. Drog çabuk alışkanlık yapar. 

Merısturasyon ve hamilelikte kontrendikedir. 

Folia Sennae'nin İ.T.K. ile incelenmesi: 

Analiz çözeltisi: 50 mg toz edilmiş drog 5 ml su+etanol (1+1) 

kanşımıyla kaynayıncaya kadar ısıtılır, ardından santrifüj edilir. Drog 

üzerindeki ekstreden 10 pj alıp band şeklinde plağa tatbik edilir. 


Tabaka : Kieselgel 60 F254 

56

Ol 

-Xİ 

Sennozit B

Sennozit D

Çözücü sistem: n-propanol-etilasetat-su-glasiyel asetikasit 

(40+40+29+1) 

Belirteç: önce konsantre nitrik asit püskürtülür, ardından 15 dakika 

120°C de etüvde ısıtılır. Sennozitler kırmızı-kahverengi renk alır, UV365 

nm de ise san kahverengi floresans verir. Ardından %8 lik (A/H) etanollü 

KOH çözeltisinden püskürtülür, tekrar 110°C de 5-10 dakika ısıtılır. Sennozitler 

kırmızı-kahverengi zonlar halinde görülür. 

Sennozit A Rf = 0,30-0,35 

Sennozit B Rf = 0,15 

Folia Sennae'deki sennozitlerin sennozit A ve B olarak miktar tayini* 

(moriifive sekin 

Prensip: Drog sıcak su ile ekstre edildiğinde antrakinon heterozitleri 

yanında bir kısım aglikon'lan da içerir. AgKkonları ortamdan uzaklaştırmak 

için ekstre eterle çalkalanır. Aglikonsuz sulu faz HCI ile hidroliz 

edilir. Açığa çıkan aglikon etil asetatla organik faza çekilir. Asit hidrolizle, 

flavonozitler gibi diğer heterozitler de hidroliz olduğundan bir kör değer 

hesaplanır. Aglikon içeren etil asetat çözeltisi sennidinleri taşımıyan etil 

asetat çözeltisine karşı (kör değer) 375 nm'de ölçülür. 

Deneyin yapılışı: 1.0 g ince toz edilmiş Folia Sennae ve Fructus Sennae 

100 ml lik balon jojeye aktanlır ve üzerine 80 ml 90°C lik sıcak su, drog 

topaklanmayacak şekilde ilave edilir. Balonjoje, içeriği ile beraber, 

arasıra çalkalanarak, 10 dakika 70-75°C de ısıtılır. Soğuttuktan sonra 

suyla 100 ml'ye tamamlanır ve tekrar çalkalanır. Çözeltinin bir kısmı 50 

ml lik santrifüj tübünde santrifüj edilir. Hafif bulanık olan çözeltiden 10 

ml alınır ve 100 ml lik ayırma hunisine aktanlır. Sonra 1 defa 40 ml ve 1 

defa 20 ml eter ite çalkalanır. Sulu faz dikkatle aynlır. Birleştirilen eterli 

faz 5 ml su ile çalkalanır. Eterli faz atılır, sulu fazlar birleştirilir. Birleştirilen 

*) W.D. Brendel und D. Schneider; Planta Med. 25, 63 (1974); 25,342 

(1974). 

58

sulu faz 50 ml lik erlenmayere aktarılır, sulu fazın bulunduğu kap tekrar 

bir miktar suyla yıkanarak erlenmayere aktarılır, üzerine 8 ml % 25 lik HCI 

katılarak 15 dakika kaynar su banyosunda hidroliz edilir. Ardından 

hemen soğutarak 100 ml lik ayırma hunisine aktarılır ve erlenmayer bir 

miktar su ile yıkanıp yıkama suyu da ayırma hunisine katılır. Ayırma 

hunisindeki sulu faz, 2 defa 30 ar ml ve bir defa 25 ml etil asetatla 

çalkalanır. Birleştirilen etil asetatlı fazlar 7 cm çapındaki bir filtre 

kağıdından 100 ml lik balon jojeye filtre edilir, süzgeç kağıdı bir miktar 

etil asetatla yıkanır ve çözelti 100 ml ye tamamlanır (çözelti 1). Bu 

çözeltinin 25 ml si 50 ml lik balon jojeye aktarılır ve etil asetatla 50 ml ye 

tamamlanır (çözelti 2, ana değer). Kör değerin tayini için çözelti 1 den 

25 ml alınıp 100 ml lik ayırma hunisine aktarılır ve taze olarak hazırlanan 

doymuş NaHCC>3 (9,6 g/100 ml) çözeltiden 40 ml ilave edip kuvvetle 

çalkalanır. Sulu alt faz atılır. 

Etilasetatlı üst faz bir defa 10 ml su ve bir kez de 7 ml %10'luk HCI ile 

çalkalanır (Emülsiyon teşkili halinde her fazı ayırma hunisinden aldıktan 

sonra bir müddet daha hafifçe çalkalanıp fazların ayrılması beklenmelidir.) 

Etil asetatlı faz dikkatle 50 ml lik balon jojeye filtre edilir. Çözeltiyi 

50 ml ye tamamlamak için gerekli olan etilasetat miktarına yakın bir miktar 

etilasetatla ayırma hunisi çalkalanır, filtre kağıdı yıkanır ve balon 

jojeye ilave edilir. Sonra balonjoje etilasetatla 50 ml ye tamamlanır. 

(Çözelti 3, kör değer). Çözelti 2, 1 cm kalınlığındaki cam küvette 375 

nm'de kör değere (Çözelti 3)'e karşı ölçülür. 

% Sennozit A+B g olarak miktari = Ex10x100x4,55/Tartım (mg) 

4,55 faktörü ampirik olarak tayin edilmiştir. 

59

FLAVONOZİTLER 

Eczacılıkta % 0,5 ten fazla flavonoit taşıyan droglar, flavonoit drogları 

olarak adlandırılır. 

Flavono'ıtler 15 karbonludur, biyogenetik olarak 3 asetat (C-6) ve bir 

fenilpropan ünitesinden (C6-C3) meydana gelir. Eczacılıkta önemli 

flavonoitler 2-fenil benzopiran türevleridir. Flavonoitlerin çoğu C-4 te bir 

karbonil grubu taşır. Bunun dışında hidroksil grupları da taşır ki bunlar 

serbest, metillenmiş veya heterozit teşkil etmiş olarak bulunur. 

Bitkide flavonoitlerden meydana gelen ilk bileşik halkası açık olan 

kalkon' dur. Kalkonlar kendisine tekabül eden kapalı halkalı 

flavanon'larla denge halinde bulunur. Kalkon'dan doğrudan doğruya 

dihidrokalkon, auron ve fenil halkasının kayması sonucu izoflavon 

meydana gelir. Flavanon'un dehidratasyonu ile flavon, kalkon'un oksidasyonu 

ile flavanol meydana gelir. Bu gruba lökoantosiyanidol 

(flavan-3,4-diol), antosiyanidol ve flavan 3-ol tipindeki kateşol dahil edilmektedir. 

Flavonoitlerdeki OH veya; OCH3 sübstitüsyonlan A veya B halkasında 

genellikle C-5, C-7, C-3* ve C^' de bulunur. 

Flavonoit O-heterozitlerde bulunan ozlar, genellikle, D-glukoz, D-galaktoz, 

L-ramnoz, L-arabinoz, D-ksiloz, D-glukuronik asit veya D-galakturonik 

asitlerdir. O-heterozitlerinin yanında özellikle flavonlarda viteksin 

ve orientin gibi C-heterozitleri de mevcuttur. 

60

Flavon heterozitleri, çok hidroksilli flavonoit aglikonu ve arıtosiyanlar 

hücre suyunda çözünebilen piğmentler olduğu için vakuoldeki hücre 

suyunda bulunur. 

LipoRlik aglikonlarda hidroksil grubu çok azdır veya metoksillidir. Genellikle 

ölü dokularda (odunda), idioblastlarda ve teıpenlerle birlikte salgı 

boşluklannda; yaprakların üzerini örten mumsu tabaka içinde bulunur. 

Flavonoitlere bitkinin bütün kısımlarında rastlanmakla beraber, bu 

bileşikler daha çok toprak üstü kısımlarında, çiçek, sap, yaprak, meyva 

ve kabuklarda da yer alır, kök ve rizomlarda genellikle flavonoit bulunmaz. 

Yine flavonoitler arasında yer alan proarrtosiyanidinler, genellikle 

ham meyvalarda, polimer kateşinler ise kök, rizom ve odunda rastlanan 

bileşiklerdir. Flavonoitlerin sübstitüsyonu, oksidasyon derecesi ve hatta 

temel iskeleti, bitkilerin familyasına, cinsine ve türüne göre bazı özellikler 

taşır. Bu durum kemotaksonomi açısından önemlidir. 

Etkisi: Flavonoitlerin bir çok farmakolojik etkileri vardır; antihemorrojik, 

antisklerotik, antienflamatuar, ödem boşaltıcı, pozitif inotrop, spazmolitik, 

antihepatotoksik, koleretik, diaforetik ve diüretik etkiler 

saptanmıştır. 

61

62 

Flavanonol Flavon 

Antosiyanidol 

Flavan-3-oi 

Kalkon 

2-Fenilbenzopiran 

Prokürsörü kalkon olan değişik flavonoit bileşikleri. 

Flavonol 

Flavanon

Flaypnoitlerin tanıma reaksiyonları; 

1- Wilson-Tauböck 1,2 renk reaksiyonu 

1 -2 mg flavonoit birkaç damla asetonla ıslatılır; üzerine küçük bir spatül 

ucu ile ince toz edilmiş borik asit ve ince toz edilmiş oksalik asit ilave 

edilir ve kuruluğa kadar uçurulur. San renkli bakiye 10 ml eterde çözülür, 

eterli çözelti 5-hidroksi flavonol ve 5-hidroksi flavonlar mevcudiyetinde 

UV ışığında (365 nm) sarı yeşil floresans gösterir. 5-hidroksi flavononlar 

ise reaksiyon vermez. 

HO 

0 0 

2- Zirkonyum-sitrik asit reaksiyonu 3 : 

Flavonoit-borik asit kompleksi 

3-5 mg flavonoit 10 ml metanolde çözülür ve 1 ml metanollü zirkonyum 

(IV) oksiklorür (ZrOCI 2) çözeltisi (%2 A/H) ilave edildiğinde koyu sarı 

renkli bir çözelti oluşur. Bunun üzerine % 2 (A/H) lik metanollü sitrik asit 

1. VVilson, C.W.: J. Amer. Chem. Soc. 61, 2303 (1939). 

2. Tauböck, K.: Naturwissenchaften 30,439 (1942). 

3. Hörhammer, L: H.J. Gehrmann und L Endres: Arch. Pharmaz. 292, 

113(1959). 

63

çözeltisi ilave edilip su ile 50 ml'ye tamamlandığında birkaç dakika içinde 

sarı rengin kaybolması C-3 pozisyonunda OH grubunun olmadığını veya 

C-3'deki OH grubunun metillenmiş olduğunu ya da heterozit teşkil etmiş 

bulunduğunu gösterir. 

Değişik flavonoit gruplarının renk reaksiyonları 4: 

Teşhis edilecek olan madde tek ise kağıda veya ince tabaka plağına 

damlatılıp renk reaksiyonu uygulanır. Eğer maddeler karışım halinde ise 

2-3 mg madde metanolde çözülür, selüloz ince tabaka plağına veya 

kağıda tatbik edilerek n-Butanol+konst.asetik asit+su (4+1+5) 

karışımın üst fazı solvan sistemi olarak alınarak maddelerin 

kromatografisi yapılır. Plak havada kuruduktan sonra aşağıdaki renk 

reaksiyonları uygulanır. 

1- Kromatogram'a gün ışığında bakılır. 

2- Kromatogram'a UV ışığında 350 nm'de bakılır. 

3- Kromatogram amonyak buharına tutulur ve gün ışığında bakılır. 

4- Kromatogram amonyak buharına tutulur ve UV ışığında 350 nm'de 

bakılır. 

5- Kromatogram'a sulu %10 luk KOH çözeltisi püskürtülür. l05°C'de 

etüvde 5 dakika kurutulur ve gün ışığında bakılır. 

6- Kromatogram'a % 10'luk sulu KOH çözeltisi püskürtülür, 105°C de 5 

dakika kurutulur ve UV ışığında 350 nm'de bakılır. 

7- Kromatogram'a % 0,1'lik Rhodamin B içeren % 4 lük HCI çözeltisi 

püskürtülür ve gün ışığında bakılır. 

4. Curtze, A. und W. Holland: Deutsch. Apoth. Zeitung 5,147 (1967). 

64

8- Kromatogram 7'deki gibi muamele edilir, 5 dakika havada kurutulur 

ve amonyak buharına tutup gün ışığında bakılır. 

9- Kromatogram'a % 4'luk HCI çözeltisi püskürtülüp gün ışğında 

bırakılır. 

10- Kromatogram'a % 3'lük sulu p-Toluen sulfonik asit çözeltisi 

püskürtülüp 105°C'de 5 dakika etüvde kurutulur ve gün ışığında bakılır. 

11- Kromatogram'a % 1'lik vanilin içeren %25'lik HCI çözeltisi 

püskürtülüp gün ışığında bakılır. 

12. Pauly Reaktifi: Kromatogram'a 25 ml %0,3 sulfonik asit çözeltisi 

%8'lik HCI ile 1,5 ml %5'lik NaNOa kanşımı püskürtülür ve gün ışığında 

bakılır. 

13- Kromatogram'a konst. sülfürik asit çözeltisi püskürtülüp gün 

ışığında bakılır. 

14- Kromatogram'a % 1'lik etanollü aluminyum klorür çözeltisi 


15- Kromatogram'a % 1'lik etanollu alüminyum klorür çözeltisi 

püskürtülür ve UV-ışığında 350 nm'de bakılır. 

16- Kromatogram'a % 0,5'lik metanollü mağnezyum asetat çözeltisi 


17- Kromatogram'a %0,5'lik metanollü mağnezyum asetat çözeltisi 

püskürtülür ve UV-ışığında 350 nm'de bakılır. 

18- Kromatogram'a sıvı bortriflorür dietil eter püskürtülür ve gün ışığında 

bakılır. 

19- Kromatogram'a % 5'lik sulu bakırsülfat çözeltisi püskürtülür 

105°C'de kurutulur ve gün ışığında bakılır. 

65

20- Kromatogram'a taze hazırlanan %2'lik metanollü sodyum borhidrit 

çözeltisi fışırdamakta iken püskürtülür ve 3 dakika süreyle plak havada 

kurutulur, ardından plak HCI buharına tutulur; gün ışığında bakılır. 

21- Dragendorf reaktifi: Kromatogram'a 0,12 g bazik Bismutn'ıtrat 1.14 g 

potasyum iyodür, 21.5 ml glasiyal asetik asit ve 100 ml su karışımı 

püskürtülüp gün ışığında bakılır. 

22- Fucik ve Korintek reaktifi: Kromatogram'a distile edilmiş sülfürilklorür 

püskürtülür ve havada kurutulur, ardından %10'luk sulu KOH çözeltisi 

püskürtülüp gün ışığında kontrol edilir. 

23- Madde magnezyum talaşı ile karıştırılıp üzerine %10'luk etanollü HCI 

ilave edilir. 

24- Madde %10'luk HCI ile tüpte kaynatılır. 

25- Madde konst. sülfürik asitle bir tüpte karıştırılır ve renk gözlenir. 

26- Luftsche Reaksiyonu: Kromatogram'a 5 g sitrik asit, 14,4 g soda 

ve 2,5 g bakır sülfat suda çözülüp 100 ml'ye tamamlanmasıyla elde 

edilen çözelti püskürtülür. 

27- Kromatogram'a 0,1 N AgNÛ3 çözeltisi püskürtülüp gün 

ışığında bakılır. 

28- Kromatogram'a 0,1 N gümüş nitrat çözeltisi ve 5 N amonyak 

püskürtülüp 105°C'de kurutulup gün ışığında bakılır. 

29- Kromatogram'a %0,5'lik sulu Echtblau B çözeltisi (Diazonyum 

çözeltisi) püskürtülür gün ışığında bakılır. 

66

Reaktif Kalkon Kateşin Kumarln Flavon 

No 

1 yeşil-sarı açık sarı - — 

2 kahve rengi-yeşil — hafif viyole kahverengi 

3 yeşil-sarı açık sarı — sarı 

4 kahverengi-yeşil — sarı 

5 yeşil-sarı kahverengi - sarı 

6 yeşil-sarı kahverengi yeşil floresan sarı 

7 sarı viyole viyole viyole 

8 sarı viyole - sarı 

9 sarı pembe - — 

10 turuncu pembe — — 

11 turuncu pembe — — 

12 sarı sarı san sarı 

13 kırmızı kahverengi — sarı 

14 sarı — - 

15 sarı - — - 

16 sarı - — - 

17 sarı — — - 

18 turuncu kahverengi - sarı 

19 açık sarı koyu kahve — sarı 

20 turuncu pembe — san 

21 san - san — 

22 sarı kahverengi san 

23 koyu viyole — san turuncu 

24 — çökelti - — 

25 kırmızı sarı renksiz san 

26 sarı kahverengi — san 

27 sarı kahverengi - sarı 

28 sarı koyu kahve - — 

29 sarı kırmızı kırmızı hafif pembe

Flavonol Ftavanon Flavanonol Antosiyan 

Sarı - açıksarı koyu kırmızı 

kahverengi kahverengi san siyah 

turuncu turuncu açıksarı viyole 

sarı sarı sarı siyah 

kahverengi kahverengi sarı siyah 

sarı sarı turuncu siyah 

viyole viyole viyole kırmızı 

sarı viyole sarı mavi 

sarı açıksarı - kırmızı 

sarı kırmızı 

sarı __ kırmızı 

sarı sarı sarı kırmızı 

sarı açıksarı açıksarı mavi 

sarı — sarı kırmızı 

sarı sarı yeşil kırmızı 

sarı — kırmızı 

sarı sarı yeşil kırmızı 

sarı açıksarı açıksarı kırmızı 

kahverengi sarı açıksarı kırmızı 

sarı viyole sarı kırmızı 

san __ _ kırmızı 

sarı sarı kahverengi yeşil 

kırmızı koyu viyole viyole kırmızı 

sarı açıksarı açıksarı mavi 

turuncu sarı sarı siyah 

kahverengi açıksarı açıksarı kırmızı 

koyu kahve — açıksarı kırmızı 

sarı pembe pembe kırmızı

PERİCARPİUM AURANTII. Portakal kabuöu 

Drog Citrus aurantium Lsubsp. aurantium (Rutaceae)'den elde edilir. 

Portakal kabuğu %1-2.5 uçucu yağ içerir, bunun da %90'nı limonendir. 

DAB 9'a göre en az %1 uçucu yağ taşımalı ve acılık değeri en az 600 

olmalıdır. 

Acı madde olarak limonin, karoten türevleri, lipofilik flavon türevleri, 

flavon glikozitleri, hesperidin (hesperetin-7-rutinozit), neohesperidin 

(hesperetin-7-neohesperozit), naringin (naringenin-7-neohesperoz'ıt), 

rutin (kersetol-3-rutinozit), eriositrin (eriodiktiol-7-rutinozit) bulunur. 

R2 = H : Naringetol 

R2 = OH : Eriodiktiol 

R2 = OCH3 : Hesperetol 

Etkisi ve kullanılışı: Aromatik, iştah açıcı ve likör sanayiinde tad düzeltici 

olarak kullanılır. 

Hesperidozit'in İ.T.K. ile incelenmesi: 

Metod: Yükselen 


Çözücü sistemi: n-Butanol+glasiyal asetik asit+su (40:10:50) sistemin 

üst fazı 

Belirteç: UV254 de görülen koyu leke işaretlenir ve %1'lik NA çözeltisi 

püskürtülerek meydana gelen sarımsı renk UV365'te gözlenir. 

69

Hesperidozit: Hesperetin 7-(a-L-ramnozit-6-p-D-glukoz) 

Pericaıpium Auramii'den hesperczit elde edilişi 

Prensip: Portakal kabuğu petrol eteri ile uçucu yağlarından 

kurtanldıktan sonra metanol ile glikozitler ekstre edilip, dimetilformamid 

ile hesperidozidin saflaştırılması esasına dayanır. 

Deneyin yapılışı: 10 g güneşte kurutulmuş, toz edilmiş portakal kabuğu 

250 ml'lik balona aktanlır ve 100 ml petrol eteri (k.n. 40-60°C) ilave edilir 

ve geri çeviren soğutucuda 30 dakika ısıtılır. Daha sonra, sıcakken kağıt 

süzgeçten süzülür, süzüntü atılır. Bakiye oda sıcaklığında kurutulur. 

Kuru toz drog tekrar 250 ml'lik bir balona aktanlır. Üzerine 100 ml 

metanol ilave edilerek geri çeviren soğutucuda 1 saat kaynatılır, 

sıcakken filtre edilip 10 ml metanolle bakiye yıkanır. Bütün süzüntü 

rotavaporda şurup kıvamına kadar uçurulur. %6'lık asetik asit ilavesiyle 

meydana gelen çökelek süzülür, etüvde 60°C de kurutulur (İ.T.K. 1). 

Hesperiozitin N-N-dimetilformamid'deki %10'luk çözeltisi çeker ocakta 

60-80°C de karıştınlarak çözülür daha sonra oda sıcaklığına kadar 

soğutulup üzerine eşit hacımda su ilave edildiğinde meydana gelen 

çökelti süzülür, önce ılık su ile sonra da isopropanolle yıkanır. Meydana 

gelen renksiz hesperidozit vakumlu desikatörde kurutulur (İ.T.K.2) 

70

FOUA BETIME, Huş ağacı yaprağı. 

Drog Betula pendula ROTH ve Betula pubescens EHRHART 

(Betulaceae) den elde edilir. DAB 9'a göre hiperozit üzerinden 

hesaplanan flavonoit en az % 1,5 olmalıdır. DAB 7-DDR, Helv. VI ve ÖAB 

9'da bu drog kayıtlıdır. Yapraklarda %2 oranında flavonoit bulunur. Ana 

flavonoid hiperozit (kersetol-3-galaktoz) dur, bunun yanında mirsetol-3digalaktoz, 

kersitrozit vardır. Ayrıca metil salisilat, saponozit (%3), tanen 

(%5), reçine ve az miktarda uçucu yağ bulunur. 

Etkisi ve kullanılışı: Böbrekleri tahriş etmeyen bir diüretiktir. Çay ve 

ekstreleri halinde romatizma ve gut'ta kullanılır. 

FqIİ9 Betulae'deRifiaypnottlerin İ.T.K. ile incelenmesi; 

Analiz çözeltisi: 0,5 g toz edilmiş drog, 10 ml % 90 lik etanolle 60°C lik 

su banyosunda 10 dakika ekstre edilir. Çözelti soğuduktan sonra 

süzülür. Süzüntü analiz çözeltisi olarak kullanılır. 



Çözücü sistemi: Etilasetat+formik asit+glasiyal asetik asit+su 

(100+11+11+27). 

Belirteç: % 1 lik metanollü Naturrstoffreagenz A (difenilboriloksietilamin) 

püskürtülür ve UV ışığı altında 365 nm'de bakılır. 

Hiperozit: Rf=0.60-0.61 

71

Folia Betulae'den hiperozit elde edilişi; 

Prensip: Toz edilmiş drog sulu metanolle ekstre edilir ve lipofilik maddeleri 

ortamdan uzaklaştırmak için ekstre kurutulduktan sonra suda 

çözülür, petrol eteri ve kloroformla tüketilir. Flavonitler etil asetatlı faza 

çekilir, ham hiperozit aktif kömürle temizlenip metanolle kristallendirilir. 

Deneyin yapılışı: 150 g kurutulmuş drog ince toz haline getirilir ve 2 İt 

%90 lık metanol ile 5 saat soxhlet apareyinde ekstre edilir. Ekstre 

rotavaporda kuruyuncaya kadar uçurulur. Bakiye 1000 ml su ile beherde 

ısıtılarak çözülür, sutu çözelti birkaç saat buzdolabında +4°C de bekletilir. 

Filtre edildikten sonra yarısı uçurulur ve ekstre tekrar birbiri 

ardından 200 ml petrol eteri, 300 ml klorofrom ve 5 defa 200'er ml etil 

asetatla çalkalanır. Birleştirilen etil asetat fraksiyonları rotavaporda 20 ml 

ye kadar uçurulur ve çözelti 1 saat +4°C'de buzdolabında bekletilir. Kristaller 

çok az miktarda metanol ile çözülür ve bir spatül ucu aktif kömür 

ilave edip filtre edilir, ayrılan hiperozit metanolle tekrar kristallendirilir. 

E.N. 235-238°C. 

ON O 

Hiperozit 

FOUA ve FLOS CRATAEGI. Alıç ciceöi ve vapraöı 

Crataegus monogyna JACOIN emend UNDMAN veya Cr. Oxyacantha 

L (Rosaceae) den elde edilir. DAB 8'e göre hiperozit üzerinden 

hesaplanan en az %0,7 flavonoit içerir. Flavonoit olarak hiperozit, kersetol, 

rutozit, viteksin ve viteksin 2*-ramnoz, prosiyanidol (%2-3), 

klorojenik asit, triterpenik asitler ve purin bileşikleri bulunur. 

72

Etkisi ve kullanılışı: Crataegus ekstresi pozitif inotrop koroner 

dilatatörüdür. Hipertoni, arterosklerozda ve oıta şiddete kalp ve dolaşım 

yetmezliğinde kullanılır. 

Flos ve Folia Crataeoi'deki flavonoitlerin hiperozit olarak miktar tavini 

(DAB 8) 

Prensip: Flavonol heterozitleri asetonlu ortamda HCI ile hidroliz edilerek 

açığa çıkan aglikon etil asetata çekilmelidir. Aluminyum klörür ilavesiyle 

meydana gelen koyu sarı renkli aluminyum kelat kompleksi (1) 

fotometrik olarak 425 nm'deki ekstinksiyonu ölçülmektedir. Asetonlu 

HCI ile glikozit'in hidrolizi esnasında heksametilentetramin ilave edilmesi 

lökosiyanidolün AICI3 ile kompleks yapmasını önlemektedir. Heksametilentetramiden 

meydana gelen formaldehit lökosiyanidolün (2) 3. 

ve 4. pozisyonlarındaki OH gruplanyla metilen dioksi grubu teşekkül 

eder (3). 

Al/3 

Deneyin yapılışı: 0.6 g toz edilmiş drog 100 ml lik yuvarlak cam balona 

aktarılır ve 1 ml % 0,5 (A/H) heksametilentetramin çözeltisi, 20 ml aseton 

73

ve 2 ml %25 lik HCI ilave edip 30 dakika süreyle geri çeviren soğutucuda 

ısıtılır. Kanşım pamuktan 100 ml lik balonjojeye süzülür. Bakiye pamuk 

ile birlikte cam balonda 2 defa 10'ar ml asetonla 10 dakika geri çeviren 

soğutucuda ısıtılır. Çözeltiler oda sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra, 

pamuktan 100 ml lik balonjojedeki çözelti üzerine süzülür ve asetonla 

100 ml'ye tamamlanır. Çözeltinin 20 mi sini bir ayırma hunisine aktanp 

üzerine 20 ml su ilave edilir. Bir defa 15 ml ve 3 defa 10'ar ml etilasetatla 

çalkalanır. Bir ayırma hunisinde toplanan etilasetatlı fazlar 2 defa 

50'şer ml su ile yıkanır ve 50 ml'lik balonjojeye aktarılıp etilasetatla 50 

ml'ye tamamlanır. 

Bu çözeltinin 10 ml sine 1 ml aluminyum klorür reaktifi* ilave edip 

metanollü glasiyal asetik asit çözeltisiyle** 25 ml'ye seyreltilir. Bir taraftan 

da 10 ml çözelti, metanollü asetik asit çözeltisiyle 25 ml'ye seyreltilir 

(kör çözelti). 30 dakika sonra analiz çözeltisinin ekstinksiyonu mukayese 

çözeltisine karşı 1 cm küvette 425 nm'de okunur. 

Hesaplama: 

E %1icm = 500 (Hiperozit'in spesifik ekstinksiyonu) 

% Hiperozit = 1,25xE/T 


T= g olarak tartım. 

* Aluminyum klorür çözeltisi: 2 g AICI3.6H2O, 100 ml metanol-glasiyal 

asetik asitte çözülür. 

**Metanol-glasiyal asetik asit çözeltisi: 5 ml glasiyal asetik asit alınır 

metanolle 100 ml'ye tamamlanır. 

74

FLOS MALVAE. Ebegümeci çiçeği 

Drog Malva silvestris L. ve M. neglecta WALLR. (Malvaceae) den elde 

edilir. Bitkinin yaprak ve çiçeklerinde % 6-8 oranında müsilaj bulunur. 

Müsilajın hidrolizi ile glukoz, arabinoz, ramnoz ve galaktoz meydana 

gelir. Çiçekte antosiyanozit olan malvin (malvidin-3,5 diglikozit) bulunur. 

Flos Malvae gargara halinde, Folia Malvae ile birlikte çay halinde balgam 

söktürücü olarak kullanılır. 

Malvin klorür'ün İ.T.K.ile İncelenmesi: 


Tabaka: Selüloz 

Çözücü sistemi: n-Butanol+glasiyal asetik asit+su (40+10+50) 

Belirteç: Çözücü sistemin plaktan uçmasından sonra gün 

ışığında bakılır, ardından plak amonyak buharına tutulur. 

Test çözeltisi: 5 mg malvin klörür 1 ml metanolde çözülür. Bunun 10 ^l 

si band şeklindeki plağa tatbik edilir. 

Flos Malvae'den malvin'in malvinklorür olarak elde edilişi: 

Prensip: Toz edilmiş Flos Malvae'de malvin (ve az miktarda diğer antosiyanozitler) 

HCI'li metanolle klorür halinde perkole edilir. Ekstre 

yoğunlaşırılır ve eter ile çöktürülür. 

Deneyin yapılışı: Toz edilmiş ebegümeci çiçeğinin 10 g'ı, 250 ml'lik bir 

beherglas'a aktarılır. Drogun üzerini kaplayıncaya kadar 

metanol+konst. HCI (95+5 H/H) karışımından ilave edilir. Arasıra 

karıştırılır ve 30 dakika sonra beherglas'ın içindekiler bir perkolasyon 

sütununa aktarılır. 150 ml metanollü hidroklorik asitle perkolat hafif 

kırmızı renk alıncaya kadar perkolasyona devam edilir. Perkolat, bir 

75

otavapor yardımıyla, 250 ml lik yuvarlak cam balonda ve su banyosunda, 

50°C de 40 ml kalıncaya kadar uçurulur (İ.T.K. 1) Çözelti soğuduktan 

sonra 120 ml eter ilave edip bir gece bekletilir. Reçineli siyah kırmızımsı 

bir madde dibe çöker sonra bu süzülür (İ.T.K 2). Çökeltiye 15 ml metanol 

ilave edilir ve 2 saat çalkalanır (İ.T.K. 3). Meydana gelen süspansiyona 

50 ml eter ilave edip +4°C de bir gece bekletilir. Oluşan çökelti tekrar 

süzülür. (Süzüntü İ.T.K. 4). Katı bakiye tekrar 15 ml metanol ile çözülür 

ve 2 sat çalkalanır (İ.T.K 5). Daha sonra 50 ml eter ilave edilir ve tekrar 

+4°C de bir gece bekletilir. Çöken koyu kırmızı kristalli çökelti olan Malvin 

klörür nuçeden süzülür ve 2 saat 45°C'de kurutulur. 

Verim: 0.8-1 g (Malvin klörür yanında az miktarda diğer antosiyanozitlerde 

bulunmaktadır). 

Gerekli zaman: 3 gün 

Malyin Klörür UV-Vis-speRtrostopisi 

44 (H) kısım metanol ve 1 (H) kısım % 25 (A/H) HCI karışımından 10 ml 

alınır 3 mg malvinklörür çözülür. Bu çözeltinin 1 ml'si yukarıdaki 

çözeltiyle 10 ml'ye seyreltilir. xmax = 274,540 nm 

C29H35 O17 , MA: 691 

E.N. 165-170°C H0 

76 

Ö-glukoz 

OCH 

Malvinklörür 

OH 

OCH, Ct

Radix Liauiritiae'den Likiritozit elde edilişi: 

(Drog hakkında açıklayıcı bilgi için sayfa 89' a bakınız.) 

Prensip: Kabuğu soyulmuş ve toz edilmiş Radix Liquiritiae asetonla 

ekstre edilir. Asetonlu ekstrenin uçurulmasından sonra bakiye metanole 

alınır ve kıistallendirilir. Ukiritozit seyrettik etanolle tekrar kristallendirilir. 

HO 

Likiritozit 

Deneyin yapılışı: 100 g kabuğu soyulmuş ve toz edilmiş Radix Liquiritiae 

önce 5 saat süreyle 500 ml lik Soxhlet apareyinde 750 ml diklormetanla 

1000 ml cam balonda ekstre edilir ve bu ekstre atılır. Ardından 750 ml 

asetonla 8 saat süreyle Soxhlet apareyinde ekstre edilir. Ekstre (İ.T.K. 

1) rotavaporda kuruyuncaya kadar uçurulur (bakiye 3,5 g). Kahverengiyeşilimsi 

şurup kıvamındaki bakiye üzerine 35 ml metanol ilave edilir ve 

su banyosunda kısa bir süre için kaynatılır. Daha sonra 100 ml lik 

beherglasa birfiltre kağıdı ile süzülür. Cam balon 5 ml metanol ile yıkanır, 

yıkama çözeltisi aynı filtre kağıdından süzülür. Süzüntü oda sıcaklığında 

bir gece bekletilir, eğer reçinemsi kısım beherglasta çökmüş ise bu 

kısımdan dekante edilir. Dekante edilmiş çözeltide (İ.T.K 2) 1-2 gün 

içinde renksiz hafif sanmsı renkli kristaller aynlır. Kristaller bir süzgeçten 

süzülür (Ana çözelti İ.T.K 3). Kristaller önce 2 ml aseton sonra da 5 ml 

etilasetatla yıkanır ve havada kurutulur. Ham Ukiritozit miktan: 400 mg. 

Tekrar kristalizasyon için 350 mg ham likiritozit kaynar su banyosunda 

10 ml su ile 10 ml etanol ilave edilerek çözülür. Oda sıcaklığına kadar 

soğutulduktan sonra (yaklaşık 1 saat sonra) renksiz kristaller meydana 

OH 

(7,4'-dihidroksif!avanon-4-0-glukoz) 

77

gelir. Bir gece buzdolabında beklettikten sonra porselen nuçeden kristaller 

süzülür, önce 1 ml soğuk su daha sonra 10 ml eter ile yıkanır ve 

vakumla desikatörde kurutulur (İ.T.K. 4). Verim: 200 mg Likiritozit; E.N. 

212°C. 

Ukiritozit'in İ.T.K. ile inralpnmftsi- 

Metod: Yükselen (10 cm) 

Tabaka: Kieselgel F254 

Çözücü sistemi: Etilasetat+metanol+su (75+15+10) 

Belirteç: 

a) UV254 floresansı azaltan zonlar işaretlenir (Likiritozit tabakanın 

ortalarında görülür). 

b) Anisaldehit-sülfürik asit reaktifi püskürtülür ve 110°C ye kadar ısıtılır. 

Likiritozit lekesi sarı renklidir; ısıtma işlemi devam ederse gri-sarı renge 

dönüşür. 

78

SAPONOZİTLER 

Saponozitler, asidik veya enzimatik hidrolizle sapogenol (aglikon) ve oziara 

ayrılabilen ve su ile köpük verme özelliğine sahip heterozitlerdir. 

Saponozitlerin aglikonları penta veyatetrasiklik triterpenik sapogenoller 

ve steroidal sapogenoller olmak üzere iki grup teşkil ederler. Saponozitlerde 

bütün ozlar aglikonun bir OH grubuna (daha çok C-3-OH grubuna) 

bağlanmış ise bunlara monodesmozidik saponinler denir. 

Bisdesmozidik saponozitlerde ozlar 2 değişik OH grubuna veya bir OH 

grubuna heterozit bağı ile ve bir de COOH grubuna ester bağı ile 

bağlanmıştır. Bisdesmozidik triterpen saponozitlerde ikinci oz zinciri 

umumiyetle C-17 deki karboksil grubuna bağlıdır. Bazı saponozitlerde 

asitler (asetik asit, tiglik asit, angelik asit gibi) ester şeklinde 

bağlanmıştır. Oz molekülleri olarak glukoz, galaktoz, ksiloz, arabinoz, 

ramnoz, fukoz, riboz ve glukuronik asitler daha çok bulunmaktadır. 

Oligoholozitii saponozitlerde ozlar düz zincir halinde veya dallanmış 

olabilir. Ozlann sayısı 1 ila 11 arasından. Ozlar birbirine p-D, a -L veya 

a- D glikozidik bağıyla bağlanmıştır. 

Doğada bulunan saponozitlerin büyük bir kısmı triterpenik saponozitler 

grubuna dahildir. Bugün 120 den fazla değişik triterpen bilinmektedir. 

Aglikon 30 karbonludur pentasiklik veya emler olarak tetrasiklik olarak 

bulunur.Triterpenlerin çoğu oleanon veya A oleanen tipindedir.Bazılarının 

iskeleti ise ursan veya dammaran halka sistemini taşır. Bugüne 

kadar bulunan asidik saponozitler triterpen grubundadır. Asit karakter 

aglikondaki karboksil grubundan ve Oz kısmından (uronik asit) ileri 

79

gelir. Steroidal saponozitler kardiyotonik heterozitler ve steroidler gibi 

siklopentanoperhidrofenantren iskeletini taşır. C-17 deki yan zincire 

göre spirostanol ve furastanol tipleri vardir. Spirostanol tipinde C-25 deki 

metil grubunun durumuna göre normal sapogenol (aksiyal) ve 

izosapogenol (ekvatoryal) diye sınıflandırılır. Steroidal saponozitler 

daha çok spirostanol tipindedir. Oz molekülü C-3 deki hidroksil grubuna 

bağlıdır. Spirostanol şeklindeki bisdesmozidler ise çok nadirdir. Furastanol 

tipindeki saponozitlerde açık F halkasının C-26 daki OH grubu Dglukozla 

glikozidik olarak bağlanmıştır. 

Bisdesmozidler hemoliz etkisi göstermez, monodesmozidik spirostanol 

saponozitler ise hemolizandırlar. Furastanol heterozitleri daha çok bitkilerin 

asimilasyon organlarında bulunur. Spirostanol glikozitleri ise 

daha çok tohum, kök veya yumrularda bulunur. Furastanol heterozitlerin 

izolasyonu sadece bitkide mevcut enzim etkisinin inhibe edildiği ortamda 

mümkündür. Bu iki saponozit tipini ayırmak renk reaksiyonu ile 

mümkündür. 

Furastanol türevleri Ehrlichs reaktifi ile kırmızı renk ve anisaldehitle sarı 

renk vermesine mukabil spirostanol türevleri bu renk reaksiyonunu vermez. 

2 

3 

23" H o 

6 HO 

80 

Oleonan 

29. .30 26 

H 

Spirostanol

Saponinlerin tanıma reaksiyonlan: 

a) Köpürme deneyi: 0,5 g toz edilmiş numune 10 ml sıcak su ile beraber 

bir deney tübüne konur, soğuduktan sonra takriben 10 saniye kadar 

kuvvetle çalkalanır. Saponozit mevcutsa en az 10 dakika sabit kalan 1- 

10 cm yüksekliğinde ve üzerine 1-2 damla 2 N HCI ilavesiyle kaybolmayan 

bir köpük tabakası meydana gelir. 

b) Hemoliz deneyi: 0,5 g toz edilmiş numune, 50 ml izotonik fosfat tampon 

çözeltisiyle kısa bir müddet kaynatılır, soğutulur, süzülür. 1 ml 

süzüntü 1 ml kan çözeltisi (%2) ile karıştırılır. Tanen içermeyen 

numunelerde 0,2 ml süzüntü 0,8 ml tampon çözeltisi ile seyreltilir ve 

bunun üzerine 1 ml kan çözeltisi (%2) konur. 30 dakika içinde hemoliz 

meydana gelirse numunede saponozit olabileceğine karar verilir. 

İzotonik fosfat tampon çözeltisi hazırlanması: 16 g NaaHPCU (130°C da 

sabit vezne getirilmiş) ve 4,4 g NaH2PC>4. 2 H2O suda çözülüp 1000 ml 

ye tamamlanır. Stabiliteyi arttırmak için 0,1 g NaF ilave edilebilir. 

Kan çözeltisi (%2) hazırlanması: Bir mezür 10 ml tersiyer sodyum sitrat 

çözeltisinden (3,65 g C6 H5 O7 Na3 . 5 1/2 H2O+100 ml su) konur ve 

hafifçe çalkalanarak iç cidar ıslatılır. Bunun üzerine 100 ml çok taze sığır 

kanı ilave edilerek hemen kanştınlır. Bu sitratlı kan buzdolabında bir hafta 

saklanabilir. 2 ml sitratlı kan izotonik fosfat tampon çözeltisi ile 100 ml ye 

tamamlanır ve tekrar kanştınlır. Bu şekilde hazırlanan kan çözeltisi (%2) 

27 

81

serin bir yerde saklanır. Bu çözelti sedimantasyonla berrak hale geçerse 

ve eritrositler mavi mor renge dönüşürse bozulmuş olacağından artık 

kullanılamaz. 

c) Salkovski deneyi: 0,5 g drog 3 ml H2SO4 ile hidroliz edilir, süzülür ve 

süzüntüye eşit hacimda kloroform ilave edilerek çalkalanır. Kloroformlu 

tabaka alınır, 1 ml kloroformlu kısım 1-2 damla derişik sülfürik asitle 

tabaklandırılır. Sarı renkli bir halka meydana gelir. Daha sonra ise 

çalkalamakla veya bekletmeyle kloroform tabakasının kan kırmızısı renk 

alması steroidal sapogenollerin varlığını gösterir. 

d) Lieberman Burchard deneyi: Salkovski deneyi için hazırlanan 

kloroformlu kısmın 1 ml si su banyosunda kuruluğa kadar uçurulur. 

Sonra 1 ml glasiyal asetik asit ilave edilerek bakiye çözülür. Bu çözelti 

1 -2 damla derişik sülfürik asit ile tabakalandırılır. İki tabakanın değme 

yüzeyinde önce mor sonra mavi bir halka görülür. Daha sonra renk 

yeşile döner ve yayılır. Bu da steroidal sapogenollerin varlığını gösterir. 

e) Saponozitlerin ince tabaka kromatografisine anisaldehit-sülfürik asit 

reaktifi (1) püskürtülüp 110°C de 5 dakika ısıtıldığında pembeden mora 

kadar değişen renkte lekeler görülür. Klorosülfonik asit daha hassas bir 

reaktiftir (2). Kromatogramda kırmızı kahverengi, mavi mor renkli 

floresans veren lekeler gözlenir. Antimonklorürün (SbCb) kloroformdaki 

%10 luk çözeltisi veya konsantre HCI de saponozit ve sapogenollerin 

teşhisinde kullanılır. Reaktif püskürtüldükten sonra 10 ila 20 dakika 

105°C de ısıtıldığında gri-mavi, gri-yeşil veya mor lekeler oluşur. 

ince tabaka plaklarında saponozitler hemoiitik aktivitesi ile de teşhis 

edilebililir. Bunun için solvan dikkatle plakadan uçurulur. İzotonik 

sodyum klorür çözeltisi ile hazırlanmış %1 lik kanlı-jelatin (3) 

süspansiyon ile ince bir film teşkil edecek şekilde kaplanır ve plak 2-3 

saat serin bir yerde bırakılır. Saponin içeren lekelerin bulunduğu yerde 

hemoliz nedeni ile kırmızı kanlı jelatin filmi saydamlaşır. 

1) Anisaldehit-sülfürik asit reaktifi: 0,5 ml anisaldehit 10 ml glasiyal 

asetik asit, 85 ml metanol ve 5 ml konsantre sülfürik asit belirtilen sırayla 

82

karıştırılarak hazırlanır. Reaktif kullanılmadan önce taze hazırlanmalıdır. 

2) Klorosülfonik asit reaktifi: 5 ml sülfonik asit 10 ml konsantre asetik asit 

ile kanştınlır. Reaktif püskürtüldükten sonra 5-10 dakika 130°C de ısıtılır 

ardından UV365 nm de kontrol edilir. 

3) Kanlı jelatin (%1) hazırlanışı: 100 ml %0,9 luk sodyum klorür çözeltisine 

4,5 g toz jelatin ilave edilir, 30 dakika kendi halinde şişmeye bırakılır, su 

banyosunda kanştırılarak 80°C ye ısıtılır, elde edilen çözelti 40°C ye 

soğutulur, 1 ml defibrine sığır kanı (4) ilave edilir. 

4) Defibrine sığır kanının hazırlanması: Yeni kesilmiş sığırdan 100 ml kan, 

400 ml lik geniş ağızlı bir erlene toplanır, tahta bir çubukla hızlı bir şekilde 

kanştınlarak fibrinin agiutine olması sağlanır. Bakiye çok katlı tülbentten 

süzülerek aynlır. Elde edilen defibrine kan +3-4°C de 1-2 gün saklanabilir. 

SEMEN HIPPOCASTANI. Atkestanesi tohumu 

Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae) bitkisinin tohumlarından 

elde edilir. 

Atkestanesi tohumunun ana etken maddesi essin veya p-essin adıyla 

bilinen triterpenik bir saponozit kompleksidir. DAB 9'a göre essin 

üzerinden hesaplanmış en az % 3 triterpenik saponozit içermelidir. Essin 

aglikonu değişik asitlerle esterleşmiş ve glukuronik asitle heterozit 

bağıyla bağlanmıştır. 

Ana aglikonu protoessigenol 4 tersiyer, 2 primer alkol grubu taşır. Essinin 

hidroliziyle elde edilen diğer triterpenik aglikon Bamngtogenol C 

dir. Protoessigenol'de C-24 deki CH2OH grubu yerine CH3 grubu vardır. 

Her iki ana aglikonun C-3 deki OH grubu D-glukuronik asitle heterozit 

oluşturmak üzere bağlanmıştır. D-glukuronik asitle daima bir D-glukoz 

ile bir üçüncü oz, ya D-glukoz ya da D-ksiloz veya D-galaktoz bağlıdır. 

83

Bunlar arasında karışımın en büyük kısmını teşkil edenler de, glukuronik 

asitin 2 ve 4 numaralı karbon atomlarına birer molekül D-glukoz birinci 

karbondan bağlıdır. C-21 0 ve C-22 deki «-OH, angelik asit, tiglik asit, - 

a-metilbütirik asit, izobütürik asit veya asetik asitle esterleşmiştir. Daha 

önceleri literatürde yazılan suda çözünen a-essin, hemolitik aktivitesi 

olan p-essin ile p-essin aglikonunun C-22 OH daki asetil bakiyesinin C- 

28-OH grubuna geçmesiyle meydana gelen bir bozunma ürünü olan ve 

çok az hemoliz gösteren kriptoessin'in karışımıdır. 

Essin'in diğer heterozitleri: 

Aglikon Oz Asitler 

Protoessigenol Glus+Glu+Glu An+As 

Glus+Glu+Glu Ti+As 

Glus+Glu+Ksi Tı+As 

Glus+Glu+Ksi An+As 

Glus+Glu+Gal Ti+As 

Barringtogenol Glus+Glu+Glu An+As 

Glus+Glu+Glu Ti+As 

Glus+Glu+Gal An+As 

Glus+Glu+Gal Ti+As 

Glus = Glukuronik asit An = Angelik asit 

Glu = Glukoz Ti = Tiglik asit 

Ksi = Ksiloz As = Asetik asit 

Gal = Galaktoz 

Drogdaki diğer maddeler flavonoitler (kersetol ve kemferol'un di ve tri 

heterozitleri), kumarinler, özellikle tohum kabuğunda lökoantosiyonlar, 

sabit yağ, protein, nişasta, az miktarda fitosterol, askorbik asit, serbest 

84

mono ve oligoholozitler bulunur. 

Kullanılışı: Essin damar permabilitesini ve kapiller frajilitesini azaltır, 

ödemi önleyici, ödemi boşaltıcı ve antiflojistik etkisi vardır. Triterpenik 

saponozitler oral olarak çok zor rezorbe edilir. Bu yüzden yüksek dozda 

ve uzun müddet kullanılmamalıdır. Essin'in hemoliz indisi 100.000'dir. 

Tedavide oral veya parenteral olarak kullanılan dozlarda hemoliz yapma 

tehlikesi yoktur. Flavonoitler essin'in etkisini arttıncı özelliği, özellikle venlerin 

kuvvetlendirilmesinde, permabilitesinin azaltılmasında ve spazmolitik 

etkinin arttırılmasında görülür. Essin venlerin kronik 

yetmezliğinde (primer ve sekonder varis, kalb zaafiyetinden dolayı kan 

akımının tıkanması sonucu meydana gelen ödem), beyindeki 

ödemlerde, ulcus cruris varicosum (bacağın alt bölümlerinde meydana 

gelen ağrıya neden olmıyan varisler nedeniyle gelişen ülser) flebit, tromboflebit, 

hemoroit ve spastik dismenorre'de kullanılır. 

Semen Hipocastani'deki essin'in fotometrik miktar tavini (DAB 9) 

Prensip: H2SO4 ve FeCİ3 'lü reaktif essindeki ozları ve ester şeklinde 

bağlı olan asitleri hidroliz eder ve aglikon serbest hale geçer. Bu esnada 

A halkası daralır ve C-16 ile C-21 arasında bir eter bağı ile konjuge trien 

85

sistemi meydana gelir. Oluşan renkli ürünün fotometrede 540 nm'deki 

absorbsiyon maksimumu ölçülerek miktar tayini yapılır. 

Konjuge trien 

:o 

CH2OH 

Deneyin yapılışı: 1.00 g toz drog 100 ml %65 (H/H) metanol çözeltisiyle 

beraber 250 ml lik yuvarlak balona aktanlır. Yuvarlak balon içeriği ile 

beraber 0,1 g lik hassasiyete kadar tartılır. Ardından su banyosunda geri 

çeviren soğutucu altında 30 dakika süreyle kaynatılarak ısıtılır. Çözeltiyi 

soğuttuktan sonra ilk tartımdaki ağırlığa getirmek için %65'lik metanol 

ilave edilir ve kanşım filtre edilir. 30.0 ml süzüntü 100 ml'lik yuvarlak 

balona aktanlır ve vakumda kurutuluncaya kadar uçurulur. Bakiye 20.0 

ml 0.1 N HCI ile çözülür ve 250 ml lik ayırma hunisine aktarılır ve cam 

balon 2 defa 5.0'şer ml 0,1 N HCI ile yıkanır. Birleştirilen asitli çözeltiler 

20 ml n-propanol ve 50 ml kloroform ilave edip 2 dakika kuvvetle 

çalkalanır. Alt fazın aynlmasından sonra ayırma hunisinde kalan üst faza 

30.0 ml 0,1N HCI, 20 ml n-propanol ve 50 ml kloroform ilave edip 2 dakika 

kuvvetle çalkalanır. Alt fazlar birleştirilerek yuvarlak cam balona alıp 

vakumda uçurulur. Bakiye 2 defa 10 ar ml peroksitsiz eter ile yıkanır ve 

eter fazı küçük bir pileli kağıttan süzülür ve süzüntü 10 ml peroksitsiz 

eterle yıkanır, sonra süzüntü atılır. Arta kalan eterin uçurulması ile elde 

edilen bakiye 3 defa 10'ar ml susuz asetik asit ilavesiyle 50 ml'lik balonjojeye 

filtre edilir. Yuvarlak balon ve pileli kağıt az miktarda susuz asetik 

asitle yıkanır, yıkama sıvısı dereceli baJonjojeye filtre edilir ve susuz 

asetik asitle 50.0 ml'ye setreltilir. 

Bu çözeltinin 5,0 ml'si 25 ml'lik balonjojeye konur ve FeCb asetik asit 

çözeltisiyle* 25 ml'ye seyreltilir. 25 dakika 60°C lik su banyosunda sak 

86

lanarak hava kabarcıkları çıkarılır, sonra musluk suyu altında oda 

sıcaklığına kadar soğutulur. 

Aynı şartlar altında, 0.1 ml susuz asetik asit ve 4.0 ml FeCİ3 asetik asit 

çözeltisi kullanılarak kör çözelti hazırlanır. 

Analiz çözeltisinin 540 nm'deki ekstinksiyonu, mukayese çözeltisi olarak 

kör çözeltisine karşı 1 cm kalınlığındaki küvette ölçülür. 

Spesifik ekstinksiyon E* 1 icm =60 

hesaplama; 

25 ml analiz çözeltisinde: 25.E/100.E %11cm g essin vardır'ki bu da 

1cm 

30. 50 /100.5 .T g drogta bulunur. 

% essin = 100.25.E.100.50/100.E %11cm.30.5.T = 2500.E/E %11cm.3.T 

E %11cm=60 

% Essin = 13.89xE/T 


T= gram olarak tartım 

* Demir (llfl klorür-asetik asit çözeltisi: 

75 mg FeCb- 50 ml susuz asetik asitte çözülür ve iyi bir şekilde 

soğutarak 50 ml sülfürik asit ilave edilir. (Taze hazırlanmalıdır). 

87

Essin'in iyon değiştirici reçine sütunu yardımıyla elde edilişi: 

Prensip: Drogta bulunan essin molekülündeki glukuronik asit serbest 

COOH grubu nedeniyle Na + ve K + gibi katyonlarla tuz teşkil etmiştir. Bu 

durum essin'in sudaki erirliğinin artmasına neden olmuştur. Sulu 

metanollü ekstrenin katyon tutucu reçineden geçirilmesi ile, Na + ve K + 

gibi katyonlar reçine tarafından tutulur ve essin suda çözünmeyen fakat 

metanolde çözünen asitler halinde elüe edilir. Metanolün uçurulması ile 

arta kalan sulu çözeltiden, essin kristallendirilir. 

İyon değiştiricinin jenerasyonu: 1,5 cm çapındaki kolon 10 g kuvvetli 

asidik katyon değiştirici ile (iyon değiştirici I 'Merck") 25 ml 3 N HCI 

kolona doldurulur, 5 ml asit musluktan akıtılıp atıldıktan sonra musluk 

kapatılarak 1 saat bekletilir. HCl'in katyon değiştiriciyle etkileşmesi 

sağlanır. Daha sonra HCI dakikada 60 damla olmak üzere musluk 

açılarak alttan alınır ve aynı akış hızında olmak üzere distile su ile süzüntü 

asit reaksiyon göstermeyinceye kadar yıkanır, sonra 50 ml (% 50 H/H) 

metanolle yıkanır. 

Ekstrenin hazırlanışı ve izolasyonu: 25 g atkestanesi tohumu kabuğu 

soyulduktan ve toz edildikten sonra 2 defa 100 ml petrol eteriyle (k.n. 

40-60°C) 5 dakika çalkalanır. Petrol eterli ekstre atılır. Kurutulan drog 

200 ml metanolle (%50 H/H) 30 dakika süreyle oda sıcaklığında 

çalkalanır sonra süzülür ve 50 ml metanolle (%50 H/H) yıkanır süzüntü 

I.T.K ile incelenir. 200 ml süzüntü jenerasyonu yapılan kolona doldurulur, 

dakikada 60 damla olacak şekilde musluktan akıtılır. Kolon daha 

sonra 20 ml metanolle (%50 H/H) yıkanır. Süzüntü su banyosunda, 

köpüklenmeye meydan vermeden 2/3 oranında uçurulur ve kristalizasyon 

için buzdolabına (+4°C) yerleştirilir. 24 saat sonra kristaller 

G 3 porozitesindeki cam nuçeden süzülür, 2 defa 3 er ml sıcak su 

ile yıkanır ve desikatörde kurutulur. Essin'in E.N.: 224-226°C dir. 

88

Essin'in İ.T.K. ile incelenmesi: 


Tabaka: Kieselgel 60 

Çözücü sistemi: Kloroform+metanol+glasiyal asetik asit+su 

(60+32+12+8) 

Belirteç: % 30 H2SO4 

Belirtecin püskürtülmesinden sonra plak etüvde 110°C'de 5 dakika 

ısıtılır. Essin mor leke verir. 

RAPIX LIQUIRITIAE (TKİ, Meyan höhü; 

Drog Glycyrrhiza glabra L. bitkisinin köklerinden elde edilir. Drog, 

Eur.Ph.H'ye göre en az %2,5 glisirizik asit içermelidir. Bir triterpen olan 

Glsl- 2Gls — O 

Gls= Glukuronik asit 

COOH 

Glisirizik asit 

glisirizik asit K ve Ca tuzu halinde drogda %2-15 oranında bulunur. 

Glisirizik asit 18 p-glisiretik asit ve diglukuronik asitten meydana gelir. 

Drogta ayrıca flavonoitler likuiritozit, likuiritigenol, izolikuiritozit, 

izolikuiritigenol ve bir izoflavon olan formonetin bulunmaktadır. Drogta 

89

kumarin olarak herniarin ve umbelliferon, ayrıca reçine, steroller, 

asparagin, betain, kolin, organik asitler, ozlar ve nişasta vardır. 

Etkisi ve kullanılışı: Ekspektoran, diüretik ve spasmolitiktir. Tat düzeltici 

olarak kullanılır. Çok miktarda uzun süre kullanıldığında hipertansiyon 

ve ödeme neden olur. 

Radix Liauiritiae'deki alisirizik asidin totometıik olarak miktar tayini» 

Prensip: Meyan kökünün tatlı lezzeti kökte bulunan glisirizik asitten ileri 

gelmektedir. Bu maddenin hidroliziyle 18 p-glisiretik asit ve 2 mol 

glukuronik asit meydana gelmektedir. Glisirizik asitin İ.T.K. ile 

aynlmasından sonra 250 nm'de gösterdigi absorbsiyon maksimumun 

ölçülmesiyle fotometrik olarak miktar tayini yapılmakta ve bir faktör 

yardımıyla da glisirizik asit miktanna geçilmektedir. 

Deneyin yapılışı: 2.00 g ince toz edilmiş drog, 100 ml'lik yuvarlak cam 

balona aktarılır ve üzerine 75 ml İN HCI ilave edip, kaynamakta olan su 

banyosunda 2 saat süreyle ısıtılır. Bu ısıtma esnasında yuvarlak cam 

balon arasıra çalkalanmalıdır. Çözelti daha sonra soğutulur ve cam 

balonun içeriği su ile yıkanır, ardından 250 ml'iik ayırma hunisine aktarılır, 

üzerine ise 40 ml kloroform ilave edilir. Ayırma hunisi 60 saniye müddetle 

kuvvetle çalkalanır. Fazlann aynlmasından sonra alt faz 8 cm çapındaki 

filtre kağıdından süzülür. Kloroformu mümkün olduğu kadar karıtitatif bir 

şekilde ayırmak için ayırma hunisi arasıra hafifçe çalkalanmalıdır. 

Ekstraksiyon işlemi bu şekilde 5 defa daha tekrar edilir. Ekstreler 

rotavaporda uçurulur. Su banyosunda sıcaklığı 30°C yi geçmemelidir. 

Artık, kloroform+metanol (1+1) karışımının 6-8 ml'si ile çözülür bir huni 

ile 25 ml'lik balonjojeye aktanlır ardından 25 ml'ye aynı çözeltiyle 

tamamlanır. 

* Pohl, P. und W.Hodrich; Deutsche Apoth. Zeitung,116,625 (1976). 

90

İ.T.K. ile ayırım ve kantitatif miktar tayini: 

İ.T.K'nde aşağıdaki şartlar uygulanır. 



Çözücü sistemi.A) Kloroform+aseton (9+1) 

Sürüklenme süresi: 1 saat 

Plaklar önce çeker ocakta daha sonra sıcak hava üflenerek kurutulur. 

B) Kloroform+eter+formik asit (%98-100) (85+15+6) 

Sürüklenme mesafesi: 17 cm 

Sürüklenme süresi : 100 dakika 

Test çözeltisi: 40 mg glisirizik asit 25 ml kloroform+metanol 

(1 +1) karışımıyla çözülür. 

Bir ince tabaka plakası (20x20 cm) işaretlenerek 6 bölüme aynlır 1.2.3. 

bölümlere 0.03 ml, 0.06 ml ve 0.09 ml analiz çözeltisi, 4.5.6. bölümlere 

0.03 ml, 0.06 m! ve 0.09 ml test çözeltisi 0.1 ml'lik pipetle band şeklinde 

tatbik edilir. Saç kurutma makinası kullanılmamalıdır. Plaklar A çözücü 

sistemiyle sürüklendikten sonra saç kurutma makinasıyla çeker ocakta 

iyice kurutulur ve B çözücü sistemiyle sürüklenir. 

Glisiretik asit lekeleri UV 254 lambası altında işaretlenir. Test lekelerinin 

üzerindeki bir yerden aynı büyüklükte bir Kieselgel zonu işaretlenerek 

kör çözelti hazırlamak için kazınır. Plaktan kazınan lekeler 10 ml'lik 

santrifüj tüpüne alınır ve üzerine 5 ml metanol ilave edilerek 50°C lik su 

banyosunda 5 dakika ısıtılır. Ardından 15 saniye müddetle hızla 

çalkalanır sonra da yüksek devirde santrifüj edilir. Çözelti kısmı dipteki 

çökeleği sarsmadan 10 ml'lik balonjojeye aktarılır. Çökelek kısmı tekrar 

yukarda açıklandığı şekilde 5 ml metanolde ekstre edilir. Birleştirilen 

91

metanollü ekstreler 10.0 ml'ye metanolle tamamlanır. Bu çözeltiler 1 cm 

kalınlığında kuartz küvetlerde 250 nm de kör çözeltiye karşı ölçülür. 

Glisirizik asiti hesaplamak için glisiretik asit miktarı 1.75 ile çarpılmalıdır. 

18 p-glisiretik asit M.A. = 470 

Glisirizik asit M.A. = 823 

E analiz : ^g Analiz = E Test: ^g Test 

ng Analiz = E Analiz, ^g Tes/ Test 

ml cinsinden 

toplam analiz çözeltisi I00(g) 1 

% miktarı = ^g Analiz — 

ml cinsinden tatbik g toplam 1 o 6 

edilen analiz çözelt. drog 

Radix Liauiritiae'den 18 ft-niisiretik asit Piri» 

Prensip: Kabuğu soyulmuş ve toz edilmiş Radix Liquiritiae'nin lipofilik 

maddeleri kloroformla ekstre edilerek aynlır. Artık, seyrettik asitle 

kaynatılır. Bu şekilde glisirizik asrt hidroliz olarak glisiretik asit ve ozlara 

ayrılır. Bu hidrolizattaki 18 p-glisiretik asit kloroformla ekstre edilir ve 

ekstre sütun kromatografisi yardımıyla zenginleştirilir, aktif kömürle 

temizlenir ve hekzandan kristallendirilir. 

Deneyin yapılışı: 50 g kabuklan soyulmuş ve toz edilmiş meyan kökü 6 

saat soxhlet apareyinde 200 ml kloroformla 500 ml'lik yuvarlak cam 

balonda ekstre edilir. Kloroformlu ekstre atılır (İ.T.K.). Artık, havada 

92

kurutulur ve tekrar 500 ml'lik yuvarlak cam balona aktanlır, üzerine 250 

ml'lik İN H2SO4 ilave edip 1 saat geri çevirici soğutucuda ısıtılır. Hidroiizat 

soğuduktan sonra 500 ml'lik ayırma hunisine aktanlır ve 6 defa 50'şer 

ml kloroformla ekstre edilir. San renkli kloroform ekstresi 500 ml lik erlenmayerde 

toplanır ve 10 g susuz sodyum sülfatla kurutulur. Kloroform 

ekstresi cam pamuğundan 100 ml'lik yuvarlak cam balona süzülür ve 

rotavaporda 3 ml kalıncaya kadar uçurulur (İ.T.K. 2) ve sütuna tatbik 

edilir. 

Sütun kromatografisi: 

Cam sütun: 80 cm, 0 = 2 cm 

Stasyoner faz: Kieselgel SC (0.063 - 0.2 mm merck) 100 g. 

Solvan: Diklormetan+metanol (95+5) 100 ml 

Akış hızı: 2 damla/saniye 

(90+10) 400 ml 

Fraksiyonlar: 15 ml 

18 p-Glisiretik asit içeren fraksiyonlar birleştirilir ve rotavaporda uçurulur. 

5 ml etanol ve bir spatül ucu aktif kömür ilave edip hafifçe kaynatılır ve 

süzülür. Elde edilen berrak çözeltiye 3-5 ml hekzan ilave edilir ve +4°C 

de 18 p-glisiretik asit kristallendirilir. 

İ.T.K için aşağıdaki şartlar uygulanır. 



Çözücü sistemi: Etilasetat+Etanol+su+konst. amonyak çözeltisi 

(65+25+9+1) 

93

Belirteç: Anisaldehit-sülfürik asit reaktifi*. Belirteç püskürtüldükten 

sonra plaka etüvde 105-110°C de 5-10 dakika ısıtılır. 

18 p-glisiretik asit: Rf=0.29 (mor renkli) 

«Anisaldehit-sülfürik asit reaktifi: 

0,5 ml anisaldehit 10 ml konst. asetik asitte çözülür, 85 ml metanol ve 5 

ml H2SO4 ilave edilerek hazırlanır. 

94

FENİLPROPAN TÜREVLERİNİN PARÇALANMASIYLA MEYDANA 

GELEN BİLEŞİKLER 

Sinnamik asit veya hidroksisinnamik asitin p - oksidasyonu ile yan zincirdeki 

2 C atomunun eksilmesi suretiyle fenolkarbonik asitler meydana 

gelir. 

örnek; sinnamik asitten benzoik asit, ferulik asitten vanilik asit ve ohidroksisinnamik 

asitten p-hidroksi salisilik asit meydanagelir. Fenol karbonik 

asitler'de bunlara ilaveten başka değişmeler veya hidroksil 

grubunun ilavesi mümkündür. 

Sinnamik asit yan zincirinin oksidatif olarak parçalanmasıyla aldehit 

meydana gelir. Bu şekilde Vanilla planifolia'da vanilin, doğrudan ferulik 

asitten meydana gelmektedir. 

Bazı fenolkarbonik asitler ise fenil propan türevlerinin öncül maddelerinden 

meydana gelebilir. Mesela protokateşik asit dehidroşikimik asitin 

dehidratasyonu ile meydana gelir. 

Fenol karbonik asitlerin dekarboksilasyonuyla veya oksidatif dekarboksilasyonla 

fenol meydana gelebilir. Bunlara örnek; hidrokinon, p-hidroksi 

benzoik asitin oksidatif dekarboksilasyonu ile meydana gelebilir. En 

basit fenolkarbonik asitler redüklenmiş şekilde ve fenoller olarak 

bulunmaktadır. Bu fenoller ise çoğunlukla heterozit halinde bulunur. 

CortexSalicis te % 10'a varan oranda fenol heterozidi bulunur. Droğun 

ana fenol heterozidi salikozit (saligenol 2-p-D-glukoz) ve salikortozit'dir. 

Vanilla planifolia meyvasında vanillozit (vanillin-4-p-D-glukoz) halinde 

%1 -3 oranında bulunur, bunun yanında vanillolozit (vanilil alkol-4-p-Dglukoz) 

vardır. Hidrokinon p-D-glukoz (arbutin=arbutozit) metii- 

95

hidrokinonla birlikte Folia Uvae-ursi'de bulunur. Folia Vitis-idaeae'de 

arbutozit yanında asetil ve kafeil arbutozit ile salidrozit vardır. 

Bu gruptaki bileşiklerin ince tabaka kromatografisi yardımıyla (kieselgel 

6OF254, çözücü sistemi: konst. asetik asit+kloroform (1 +9) ve selüloz 

MN 300, çözücü sistemi: %6 H/H asetik asit ile ayınmı yapılabilir. 

Fenolkarbonik asitler vanilin HCI (1 g vanilin+10 ml konst. HCI) ve 

vanilin+H2S04 (%10 etanollü vanilin + konst. sülfürik asit: 2+1) 

belirteçleri ile tanınabilir. 

CH=CH— COOH 

W +CoAsH «H20 

ATP 

Sinnamik asit 

o 

c —CH2—CO-SCoA 

COOH 

-CH3-CO-SC0A 

•h2o 

COOH 

OH 

Protokateşik asit Salisilik asit 

96 

OH 

I 

CH —CH2—CO—SCoA 

• 2H 

Sinnamik asitin p-oksidasyonu 

COOH 

Saligenol 

CH2OH 

OH 

OCH3 

OH 

Vanilin (=vanillal) 

Fenilpropan türevlerinin parçalanma ürünleri ve biyogenezi

FOUA UVAE-URSI (TK\. Avı üzümü vanraöı 

Drog Arctostaphylos uvae ursi (L) SPRENG (Ericaceae)'den elde edilir. 

Yapraklarda % &-15 oranında arbutozit bulunur, bunun yanında az miktarda 

metil arbutozit vardır. Bir kısım arbutozit'in OH grubu gallik asitle 

esterleşmiş halde bulunur. Bunun yanında gallik ve kondanse tanen, 

flavonoit (kersitrozit, izokersitrozit, mirsitrozit, kersetol-3 p-D-6-O-galloilgalaktoz), 

triteıpen, iridoid (monotropein) ve allantoin bulunur. DAB 9 

en az %6 arbutozit istemektedir. Drog idrar kesesi enfeksiyonlannda 

dezenfektan olarak kullanılır. Bu etki daha çok arbutozit ve metilarbutozitten 

ileri gelmektedir. Drog bu etkiyi idrann alkali olduğu ortamda 

(PH 8 de) göstermektedir. Hidrokinon ise hafif bakterisit'tir. Arbutozit 

içeren diğer bitkiler Vaccinium vitis-idaea (Ericaceae) Vaccinum myrtillus 

(Ericaceae), Pyrus communis (Rosaceae), Bergenia crassifolia 

(Saxifragaceae) dir. 

OH OR 

Hidrokinon Arbutozit R=H 

Metilarbutozit R= CH3 

Folia Uvae-ursi'nin İ.T.K. si ile incelenmesi: 



Çözücü sistemi: Etilasetat+su+konst. formik asit (88+6+6) 

97

Teşhis: Plaka 105-110°C de formik asit kokusu gelmeyinceye kadar 

uçurulur. Aşağıdaki reaktifler etken maddelerinin teşhisinde kullanılır. 

Berlin mavisi reaktifi ile arbutozit, metilarbutozit, hidrokinon ve metil 

hidrokinonlar mavi zonlar halinde görülür. Millons reaktifi ile bu bileşikler 

sarı zonlar halinde görülür. 

Arbutozit: Rf=0,25 

Analiz çözeltisi: 5 g toz edilmiş drog üzerine 97,5 ml metanol ve 12,5 ml 

su kanşımı konur ve 30 dakika süreyle geri çeviren soğutucuda ısıtılır. 

Ekstre süzülür 12 ml'ye kadar rotavaporda uçurulur, su ile 50 ml'ye 

tamamlanarak ayırma hunisine aktarılır. Ekstre 2 defa 30'ar ml eter ile 

çalkalanır ve eterli faz atılır. Eterle yıkanmış ekstre 3 defa 30'ar ml 

etilasetatla çalkalanır, etilasetatli faz rotavaporda kuruyuncaya kadar 

uçurulur. Bakiye 10 ml metanolde çözülür, bunun 20 Şii'si band şeklinde 


Berlin mavisi reaktifi: Taze hazırlanmış 10 g Fe (III) klorür ve 0,5 g 

potasyum heksasiyanoferrat 100 ml suda çözülerek hazırlanır. Bu 

çözeltiden 5-8 ml plakaya püskürtülür sonra çıplak gözle bakılır. 

Millons reaktifi: 3 ml civa, 27 ml dumanlı nitrik asitle çözülür, çözelti eşit 

hacımda su ile seyreltilir. 

Folia Uvae ursi'deki arbutozit'in iyodometrik olarak miktar tavini (DAB 7 

BRD) 

Prensip: Sulu ekstrede polifenoller ve özellike tanenler kurşun iyonları 

ile çöktürülür. Ağır metal iyonlarının fazlası NaHC03 ile ortamdan uzaklaştırılır. 

Bir fenol heteroziti olan arbutozit asitle hidroliz edilir. Meydana 

gelen hidrokinon'un oksitlenmesiyle oluşan benzokinonu redüklemek 

için çinko tozu ilave edilir. Daha sonra NaHCOa'li ortamda iyot çözeltisi 

hidrokinon'u benzokinon'a çevirir. Bu sırada ortam kuvvetli asidik yapılır. 

Böylece reaksiyon sola doğru kayar, bu şekilde benzokinon'a ekivalent 

98

miktarda iyot sodyum tiyosütfatla geri titre edilir. 

OH 0 

Hidrokinon Benzokinon 

Deneyin yapılışı: 2,50 g toz edilmiş drog üzerine 50 ml kaynar su dökülür 

ve 15 dakika süreyle geri çeviren soğutucu altında ısıtılır. Ekstre sıcakken 

pamuktan süzülür. Bakiye pamuk ile birlikte 20 ml su ile tekrar 15 dakika 

süreyle geri çeviren soğutucuda ısıtılır. Ekstre tekrar süzülür, bakiye 5 

ml sıcak su ile yıkanır ve 2.50 g kurşun (II) asetat (%10 A/H) ilavesinden 

sonra bütün süzüntü 10 dakika süreyle su banyosunda ısıtılıp santrifüj 

edilir ve süzülür. Bakiye 2 defa 5'er ml sıcak su ile yıkanır. Süzürıîüye 

2.50 g NaHC03 ilave edilip santrifüj edilir ve nuçeden süzülür. Bakiye 5 

ml sıcak su ile yıkanır. Birleştirilen süzüntüler soğuduktan sonra 100 

ml'lik balon jojeye alınır ve suyla 100 ml'ye tamamlanır. Bu çözeltinin 40 

ml'si 3 N sülfürik asitle nötralize edilip üzerine ayrıca 25 ml 3 N H2SO4 

ilave edilir. 1 saat süreyle hafif hafif kaynatarak geri çeviren soğutucu 

altında ısıtılır. Ekstre soğuduktan sonra üzerine 0,50 g çinko tozu ilave 

edip 10 dakika süreyle kapalı bir cam kapta bekletilir ve süzülür. Bakiye 

ve cam kap 2 defa 20'şer ml su ile yıkanır. Birleştirilen süzüntüler 

NaHCC>3 ile nötralize edilir. Bu çözeltiye 1 g NaHCOs ve 5 ml nisasta 

çözeltisi ilave edilerek 0,1 N iyot çözeltisi ile 1 dakika müddetle mavi renk 

kalıncaya kadar titre edilir. Bu çözelti 6 N HCI ile dikkatle nötralize edip 

üzerine 50 ml daha 6 N HCI çözeltisi ilave edilir ve 15 dakika müddetle 

ağzı kapalı bir cam kapta bekletilir. Daha sonra 0,1 N sodyum tiyosülfat 

çözeltisiyle 1 dakika süreyle çözelti renksiz oluncaya kadar titre edilir. 1 

ml 0,1 N sodyum tiyosülfat çözeltisi 13,62 mg arbutozit'e tekabül etmektedir. 

Nişasta çözeltisi: 0,25 g suda çözünebilen nişasta 5 ml suyla ezilir ve 

üzerine 45 ml kaynar su ilave edilir. Karışım 2 dakika kaynatılır 

soğuduktan sonra kullanılır. 

99

% Arbutin miktarı 

harcanan 0,1 N sodyum tiyosülfa- 

tın ml cinsinden miktarı .13,62. 2,5.100 

Tartım (mg cinsinden) 

Folia üvae ursi'deki arbutozit'in fotometrik miktar tavini: 

Prensip: Serbest hidroksil grubu taşıyan fenoller bir oksidanın 

bulunduğu ortamda 4-amino arıtipirinle (1) reaksiyona girerek pkinonimin 

(2) yapısında renkli bir kompleks verir. 4-amino arrtipirin 

tanenlerle de reaksiyona girer. Tanenlerle meydana gelen kompleks 

kloroformda çözünmez. Bu yüzden arbutozit-aminofenazon renkli 

kompleksi kloroformla çekilir. 

100 

Arbutin

Deneyin yapılışı: 0,400 g toz edilmiş drog darası alınmış 250 ml'lik yuvarlak 

cam balona aktarılır ve 50 ml su ilave ederek geri çeviren soğutucuda 

30 dakika süreyle kaynatılır ve tekrar oda sıcaklığına kadar 

soğutulduktan sonra suyla 250 g'a tamamlanır. Drog parçaları 

çöktükten sonra çözeltinin 5 ml'si ayırma hunisine aktarılır ve üzerine 45 

ml su, 1 ml (%2 A/H) 4-aminoantipirin çözeltisi, 0,5 ml 3N amonyak 

çözeltisi ve 1 ml (%8 A/H) potasyumheksasiyanoferrat (III) çözeltisi ilave 

edilir. Her reaktif ilavesinden sonra iyice kanştırılmalıdır. Karışım iyice 

çalkalandıktan sonra 5 dakika beklenir ve karışım 30 ml kloroformla 

çalkalanır. Sulu faz kloroform fazı renksiz oluncaya kadar 30'ar ml 

kloroformla çalkalanır. Birleştirilen kloroformlu fazlar kloroformla 

ıslatılmış pamuktan süzülür ve kloroformla 200 ml'ye tamamlanır. 

Çözeltinin ekstinksiyonu 1 cm kalınlığındaki küvette kloroforma karşı ve 

455 nm'de ölçülür. 

Mukayese çözeltisi: 0,0534 g susuz arbutozit 500 ml suda çözülür. Bu 

çözeltinin 5 ml'si yukarıda açıklandığı gibi işleme tabi tutulur. 

% Arbutozit miktarı = E1.25O/T.IOO.E2 

E1 = Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 


T = Tartım (gram cinsinden) 

F9lia UYae ursi'dehi metilarfrutozit'in fotometrih miktar tayini (DAB 7 

DDR) 

Prensip: Metil arbutozit asitli suyla hidroliz edilerek serbest bir hidroksil 

grubu taşıyan şekle sokulur. Bu yüzden arbutozit ve metil arbutozit HCI 

ile ısıtılarak hidrokinon ve metil hidrokinon hale geçirilir. Miktar tayinini 

bozan hidrokinon ise hidrojen peroksit ilavesiyle benzokinon haline ok- 

101

side edilir. Böylece sadece metil hidrokinon 4-amino antipirinle reaksiyona 

girer. Bu kompleks de etil asetatla sulu fazdan çekilir ve miktar 

tayini yapılır. 

Deneyin yapılışı: 0,50 g toz edilmiş drog tartımı alınmış 250 ml lik şilifli 

cam balona aktanlır ve üzerine 3 ml 6 N HCI ve 25 ml su ilave edilir. 

Kanşım geri çeviren soğutucu altında 30 dakika kaynatılır ve oda 

sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra su ile 200 grama tamamlanır. 

Drogun çökmesinden sonra çözeltinin 10 ml'si ayırma hunisine aktanlır 

üzerine 30 ml su ilave edilir ve damla damla amonyum klorür-amonyak 

tampon çözeltisi ile pH 9,5'a ayarlanır. Bu çözeltiye 5 damla %30'luk 

hidrojen peroksit çözeltisi ve 1 ml 4-amino antipirin çözeltisi (%2 A/H) 

ilave edilip çalkalanır. Taze olarak hazırlanmış potasyum heksasiyanoferrat 

(İli) (%2 A/H) çözeltisinden 8 ml ilave edip tekrar 

çalkalanır. 5 dakika sonra karışım 20 ml etil asetatla çalkalanır. Etil 

asetatlı ekstre pamuktan 100 ml'lik balonjojeye filtre edilir. Sulu faz 

etil asetatlı faz renksiz oluncaya kadar 15 er ml etil asetatla çalkalanır. 

Birleştirilen etil asetatlı ekstreler, etil asetatla 100 ml'ye tamamlanır. Bu 

çözeltinin ekstinksiyonu 1 cm kalınlığındaki küvette etilasetata karşı 455 

nm'de ölçülür. 

Mukayese çözeltisi: 0.040 g metilhidrokinon 100 ml suda çözülür. 

Çözeltinin 5 ml'si suyla 100 ml'ye tamamlanır. Bu çözeltinin 10.0 ml'si 

yukarıdaki işlemlere tabi tutulur. 

% Arbutozit üzerinden hesaplanan metilarbutozit = 

40. (Eı .0.04) 

T.(100-a).E2 

Amonyum klorür - amonyak tampon çözeltisi: 16,0 g Amonyum klorür 

ve 15,0 ml konsantre amonyak çözeltisi suda çözülür ve suyla 100,0 

ml'ye tamamlanır (pH 9,6). Çözelti polietilen şişelerde muhafaza edilmelidir. 

102

Eı = Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 



a = Drogun 105°C de kurutulmasıyla kaybolan miktar.

KUMARİNLER 

Kumarın: o-Hidroksi-cis-sinnamik asitin laktonudur. Kumarin canlı bitkide 

kokusuzdur ve o-hidroksi-trans veya cis sinnamik asitin Oheteroziti 

halinde bulunur. Bitki parçalandığında veya kurutulmaya 

başlandığında heterozit parçalanır ve serbest kumarik asitin laktonu 

teşekkül eder. Bu şekilde laktonlu kumarinler karakteristik kokuludurlar. 

En basit kumarin genel olarak C-7'de bir OH grubu taşır, diğer OH grubu 

veya metoksil grupları çoğunlukla C-6 da veya daha az olarak ta C-5, 

C-8 veya C-4 de bulunur. Eğer heterozit halinde ise genellikle 7-0glukoz 

halindedir. Kumarinler genellikle mavi veya mavi-yeşil floresans 

verirler. Bu maddeler, önceleri eczacılıkta ve gıda sanayiinde tad ve koku 

düzeltici olarak kullanılmışlardır. Kumarinler büyük miktarda veya 

devamlı kullanılmalan halinde karaciğeri tahrip ederler. Umbeliiferon, eskuletol 

ve herniarin güneşe karşı koruyucu preparatlann terkibine girer. 

Basit kumarinler: Apiaceae, Fabaceae, Rutaceae, Lamiaceae, 

Asteraceae, Solanaceae ve Poaceae'de yaygındır. 

104 

5 i 

Umbeliiferon: R=H Eskuletin : R=H 

Herniarin : R=CH3 Skopoletin: R=CH3

Furanohumarinler; 

Furanokumarinlerde kumarin bileşiği furan halkası ile kondanse 

olmuştur. Furan halkasının bağlanışına göre angelisin (7,8) veya 

psoralen (6,7) tipi olarak ikiye aynlır. 

Furanokumarinler lipofilik solvanlarda çözünebilen bileşiklerdir. UV ışığı 

altında floresans verir. % 10'luk (A/H) metanollü KOH ile renk şiddeti 

artar. 

Psoralen: R=H 

Bergapten: R=OCH3 Ksantotoksin Angelisin 

Furanokumarinlerden özellikle psoralen, bergapten ve ksantotoksin 

fotosensibilizasyon özelliği gösterir. 

Son yıllarda 8-metoksi-psoraIen(ksantotoksin) psoriasis tedavisinde 

kullanılmaktadır. 

Piranokumarinler 

Piran halkasının kumarin halkasına kondensasyonuna göre ksantiletin 

tipi (6,7 piranokumarin) ve seselintipi (7,8 piranokumarin) olarak farklılık 

gösterir. Visnadin, samidin ve dihidrosamidin dihidroseselin türevi 

bileşiklerdir. 

Diğer kumarin türevleri: 

Dimerik kumarin: Buna örnek nemli olarak depolanan Melilotus albus'da 

bakteriler etkisi ile meydana gelen dikumarol'dur. Dikumarol tedavide 

oral yolla antikoagulan olarak kullanılır. 

105

3-fenil kumarin türevi olan kumostrol ise Medicago sativa L den elde 

edilir. Bu bileşik östrajen etkilidir. 

Kumarin biyosentezi 

0-glukozidaz 

1 . 

FRUCTUS AMMİ YISNASE. Disotu meyyası 

Glukoz 

COOH 

"OH 

Kumarik asit 

1\ H20 spontane 

Kumarin 

Drog Ammi visnaga (L) LAMARCK (Apiaceae)'den elde edilir, DAB 9'a 

göre kellin üzerinden hesaplanan v-pironlar en az %1 olmalıdır. 

Droğun etken maddeleri iki grupta toplanır. 

1) Furanokumarinler (v-piron, kellin-visnagin grubu %1-2) 

2) Piranokumarinler (Visnagan grubu %0.2-0.5) 

Furanokumarinlerden en önemlisi kellin (1) dir; drogta %0.3-1 oranında 

bulunur. Aynı gruptan diğer maddeler visnagin (2), kelk>l(3) kellolglukozit(4),kellinol(5),ammiol 

ve visamminol'dur. 

106

OCH3 O R1 

OH O 

OCH, 

Piranokumarin grubundan en önemlileri; 

1: OCH3 

2: H 

3: H 

4: h 

OCH3 

CH3 

CH2OH 

CH^-O-glukoz 

Visnadin (6), samidin (7) ve dihidrosamidin (8)'dir. Bunlar dışında 

flavonoit ve flavonoit sülfatları mevcuttur. 

'OCOCH, 

6 : R=C0— CH — CH,— CH, 

CH, 

/ C H3 

7 : R= CO — CH = C 

\ 

•CH3 

/ C H3 

8: R = C0— CH — CH 

^CHj 

Visnadin koronerdilatatörüdür. Angina pektoriste ve miyokart 

tahribatlarına karşı kullanılır. Kellin ve az miktarda visnagin bronş, midebarsak, 

safra ve idrar yollan düz kaslarına karşı spasmolitiktir. Kellin 

preparatları bronşiyal astım, böbrek, safra ve barsak koliklerinde 

kullanılır. 

107

Fructus Ammi-visnagae'nin İ,T,K.'si ite incelenmesi; 



Çözücü sistemi: Etilasetat 

Belirteç: 1. UV254: Floresans azaltan zonlar işaretlenir. 

2. UV36S: Floresans veren zonlar işaretlenir. 

3. Konst. HCI püskürtülür. Kellin ve visnagin lekeleri limon 

sarısı renk alır. 

Visnagin: Rf=0,23 

Kellin : Rf=0,28-0,29 

Analiz çözeltisi: 0,5 g drog 10 ml % 60'lik (H/H) etanol ile 30 dakika 

süreyle çalkalıyarak ekstre edilir. Süzüntü su banyosunda 5 ml'ye kadar 

uçurulur, bunun 20 pi'si plağa band şeklinde tatbik edilir. 

Fructus Ammi visnagae'daki kellin in İ.T.K.'si ile ayırımından sonra 

yapılan miktar tavini: 

Prensip: Kellin furanokumarin türevi v - piron yapısında bir madde olup, 

mineral asitlerle sarı renkli oksonyum tuzu vermektedir. Bu kompleksin 

absorbsiyon maksimumu 400 nm'dir. Drogta başka v-piron türevleri de 

cr 

OCH3 

Kellin 

(5,8-dimetoksi-2-metilfuranokromon) 

108 

0CH3

mevcut olduğundan, kellin'in İ.T.K.'si ile aynlması gereklidir. 

Deneyin yapılıa; 

Analiz çözeltisi: Toz edilmiş ve 2.0 g civannda tam olarak tartılmış drog 

30 dakika süreyle geri çeviren soğutucuda 20 ml kloroformla ekstre 

edilir. Ekstre daha sonra süzülür ve bakiye 3 defa 5'er ml kloroformla 

yıkanır. Birleştirilen kloroformlu ekstreler su banyosunda kurutulur ve 4.0 

ml kloroformda çözülür. 

Test çözeltisi: 50 ml kellin 25.0 ml metanol'de çözülerek hazırlanır. 

İ.T.K'si ile aynm ve miktar tayini: Bir ince tabaka kromatografisi plağı 6 

kısma işaretlenerek ayrılır. 1.-3. kısımlara 0.02, 0.04 ve 0.06 ml test 

çözeltisi, 4.-6. kısımlara ise yine 0.02,0.04 ve 0.06 ml analiz çözeltisi çizgi 

şeklinde tatbik edilir. Plaka çözücü sistemi ile sürüklendikten sonra 

çeker ocakta kurutulur. Sonra UV lambasıyla (254 nm) lekeler işaretlenir. 

Plaka üzerindeki kellin lekeleri kazınarak alınır ve spatül ile iyice 

ezip santrifüj tüplerine aktanlır. Her santrifüj tüpünün üzerine 6.0 ml 10 

N H2SO4* ilave edilir. Müteakiben 5 dakika 60°C'de ısıtılır ve 30 dakika 

sonra G4 nuçesinden süzülür. Bu çözeltilerin ekstinksiyonu 400 nm'de 

kör değere karşı fotometrede ölçülür. Kör değer; test lekelerinin 

üzerinde test lekeleri büyüklüğünde kieselgel lekesinin kazınıp alınması 

ve yukanda açıklandığı şekilde sülfürik asitle muamelesiyle hazırlanır. 

Hesaplama: 

ıxg Analiz = EAnaliz. ^g Test/ eTest 

% Kellin miktan = n.g.100/a.10 6.2 

a: Tatbik edilen çözeltinin ml cinsinden miktarı. 

* 10 N M2S0a-JfflKtifi- 21 ml %98'lik H2SO4 dikkatli olarak ve 

soğutularak 79 ml su içine yavaş yavaş dökülerek hazırlanır. 

109

Fructus Ammi visnaaae'deki kellin'in fotometrik miktar tavini (DAB 9) 

(modifiye şekli) 

Prensip: v-piron türevlerinin HCI ile limon sarısı renkli pirilyum tuzuna 

dönüştürülmesi ile fotometrik olarak miktar tayini esasına dayanır, vpironlar 

kellin olarak hesaplanmakta ve spesifik ekstinksiyonu verilmektedir. 

v-pironlar drogtan kaynar su ile ekstre edilmekte; sulu ekstreden ise kellin 

ve visnagin kloroformla çekilmektedir. Kloroform fazının 

uçurulmasından sonra bakiye HCI-su karışımıyla muamele edilmektedir. 

Deneyin yapılışı: Toz edilmiş ve 2.0 g civarında tam olarak tartılmış drog 

150 ml su-metanol (95+5) karışımında 30 dakika süreyle geri çeviren 

soğutucuda ekstre edilir. Ekstre süzüldükten sonra sıcak su-metanol 

karışımıyla yıkanır ve 20°C'de 200,0 ml'ye tamamlanır. Bu çözeltiden 

25.0 ml alınır ve 250 ml'lik ayırma hunisine aktarılır. 4 defa 40'ar ml 

kloroformla çalkalanır (kötü faz ayrımlarında santrifüj edilebilir). 

Birleştirilen kloroform ekstreleri susuz Na2SC>4 ile kurutulur, süzülür ve 

rotavaporda uçurulur. Bakiye su banyosunda 3 defa 30'ar ml konstr. 

HCI-su (1+1) karışımında çözülür ve oda sıcaklığına kadar soğuduktan 

sonra konstr. HCI-su (1 + 1) karışımıyla 100 ml'ye seyreltilir. Çözelti 

gerektiğinde G4 nuçesinden süzülür. Çözeltinin ekstinksiyonu 400 

nm'de 1 cm kalınlığındaki cam küvetle konst. HCI-su (1+1) karışımı kör 

çözeltiye karşı ölçülür. 

Hesaplama: 

Kellin'in spesifik ekstinksiyonu E %1ıcm =112'dir. 

T= gram olarak tartım (0,25 g) 

% v-piron miktarı =1000 E. 100/E %1 1cm.100.T 

% v-piron miktarı = 10,000.E/112.100.T 

110

TANENLER 

Bitkisel tanenler deriyi tabaklayabilen polifenolik bileşiklerdir. Tanenler; 

buruk lezzetli, su, metanol, etanol ve asetonda çözünen, lipofilik 

çözücülerde çözünmeyen astrenjan etkili bileşiklerdir. Bitkisel tanenler 

2 ana gruba aynlır. 

1. Hidroliz olabilen tanenler (gallik tanenler ve elajik tanenler). 

2. Kondanse tanenler; kısmen hidroliz olan veya hiç hidroliz olmayan 

tanenlerdir ki bunlara kateşik tanenler de denir. 

Hidroliz olabilen tanenler gallik asit ile oz veya oz alkollerinden meydana 

gelir. Gallik tanenlerde oz bir veya birkaç gallik asit molekülüne bağlıdır. 

Çin mazısındaki gallik tanenlerde bir glukoz molekülü 7-10 gallik asitle 

esterleşmiştir. Gallik asitler depsidik olarak m-digallik, m-trigallik asit gibi 

veya C-C bağlanması şeklinde bulunur (örnek, heksahidroksidifenik 

asit). 

Kondanse tanenler; bu gruptaki tanenlerin bileşimine genellikle kateşol 

(flavan-3-ol) ve onun izomeri girer. Bu arada hidroksi flavan 3,4 diol 

(lökoantosiyanidol), kafeik asit ve floroglusinol'de kondanse tanenlerin 

yapısına girmektedir. Droglann kurutulması ve depolanması esnasında 

tanenler polimerleşerek suda çözünmeyen flobafen veya tanen kırmızısı 

denen bileşiklere dönüşür. 

Kateşinlerin kondansasyonu yanında kateşol ve lökoantosiyanidol 

111

eraberce kondanse tanenlerim yapısına girer. Seyrettik asitlerle kateşol 

ve antosiyanidole hidroliz olan tanenlere proantosiyanidol da denir. 

Genel anlamda tanenlerin özelliklerine hiç benzemiyen veya az benzeyen 

diğer bir tanen grubu da depsidonlardır. Buna örnek, bitkiler 

aleminde çok yaygın olan kafeik ve kinik asitin esterleşmesiyle meydana 

gelmiş klorojenik asittir. Rosmarinik asit tipindeki depsidonlar da bu 

gruba dahildir. Ayrıca alg-tanenleri diye adlandırılan polihidroksi 

polifenileter'ler de bu iki ana grup dışındaki tanenlerdendir. 

Tanenlerin Özellikleri: 

- Tanenler soğuk suda az sıcak suda iyi çözünür, lipofilik çözeltilerde 

pratik olarak çözünmez. 

- Sulu çözeltisi hafif asidik ve buruk lezzetlidir. 

- Proteinlerle (jelatin), ağır metal iyonlarıyla ve alkaloidlerle suda zor 

çözünen bileşikler verir. 

- FeCİ3 ile mavi veya yeşil renkli kompleks verir. 

- Havanın oksidasyonu, enzimatik polimerizasyon veya asitle açık kahverenkli, 

koyu kahverenkli, siyah veya kırmızı renkli suda çözünmeyen 

ve fizyolojik olarak etkisiz ürünlere (flobafen, tanen kırmızısı) dönüşür. 

- Hidroliz olabilen ve kondanse tanenlerin tanınması a) formaldehithidroklorik 

asit ve b) Fe (III) klorür ile mümkündür. Kateşik tanenler a) 

ile kırmızı bir çökelek vermesine karşın b) ile hidroliz olabilen tanenler 

mavi, kateşik tanenler ise yeşil renk verir. 

Tabaklama. Astrihsiyon; 

Tanenlerin tabaklama özelliği; tanenlerin derideki kolagen liflerle et- 

112

kileşmesiyle olur. Kolagen; üçlü helezon yapısında bir proteindir. 

Yapısındaki amino asitlerden glisin, prolin ve hidroksiprolin bütün amino 

asitlerin %50'si kadardır. Her kolagen lif birbiri ardısıra uzun polar amino 

asitlerden meydana gelen kristalize ve kısa amino asitlerden meydana 

gelen amorf kısımlardan yapılmıştır. Sadece kristalize kısmı suyun 

nüfuzuna ve bakteri saldırısına karşı korunmuştur. Tanenlerle etkileşme 

ve bu yüzden kolagen liflerin sadece amorf kısmı ile olmaktadır. Bunun 

için ön şart, lifin önceden şişmesidir. Tanenlerin tabaklama özelliği 

molekül ağırlığı 500 ile 3000 arasında olan ve her 100 molekül ağırlığı 

o=c 

(CH,)T 

C=0 HO—^ ' 

(CH2)5 

0 = C 

NH 

(CH,) 

2 5 

C=0 

(CH2)5 

113

için 1 ile 2 hidroksil grubu taşıyan bileşikler için geçerlidir. Küçük 

moleküllü polifenollc? gerçi proteinlerdeki peptid zinciriyle adsorbe olur 

ise de tabaklama için gerekli dallanmayı göstermez. Büyük moleküller 

ise kolagendeki peptid zincirleri arasına giremediğinden, tabaklanma 

olmaz. Liflerin içinde tanenler kolagenin polipeptid zincirleriyle, değişik 

şekilde, reaksiyona girer. Tanenlerin fenol veya keto gruplarıyla 

kolagenin asitamid gruplan kovalent bağlar teşkil eder. Eğer kolagen, 

ağırlığının yarısı kadar tanen almışsa lifler tabaklanmış kabul edilir. 

Astriksiyonda ise daha çok, az stabil olan iyonik ve H köprülü bağlar 

meydana gelir. 

Bu etkileşmeye model olarak, fenollerin poliamid kromatografisindeki 

adsorbsiyonu gösterebilir. 

Kullanılışı: Tanenler mukoza zarının üst tabakasında koagülasyon 

membranının teşkiline neden olur. Katılgan dokuda tahrişi azaltıcı, antienflamatuar, 

hafif lokal anestezik, sekresyon azaltıcı deri ve yaralarda 

kurutucu ve bakterisit etkilidir. Haricen yara, yanık, donma, kanama, 

hemoroit, ağız ve boğaz boşluğundaki iltihaplanmalarda; dahilen 

hiperasidik gastritis, diyare, alkaloit ve ağır metal tuzlanyla olan zehirlenmelerde 

kullanılır. Yüksek dozlarda tanen mideyi tahriş eder ve kusturur. 

Büyük miktarda tanen rezorpsiyonu karaciğere zarar verir. 

Devamlı alınan tanenli içkilerin, kolon kanseri insidansını arttırdığı 

görüşü de mevcuttur. 

Tanenlerin tanıma reaksiyonları*: 

Prensip: Tanenlerin jelatin-tuz blok testi ile tanınması esasına dayanır. 

Analiz çözeltisinin hazırlanması: 

5 g drog, 100 ml %80'lik etanolle 40-50°C'de ekstre edilir, süzülür, 

süzüntü kurutulur. 

Deneyin yapılışı: Ekstre suda çözülüp 3'e aynlır, bir kısmı a) %1 'lik jelatin 

çözeltisiyle diğer kısmı b) jelatin-tuz çözeltisiyle (%1 'lik jelatin ve %10'luk 

sodyum klorür) ve son kısmı ise c) tuz çözeltisiyle (%10'luk) muamele 

* Saxena, H-O.: Lioydia, 38 (4), 346 (1975). 

114

edilir. Jelatin çözeltisi veya jelatin-tuz reaktifi ile meydana gelen beyaz 

çökelek reaksiyonun pozitif olduğunu gösterir. Tuz çözeltisi ile meydana 

gelen çökelek drogta tanen den başka, tuzla çöken bileşiklerin mevcut 

olduğunu gösterir. 

1- Galloil-p-glukoz 

COOH 

H_ . 

HO 

m-digallik asit 

Heksahidroksidifenik asit Elajik asit 

115

OH 

OH 

Dimerik proantosiyanidol 

(Kateşin-kateşin 4,8-dimer)

HO 

OH 

Rosmarinik asit 

RADIX RATANHIAE (TKV Ratanva kökü 

Drog Güney Amerika'da ve özellikle Peru'da yetişen Krameria triandra 

RUIZ de PAVON (Krameriaceae)'dan elde edilir. % 8-18 oranında tanen 

içerir, hatta kök kabuklarında bu oran %40'a kadar çıkar. Ph.Eur. ya göre 

drog en az %10 tanen içermelidir. Ratanya tanenlerinin büyük bir kısmı 

kondanse tanenlere dahildir. Haricen tentürü jinjivit, stomatit, paradontoz 

ve anjinde gargara halinde, dahilen diyare ve gastritde kullanılır. 

Tanıma reaksiyonları 

1- Prensip: Tanenlerdeki fenolik hidroksil gruplarının, iki değerli ağır 

metal iyonlarıyla, çökelti vermesi esasına dayanır. 

Deneyin yapılışı: 0,1 g toz edilmiş drog 10 ml su ile 1 saat süreyle masere 

edilip süzülür. Süzüntü üzerine 2 ml %10'luk (A/H) amonyaklı demir (II) 

sülfat çözeltisi ilave edilir. Çözelti bulanıktır ve koyu gri renge bakar. 

117

Çökelti dibe çökünce üstteki çözelti gri yeşil renk alır. 

2- Prensip: Fe (III) iyonlan alkollü çözeltideki tanenlerin fenolik hidroksil 

gruplarıyla renk reaksiyonu vermesi esasına dayanır. Etanollü 

çözeltinin rengi sulu çözeltiye nazaran daha stabildir. 

Deneyin yapılışı: 0,5 g toz edilmiş drog 5 ml etanolle arasıra çalkalanarak 

2 saat masere edilir ve sonra süzülür. 1 ml kahverengi-kırmızı renkli 

süzüntü alkolle 100 ml'ye seyreltilir ve üzerine birkaç damla %10'luk 

(A/H) etanollu FeCb çözeltisi ilave edilerek kanştınlır. Çözelti yeşil bir 

renk alır. 

Radix Ratanhiae'nin İ.T.K. İle İncelenmesi 

Analiz çözeltisi: 1 g toz edilmiş drog 10 ml metanol ile 10 dakika süre ile 

su banyosunda ısıtılır, sonra süzülür. Süzüntünün 10 |J si band şeklinde 




Çözücü sistemi: Etilasetat+formik asit+su (90+5+5) 

Belirteç: Vanilin-HCI reaktifi* ile kondanse tanenler turuncu kırmızı renk 

alır. 

Kateşin: Rf=0.80-0.85 

•Vanilin-HCI reaktifi: Vanilin'in metanoldeki %1 lik (A/H) çözeltisi 

püskürtürtüldükten sonra %37'lik kons. HCI püskürtülür. Ardından plak 

etüvde 105°-110°C de 5-10 dakika ısıtılır. 

118

Badfo Ratanhiae'de tanenlerin iyotiometrik miktar tayini* 

Prensip: Sulu ekstrenin belirli bir kısmının deri tozu ile taneninin uzaklaştırılmasıyla 

elde edilen tanen içermeyen çözelti ile tanen içeren 

ekstredeki redüksiyon yapabilen polifenolik maddeler iyodometrik 

olarak titre edilir. Harcanan iyot çözeltileri arasındaki fark, belli bir faktörle 

çarpılarak tanen miktarı bulunur. 

Deneyin yapılışı: 1 g toz edilmiş drog, 50 ml su ilave edilerek, 30 dakika 

kaynar su banyosunda ekstre edilir ve 100 ml'lik balonjojeye süzülür. 

Artık, 2x10 ml sıcak su ile yıkanıp tekrar süzülür, süzüntüler birleştirilir. 

Oda sıcaklığına kadar soğuyunca su ile 100 ml'ye tamamlanır. Bu 

çözeltinin 50 ml'si 3 g deri tozu ile yarım saat çalkalanır. G-4 nuçesi ile 

filtre edilen süzüntü FeCİ3 ile pozitif reaksiyon vermemelidir. 

10'ar ml deri tozu ile muamale edilmiş süzüntüye ve 5 dakika santrifüj 

edip berraklaştırılan tanen içeren çözeltiye, 20 ml 0.1 N iyot çözeltisi ve 

7 ml 2N NaOH ilave edilir. 1 saat sonra 10 ml 2 N H2SO4 ilave edilerek 

açığa çıkan iyot 0,1 N sodyumtiyosülfat çözeltisi ile titre edilir. Deri tozu 

ile muamele edilmiş süzüntü ile tanenli ekstreye harcanan 0,1 N iyot 

çözeltisi arasındaki fark tanen için harcanan miktarı verir. Dikkat edilecek 

husus, deri tozunun suda çözünen kısma bağlanan iyot'tur ve bulunan 

iyot miktarından bunun çıkarılması gerekir. 3 g deri tozu 0,2 ml 0,1 N iyot 

çözeltisi miktarına ekivalenttir. 

Not: Cam aletler asetonla yıkanmamalıdır. 

Hesaplama; 

% Tanen Miktarı = 

ml olarak harcanan 0,1 iyot çözeltisi. 1,71 

g olarak drog miktarı 

* Enge, W. und Herrmann, K.: Pharmazie, 12,162 (1957). 

119

ml olarak harcanan 

0,1N iyot çözeltisi = 

Ekstre için harcanan 

ml iyot çözeltisi 

=A harcanan iyot çözeltisi + 0,2 ml 

Tanenlerin fotometrin miktar tayini (Ph.Eur,ll) 

Prensip: Deri tozu metodu ile fotometrik metodun kombine edilmesiyle 

yapılmaktadır. Renk, tanenlerin fenolik hidroksil gruplarıyla fosfotungustik 

asitin redüklenmesi suretiyle meydana gelen, tungsten mavisinden 

ileri gelmektedir. 

H3[P(W3Oıo)4]+e-* H3tP(W2WOıo)4]' 

Mavi renkli 

Deri tozuyla muamele 

edilen çözelti için harca- 

nan ml iyot çözeltisi 

Drogun sulu ekstresinin belirli bir kısmı, fosfotungustik asitle muamele 

edildiğinde, redüksiyon yapan bileşikler fosfotungustik asidi indirger. Bu 

çözeltinin ekstinksiyonu, maksimum absorbsiyon gösterdiği dalga 

boyunda ölçülür. (Eı). 

Aynı miktarda droğun sulu ekstresi deri tozu ile muamele edilir. Tanenler 

deri tozuyla tutulur, süzüntü redüksiyon özelliği taşıyan tanen olmayan 

maddeleri içerir. Bu da fosfotungstik asiti indirger ve çözeltinin 

ekstinksiyonu aynı dalga boyunda ölçülür (E2). 

Ekstinksiyonlann farkı (E1-E2) pirogallol olarak tanen miktannı verir. 

Belirti miktarda pirogallol aynı şartlarda fosfotungustik asitle reaksiyona 

sokulur ve çözeltinin ekstinksiyonu okunur (E3). 

Pirogallol değerinin 4,2 faktörü ile çarpılmasıyla tanen miktan bulunur. 

120

Deneyin yapılışı: 

a) Ekstrenin hazırlanışı: 0,75 g toz edilmiş drog, 250 ml'lik erlenmayerde, 

150 ml su ile kanştırılıp su banyosunda kaynayıncaya kadar ısıtılır ve 15 

dakika süreyle su banyosunda ekstre edilir. Musluk suyu altmda 

soğutulan karışım 250 ml'lik balonjojeye aktarılıp, distile su ile 250 ml'ye 

tamamlanır. Ekstre, 12 cm çapındaki filtre kağıdından, filtre edilir. İlk 

süzüntünün 50 ml'si atılır, diğer kısmı ise, miktar tayini için kullanılır. 

b) Toplam tanenlerin miktarı: 5 ml süzüntü balon jojeye aktarılıp distile 

su ile 25 ml'ye seyreltilir. Bu çözeltinin 2 ml'si 1 ml fosfotungustik asit 

çözeltisiyle (Folin Ciocalteus fenol reaktifi, Merck) ve 17 ml %38 (A/H) 

sodyum karbonat dekahidrat çözeltisi ile karıştırılır. Ekstinksiyon, son 

reaktif ilavesinden 1 dakika sonra, 1 cm küvette 750 nm'de distile suya 

karşı ölçülür (Eı). 

c) Deri tozu ile tutulmayan tanenlerin miktarı: 10 ml süzüntüye, 0,1 g deri 

tozu ilave edilip., 60 dakika kuvvetle çalkalanır. Filtre edildikten sonra 5 

ml süzüntü bir balonjojeye aktarılır ve distile suyla 25 ml'ye seyreltilir. Bu 

çözeltinin 2 ml'sine yukarıdaki reaktifler ilave edilir ve ekstinksiyon aynı 

şartlarda ölçülür (E2). 

d) Mukayese çözeltisi: 50 mg Pirogallol, 100 ml'lik balonjoje'de distile 

suyla çözülür ve 100 ml'ye tamamlanır. İkinci bir 100 ml'lik balonjojeye, 

bu çözeltiden 5 ml'si alınıp distile su ile 100 ml'ye tamamlanır. Çözeltinin 

2 ml'si yukarıda belirtilen reaktifle muamele edilir ve aynı şartlarda 

ekstinksiyonu ölçülür (E3). 

Miktar tayini esnasında, çözeltiler ışık ve havada korunmalıdır. 

Çözeltilerin hazırlanmasından sonraki 30 dakika içinde, çözeltinin 

ekstinksiyonu okunmalıdır. 

Pirogallol olarak tanen miKtarı; 

%Tanen miktarı = 4,2.3,125. (Eı -E2)/T. E3 

= 13,125. (Eı-E2)/ T. E3 

121

T: gram olarak tartım 

4,2 ampirik olarak bulunan bir faktördür. 

Tanenlerin aravimetrik miktar tavini 

Prensip: Drogun sulu ekstresinin belli bir kısmının kurutulması ve eşit 

miktarda diğer kısmının deri tozu üe muamele edilerek tanenlerin 

tutulması ve kurutulduktan sonraki ağırlığının birinci ekstrenin 

miktarından çıkanlması esasına dayanır. 

Deneyin yapılışı 

a) Ekstrenin hazırlanışı: 0,75 g toz edilmiş drog, 250 ml'lik erlenmayerde, 

150 ml distile su ile kanştınlıp su banyosunda kaynayıncaya kadar ısıtılır 

ve 15 dakika süreyle su banyosunda ekstre edilir. Musluk suyu altında 

soğutulan karışım 250 ml'lik balon jojeye aktarılıp distile su ile 250 ml'ye 

tamamlanır. Ekstre 12 cm çapında filtre kağıdından süzülür. Süzüntünün 

ilk 50 ml'si atılır diğer kısımlar ise, miktar tayini için kullandır. 

b) Tanen miktan: 25 ml'lik süzüntü önceden tartımı yapılmış 50 ml'lik beherglasta 

70°C de kuruyuncaya kadar uçurulur (T1 =mg olarak bakiye). 

Bakiyenin tartımı yapılmadan önce aynı beherglas 1 saat aynı şartlarda 

(aynı temperatürde ve nemde) muhafaza edilip tartılmalıdır. 

c) Deri tozu ile tutulmayan maddelerin miktan: 100 ml süzüntü 1 g deri 

tozu ile kanştınlır ve 60 dakika kuvvetle çalkalanıp filtre edilir. 25 ml 

süzüntü önceden tartımı yapılmış 50 ml'lik beherglasta 70°C de 

kurutulur (T2=mg olarak bakiye). 

Deney yeteri kadar tekrarlanıp ortalama değer alınır. 

% tanen = (Tı.T2)x100/ Tartım (mg olarak) 

122

Prpglardahi tanenlerin fotometrik miktar tayini* 

Prensip: Tanen taşıyan droglardaki tanenlerin kimyasal yapısı farklı 

olduğundan, her drog için karakteristik spesifik faktör (spesifik 

ekstinksiyon) kullanmak şartıyla, folin reaktifi ile tanen'in polifenol 

gruplarının verdiği renkli kompleksin, 691 nm'de ölçümü esasına 

dayanır. 

Deneyin yapılışı: 0.750 g drog 250 ml'lik erlenmayer içine konup, üzerine 

150 ml kaynar su ilave edilerek su banyosunda 80-90°C'de 30 dakika 

ekstre edilir ve musluk suyu altında soğutulur. Çözelti, filtre etmeden, 

doğrudan 250 ml'lik balonjojeye aktarılır ve distile su ile 250 ml'ye 

tamamlanır. Ekstrenin 100 ml'si 5 dakika santrifüj edilir. Berrak çözelti 

ağzı şilifli bir erlenmayere aktarılır ve karanlık bir yerde muhafaza edilir 

(Toplam fenolik çözelti: TFÇ). Toplam fenolik çözeltinin 10,0 ml'sine 100 

mg deri tozu ilave edilir, 60 dakika süreyle çalkalanıp filtre edilir (Bakiye 

fenolik çözelti: BFÇ). 5.0 ml TFÇ distile su ile 25.0 ml'ye tamamlanır. Bu 

çözeltinin 2.0 ml'si üzerine 1.0 ml Folin-Ciocalteus Reaktifi (Merck), 10.0 

ml distile su ilave edilir ve %10.6'lik (A/H)'lik Na2C03.10H2O çözeltisiyle 

25.0 ml'ye tamamlanır (Çözelti I). Aynı işlem BFÇ için yapılır (Çözelti II). 

15 dakika sonra çözelti Cin ekstinksiyonu (El), çözelti ll'ye karşı (E II) 691 

nm'de ölçülür. 

Hesaplama: 

Gallae hariç diğer droglar için 

% Tanen miktan= 15625.(E I-E II)/T.E %1ıCm 

Gallae için: 

% Tanen miktan: 62500.(E l-E II) /T.E %1ıCm 

* Glasl, H.: Deutsche Apoth. Zeitung. 123(42), 1979 (1983) 

123

E: Ekstinksiyon 

T: Tartım gram cinsinden 

Bazı jdrogların 691 nm'deki E %1icm j değerleri 

Folia Uvae ursi 900 

Galiae 900 

Radix Ratanhiae 1000 

Folia Hamamelidis 1050 

Cortex Ûuercus 1100 

Theanigra 1100 

Radix TormentiHae 1100 

FOUA MEUSSAE (TK). Melisa yaprağı, oğuldu yaprağı 

Drog Melissa officinaJis L (Lamiaceae) bitkisinin yaraklarıdır. Meiissa 

officinafc ülkemizde kuzey ve batı Anadolu'da yaygın olarak yetişmektedir. 

Yapraklar ovat-lanseolat şekilli 1,5-3 cm eninde, 2,5-4 cm 

boyundadır. Yaprak parmaklar arasında oğuşturulursa kuvvetli limon 

kokusu duyulur. 

Drog DAB 8'e göre en az %0,05 oranında uçucu yağ taşımalıdır. Kültürü 

yapılan bu bitkinin yaprakları %0,3'e varan oranda uçucu yağ taşıyabilir. 

Uçucu yağdaki temel bileşikler; sitronellal (%39), sitral (ab) (%30), 

sitronellol, linalol ve geraniol'dur, seskiterpenhidrokarbûr olarak 

124

karyofillen bulunur. Drogdaki diğer etken bileşikler ise triterpenik asitler, 

fenolkarbonik asit olan rosmarinik asit ve flavonheterozit teridir. Melisa 

uçucu yağı ve melissa preparatlan sedatif, spazmolitik ve antibakteriyal 

etkilere sahiptir. Tedavide sakinleştirici olarak (fitotrankilizan) sinirsel 

mide barsak rahatsızlık! ar nda, kalb rahatsızlık]annda, uykusuzlukta 

ayrıca gri pal enfeksiyon, başağnsı, migren ve dismenore'de kullanılır. 

Haricen ise romatizma, diş ağrısı ve dişeti enflamasyonunda kullanılır. 

Fotia Meiıssae'den rosmarinik asit ekte edilişi 

Prensip: Kabaca toz edilmiş drog sıcak su ite ekstre edilir. Sonra ekstre 

asitlendirilir. Asidik ekstreden rosmarinik asit, dietileterle tüketilir. 

Dietileter tamamen uçurulur, bakiye %70'lik metanolde çözülür ve ekstre 

küçük bir poliamit kolonuna tatbik edilerek % 70'lik metanolle elüe edilir. 

Rosmarinik asit taşıyan fraksiyonlar bir miktar uçurulur sonra aktif 

kömürle temizlenir. Daha sonra yoğunlaştırılan ekstre uzun süre bekletmekle 

rosmarinik asit kristallendirilir. 

Deneyin yapılışı: Kabaca toz edilmiş 50 g Folia Melissae 80-100°C ye 

kadar ısıtılmış 1000 ml su ite ve bir karıştırıcı yardımıyla 45 dakika süreyle 

ekstre ediir. Daha sonra ekstre bir Büchner hunisinden süzülür, 

süzüntünün akış hızına göre süzgeç kağıdı değiştirilmelidir. Büchner 

hunisindeki bakiye beherglasm alt kısmıyla preslenir. 

Bakiye tekrar 80-100°C lik 1000 ml su ite 45 dakika süreyle ekstre edilir 

ve daha sonra süzülür. Birleştirilen süzüntüler (İ.T.K. 1) %25'Hk (A/H) HCI 

ite pH=2,5 a ayarlanır (yaklaşık 5 ml %25 A/H HCI). Bu şekHde pH'sı 

ayarlanan çözelti bulamklaşır ve kahverengimsi bir çökelek oluşur. Bu 

çökelek süzülür. Süzüntünün her 500 ml'si 4 defa 150'şer ml dietileterle 

çalkalanır. Birleştirilen eterli fazlar (İ.T.K 2) susuz sodyum sülfatla suyundan 

kurtarılır ve rotavaporda su banyosunda 50°C de kuruyuncaya 

kadar uçurulur. Yeşilimsi san renkli kütte 50-60°C lik su banyosunda 10 

ml %70'lik (H/H) metanolle çözülür, bu esnada yine yeşilimsi bir çökelti 

(takriben 5 mg) meydana gelir. Çözelti poliamid kolonuna tatbik edilerek 

125

aşağıdaki şekilde elüe edilir. Partikül büyüklüğü

Rosmarinik asitin İTK ite incelenmesi; 

Met od: Yükselen 


Çözücü sistemi: Toluen+etiHormiyat+formik asit (50+25+25) 

Belirteç: 

a) UV 365 nm de rosmarinik asit açık mavi renk verir. 

b) Plak amonyak buhanna tutulup UVaes nm de bakılırsa yeşil floresans 

görülür. 

c) Anisaldehit sülfürik asit reaktifi* püskürtüp ve 110°C de 5-10 dakika 

ısrtılırsa rosmarinik asit kırmızı renk verir. 

d) Naturstoff A reaktifi** ile UV365 nm'de açık yeşü-san renkte görü- 

rülür. 

Rosmarinik asit Rf= 0,65 

* Anisaldehit sülfürik asit reaktifi: sayfa 94'e bakınız. 

** Naturstoff A reaktifi: 100 mg Difenilboriloksietilamin 10 ml metanolde 

çözülerek hazırlanır. 

127

SABİT YAĞLAR 

Sabit yağlar bitki ve hayvanlarda depo maddesidir. Bitkilerde özellikle 

tohumlarda (endosperma veya kotiledon'da) nadiren mezokarpta 

bulunur. Lipitler grubundan olan sabit yağların büyük kısmını (%95-98) 

gliseritler oluşturur. Sabit yağlarda bulunan diğer maddeler (%2-5); 

mum, steroller, fosfatitler, yağda eriyen vitaminler, alifatik alkoller, 

hidrokarbonlar ve karotinoitlerdir. 

Gliseritler değişik yağ asitlerinin gliserinle olan esterlerinden meydana 

gelmiştir. Gliseritlerde en çok bulunan yağ asitleri şunlardır: 

Laurik asit H3C-(CH2)ıo-COOH 

Palmitik asit H3C-(CH2)i4-COOH 

Stearik asit H3C-(CH2)i6-COOH 

Oleik asit H3C-(CH2)7-CH=CH-(CH2) 7 -COH 

Risinoleik asit H3C-(CH2)5-CH(OH)-CH2-CH=CH-(CH2)7-COOH (12hidroksi 

oleik asit) 

Linoleik asit H3C-(CH2)4-CH=CH-CH2-CH=CH-(CH2)7-COOH 

Linolenik asit H3C-CH2-CH=CH-CH2-CH=CH-CH2-CH=CH-(CH2)7- 

COOH 

Mumlar; uzun zincirli, genellikle doymuş yağ asitlerinin uzun zincirli tek 

128

değerli alkoller veya sterolle olan esterleridir. Mumlarda ayrıca serbest 

mum alkolü, serbest yağ asiti, sterol ve parafinhidrokarbürler içerir. Sabit 

yağlar; petrol eteri, hekzan, trikloretilen gibi solvanlarla ekstraksiyonla 

veya çözücü kullanılmadan sıkma ile elde edilir. Tedavide kullanılacak 

sabit yağlar soğukta preslenir, sıcakta yapılan ikinci presleme ile elde 

edilen yağ teknikte mesela sabun yapımında kullanılır. Yağlar kolayca 

acılaşabilir. Rutubetli ortamda, lipaz etkisiyle yağ sabunlaşır ve böylece 

asitlik indisi artar. Su ve havanın oksijeni ile temasta olan özellikle 

doymamış yağ asitleri, ışık, ağır metal iyonları veya fermentlerin 

katalizatörlüğünde okside olmakta ve böylece aldehit ve ketonlar 

teşekkül etmektedir. 

129

Bazı bitkisel sab'ıt yağlar 

Sabit Yağ Bitki Familya % yağ oranı 

Oleum Cocus 

(Hindistan cevizi yağı) 

O. Helianthii 

(Ayçiçek yağı) 

O. Carthami 

(Aspir yağı) 

O. Coryli 

(Fındık yağı) 

Cocus nucifera L. Arecaceae 20-30 (kopra) 

Helianthus annuus L. Asteraceae 40-50 (tohum) 

Carthamus tinctorius L. Asteraceae 25-30 (tohum) 

Corylus avellana L. Betulaceae 60 

O. Rapae Brassica napus L. Brassicaceae 

(Kolza yağı) emend METZGER var napus 

O. Ricini 

(Hint yağı) 

O. Crotonis 

(Kroton yağı) 

O.Sojae 

(Soya yağı) 

130 

30-50 

Ricinus communis L. Euphorbiaceae 45-70 

Croton tiglium L. Euphorbiaceae 50-60 

Glycine max Sieb et Zucc. Fabaceae 15-20

O. Arachidis 

(Yerfıstığı yağı) 

O. Juglandis 

(Ceviz yağı) 

O. Lini 

(Keten yağı) 

O. Gossypii 

(Pamuk yağı) 

O. Olivae 

(Zeytinyağı) 

O. Papaveris 

(Haşhaş yağı) 

O. Sesaml 

(Susam yağı) 

O. Maydis 

(Mısır yağı) 

O. Amygdale 

(Badem yağı) 

O. Theobromatis 

(Kakao yağı) 

Arachis hypogaea L Fabaceae 45-50 

Juglans regl» L Juglandaceae 40-60 

Unum usitassimum L Linaceae 40-50 

Gossypium hirsutum L Malvaceae 15-20 

Oleum europea L Olecaceae 20-40 (mezokarp) 

30 (tohum) 

Papaver somn'rferum L Papaveraceae 50-60 

Sesamum indicum L Pedaliaceae 45-60 

Zea mays L Poaceae 40-50(kotiledon) 

Prunus amygdalus Batsch. Rosaceae 40-55 

Theobroma cacao L Sterculiaoeae 40-50 (tohum) 

131

Sabit yaö içeren droalar ve sabit vaölar üzerinde incelemeler 

20,0 g toz edilmiş, sabit yağ içeren drog, 3 defa 80'er ml petrol eteri (40- 

60°C) ile soğukta ekstre edilir. Birleştirilen ekstreler süzülür ve 

rotavaporda su banyosunda buharlaştırılarak çözücüsünden kurtarılır. 

Yağın tozulmusluğunun (ransitleşmesinin) kontrolü (DAB 8) 

Prensip: Ransitleşmiş yağlarda, bu yağların oksidasyonu ile meydana 

gelen peroksitlerin parçalanması ile birçok oksidasyon ürünü, mesela 

epihidrin aldehit ve izomeri malondialdehit meydana gelir. Konsantre 

HCI ile yağın çalkalanması suretiyle otooksidasyonla meydana gelen 

malondialdehit (2) hidroliz olur. Bu madde rezorsin (1) ile kondanse olur 

ve asitli çözeltide kırmızı polimetin kompleksi (3) meydana gelir. 

H H 

. \ / H* 

-f C=C—c 

/ \\-2H20 

O 

OH HO 

H 0—(/ V-CH=CH-CH=< Vo-H 

OH HO 

< 2 > / 

H—0=/ V=CH— C H = C H — V — O H 

(3) 

Deneyin yapılışı: 1,0 g yağ 1 ml kons. HCI ile birlikte ağzı kapaklı bir cam 

tüp içine konur ve 1 dakika çalkalanır, sonra 1 ml rezorsin çözeltisi* ilave 

•Rezorsin çözeltisi: 0,2 g rezorsin, 100 ml benzen ile çalkalanarak 

hazırlanır. 

132

edilir ve 5 saniye çalkalanır, 5 dakika sonra sulu tabaka mukayese 

çözeltisinden daha fazla renkli olmamalıdır. Mukayese çözeltisi; 0,1 ml 

0,01 N Potasyum permanganat ve 9,9 ml sudan ibarettir. 

İvot indisi tavini 

İyot indisi: 100 g doymamış sabit yağa bağlanabilecek iyot'un gram cinsinden 

miktarıdır. 

Prensip: İyot indisi sabit yağlardaki yağ asitlerinin ır-bağlannın sayısı için 

karakteristiktir. Bu deneyde iyot monobromür çözeltisi kullanılarak, 

doymamış yağ asitlerinin ır-bağlarına giren Br miktarı hesaplanır. Analize 

paralel olarak, numune taşımıyan bir de kör deney yapılır. Kör 

deneyde bulunan sonuç iyotmonobromür çözeltisinde bulunan Br 

içindir. Analiz çözeltisinde bulunan değer kullanılmayan Br içindir. İki 

değer arasındaki fark yağ asitine bağlanan bromu göstermektedir. 2 

atom brom additif olarak bir ir bağına bağlanır, bu da 2 atom iyoda 

ekivalendir.Na2S203 ile titrasyonla aslında brom fazlasının iyot kütlesiyle 

yer değiştirmesinin tayinidir. 

2 Na2S203 +J°2 -* Na2S406 + 2Na ++ 2J" 

Deneyin yapılışı: Beklenilen iyot indisi 20 nin altında ise 1.0 g, 20-60 

arasında ise 0,5-0,25 g, 60-100 arasında ise 0,25-0,15 g, 100'un 

üzerinde 0,15-0,10 g numune tartılır. 

Kuru veya yeni yıkanmışsa glasiyal asetik asitle çalkalanmış 300 ml lik 

cam kapaklı balona gerekli miktar sabit yağ hassas olarak tartılarak 

konur ve 15 ml kloroform ilave edilerek yağ çözülür, üzerine bir büretten 

25,0 ml iyotmonobromür çözeltisi* ilave edilir. Cam balonun ağzı 

kapatılır ve 30 dakika müddetle karanlıkta arasıra çalkalıyarak bekletilir. 

Daha sonra üzerine 10 ml %10 (A/H) potasyum iyodür çözeltisi ve 100 

ml su ilave edilir. Açığa çıkan iyot kuvvetle çalkalanarak 0,1 N sodyumtiyosulfat 

çözeltisi ile sarı rengin kaybolduğu ana kadar titre edilir. Daha 

sonra 1 ml nişasta çözeltisi* ilave edilir ve hızla çalkalıyarak mavi renk 

kayboluncaya kadar sodyum tiyosülfatla damla damla titre edilir. Aynı 

şartlarda sabit yağ koymadan yukarıdaki işlemler yapılır (Kör deneme). 

133

a = Harcanan 0,1 N sodyumtiyosülfat çözeltisi (ml) 

b - Kör deneme için harcanan 0,1 N sodyumtiyosulfat çözeltisi (ml) 

T = Tartım (gram olarak) 

İyot: M.A.=127 

1 ml 0,1 N sodyumtiyosulfat çözeltisi 0,1 N m Mol (=12,7.10"® g) iyot- 

(b-^.12,7.10" 3 .100 (b-a).1,27 

iyot indisi = 

T T 

Asittik indisi tavini 

Asittik indisi: 1 g yağda bulunan serbest yağ asitlerini nötralleştirmek 

için harcanan KOH'in mg cinsinden miktarıdır. 

Deneyin yapılışı: 10.00 g sabit yağ, eter ve % 96'Sk etanol (1+1) 

karışımının 50 mi sinde çözülür. 1 ml fenolftalein reaktifi (1 g fenotftalein 

%70'lik alkolün 100 ml'sinde çözülür) ilavesiyle 0,1 N soidyum hidroksit 

çözeltisiyle devamlı çalkaJıyarak pembe renk oluşuncaya ve bu renk 15 

saniye sabit kalıncaya kadar titre ediir. Eğer titrasyon esnasında 

* İyotmonobromür çözeltisi: 20.0 g iyot monobromür, glasiyal asetik 

asitte çözülerek 1000 ml'ye tamamlanır. 

* Nisasta çözeltisi: 2,0 g çözünebilir nişasta 5 ml su ile ezilir ve üzerine 

45 ml kaynar su ilave edilir. Karışım 2 dakika süre ile kaynaşılır, çözelti 

soğuduktan sonra kullanılır. 

134

ulanıklık olursa eter-etanol karışımı ilave edilmelidir, 

a = ml olarak harcanan 0,1 N NaOH çözeltisi 

T = Gram olarak tartım 

Aİ =a.5,61 / T 

Sabunlaşma indisi tayini 

Sabunlaşma indisi: 1 g yağda bulunan serbest ve bağlı yağ asitlerini 

sabunlaştırmak için sarfedilmesi gereken KOH'in mg cinsinden 

miktarıdır. 

Deneyin yapılışı: 2.00 g sabit yağ yuvarlak cam balona 25.0 ml 0,5 N 

alkollü KOH çözeltisi ile beraber aktanlır ve sık sık çalkalanarak 30 dakika 

süreyle geri çevirici soğutucuda ısıtılır. Sıcak çözeltiye 1 ml fenolftalein 

çözeltisi (%0.1 'lik alkollü fenolftalein) ilave edilir ve hemen 0,5 N HCI ile 

çözeltinin renksiz veya hafif sarı rengi kalıncaya kadar titre edilir. Aynı 

şartlarda yağ ilave etmeden kör değer hesaplanır. 

Sabunlaşma indisi = (b-a). (28,05) / T 

a = Analiz çözeltisi için harcanan ml cinsinden 0,5 N HCI miktarı 

b = Kör çözelti için harcanan ml cinsinden 0,5 N HCI miktarı 


Peroksit sayısı tayini (DAB/DDR) 

Peroksit sayısı: 1000 g yağın içerdiği peroksitlerden ve aktif oksijen 

veren maddelerden dolayı taşıdığı miliekivalan aktif oksijen miktandır. 

135

İlaç taşıyıcı maddesi olarak kullanılacak yağlar (emülsiyon, pomad ve 

enjeksiyon çözeltilerinde) mümkün olduğunca düşük peroksit sayısı 

içermeli en fazla 10 Ha 20 arasında olmalıdır. 

Deneyin yapılışı: 5.00 g sabit yag, 200 ml Hk ağzı şilifli erlenmayere 

aktanlır, 18 ml glasiyei asetik asit ve 12 ml kloroform karışımında çözülür. 

1,30 g Kİ ve 1,00 ml su ile taze hazırlanmış çözeltiden 10 damla ilave 

edip kuvvetle çalkalanır. Kİ çözeltisi ilavesinden 60 saniye sonra 30 ml 

su ve 2 ml nişasta çözeltisi ilave edilir. Açığa çıkan iyot 0,01 N Na2S2Û3 

ile çalkalanarak mavi renk kayboluncaya kadar titre edilir. Aynı şartlarda 

paralel olarak kör değer hesaplanmıştır. 

Peroksit sayısı = 10. (a-b)/T 

a = Analiz çözeltisi için harcanan 0,01 N N328203 in ml cinsinden 

miktan. 

b = Kör değer için harcanan 0,01 N NaaS^s'in ml cinsinden miktan. 


Sabunlaşmayan maddeler tavini: 

Yağda bulunan sabunlaşmayan maddelerin yüzde miktan (A/A) olarak 

verilir. Sabunlaşmayan maddeler, analiz numunesinin sabunlaşmasından 

sonra organik çözeltilerle ekstre edilebilen ve 105°C de 

uçucu olmayan bileşiklerdir. GUusitler, steroller, triterpenler, yüksek 

alkoller, lipokrom ve arıtioksidanlar gibi. 

Deneyin yapılışı: 5.0 g sabit yağ 250 ml'lik cam balona alınır ve 2 N 

etanoHu KOH çözeltisi ile kanştınbr. 1 saat süreyle su banyosunda sık 

sık kanştmlarak geri çeviren soğutucuda ısıtılır. Cam balonun içeriği 100 

ml su ile yıkanarak ayırma hunisine aktanlır. Hala ılık olan çözelti 3 defa 

100'er ml peroksitsiz eter ile çalkalanır. Birleştirilen eter fazlan ikinci bir 

ayırma hunisinde 40 ml su ile birkaç dakika çalkalanır. Fazların 

aynlmasından sonra sulu faz atılır. Eter fazı 2 defa 40 ml su ile yıkanır. 

136

Ardından münavabe ile 3'er defa 40'ar ml %3 (A/H) KOH çözeltisi ve 40 

ml su ile çalkalanır. Daha sonra eter fazı 40'ar ml su ile ve sulu çözelti 

fenotftaleine karşı alkali reaksiyon göstermeyinceye kadar yıkanır. Eter 

fazı önce darası alınmış cam balona aktarılır, ayırma hunisi peroksitsiz 

eter ile yıkanır. Eter dikkatle distile edilir ve bakiye 6 ml asetonla 

kanştınlır. Çözelti çeker ocakta tamamen uçurulur. Bakiye 100-105°C de 

kurutulur, daha sonra desikatörde soğumaya bırakılır ve tartılır. 

Hesaplama 

a = Gram olarak bakiye miktarı 

T = Gram olarak numune miktarı 

% Sabunlaşmayan kısım = a.100/T 

Fenolftaleine karşı nötralleştirilmiş bakiye 20 ml etanolde çözülür ve 0,1 

N etanollü NaOH ile titre edilir. Eğer harcanan 0,1 N etanollü NaOH 0,2 

ml'den fazla ise sonuç doğru değildir, deney tekrar edilmelidir. 

137

Eczacılıkta kullanılan bazı sabit yağlar ile ilgili değerler (DAB 8, Ph.Eur.,DAB-7 DDR). 

li Sİ Ai* SK 

Oleum Oiivae 78-90 187-198 2.0 1.5 

O. Amygdaiae 91-102 189-196 4.0 - 

O. Arachidie 83-107 184-195 1.0 1.0 

O. Rapae 102-112 188-193 2.4 - 

O. Uni 165-190 187-195 4.6 2.0 

O. Riçini 82-90 176-187 1.0 1.0 

O. Jecoris aseili 150-180 180-197 2.0 1.3 

O. Hippoglossi Jecoris 112-155 160-180 6.0 7.0-22.5 

0. Cacao 33-42 192-197 2.0 0.4 

Adeps Lanae - 80-102 0.5 - 

Adeps Suiili 46-60 - 1.3 1.0 

Cera flava (alba) - 83-104(6) 12-22(4) - 

Cetaceum 5.0 118-129 1.0 45-52 

* En yüksek değer 

İi= iyot indisi 

Sİ" Sabunlaşma indisi 

Aİ« Asittik indisi 

SK» Sabunlanmayan kısımlar 

138

Sabit yağların ters faz Kromatografisi (reyersed phase chromatography) 

ile teşhisi 

Prensip: Kieselgur tabakası parafinle lipofilik hale çevrilir. Kuvvetli polar 

çözücü olarak glasiyal asetik asit kullanılır. Bu şartlardaki İ.T.K'inde 

polar bileşikler apolar olanlardan daha çok sürüklenir. Polaritesi aşağı 

yukarı aynı olanlar ise molekül ağırlığına göre aynlmaktadır. Belirteç 

olarak kullanılan iyot doymamış yağ asitlerine katılmaktadır. Lekelerin 

daha iyi görülmesi için nişasta çözeltisi püskürtülmektedir. 


Tabaka: Emprenye edilmiş kieselgur G plakası (kieselgur G tabakası 

önce 30-45 dakika 110°C de aktive edilir). 

çözücü sistem: glasiyal asetik asit 

Belirteç: Plak 10 dakika 110°C de etüvde kurutulur. Plak soğuduktan 

sonra iyot buharı ile doyurulmuş kromatografi tankında 3-4 dakika 

tutulur. Daha sonra plak alınır ve 2-4 dakika sonra nişasta çözeltisi 

püskürtülür. 

Analiz çözeltisi: 1 damla sabit yağ (20 mg) 4 ml kloroformda çözülür. 

Kromatografi için bu çözeltiden 3-5 alınıp çizgi şeklinde plağa, 

empregnasyonun yapıldığı yönde tatbik edilir. 

Mukayese çözeltisi: Oleum Olivae, O. Lini v.s. analiz çözeltisi gibi 

hazırlanarak plağa tatbik edilir. 

Plakların impregnasyonu: Kieselgur G plakası petrol eteri (40- 

60°C) +Parafin (9 + 1) karışımı ile yarısına kadar doldurulmuş 

kromatografi tankına daldırılır. Bu şekilde plak üst kenara 2 cm kalana 

kadar develope edilir sonra çeker ocakta plak kurutulur. 

139

Hidrolizden sonra sabit yağların İ.T.K. ile incelenmesi (yağ asitlerinin 

teşhisıl 

Analiz için yağ asit karışımının hazırlanması: 2 g sabit yağ 30 ml 0,5 N 

etanollü KOH ile 45 dakika süreyle geri çeviren soğutucuda ısıtılır. 

Çözeltiye 50 ml su Have edilir, soğutulur, sonra bir ayırma hunisine 

aktanlır. Çözelti 3 defa 50'şer ml eter ile çalkalanır, et erli faz atılır. Sulu 

faz kons. HCI ile asitlendirilerek 3 defa 50'ser ml eter ile çalkalanır. Eterli 

fazlar birleştirilir ve 3 defa 50'şer ml su ile çalkalanır ve sulu fazlar atılır. 

Eter susuz sodyum sülfatla suyundan kurtardır, filtre edilir ve uçurulur. 

Bakiye kromatografi için kullanılır. 

İnce Tabaka Kromatografisi 

M et od: Yükselen 

Tabaka: Empregye edilmiş Kieselgel (impregnasyon işlemi yukarıda 

anlatıldığı gibi yapılır). 

çözücü sistemi: glasiyal asetik asit+aseton it ril (1+1) 

Belirteç: Yukarıda açıklandığı gibidir. 

Analiz çözeltisi: 40 mg hidrolizat 4 ml kloroformda çözülerek hazırlanır. 

Bu çözeltiden 3-5p|yukandaki gibi plağa tatbik edilir. 

Test çözeltisi. Çeşitli yağ asitlerinden 40 mg, 4 mi kloroformda çözülür. 

Analiz çözeltisi gibi plağa tatbik edilir. 

140

ALKALOİTLER 

Alkaloitler, insan ve hayvan organizmasında karakteristik fizyolojik etkilere 

sahip ve genellikle bitkilerde bulunan N içeren kompleks yapıda 

bazlardır. 

Bitkiler aleminde basit şekilde biyosentez edilmiş N içeren maddeler de 

mevcuttur ve bunlar başka smflara dahildir. R. Hegnauer'e göre 

biyoserrtetik olarak alkaoitler protoalkaloitler, psödoalkaloitler ve gerçek 

alkaloitler olarak ûç gruba aynlmıştır. 

Protoalkaloitler: Basit olarak meydana gelen bazlar bu gruba dahildir. 

Bunlar genellikle amino asitlerin dekarboksilasyonu veya N-metillenmesi 

ile meydana gelir. Bu gruba betain, tiramin, histamin, kolin, efedrin 

ve meskalin gibi alkaloitler dahildir. 

Psödoalkaloitler: Temel iskeleti alkaloit olmıyan bileşiklerle ilgili olup N 

tesadüfi olarak yapıya katılmıştır. Bu gruptan alkaloitlerin çoğu steroit ve 

diterpen alkaloitlerinde olduğu gibi izopren metabolizmasıyla meydana 

gelmektedir. 

Gerçek alkaloitler: N daima siklik bir yapı içinde bulunur. Temel iskeleti 

amino asitlerden ve N içermeyen biyosentez partnerlerinden birçok 

reaksiyon adımlanndan sonra meydana gelir. Bu gruptaki alkaloitlerin 

moleküllerinde 2 veya daha çok N atomu bulunabilir. 

Alkaloitler belirli cins veya familyalara, içerdiği halka sistemine ve karakteristik 

farmakolojik etkilerine göre de smrflandınlır. 

141

Alkaloitler primer (RNH2), sekonder (R2NH), tersiyer (R3N) veya 

kuaterner (R4H) + amonyum bazı şeklinde bulunmasına karşın bitkide 

genellikle tersiyer amonyum bazı şeklinde bulunur. Azotun bağ şekli ve 

komşu grupların etkisi bir bileşiğin bazikliğini tayin etmektedir. Aromatik 

halkadaki N, zayıf bazik özellik gösterir. Asidamidler de zayıf bazik veya 

asit reaksiyon gösterir. 

Alkaloitlerin biyosentezinde antranilik asit, glisin, sistein, metionin, 

glutaminik asit, asparaginik asit, prolin, ornitin, lisin, histidin, triptofan, 

fenilalanin, tirosin ve dopa gibi amino asitler rol oynamaktadır. Bunun 

yanında asetat bakiyesi, aktif hemiterpenler veya monoterpenler de 

katılabilir. Halka kapanması karbonil grubunun amin grubu ile schiftbazının 

teşkili, amid bağı teşkili, aldol kondensasyonu, mannich kondensasyonu, 

aldehit-amonyak teşkili, oksidatif bağlanma, kinoid 

sisteme katılma ve dekarbokalasyonla olmaktadır. 

Alkaloitler bitkide organik asitlerle (asetik asit, oksalik asit, laktik asit, tartarik 

asit, malik asit, sitrik asit, kelidonik asit, fumarik asit, veratrik asit ve 

mekonik asit gibi) suda çözünebilen tuz şeklinde bulunur. Bazı alkaloitler 

tanenlere bağlıdır. Serbest bazlar, kloroform, eter gibi lipofilik organik 

solvanlarda çözünürler. Alkaloit baz ve tuzlarının farklı çözünürlüğü 

sebebiyle bitki ekstresindeki diğer bileşiklerden ayırma ve temizleme 

işleminde istifade edilir. Alkaloitler genellikle renksiz, optikçe aktif ve kristalize 

maddelerdir. Sadece koniin, nikotin ve spartein gibi oksijensiz 

alkaloitler sıvıdır. Berberin ve kelidonin gibi alkaloitler ise koyu sarı 

renklidir. Kinin, striknin gibi birçok alkaloit ise acı lezzetlidir. Alkaloitler 

civa, bizmut veya platin gibi ağir metallerle kompleks tuz teşkil eder. Bu 

komplekslerden alkaloitlerin teşhisinde yararlanılır. 

Alkaloit taşıyan drogların teşhisinde dragendorff, mayer, iyodoplatinat, 

pikrik asit, reinecke tuzu, fosfomolibdik asit gibi çöktürme reaktifleri 

kullanılır. Alkaloitlerin tanıma reaksiyonları için spesifik reaksiyonlar da 

vardır, en önemli reaksiyonlar ise şunlardır; marquis reaksiyonu (morfin), 

talleokin reaksiyonu (kına kına alkaloitleri), vitali-morin reaksiyonu 

(tropan alkaloidleri) ve van urk reaksiyonu (Secale alkaloitleri). 

142

CORTEX CINCHONAE (TK). Kınakına kabuûu 

Çeşitti Cinchona türlerinin ve h'ıbritlerinin gövde ve kök kabuklannın 

kurutulmasıyla elde edilen bir drogdur. 

Kırmızı renkli olan offisinal kınakına kabuğu C. pubescens'ten (C. succirubra) 

elde edilir. San renkli olan ve alkaloit elde edilişinde kullanılan 

kınakına kabuğu ise C. ledgeriana'dan elde edilir. San renkli kınakma 

kabuğunun toplam alkaloidin % 80'i kinin olduğu için endüstride kinin 

eldesinde kullanılır. Ph.Eur. İll e göre kınakına kabuğunda kinin 

üzerinden hesaplanmış toplam alkaloit en az % 6.5 bunun da % 30- 

60'inin kinin olmalıdır. 

Drog en az % 7 tanen içermelidir ve acılık değeri 1000'den az 

olmamalıdır. Cortex Cinchonae'de 30 kadar alkaloit bulunmaktadır ve 

toplam alkaloit miktan % 4-12 kadardır. Alkaloitlerin büyük bir kısmı 

tetrahidroksisikloheksanmonokarbonik asit olan kinik aside (%5-8) ve 

kateşik tanene (%4-8) bağlıdır. Bunun dışında, acı lezzetli bir triterpen 

heterozidi olan kinovin (%2) ile reçine ve nişasta bulunur. Kabukta 

bulunan ve suda çözünmeyen kınakına kırmızısı, kurutma ve depolama 

esnasında kondanse tanenlerden enzimatik olarak meydana gelir. 

Eczacılık bakımından önemli olan kinkonin alkaloit grubudur. Bu gruptaki 

ana alkaloitler kinin-kinidin ve kinkonin-kinkonidin dıastereomer 

çiftlerdir. Temel iskelet, kinolin ve kinuklidin halka sistemlerinin hidroksimetilen 

köprüsüyle birbirine bağlanmasıyla oluşur. Kinuklidin 

halkasının 3 notu pozisyonunda vinil grubu vardır. Molekülde 3,4,8 ve 9 

da dört adet asimetrik karbon atomu olmasına karşın, doğada sadece 

C-8 ve C-9 atomlarının değişik konfigurasyonlanna rastlanır. CM deki 

sterik düzenleme ise doğrudan kinuklidin halkasına fikse olmuştur. C-3 

deki vinil grubu C-7 ile ilgili olarak endokonfigurasyonu daima aynı 

kalmaktadır. 

Kinin ve kinidin ile kinkonin ve kinkonidin C-9 ve C-8'da birbirinin tersi 

bir korıfigurasyona sahiptir. 

143

Y 

R = OCH3 : Kinin R = OCH3 : Kinidin 

R = H : Kinkonidin R = H : Kinkonin 

Kullanılışı: Kinin antipiretik ve analjezik etkilidir. Çoğunlukla grip ve 

soğuk algınlığının semptomatik tedavisinde sentetik antipiretik ve analjeziklerle 

beraber kullanılır, şizontlar için kinin protoplazma zehiridir. 

Küçük dozda (0,2 g) kinin uterusu uyarır, doğum peryodunda doğum 

sancılannı arttırmak için kullanılır. 

Kinidin ise kalb ritmi bozukluklarında (aritmi ve taşikardi) kullanılır. 

Tanıma reaksivonlan 

A) Genel tanıma reaksiyonları 

a) Prensip: Toz drogun pirolizi ile meydana gelen kan kırmızısı 

damlacıklar, kinolin, lepidin, 4-metil kinolin ve bunların 6-metoksi 

türevleridir. Bunlar etanollü çözeltide UV 365 nm de floresans verir. 

Deneyin yapılışı: 0,5 g toz edilmiş drog bir deney tübünde açık alevde 

ısıtılır. Bu esnada reaktif tübünün kenarlarına kan kırmızısı damlacıklar 

birikir. Deney tübü soğutulduktan sonra 10 ml % 70'lik (H/H) etanol ilave 

edip UV 365 nm'de bakıldığında mavi floresans görülür (Ph.Eur. III). 

144 

H

) Prensip: Tetraiyodomerkürat'la genel bir alkaloit tanıma reaksiyonu 

yapılmaktadır. Kinin ve kinidin, oksijen atomu içeren bir asitle tuz teşkil 

etmekte ve bunun çözeltileri de UV 365 nm'de şiddetli bir floresans vermektedir. 

Halojen iyonlannın ilavesiyle floresans hemen hemen 

kaybolmaktadır. 

Deneyin yapılışı: 0,1 g toz edilmiş drog 5 ml 1N H2SO4 ile bir dakika 

çalkalanır sonra süzülür, 1 ml süzüntü üzerine 1 damla M ay er reaktifi* 

ilave edildiğinde bir çökelek teşekkül eder. Süzüntü bakiyesi su ile 10 

ml'ye seyreltilir. Çözelti UVaes nm'de mavi-fioresans gösterir 1 ml konsantre 

HCI ilave edildiğinde ise floresans kaybolur (Ph.Eur. III). 

B) ûzel tanıma reaksiyonlar 

Analiz çözeltisinin hazırlanması: 0,5 g toz edilmiş drog 10 ml 2 N H2SO4 

ile bir dakika müddetle kaynatılır. Çözelti soğuduktan sonra süzülür. 

Süzüntü üzerine 3 damla 10 N sodyum hidroksit çözeltisi ilave edilir. 

AHcali çözelti soğuduktan sonra 10ml eterle çalkalanır, eter fazı ayrılır ve 

susuz sodyum sülfatla suyundan kurtanlır, 5 ml süzüntü su banyosunda 

uçurulur, bakiye 5 ml 2 N asetik asitte çözülür. 

a) Talleokin reaksiyonu 

Reaksiyon mekanizması: Kinolin halkasının bromlu su ile halojenlenmesiyle 

5'5'-dibrom-6'-keto kinolin türevi (B) meydana gelir. 

Amonyaktı ortamda bu dibromlu türevlerden birinin 5',7' nolu 

pozisyonlan hidroksüasyona uğrayarak ve diğer molekülle reaksiyona 

girerek azaoksonol (C) meydana gelir. Meydana gelen bu azaoksonol 

yanında (B) bileşiğinin 5' ve 6' pozisyonlan da aktif olduğundan ekzosiklik 

N üzerinden 5',5' ve 5',6' bağlanması da mümkündür. 

* May er reaktifi: 1.35 g Civa 00 klorür 50 ml suda çözülür. Çözelti 5 g Kİ 

ile kanştınlır ve su ile 100 ml ye seyreltilir. 

145

Deneyin yapılışı: 4 ml analiz çözeltisi su ile 100 ml'ye seyreltilir, bromlu 

su ve su (1 +1) karışımından sarı renk meydana gelinceye kadar damla 

damla ilave edilir. Daha sonra çözeltinin yarısı ayrılır, diğer yarısı üzerine 

1-2 damla konsantre amonyak çözeltisi ilave edildiğinde zümrüt yeşili 

bir renk meydana gelişi numunede kinin ve/veya kinidin bulunduğunu 

gösterir. 

tri Fritrokin reaksiyonu 

Reaksiyon mekanizması: Bu reaksiyon Talleokin reaksiyonuna göre 10 

kez daha fazla hassastır, fakat renk kısa süre için sabit kalır. Bu renk 

reaksiyonu şimdiki bilgilere göre 6-metoksi kinolin model olarak 

alındığında (A) bunun oksidasyonu ile 6 metoksi 5,8 kinolin-kinon (B) 


Heteroaromat (A) ve bunun oksidasyon ürününün (B) birleşmesiyle 

kırmızı renkli son ürün (C) meydana gelir. Bu bileşik te kloroforma çekilir. 

Deneyin yapılışı: Talleokin reaksiyonunda bromla okside edilmiş 

çözeltinin diğer yarısı üzerine 1 ml kloroform 3 damla 0,1 M potasyumheksasiyanoferrat 

(II) çözeltisi ve 1-2 ml konsantre amonyak çözeltisi 

146

ilave edilir. Kinin mevcudiyetinde kırmızı bir renk meydana gelir. Çözelti 

kloroformla çalkalanırsa, kırmızı renk kloroforma geçer. 

Corte* Chinchonae den kinin in kinin sülfat olarak elde edilişi 

Prensip: Kuvvetli alkali ile serbest hale geçen alkaloit baz lan kloroforma 

çekilir. Ardından sülfürik asitle alkaloitler tuz halinde sulu faza çekilerek 

diğer bileşikler ortamdan ayrılır. Alkaloitler PH 4,5 da 

sodyum potasyum tartaratla tuz haline geçirilir. Daha sonra ise alkaloitler 

tekrar serbest baz haline getirilip, kinin sülfürik asitle kinin sülfat 

halinde çöktürülür. 

Deneyin yapılışı: 20 g toz edilmiş drog 10,5 g kalsiyumhidroksit ve 50 ml 

su ile bir porselen kapsül içerisinde iyice kanştmlır ve ardından 40-50°C 

de etüvde 48 saat müddetle kurutulur. Kuruyunca meydana gelen 

topaklanmalar parçalanır. Tamamen kurutulmuş olan toz drog Soxhlet 

apareyinde 6 saat müddetle kloroformla ekstre edilir. Ardından çözelti 

rotavaporda 30 ml kalıncaya kadar uçurulur. Bu çözelti (İ.T.K 1), 100 

ml'lik ayırma hunisine aktanlır. Üzerine 6 ml %15'Hk sülfürik asit katılır ve 

emülsiyon teşkiline meydan vermeden 2 saat sûreyle hafif hafif 

çalkalanr, sonra kloroform tazı aynhr. Kloroform fazı tekrar ayırma 

hunisine aktanlır ve 3 defa 5'er ml suyla dikkatte çalkalanır. Sulu ve 

147

sülfürik asitli fazlar birleştirilip süzülür (İ.T.K. 2). Çözelti ısıtılarak ve 

devamlı karıştırılarak damla damla amonyak çözeltisiyle %5 (A/H) pH4,5 

a getirilir.Su ile 30 ml'ye tamamlanır ve çözelti ısıtılır. 4 g sodyum 

potasyumtartarat ilave edilir, tamamen çözünmesi için çözelti 60-70°C 

de ısıtılır. Çözelti 1 gece +4°C de buzdolabında bekletilir. Kristaller filtre 

edilerek ayrılır ve çok az miktarda suyla yıkanarak ayırma hunisine 

aktarılır. 20 ml su ve 2 ml % 17'lik amonyak çözeltisi ilave ederek pH 10'a 

ayarlanır. Karışım 3 defa 15'er ml kloroformla çalkalanır. Kloroformlu 

çözelti (İ.T.K. 3), 10 ml suyla yıkanır, ardından 2 defa 8'er ml % 10'luk 

sülfürik asitle kuvvetle çalkalanır. Kloroform fazlan tekrar 5 defa 10'ar ml 

su ile çalkalanır. Bu sulu çözeltiler sülfürik asitli çözeltilerle birleştirilip su 

banyosunda ısıtılır. Soğuması esnasında dikkatle ve damla damla % 

15'lik amonyak çözeltisi ilave edilir. PH 6'da Kinin sülfat 

(C2oH24N2C>2)2H2S04 çöker. Çökelek süzülür suyla yıkanır ve vakumlu 

desikatorde kurutulur (İ.T.K. 4). E.N. 214°C. 

Kınakına alkaloitlerinin İ.T.K. ile incelenmesi 

Metod: Yükseien 

Tabaka: Kieselgel 60 F 365 

Çözücü sistemi: Toluen+etilasetat+dietilamin (70+20+10) 

Beiirteç : Tabakaya %5 lik alkollü H2SO4 püskürtülür. Ardından UV 365 

nm de bakıldığında kinin ve kinidin şiddetli mavi floresans, kinkonin ve 

kinkonidin ise koyu mor floresans gösterir. 

Cortex Chinchonae'deki kinin ve kinkonin tipindeki alkaloitlerin 

fotometrik miktar tayini /Ph.Eur. IIP 

Prensip: Bu yöntemle kinin ve kinkonidin tipindeki alkaloitlerin fotometrik 

miktar tayini, her iki alkaloitlerin farklı UV absorbsiyon maksimumundan 

dolayı ayn ayrı tayin edilmektedir. 

Sodyum hidroksitle alkaloit bazlarının kateşik tanenlerle olan bağları 

148

kopmakta ve serbest hale geçen alkaloit bazları benzenle ekstre edilmekte, 

seyrettik HCI ile sulu faza çekilmektedir. Hidroklorik asitli 

çözeltide kinkonin'in 316 nm'deki, kinin in 348 nm'deki ekstinksiyonu 

ölçülmekte ve kinkonin ile kinin'in mukayese çözeltilerinin 

ekstinksiyonları ile karşılaştırılmaktadır. 

Deneyin yapılışı: 1.000 g toz edilmiş drog 200 ml'lik yuvarlak cam balona 

aktarılır ve birkaç ml %10'luk (A/H) sodyumhidroksit çözeltisi ilave edilir. 

Karışıma 100 g benzen ilavesinden sonra yuvarlak cam balon tartılır ve 

6 saat süreyle su banyosunda hafifçe geri çevirici soğutucu altında 

ısıtılır. Ekstre soğuduktan sonra tekrar tartılır ve benzen ilave ederek ilk 

tartımdaki ağırlığa getirilir. Sıvı kısmın 50.0 g'ı bir ayırma hunisine alınır 

ve en az 6 defa 15'er ml 0,1 N HCI ile çalkalanır. Mayer reaktifi* ile son 

ekstraksiyon çözeltisinin 2 mi sinde alkaloit olup olmadığı kontrol edilir. 

Asitli Fraksiyonlar birleştirilir ve benzen bakiyesini uzaklaştırmak için 

çözelti 2-3 dakika ısıtılır. Çözelti soğutulduktan sonra 0,1 N HCI ile 1000 

ml'ye seyreltilir (Analiz çözeltisi). İki tane mukayese çözeltisi hazırlanır 

30.0 mg kinin ve 30.0 mg kinkonin ayn ayrı 0.1 N HCI ile 1000.0 ml'ye 

seyreltilir. Her üç çözeltinin ekstinksiyonu 316 nm ve 348 nm'de, kuarz 

küvette, ölçülür. 

Hesaplama: Lambert-beer kanununa göre E konsantrasyon (c), küvetin 

kalınlığı (d) ve ekstinksiyon sabitesi ile (e) doğru orantılıdır. İki maddeli 

sistemde ise (madde a ve b) ekstinksiyon birbirinin toplamıdır. 

E = 6 (a).C(a).d + e (b). C(b).d 

İki bilinmeyen maddenin konsantrasyonunu hesaplayabilmek için 

değişik dalga boyunda ekstinksiyonun ölçülmesi gerekir, küvetin 

kalınlığı genellikle 1 cm'dir. O halde a=316 ve 0= 348 nm dalga 

boyunda 

Ea=ea(a).Ca+ea (b).Cb 

Ep = ep(a).Ca+6 0(b).Cb 

*Mayer reaktifi: 1,35 g civa II klorür (HgCfe) 50 ml su ile çözülür sonra 

çözeltiye 5 g Kİ ilave edip su ile 100 ml ye seyreltilir. 

149

(a) as E316(q) 

ea (b) = E316(c) 

ep (q) = E348(q) 

ep (b) = E 348 (c) 

q = Kkwı 

c = Kinkonin 

Ca= 0.500g drogdaki kinin tipindeki aikaioitierin mg cinsinden 1 İt analiz 

çözeltisindeki miktan (x) 

Cb= 0.500 g drogdaki kinkonin tipindeki alkaloitlerin mg cinsinden 1 İt 

analiz çözeltisindeki miktan (y). 

E 316 = Analiz çözeltisinin 316 nm'deki ekstinksiyonu 

E 348 = " 1 348 nm " 

E 316(q), E348(q) = Kinin mukayese çözeltisinin 316 nm ve 348 nm deki 

ekstinksiyonu. 

E 316(c), E348(c)= Kinkonin mukayese çözeltisinin 316 nm ve 348 

nm'deki ekstinksiyonu. 

E316 = E316 (q). X+E316 (c).y (1) 

E348 = E348 (q) • X+E34s (c).y (2) 

Bu iki denklemde x ve y bilinmeyenleri bulunmaktadır 2. denkleme göre: 

y = lE348-E348(q)l).X/E348(c) 

150

Bu değer 1. denkleme yerleştirilirse 

E3i6=E316(q).X + (E316(c). [E348-E348(q)]).X/E348(c) 

X=([E3i6.E348(c)]-[E3i6(c).E348])/([E3i6.(q).E348(c)]-[E3i6(c).E348(q)]) 

y = ([E3l6.E348(q)]-[E316(q)E348])/([E3i6(c).E348(q)]-[E3l6(q).E348(c)]) 

% kinin miktarı (q)= X.100 /1000.0,5 = X/5 

% kinkonin miktarı (c)=y. 100/1000.0,5=y/5 

FOLİA BELLADONNA ma. Belladon yaprağ. 

Atropa belladonna L. (Solanaceae)'nin kurutulmuş yapraklarıdır. 

Yapraklar çiçek açma zamanında toplanır ya gölgede veya 50-60°C yi 

geçmiyecek şekilde etüvde kurutulur. 

Ph.Eur. I'e gore drog en az % 0,3 toplam alkaloit içermelidir. Drog % 0,1 - 

1,2 arasında alkaloit içerir. Ana alkaloit L-hiyosiyamindir. Diğer alkaloitler 

L-skopolamin (6,7-L-hiyosiyamin-epoksit), atropin (D,L-hiyosiyamin), 

apoatropin (atropamin), belladonin, kuskohigrin ve az miktarda nikotin, 

N-metilpirolin, N-metilpiro!idin, piridin, putreskin, hellaradin'dir. Alkaloit 

dışında kumarin (skopolin veskopoletin),kersetin ve kemferol heterozitleri, 

kolin, asparagin, organik asit ve tanen bulunur. 

Etkisi ve kullanılışı: Spazmolitik ve sekresyon azaltıcıdır. Mide, barsak, 

safra ve mesane koliklerinde, spastik gastritis, ulcus ventriculi, spastik 

obstipasyon, bronşiyal astımda ve esansiyel bradikardide kullanılır. Lhiyosiyamin 

rasemati olan atropin'den iki kat fazla etkindir. 

Skopolamin'in ana etkisi yatıştırıcıdır. 

Drog küçük dozda pupillayı genişletici, yüksek dozda ise kasılma ve 

şuur kaybına neden olur. Solunum sistemi felci nedeniyle ölüm 

görülebilir. 

151

H„C—N. 

H 

OH(a) 

Tropan-3-a-ol 

MAC — NŞ^ 

H3C—N. H,C—N 

•S 

H 

0 

I 

c=o 

ti OH 

^ CH2OH 

6,7-epoksidasyon 

HSC-N 

152 

L-Hiyosiyamin 

\ 

l-SKOPOLAMİN 

Tropan-3-p-ol 

—OH (e) 

HO 

CH2OH 

D-Hiyosiyamin 

/ 

ATROPİN (DL-Hiyosiyamin) 

-h2O 

T 

I 

0 

1 

c=o 

2Moi 

• J—o—c 

\—/ II 

I 

Apoatropin [I 

c ~ 

II 

M2 

Apoatropin 

CH, 

T=Tropan 

Belladonin 

C — 0—T

Tropan alkaloitlerinin tanıma reaksiyonu 

Vitali-Morin reaksiyonu: Tropan alkaloitleri için en önemli olarak bilinen 

fakat atropin ve diğer tropik asit esterleri için spesifik olmıyan reaksiyondur. 

Yalnız başına tropik asit bu reaksiyonu vermez. 

Prensip: Dumanlı nitrik asitle tropan alkaloitlerinin benzen halkası 4 no'lu 

pozisyonda nitrolanır ve aynı zamanda alkolün hidroksil grubu nitrik 

asitle esterleşerek 4-nitroatropin-n'ıtrikasit esteri (I) ve 4-nitroapoatropin 

(II) meydana gelir. Alkali ilavesiyle (I) den proton kopması ve esterin 

parçalanması ile ve (II) ye hidroksil iyonunun katılmasıyla mezomeri 

oluşur, stabil mavi-menekşe renkli bir anyon olan azaoksonol meydana 

gelir. 

Deneyin yapılışı: 1 g toz edilmiş drog 10 ml 0,1 N H2SO4 ile 2 dakika 

çalkalanıp filtre edilir. Süzüntüye 1 ml konsantre amonyak çözeltisi ve 5 

m! su ilave edip, emülsiyon teşkiline fırsat vermeden 15 ml kloroformla 

çalkalanır. Kloroform fazı susuz sodyum sülfatla kurutulur ve filtre edilir. 

Kloroformlu süzüntü su banyosunda porselen kapsülde uçurulur, 

bakiye üzerine 10 damla dumanlı nitrik asit ilavesiyle kanşım tekrar 

kuruy uncaya kadar uçurulur. Bakiye soğutulduktan sonra üzerine 10 ml 

aseton ve damla damla %3 (A/H) etanollü potasyum hidroksit çözeltisi 

ilave edildiğinde menekşe-mor renk oluşur. 

Folia Belladonnae'nirı İ.T.K. ile incelenmesi 

Analiz çözeltisi: 0,6 g toz edilmiş drog 15 ml 0,1 N sülfürik asitle 15 dakika 

çalkalanır, sonra süzülür. Bakiye tekrar 0,1 N sülfürik asitle yıkanarak 

süzüntü 20 ml'ye tamamlanır. Daha sonra süzüntü üzerine 1 ml konsantre 

amonyak çözeltisi ilave edilir ve 2 defa 10'ar ml peroksitsiz eter 

ile çalkalanır. Birleştirilen eterli ekstre susuz sodyum sülfatla kurutulur 

ve su banyosunda kuruyuncaya kadar buharlaştınlır. Bakiye 0,5 ml 

metanolde çözülür. Bunun 20 yj'si band şeklinde plakaya tatbik edilir. 

Mukayese çözeltisi: 50 mg Hiyosiyamin sülfat (veya 42 mg hiyosiyamin) 

9 ml metanolde çözülür. 15 mg skopolamin bromür (veya 10 mg 

153

AzaoksonoJ

skopolamin) 10 ml metanolde çözülür. Bu mukayese çözeltilerinden 10- 

20 (J si band şeklinde plakaya tatbik edilir. 

İ.T.K. aşağıdaki koşullarda uygulanır: 



Çözücü sistemi: Aseton+su+ derişik amonyak çözeltisi (90+7+3) 

Belirteç: UV lambası altında 254 nm ve 365 nm'de floresans veren lekeler 

işaretlenir. Plakaya önce Dragendorff reaktifi* ardından % 10'luk (A/H) 

sodyum nitrit çözeltisi püskürtülür, daha sonra plak kurutulur ve 15 

dakika sonra oluşan renkler aşağıdaki tabloda verilenlerle karşılaştırılır. 

Hiyosiyamin Rf = 0,28 

*Draaendorff reaktifi (Puech'e oöre^ 

Analiz çözeltisi: 1,7 g bazik bizmut nitrat ve 20 g tartarik asit 40 ml su ile 

çözülür. Bu çözelti 16 g Kİ ve 40 ml su ile 1 saat karıştırılarak hazırlanan 

çözelti ile karıştırılır. Bu karışım filtre edilerek koyu renkli bir şişeye aktarılır 

(Bu ana çözelti böylece birkaç gün saklanabilir). 

Püskürtme çözeltisi: 5 ml analiz çözeltisi 15 ml suyla karıştırılarak 

hazırlanır (Her zaman taze hazırlanmalıdır). 

155

AlkatokJter Renkler 

Dragendorf Reak. Na N02 Kurutmadan sonra 

Atropin Turuncu Kahverengi 

L-Hyosiyamin 

Skopolamin ' • 

Tropin Mor Gri 

Apoatropin Turuncu Kahverengi 

Mavimsi-gri 

Kırmızf-Kahverengi 

Kırmızı 

Kahverengi, sonra 

renk kaybolur. 

Renk solar 

Folia Belladonnae deki atropin ve hh/osh/amin'in fotometrik miktar tavini 

(Wilczynska'ya göre) 

Deneyin yapılışı: 10 g toz edilmiş drog 250 ml'lik cam balonda 100 ml 

metanol ve 7 ml 6 N amonyak çözeltisi ile 1 saat sûreyle bir manyetik 

karıştırıcı yardımıyla devamlı olarak kanştonlarak ekstre edilir ve ardından 

süzülür. Bakiye 50 ml metanol le yıkanır. Birteştirien çözeltiler su 

banyosunda uçurularak konsantre hale getirilir ve 25 ml'lik balon jojeye 

aktanlır, metanolle 25 ml'ye tamamlanır (Analiz çözeltisi). Hazır kieselgel 

60F254 plakası 5 bölüme ayrılır. 1.2.3. bölümlere 0.I, 0.05 ve 0.025 ml 

analiz çözeltisi band şeklinde tatbik edilir. 4. bölüme 10 mg/10 ml 

metanollü atropin çözeltisinden 0.1 ml (100^g) tatbik edilir. 5. bölüm kör 

değer için boş bırakılır. Solvan olarak taze hazırlanan etilmetitketon+metanol 

+ %25 lik amonyak çözeltisi (6+3+1) kullanılır ve 

156

plaka 15 sm'ye kadar devetope edilir. Plak çeker ocakta kurutulur; sonra 

UV 254 nm'de lekeler işaretlenir. Eğer lekelerin yeri belirli değilse seyrejtik 

Dragendorff reaktii püskürtülerek yeri işaretlenmelidir. Lekeler 

kazınıp santrifüj tüplerine aktarılır. Kör değer için test çözeltisi He aynı 

büyüklükteki 5. bölümden bir zon kazınıp alınmasıyla hazırlanır. Her 

santrifüj tübüne 5 ml MeOH ilave edip hızla çalkalanır, sonra da santrifüj 

edilir. Çözelti 10 ml'lik cam balona aktardır. Santrifüj tübündeki kieselgel 

bakiyesi üzerine tekrar 3 ml metanol ilave ederek yukarıdaki işlemler 

aynen yapılır. Birleştirilen metanoJlü çözeltiler rotavaporda uçurulur. 

Bütün analiz, mukayese ve kör çözeltileri bu şekilde hazırlandıktan sonra 

cam balonlar içeriği He 100°C de etüvde 1/2 saat bekletilir. Cam balonlar 

soğuduktan sonra her birine 0,3 ml p-dimetilamino benzaldehit reaktifi 

* ilave edilir ve hafifçe çalkalıyarak cam kabın kenarındaki maddelerin 

çözünmesi sağlanır. 90 dakika bekledikten sonra 5 ml glasiyal asetik asit 

ilave edip balonun ağzı kapatılır. 30 saniye hızla çalkalanır. Daha sonra 

1 saat buzlu su içinde bırakılır. Analiz ve mukayese çözeltilerinin 

ekstinksiyonu, kör çözeltiye karşı 509 nm'de 1 cm'lik cam küvette 

ölçülür. 

Hesaplama; 

ugA = EA. ngT/ET 

EA: Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 

ET: Mukayese 

* P-Dimetilaminobenzaldehit reaktifi: 2 g pJ)imetHaminobenzaldehit 12 

ml konsantre H2SO4 çözülür ve 0,6 ml % 2lik FeCb. 6H2O ilave edilir. 

Çözelti koyu renkfi şişelerde birkaç gün stabildir. 

157

Folia Belladonnae'den L-hiyosiyamin elde edilişi 

Prensip: İri toz edilmiş Folia BeDadonnae, lipofilik maddeleri uzaklaştırmak 

için apolar bir solvanla ekstre edilir. Ardından diklormetanla 

alkali ortamda alkaloitler ekstre edilir. Diğer yabancı maddeleri ayırmak 

için alkaloitler tuz halinde sulu faza geçirilir, ardından tekrar alkalilendirilerek 

alkaloitler organik bir çözücüyle tüketilir. Çözelti belli bir konsantrasyona 

kadar uçurulduktan sonra L-Hiyosiyamin kristallendirilir. 

Deneyin yapılışı: 50 g iri toz edilmiş droo 500 ml'lik beherglasa alınır ve 

50 ml Petroleteriyle (40-60°C) ıslatılır. Önceden 50 ml petrol eteri (40- 

60°C) ilave edilmiş perkolatör kolonuna aktarılır ve 100 ml petrol eteriyle 

pekole edilir. Petrol eterli çözelti atılır. Drog petrol eteri kokusu gidinceye 

kadar çeker ocakta kurutulur. Kurutulmuş drog 500 ml'lik bir beherglasa 

alınıp 5 ml konsantre amonyak çözeltisi içeren 50 ml asetonla iyice 

karıştırılarak ıslatılır. Drog sonra aluminyum varak üzerine serilip aseton 

kokusu gidinceye kadar çeker ocakta bekletilir. Asetonu uçurulmuş 

drog bu kez 50 ml diklormetanla doldurulmuş perkolatöre aktarılır. 

Drogun üzerinde daima bir miktar diklormetan bulunmalıdır, aksi halde 

bir miktar daha diklormetan ilave edilir. Drog damla damla olmak üzere 

750 ml diklormetanla perkole edilir (İ.T.K. 1). Çözelti rotavaporda 40- 

50°C de 25 ml'ye kadar uçurulur. Bu çözelti bir ayırma hunisine aktarılıp 

üç defa 7,5 ml 0,5 N sülfürik asitle çalkalanır. 

Sarı renkli alkaloit tuz çözeltisi cam pamuğundan süzüldükten sonra bu 

çözeltiye % 20'lik NaOH çözeltisinden damla damla ilave ederek hafif 

alkali yapılır. Alkali ortamda serbest hale gelmiş olan alkaloit bazları 

hemen üç defa 15'er ml diklormetanla çalkalanır. Gerektiğinde fazların 

aynlması için santrifüj edilmelidir. Diklormetan çözeltisi (İ.T.K 2) susuz 

sodyum sülfatla kurutulur ve rotavaporda 10 ml kalıncaya kadar 

uçurulur. Bir spatül ucu aktif kömür ilave edip su banyosunda kısa bir 

müddet için kaynatılır. Cam balon 2,5 ml diklormetanla çalkalanır. 

Birleştirilen berrak diklormetan çözeltisi su banyosunda 5-6 ml kalıncaya 

kadar uçurulur. Üzerine petrol eteri (40-60°C) ilave edildiğinde hafif 

bulanıklık meydana gelmeli, su banyosunda ısıtılınca bulanıklık 

158

kaybolmalıdır. Eğer bulanıklık kaybolmuyorsa bir kaç damla diklormetan 

ilave edilmelidir. Çözelti bir gece +4°C buzdolabında bekletilince kristaJlenen 

hiyosiyamin cam nuçeden filtre edilir. Çözelti y'ıne uçurulursa 

bir miktar daha hiyosiyamin elde edilir. 

L-Hiyosiyamin E.N. 108-109°C. 

RADIX RAUVVOLFIA. Yılan kökü 

Drog Rauwolfia serpentina (L) BENTH. ex KURZ (Apocynaceae) bitkisinin 

8-15 cm uzunluğundaki kökleridir. Drog % 0.8-2 oranında 50'nin 

üzerinde değişik afcaloit içerir. DAB 9'a göre rezerpin üzerinden 

hesaplanmış en az %1 oranında alkaloit içermelidir. Alkaloitler yohimban 

türevidirler veya biyogenetik olarak buna yakın bileşiklerdir. Alkaloitler 

kimyasal yapısına, bazikliğine veya farmakolijik etkisine göre belirli 

gruplara ayrılmaktadır. Tedavide önemli olan alkaloitler, ana alkaloit olan 

rezerpin, rezinnamin, dezerpidin, raubazin (buna ajmalisin veya 5yohimbin'de 

denir) ve ajmalin'dir. Rezerpin'in pentasiklik halka sistemi 

birçok heterosiklik yapıdan oluşmaktadır. DE halkalan cis şeklinde 

bağlanmıştır. Rezerpin'in B halkası pirol, C halkası tetrahidropiridin, AB 

halkası indol, CD halkası kinolizidin, ABC halkası Ş-karbolin, DE halkası 

tetrahidroizokinolin ve E halkası siklohekzan'dan meydana gelmiştir. 

Etkisi ve kullanılışı: İki ana etkisi vardır. Merkezi sinir sistemini yatıştırıcı 

etkisi (trankilizan etki) ve kan basıncını düşürücü etki. Kan basıncını 

düşürücü etkiye bir çok alkaloit dahildir. Asıl kullanım alanı esansiye) 

hipertonidir. Hipertonide tedavide kuHanılan dozda rezerpinin sedatif etkisi 

vardır. Asabi kalp rahatsızlıklarında, korku, huzursuzluk 

durumlarında ve menopozda kullanılır. 

159

160 

Rezerpin: OCH3 

Rezinnamin: OCH- 

Dezerpidin: H 

OCH. 

'Tl 

V^OCH 

nr u 

OCH. 

OCH. 

OCH. 

OCH, 

OCH, 

OCH,

Radix Rauwoffiae alkaloitlerinin İ.T.K. ile incelenmesi 

1 g toz edilmiş drog 5 ml metanol ile su banyosunda sık sık çalkalıyarak 

10 dakika ekstre edilir, soğutulur, süzülür, süzüntünün 20 ml si band 

şeklinde plağa tatbik edilir. 

Test çözeltisi: 10 mg rezerpin 5 ml kloroformda çözülür bunun 10 pi si 

band şeklinde plağa tatbik edilir. 

İ.T.K aşağıdaki şartlarda uygulanır: 


Tabaka: Kieselgel G. (aktive edilmiş) 

Çözücü sistemi: Metanol+metiletiiketon+heptan (8.4+33.6+58) 

Belirteç: 1) UV 365 nm'de floresans veren lekeler işaretlenir. 

2) Seyrettik % 12.6 (A/H) lik HN03 püskürtülür. 

Rezerpin Rf =0,45 ; Rezinnamin Rf -0,40 

Ajmalisin Rf= 0,65; Ajmalin Rf = 0,05 

161

Dezerpidin Rf = 0,47 

Radix Rauvvolfiae'deki alkaloitlerin fotometrik yöntemla re/erpin 

üzerinden miktar tavini {DAR m 

Prensip: Asit reaksiyonlu organik bir renk maddesi olan 

Eriochromschvvarz T ile Rauwolfiae alkaloitlerinin tuz teşkili esasına 

dayanır. PH=4.0 de renkli tuz, kloroformla kantitatif olarak çalkalanıp 

alınır. Bu esnada serbest haldeki renkli madde suda kalır. Kloroform 

fazındaki alkaloide bağlı renkli madde miktarı fotometrik olarak ölçülür 

ve alkaloit miktan kantitatif olarak tayin edilir. 

O2N 

0H 

Eriochromschvvarz T 

Deneyin yapılışı: 2,00 g toz edilmiş drog 2 ml % 21.2 (A/H) Na2C03 

çözeltisiyle ıslatılır ve bir miktar kieselgur ile ezilir. Bu ezme işlemi 

tamamlandıktan sonra 1,5 cm çapında ve en az 15 cm uzunluğunda 

kieselgur doldurulmuş kromatografi sütununa aktarılır ve 500 ml 

kloroformla elue edilir. Elüat rotovaporda kuruyuncaya kadar uçurulur 

ve bakiye kloroformla birlikte 50 ml'lik balonjojeye aktanlır ve kloroformla 

50 ml'ye tamamlanır. Bu çözeltinin 3 ml si bir ayırma hunisine aktanlarak 

üzerine 30 ml kloroform, 20 ml sitrat-tampon çözeltisi pK 4.0* ve 5.0 ml 

%0.2 lik (A/H) Eriochromschwarz T** nin metanollü çözeltisi ilave 

162

edilerek kuvvetle çalkalanır. Kırmızı renkli kloroform fazı bir filtre kağıdıyla 

10 ml metanol içeren 100 ml'lik balon jojeye filtre edilir. Sulu faz aynı 

şekilde 2 defa 30 ar ml kloroformla çalkalanır. Birleştirilen kloroformlu 

fazlar kloroformla 100 ml'ye tamamlanır. 

Bu çözeltinin ekstinksiyonu 520 nm'de 1 cm kalınlığındaki küvette 

kloroforma karşı ölçülür. Rezerpinin spesifik ekstinksiyonu; 

E %1icm = 350'dir 

Hesaplama: 

% Rezerpin = 100.E.25/ E %1icm.T.3 = 2.38.E 

T = gram olarak tartım 

E = analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 

*Sitrat-tampon çözeltisi pH 4.0:10.5 g sitrik asit ve 100.00 ml N NaOH 

çözeltisi 500.0 ml suda çözülür. Bu çözeltinin 150.0 ml si üzerine 100.0 

ml 0.1 N HCI ilave edilerek 250.0 ml'ye seyreltilir. 

** Ertochromschwarz T= CaoHızNsNaOrS 

Çalışmalar, ışıktan uzak bir ortamda yapılmalıdır. 

163

RADIX IPECACUANHAE fTFV İoeka kökü 

Cephaelis İpecacuanha (Brot.) A. Rich. (Rio ipekasi) ve Cephaelis 

acuminata Karsten (Uragoga granatensis Bail.) (kartegena ipekası) 

Rubiaceae'den elde edilir. 

Ph.Eur. I'e göre emetirı üzerinden hesaplanmış en az % 2 toplam alkaloit 

içermesi gerekir. DAB 7/DDR'e göre en az % 2 toplam alkaloit bunun da 

% 60'ı emetin olması istenir. Ana ve tedavide önemli olan alkaloitler 

emetin ve sefelin'dir. Değişik kökenli ve değişik bitkilerden elde edilen 

drogları ayırt etmek için bu alkaloitlerin birbirine olan oranları önemlidir. 

Rio-ipekasında (Cephaelis ipecacuanha) da emetin'in sefelin'e oranı 2- 

3:1 iken, kartegena ipekasında (Cephaelis acuminata) bu oran 1:1 dir. 

Yan alkaloitler psikotrin, metilpsikotrin, emetamin'dir. Ayrıca saponinler, 

heterozitler, kolin, organik asitler ve nişasta bulunur. 

Kullanılışı: Küçük dozlarda ekspektoran'dır (sekretolitik ve spazmolitik). 

Saponinler alkaloitlerin ekspektoran özelliğini arttırıcı etki gösterir. Daha 

yüksek dozlarda (1-2 g) kusturucudur.İshal kesici özelliği vardır. Drog, 

amipli dizanterinin tedavisinde kullanılır. Emetin genel olarak protoplazma 

zehiridir ve 1:100 000 lik seyreltme de bile amipleri öldürücüdür. 

Emetin organizmadan çok yavaş atıldığı için kümülasyon tehlikesi vardır. 

Tanıma reaksiyonu 

Prensip: Drogdaki alkaloitler amonyaklı ortamda eter ile ekstre edilir. 

Fenolik bir alkaloit olan sefelin alkali ortamda diazonyum tuzu ile C- 

5'pozisyonundan kondensasyon ile turuncu kırmızı renkli azo boya 

maddesi meydana getirerek ortamdan ayrılır. 

Eter fazında bulunan fenolik olmıyan alkaloit yani emetin ise 

potasyumkloratla oksitlenerek turuncu kırmızı renkli rubremetinyum 

tuzunu oluşturur. 

Deneyin yapılışı: 1 g toz edilmiş drog 1 ml etanol ve 0.5 ml 6 M amonyak 

çözeltisi ile ıslatılır ve 10 ml eter ile 1 saat masere edilir, sonra süzülür. 

164

_R 

CH3 : Emetin — • o-Metilpsikotrin 

h Sefelin zü 1 „ Rsikotrin

Eter fazı ayırma hunisine aktan tarak 5 ml diazobenzen sülfonik asit reaktifi* 

ite çalkalanır ve karışım alkali yapılır. Sulu fazın kırmızı turuncu bir 

renk almasına karşın eterii faz renksiz kalır. İki faz birbirinden aynlır. Eterli 

faz 2 defa 2 şer ml su ile yıkanır ve eter su banyosunda uçurulur. Artık, 

birkaç damla 2 N HCI ile çözülür ve birkaç potasyumklorat kristali ile 

kanştınldığında koyu turuncu bir renk meydana gelir. 

•Diazobenzen sülfonik asit reaktifi: 0.9 g sülfanilik asit, 30 ml %7.3 A/H 

HCI ve 70 ml su karışımında çözülür. Bu çözeltisinin 3 ml'si, 3 ml %5 A/H 

sodyum nitrit le karıştınlır. Çözelti S dakika buzlu su kanşvnında 

soğutulur. Ardından 12 ml sodyum nitrit çözeltisi ilave edip tekrar 

soğutulur ve sonra da su He 100 ml'ye seyreltilir. Çözelti buzlu su 

kanşımnda saklanmalıdır (ihtiyaç halinde taze hazırlanmalıdır, zira 

sadece 15 dakika stabildir). 

166

Radix loecacuanhae alkaloitlerinin İ T.K. ile incelenmesi 

Analiz çözeltisi: 0.1 g toz edilmiş drog bir tüpe aktarılıp üzerine 1 damla 

konsantre amonyak çözeltisi ve S ml kloroform ilave edilir. Karışım cam 

bagetle kuvvetle karıştınlır ve 3 dakika sonra filtre edilir. Süzüntüden 10 

iıJ band şeklinde plağa tatbik edilir. 

Mukayese çözeltisi: 5 mg emetindihidroklorür ve 6 mg sefelin 

dihidroklorür 20 ml etanokle çözülür ve bundan 10 |J band şeklinde 


İ.T.IC'nde aşağıdaki şartlar uygulanır: 



Çözücü sistemi: Toluen+etilasetat+dietilamin (70+20+10) 

Belirteç: İyot-kloroform belirteci (0.5 g iyot, 100 ml kloroformda çözülür). 

Bundan 10 ml püskürtülür. Plak 10 dakika 60°C de etüvde ısıtılır. Gün 

ışığı ve UV36S nm de bakılır. Gün ışığında limon sansı renkteki leke 

(Rf=0.36) emetin'dir, emetinin altındaki kahverengi zon ise sefelin'in 

(Rf= 0,15) varlığını gösterir. 

UV365 nm'de emetin koyu san renkte, sefelin ise emetin'in altında açık 

mavi floresans gösterir. 

Radix Ipecacuanhae'daki alkaloitlerin miktar tavini fDAB 7/DDR1 

Prensip: Fenolik olan ve olmıyan alkaloitlerin ekstraksiyonia aynlması ve 

bu alkaloitlerin oksidasyonu ile renkli rubremitinium tuzu meydana gelmesi 

ve fotometrik miktar tayini esasına dayanır. 

a) Fenolik olmıyan alkaloitlerin miktar tayini: 1.000 g toz edilmiş bitkisel 

materyal 100 ml'lik ağzı şilifli erlenmayere aktanlıp üzerine 20 g eter ve 

167

1.00 g 6 N Amonyak çözeltisi ilave edilerek kanştınlır. Karışım arasıra 

çalkalanarak 60 dakika bekletilir. Ardından çözeltiye eter ilave ederek 

başlanğıçtaki miktara getirilir ve pamuktan süzülür. 10.00 g süzüntü bir 

ayırma hunisine aktanlır 3 defa 5.00 er ml N NaOH çözeltisi ile çalkalanır. 

Alkali ekstre ikinci bir ayırma hunisine aktanlır ve 15.00 ml eter ilavesi ile 

çalkalanır. Alkali çözelti 100 ml'lik balonjojeye aktarılır ve b'ye göre 

fenolik alkaloitlerin miktar tayininde kullanılır. 

Birleştirilen eterli çözeltiler 100 ml'lik beherde 50-60°C de eter kokusu 

kalmayıncaya kadar kurutulur. Kurutulmuş bakiye 2.00 ml etanolde 

çözülür. Bu çözelti 5.00 ml 0.5 N HCI ile karıştırılır ve su ile 100 ml'ye 

tamamlanır. Bu hafif bulanık çözeltinin 5.00 ml'si 25 ml'lik balonjojeye 

aktanlır, 5.00 ml Na-asetat tamponu (80.0 g Na asetat 12.0 ml suda 

çözülüp üzerine 3.6 mi glasiyal asetik asit ilavesi ile hazırlanır) ve 2.00 

ml 0.1 N iyot çözeltisi ile kanştınlır. Karışım su banyosunda 65°C de 15 

dakika süreyle ısıtılır ve sonra 20°C ye kadar soğutulur. 3.00 ml 0.1 N 

Na-tiyosülfat ve 10.0 ml etanol ilavesi ile çözelti kuvvetle çalkalanır, 5 

dakika 20°C de bekletilir ve ardından su ile 25.0 ml'ye tamamlanır. Bu 

çözeltinin ekstiksiyonu 1 cm kalınlığındaki küvette 437 nm'de, 5.0 ml hafif 

bulanık çözelti, 10.00 ml su ve 10.00 ml etanol karışımına karşı ölçülür. 

Mukayese çözeltisi: 0.05 00 g Emetindihidroklorür suda çözülür ve suyla 

100 ml'ye tamamlanır. Bu çözeltinin 1.00 mi sine 4.00 ml su, 5.00 ml Na 

asetat tamponu ve 2.0 ml 0.1 N iyot çözeltisi ilave edilerek yukarıdaki 

gibi işleme tabi tutulur. Çözeltinin ekstinksiyonu suya karşı ölçülür. 

Hesaplama: 

Emetin olarak hesaplanan fenolik olmıyan alkaloitlerin % si 

E1.173,6/T.(100-a).E2 

E1 = Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 


168

a = 105°C de kurutulan drogda yüzde olarak su kaybı 

T = Gram olarak tartım 

b) Fenolik alkaloitlerin miktar tayini: Alkali çözelti 15.00 ml N HCI He 

kanştınhp su ile 100.00 ml ye tamamlanır. Bu çözeltinin 5.00 ml si 5.00 

ml Na asetat tamponu ve 2.00 ml 0.1 N iyot çözeltisi He kanştınlır ve a) 

şıkkındaki gibi muamele edilir. 

% Fenolik alkaloit miktan 

Eı.173,6 

T.(100).E2 


E2 = Mukayese çözeltisinin ekstinksiyonu (a şıkkında) 

T = Droğun gram cinsinden miktan 

HERBA CHELİDONİİ. Kırlangıcotu hflfbası 

Drog Chelidonium majus L (Papaveraceae) bitkisinin toprak üstü 

ksmlanndan elde edlir. Herba Chelidonii DAB 9'a göre kelidonin 

üzerinden hesaplanmış en az % 0.6 toplam alkaloit DAB 7/DDR'e göre 

ise en az % 0.4-0.8 alkaloit içermelidir. Bitkiden 20 ye yakın alkaloit izole 

edilmiştir. Alkaloitler latekste çoğunlukla mekonik ve keüdonik asitin tuzu 

halinde bulunmaktadır. Kelidonin ve san renkli acı lezzetli berberin ana 

alkaloitlerdir. Drogta % 0,1-1, kökte %0,2-4 arasında alkaloit bulunur. 

Alkaloitler 3 grupta toplanır. 1. Protopin tipiprotopin, a ve p-allokriptin 2. 

Protoberberin tipi: berberin, 3. Benzofenantridin tipi: kelidonin, sanguinarin 

ve keleritrin. Bitkide alkaloitlerin haricinde az miktarda 

karotinoid yanında flavonlar da bulunmaktadır. Latekste ise proteoütik

ir enzim mevcuttur. 

Berberin Kelidonin 

R, =R2= CH3: Keleritrin 

Ri+R2= -CHz- : Sanguinarin 

Protopin 

r> 

Etkisi ve kullanılışı: Kelidonin santral sinir sistemi yatıştırıcısı ve analjezik 

etkili olup, papaverinden daha az spazmolitiktir. Kelidonin kolşisin gibi 

mitoz zehiridir ve antitümoral akth/itesi vardır. 

Berberinin ise hafif spazmolitik ve kolekinetik etkisi vardır. Bütün alkaloitler 

gram pozitif bakterilere karşı etkilidir. 

B'ıtki ekstresi safra yollan spazmında, sindirim sistemi ve safra kesesi 

iltihaplan malan rıda, safra taşlan ağnlannda kullanılır. Bitkinin lateksi ise 

170

siğillerin tedavisinde kullanılır. 

Herba Cheiidonii alkaloitlerinin İ.T.K. ile incelenmesi 

Analiz çözeltisi: 0,15 g drog üzerine birkaç damla konsantre amonyak 

çözeltisi ilave edilir ve iki kez 5'er ml kloroformla su banyosunda ısıtılır. 

Birleştirilen süzüntülerin suyu susuz sodyum sülfatla alınır. Çözelti su 

banyosunda iyice uçurulur. Bakiye 0,5 ml metanolle çözülür. Bunun 20 

jjJ si band şeklinde plağa tatbik edilir. 

İ.T.K. aşağıdaki şartlarda uygulanır: 


Tabaka: Kieselgel F254 

Çözücü sistemi: n-Propanol+Formik asit+Su (90+1+9) 

Belirteç: 1 - UV 365 nm de ftoresans veren zonlar işaretlenir. 

Rf=0,43 

2- önce dragendorff reaktifi ardından %10'luk (A/H) 

sodyum nitrit çözeltisi püskürtülür. Kelidonin: 

Harba Chelidonii deki kelidonin in fotometrik miktar tayini (DAB 9) 

Prensip: Asitli su ile ekstre edlen alkaloit içeren ekstre konsantre 

amonyak çözeltisiyle alkalHeştirilip kloroformla tüketilmesiyle alkaloit 

elde edilir. Alkaloitin seyreltilmiş asitle muamelesiyle alkaloitteki metilen- 

171

dioksr gruplarının kopması sağlanır. Meydana gelen formaldehit %80'lik 

H2SO4 li kromotropik asitle reaksiyona girerek menekşe renkli ksanten 

türevi bir bileşik meydana gelir. 

c 

NCH, •2H20[H*] 

HCHO 

H2SOz 

60 C 

-OH 

-OH 

HO 

\ CH, 

HO / 

HO3S 

-H,0 

SO3H 

Menekşe renkli kompleks 

.OH 

// 

Deneyin yapılışı: 0,750 g toz edilmiş drog 200 ml %12 lik (A/H) asetik 

asitle 30 dakika süreyle su banyosunda çalka! lyarak ekstre edilir. Ekstre 

soğuduktan sonra %12 lik asetik asitle 250 ml'ye tamamlanır ve süzülür. 

İlk 20 ml'lik süzüntü atılır. Daha sonraki 30 ml'lik süzüntüye 6 ml konsantre 

amonyak çözeltisi ve 100 ml kloroform ilave edip fazlann iyi bir 

şekilde karışmasına dikkat ederek 30 dakika süreyle kuvvetle çalkalanır. 

50 ml organik faz 100 ml'lik yuvarlak cam balona aktanlır ve 40°C yi 

geçmeyen su banyosunda rotavaporda kuruyuncaya kadar uçurulur. 

Bakiye 2,5 ml %96'lik etanolle birlikte hafifçe ısıtılarak çözülür. Çözelti bir 

miktar %10'luk (A/H) sülfürik asitle çalkalanıp 25 ml'lik balonjojeye doldurulur 

ve yuvarlak cam balon %10'luk (A/H) sülfürik asitle tekrar 

çalkalanıp 25 ml'ye tamamlanır. Bu çözeltinin 5 ml'si bir başka 25 lik 

balon jojeye aktanlır ve üzerine 5 ml kromotropik asit reaktifinden* ilave 

edilir. Cam balonun ağzı kapatılır ve içeriği dikkatle kanştınlır, sonra 

172

derişik sülfürik asitle 25 ml'ye seyreltilir ve ağzı sıkıca kapatılır (Analiz 

çözeltisi). Aynı zamanda ve aynı şartlarda 5 ml % 10'luk (A/H) sülfürik 

asit ile 5 ml kromotropik asit çözeltisi kanştınlır ve konsantre sülfürik asit 

ile 25 ml'ye dikkatle seyreltilir (Kör çözeltisi). Daha sonra hazırlanan her 

iki çözelti 10 dakika süreyle kaynar su banyosunda ısıtılır ve sonra musluk 

suyu altında oda sıcaklığına kadar soğutulur. Eğer gerekli ise derişik 

sülfürik asitle eski hacmına tamamlanır, Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 

570 nm'de 1 cm kalınlığındaki küvette kör çözeltiye karşı ölçülür. 

Hesaplama: Toplam alkaloitler kelidonin üzerinden hesaplanmaktadır. 

Kelidonin'in spesifik ekstinksiyonu; E %1icm = 933'dir 

E = Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 

T = Gram olarak tanım 

25 ml analiz çözeltisinde = 25.E/100.E %1ıCm 9 alkaloit 

bulunmaktadır. 

% Kelidonin = 25.E.250.100.25.100/ 100.E* 1ıCm.30.50.5.T= 

= 6250.E/E %1 1cm .3.T 

E* 1,cm =933 J- 0,75 g 

% Kelidonin = 6250 E / 933.3.0,75 = 2,98 E 

"Kromotropik asit reaktifi: 0.50 g kromotropik asit 50 ml derişik sülfürik 

asitte çözülerek hazırlanır. Reaktif ışıktan uzak ve serin bir yerde 

saklanmalıdır. Reaktif en fazla 4 hafta stabil kalır. 

173

FOUATHEAE Cay yaprafo 

CameiHa sinensis (L) O. KUNTZE (Theaceae) bitkisinin fermantasyona 

tutulmuş ve kurutulmuş tepedeki genç yapraklarıdır. Çay 

yapraklarından %2,5-4,5 kafein, %0,02-0,04 teofilfcn, %0.05 teobromin 

ayncaadenin, ksantin, bir enzim karışımı (teaz), %0,5-1 uçucu yağ, %10- 

25 tanen vardır. Taze ve fermente olmamış yapraklarda özellikle (-)epikateşin, 

(+)-kateşin, (-)-epigaliokateşin, (+)-gailokateşin ve bu 

kateşinlerin gallik asitle yaptığı esterler, setbest gallik asit bulunur. Fermente 

olmuş çayda ise bu kateşinlerin kondensasyon ürünleri, benzotropolontürevi 

teaflavin, polimer proarıtosiyanidol tearubigin vardır. 

Kafeinin bir kısmı serbest halde diğer bir kısmı tanenlere bağlı olarak 

bulunur. Folia theae'de aynca saponozit ve flavon heterozitleri 

bulunmaktadır. 

174 

OH H 

ı ; . OH 

O 

R R 2 R 3 

Ksantin : H H H 

Teobromin : H CH, 

'3 

Teofılin :CH3 

Kafein : C H, 

CH, 3 

H

Etkisi ve kullanılışı: Ksantin türevi kafein, teobromin ve teofiHin'in etkileri 

nitel* olarak birbirine benzemesine rağmen nicefk olarak farklıdır. 

Yüksek dozlarda santral sinir sistemini uyanr, kabin kontraksiyon 

gücünü ve frekansını arttınr. Kafeinin santral sinir sistemini uyarıcı etkisinden 

dolayı yorgunluk hallerinde uyarıcı ve psikoanaleptik olarak 

kullanılır. Yüksek dozlarda ve özellikle uzun süre devam eden kullanmalarda, 

huzursuzluk, asabiyet, uykusuzluk ve kalb rahatsızlıktan 

(ekstraksistoller ve aritmiler) meydana gelir. 

FoliaTheae'nin etkisi daha çok kafeinden ileri gelir. Çay yaprağı içerdiği 

yüksek miktarda tanenden dolayı hafif kabız etkisi gösterir. 

Tanıma reaksh/onlan 

a) Müreksid reaksiyonu; 

Prensip: Ksantin türevleri (kafein, teofilin ve teobromin) KCI O3 ile 

muamele edilirse pürin halkası oksidatif olarak parçalanır, aHoksan 

türevi üzerinden erguvani renkli müreksid meydana gelir. 

r- u 

KC103/HC1 

-i 

CH3 CH3 

I | 

" W H 0 « V : 

CH3 

Dialurik asit 

o r Y y v 

o 

VCH3 

Alloksantin türevi Müreksid (erguvani renk) 

Reaksiyon mekanizması 

175

Deneyin yapılışı: Porselen bir kapsül içerisinde 10 mg kafein, 1 ml %25 

HCI ve 0,1 g potasyumklorat ilave edilerek eritilir. Su banyosunda 

kuruluğa kadar buharlaştırıHr. Bakiye Çizerine birkaç damla dlüe 

amonyak çözeltisi Have adüirse erguvanı renk alır. 

b) 5 damla doyurulmuş kalein çözeltisine 1 ml %5'fik (A/H) tanen çözeltisi 

ilave edildiğinde beyaz bir çökelek meydana gelir, aynı çözeltiden 4 ml 

daha ilave edildiğinde çökelek erir. 

c) Doyurulmuş kafein çözeltisine birkaç damla iyot çözeltisi* ilave 

edildiğinde çözelti berrak olarak kalır. Birkaç damla 2 N HCI çözeltisi 

ilavesinde kahverengi çökelek verir. 2 N NaOH çözeltisi ile 

nötraüeştirilince çökelek yine çözünür. Diğer purin bazları da aynı reaksiyonu 

verir. 

Saflık kontrolü 

a) Kafein'in diğer ksantin bazlarıyla olan kirliliği için saflık kontrolü, 

kloroformda çözünmesi ölçülerek yapılır. Kloroformda çözünürlük 

teobromin

En çok 0,5 ml 0,IN sodyum hidroksit çözeltisi kullanılmalıdır. 

C7H8N4O2 +Ag + - Ag [ C7H7N4O2 ] +H + 

Metilksantinlerin İ.T.K. ile incelenmesi 

Analiz çözeltisi: 10 mg madde 4 ml metanolde çözülür bunun 4 jJ'si 

plakaya tatbik edilir. İ.T.K. aşağıdaki koşullarda uygulanır. 



Çözücü sistemi: Kloroform (%1 etanol)+metanol+%25'lik amonyak 

çözeltisi (85+14+1) 

Belirteç: UV254 koyu mor renkli lekeler işaretlenir. 

Reaktif: İyot-HCI çözeltisi 

Çözelti I: 0,1 g KI+0,2 g l2 10 ml %96'lık etanolde çözülür. 

Çözelti II: 5 ml %25'lik HCI+5 ml etanol (%96) 

Önce çözelti I püskürtülür, 1-2 dakika bekledikten sonra, çözelti II 

püskürtülür. Kafein kırmızı kahverengi renk alır. 

Kafein Rf = 0,61 

Teobromin Rf = 0,43 

Teofilin Rf = 0,34 

Metilksantinlerin fotometrik miktar tayini 

Prensip: Asitli çözelti ile drogtan ekstre edilen metilksantinler ortamın 

alkalilendirilmesinden konra kloroformla ekstre edilir. İnce tabaka 

177

kromatografisi ile ayrılan kafein, teofilin ve teobromin'in spektrofotometrik 

olarak miktar tayini yapılır. 

İ.T.K. aşağıdaki koşullarda uygulanır. 



Çözücü sistemi: Etilasetat+metanol+amonyak (%25) (8+2+0,1) 

Developman süresi: 50-60 d ak. 

Test çözeltisi: 10 mg metilksantin 10 ml kloroform+metanol (6+4 

H/H) karışımında çözülür. 

Analiz çözeltisinin hazırlanması: 0.5 g toz edilmiş drog 50 ml I N 

H2SO4 ile 5 dakika su banyosunda kaynatılarak ısıtılır ve sıcakken 

süzülür. Soğutulan süzüntü ayırma hunisine aktanlır. 50 ml 6 N amonyak 

çözeltisi ile alkali yapılıp 50 ml kkJrdformla çalkalanır. İki faz, birbirinden 

ayırma hunisinde, kötü aynldığı için santrifüj edilmelidir. Kloroform fazı 

enjeksiyon iğnesi ile çekilir ve yuvarlak cam balona aktarılır. Sulu faz tekrar 

25 ml kloroformla çalkalanır ve daha önce açıklandığı şekilde fazlar 

ayrılır. 

Birleştirilen kloroform fazlan 40°C de rotavaporda uçurulur. Bakiye 5 

ml kloroform+metanol (6+4 H/H) çözülür, pamuktan süzülür ve yuvarlak 

cam balon tekrar 5 ml kloroform+metanol karışımıyla çalkalanıp 

süzülür. İ .T. K. ile aynlan maddelerin kantitatif miktar tayini :Bir ince 

tabaka plağı işaretlenerek 5 bölüme ayrılır. 1. 2.3. bölüm 0.04,0.08 

mlve 0.12 ml analiz çözeltisi, 4. bölüme 0.02 ml test çözeltisi pipetle 

178

çizgi şeklinde tatbik edilir. 5. bölüm ise kör değer için kullandır. Plak 12 

cm'ye kadar develope edilir. Metilksantin lekeleri UV ışığı altında (254 

nm'de) işaretlenir. Bütün işaretlenmiş lekeler plaktan kazınır. Kördeğer 

için diğer lekelerle aynı büyüklükte bir alan kazınır. Bütün lekeler ayrı ayrı 

4 ml kloroform-metanol (6+4 H/H) karışımıyla 1 saat çalkalanır, sonra 

santrifüj edilir. Çözeltiler 274 nm' de 1 cm kalınlığındaki kuvarz küvette 

kör çözeltiye karşı ekstinksiyonu ölçülür. 

Folia Theaa'den kafein elde edilişi 

Prensip: Toz edilmiş çay yaprağı veya artıktan sıcak su ile ekstre edilir. 

Sıcak su ile ekstre edilen tanenler kurşun asetatla ortamdan uzaklaştırılır. 

Ortamda bulunan kurşun iyonunun fazlası sülfürik asit He çöktürülür. 

Ortam amonyakla alkalilendirilir ve kafein kloroformla tüketilir. 

Deneyin ycplışı: İnce olarak toz edilmiş 10 g çay yaprağı 250 ml'lik 

behere aktanlır ve 100 ml su ilave edilerek 15 dakika sık sık kanştınlarak 

kaynatılır. Sıcak ekstre sık bir tülbentten filtre edilir ve tülbentle yapraklar 

mümkün olduğu kadar sıkılır. 

Bakiye tekrar 80 ml su ile ikinci defa kaynatılır ve pres yapılır. Sulu 

ekstreye (İ.T.K I) 30 ml kurşun asetat çözeltisi (%10) ilave edildiğinde 

sarımsı kahverengi çökelek meydana gelir. Karışım kaynayıncaya kadar 

ısıtılr ve hemen pileli süzgeç kağıdndan süzülür. Süzüntü tekrar 

kaynayıncaya kadar ısıtılır ve kanştınlarak 20 ml %20'lik H2SO4 ilave 

edildiğinde beyaz bir çökelek meydana gelir. Çökeleğin dipte 

toplanmasından sonra tekrar bir miktar daha %20'lik H2SO4 ilave 

edildiğinde tekrar çökelek meydana gelip gelmediği kontrol edilir. 

Çökelek süzgeç kağıdından süzülür. Süzürıtüye bir miktar aktif kömür 

ilave ederek kanştınhr. Hafif alevde 40 ml ye kadar çözelti uçurulur, 

süzülür. İlk süzüntü tekrar süzülerek süzüntünün berrak olması 

sağlanır. Süzüntü soğuyunca d!(katle %25'lik amonyak çözeltisiyle 

ortam alkali yapılır. Çözelti ayırma hunisine alınarak dört defa dikkatle 

10'ar ml kloroformla çalkalanır. Birleştirilen kloroform fazlan (İ.T.K 2) bir 

defa da suyla çalkalanır ve su banyosunda tamamen uçurulur. Gribeyaz 

bakiye 4 ml asetonla ısıtılarak çözülür. Çözelti 25 ml'lik erien- 

179

mayere küçük bir süzgeçle filtre edilir (İ.T.K 3). Çözelti bir gece +4°C'de 

buzdolabında kristallenmeye bırakılır. Kafein beyaz iğnemsi şekilde kristallenir. 

Bu kristaller G 3 cam nuçeden süzülür ve vakumlu desikatorde 

kurutulur (İ.T.K 4). 

Kafein: A. max (H2O) = 274 nm 

180

TERPENLER 

«CH, 

Terpenler, 5 karbonlu izopren moleküllerinden ( CH* ~%H ' 

oluşmuştur. İzopren moleküllerinin birbiriyle kafa ve kuyruk pozisyonundan 

bağlanmasıyla mono, seski, di, sester, tri, tetra ve politerpenler 


Hemiterpen (1 izopren = 5 C-atomlu) 

Monoterpen (2 izopren = 10 C-atomlu) 

Seskiterpen (3 izopren = 15 C-atomlu) 

Diterpen (4 izopren = 20 C-atomlu) 

Sesterterpen (5 izopren = 25 C-atomlu) 

Triterpen (6 izopren = 30 C-atomlu) 

Tetraterpen (8 izopren = 40 C-atomlu) 

Politerpen (8 den fazla izopren molekülü) 

İzopren molekülü doğal olarak serbest halde bulunmaz. 5 ve 7 izopren 

moleküllerinin kondensasyonu ile meydana gelen terpenler ise doğada 

nadiren bulunur. 

181

Terpenler alifatik veya alisiklik yapıda olabilir. Hidrokarbonlu terpenlerin 

yanında oksijen molekülü içeren mesela, alkol, keton, aldehit, eter, karbonik 

asit ve oksit gibi fonksiyonel gruplıı terpenler de doğal olarak 

bulunur. 

Mono ve seskiterpenler genellikle sıvıdır ve uçucu yağların bileşimine 

girer. 

Monoterpenlere örnek olarak mirsen, limonen, mentol ve timol'ü seskiterpenlere 

örnek olarak farnesol, bisabotol ve kamazuten'i, diterpentere 

örnek fîtol ve abietik asit'i, triterpenlere örnek skualen, p-amiren, 

güsiretik asit'i, tetraterpenlere örnek karotenoifleri ve politerpenlere 

örnek olarak kauçuğu gösterebiliriz. - 

182

ı 

CHğ-C^SCoA 

CHj-OvSCoA 

AmM-COA 

Asrtii-CoA 

T^HSCOA 

CH,- 

CHJ-C~SCOA 

SCoA 

AmU^CoA Aaatoasetil-CoA 

HSCoA 

, î 

HOOC-CH-Ç-CHj-C-SCoA 

P-Hidroksi • Ş-metilglutarii-CoA 

NADPH-~J 

NADP*-^] 2ATP 2 A DP 

OH 1 9" 

HOOC-C Hj-C-CHj-C HjOH-^ 1* HOOC-C HjC-C Hj-CH jO-P P 

CH3 İH3 

Mevalonik asit ^Mavalonikaalt pirofosfat 

ÇH3 ^ ÇH3 2 

HjC^-CHj-CHj-O-PP^iHjC-d-CH-CHj-O-PP 

A -izopentonilpirofosfat v,v-Dimatilalllpirofo«fat 

HjC CHj 

CH^-O—PP 

,C|0 Garanilpirofosfat 

FarnasMpirofosfat 

e ,, • Squal«n ICjfJ 

15 Dimerizasyon 

GeranH garanil fosfat Tctraterptn (C,Q) 

Terpenlerin biyogenezi 

AO 

183

RAPft DAUCICAROTAE. Havuç KÖKÜ 

Daucus carota (Apiaceae) den elde edilir. Havucun kazık kökleri daha 

çok sebze olarak tüketilir. Kazık kökler %11 pektin içerdiğinden pektin 

elde edilişinde istifade edilir. 100 g havuç kökünde 10-20 mg a-pkaroten 

bulunur. Ayrıca mineral maddeler Vitamin B1, B2, C ve uçucu 

yağ içerir. 

Karot enler tetraterpenlerdir ve 2 molekül geranil geranildifosfatın kuyruk 

kuyruk kondensasyonu ile meydana gelmiştir. Karotenoitler Vitamin A 

nm ön maddesidir ve en aktif olanı da p-karotendir. İnsanda gıda maddeleriyle 

alınan p-karoten'in oksidatif parçalanmasıyla retinal ve bunun 

redüksiyonu ile retinol (Vit.A) meydana gelir. 

Karot enler endüstriyel olarak doğal kaynaktan, kırmızı palmiye yağı, 

Medicago sativa (Fabaceae) ve Daucus carota'dan elde edilmesine 

rağmen sentetik olarak elde edilen karotenlerte rekabet edememektedir. 

Radnt Dauci carotae den »p-karotenlerin elde edilişi— 

Prensip: a, p-karoten'in petrol eteri ile maserasyonu ve etanolla kristaüzasyonu 

esasına dayanır. 

184

Deneyin yaptfışı: 250 g taze havuç kazık kökleri küçük parçalara 

kesilerek aynlır ve bir mekanik karıştırıcı yardımıyla 250 ml etanol He 

ekstre edilir. Karışım 1 litrelik beherglasa aktardır ve 150 ml daha etanol 

ilave edilerek sık sık karıştırılmak suretiyle 24 saat bekletilir (Ekstre 

karanlık bir yerde bekletilmelidir.) Daha sonra su banyosunda ısıtılır ve 

büyük bir nuçe yardımıyla süzülür (İ.T.K. 1). Havuç kütlesi geniş ağızlı 1 

litrelik erlenmayer'e aktanlır ve havuç kütlesinin üstünü örtecek kadar 

petrol eteri ilave edilir. 4 saat petrol eleriyle maserasyon yapılır. Ekstre 

hızla süzülür ve petrol eteri bir kenara koyulur. Maserasyon 2 defa daha 

tekrarlanr. İkincisinde bir gece bekletilir (kaplarda bulunan bütün 

çözeltiler aluminyum varakla ışıktan korunmalıdır). Birleştirilen petrol 

eteri ekstreleri susuz Na2S04 ile suyundan kurtarılır ve çabucak 

rotavavaporda uçurulur. Yuvarlak cam balondaki madde rotapavorde 

uçurulurken cam balon aluminyum varakla kaplanmalıdır. Bakiye çok az 

miktarda petrol eteri yardımıyla çözülür ve 50 ml'lik erlenmayere aktanlır. 

Petrol eteri N2 gazı yardımıyla uçurulur ve bakiye çekerocakta 2,5 ml CS2 

de çözülür (İ.T.K.2). Ardından 25 ml etanol (%95) ilave edip bir gece ağzı 

sıkıca kapatılmış erlenmayerde +4°C'de bekletilir.a, pkaroterikristaHeri 

süzülerek alınır ve 0,5 ml soğuk etanolle yıkanır, vakumlu desikatörde 

ışıktan korunarak kurutulur (İ.T.K. 3). Ana çözeltiden tekrar karaten elde 

fûtta afttmasl Wn mJfflnriaki Marnlar takrjVİAntr Rfltnn Manlarin mkw7 

tauo ouRimoı lyn ı yunwniBW ı ıivT ifmmıcu nı. DUIUII imhI ı^mou 

bir ortamda yapılmasına özen gösterilmelidir (E.N. 137°C). 

« p.-Karoten'in İ.T.K. ile incelenmesi 


Tabaka: Kieselgei 60 F254 

Çözücü sistemi: Metanol+su (95+5) 

Developman süresi: 1 saat 

İnce tabaka kromatografisi ışıktan uzak bir ortamda uygulanmalıdır. 

Ardından plaka 1 -2 saat gün ışığında bırakılır. San renkli karaten lekeleri 

tamamen solar. 

185

OLEUM MAYDİS EMBRYONIS. Msır vaÖ! 

Drog Zea mays L (Poaceae)'den elde edilir. Mısır embriyosunda % 40- 

50 oranında sabit yağ bulunur. Bu yağın %50'si linoleik asit, %35'i oleik 

asit, %10'u palmitik asit ve %5 stearik asittir. Aynca sabit yağ içinde psitosterol 

bulunur. 

Etkisi ve kullanılışı: Yağ arterosklerozda profüaktik olarak kullanılır, psitosterol 

(p-sitosterin) daha çok mısır ve pamuk yağı ile şeker 

kam ışındaki mumlardan elde edilir, p-sitosterol steroidal hormon sentezinde 

kullanılır, p-sitosterol oral yolla %5 absorbe olur. Kolesterol'un 

mide-barsak kanalından absorbsiyonunu önler. Bu yüzden serum 

kolesterol seviyesinin düşmesine neden olur. Hiperlipidemide, koles 

terol safra taşlarının meydana gelişini önlemede kullanılır. Yan 

etkisi iştahsızlık, mide ve barsak rahatsızlığıdır. 

0-Sitosterol 

ft-sitesterol un İ.T.K. Ma innatenm«»Bİ 

Met od: Yükselen (10 cm) 


Çözücü sistemi: Diklormetan+etüasetat (90+10) 

186

Belirteç: Çözücünün uçurulmasından sonra Anisaktehit-süffürik as» 

reaktifi* püskürtülür, ardından 5-10 dak. 105- 110°C de ısıtılır, psitosterol 

kırmızı-mor renkli leke olarak görülür. 

Analiz çözeltisi: 5 mg p-sitosterol 0,5 ml etilasetatla çözülür. 

Oleum Maydis embryonis'ten ft-sitasteml elda ariüfo 

Prensip: Mısır yağındaki trigliseritler KOH ile sabunlaştirdir. Suda 

çözünebilen bu sabunlaşma ürünlerinden suda çözünmeyen psitosterol 

eterle ekstre edilerek aynbr ve etanolden kristallendirilir. 

Deneyin yapılışı: 50 g Mısır yağı 500 ml'lik yuvarlak balona aktanlır ve 

100 ml %20'lik etanollü KOH (20 g KOH 10 ml suda çözünür ve 90 ml 

etanol ilave edilir) ile 3 saat geri çevirici soğutucuda kaynatılır. Daha 

sonra rotavaporda kuruyuncaya kadar uçurulur, artık 500 ml distile suyla 

hafifçe ısıtılarak alınır. Tekrar oda sıcaklığına kadar soğutulur (önemli) 

ve 11t'lik ayırma hunisine aktanlır. Yuvarlak balon 2 defa 200'er ml eterle 

çalkalanır ve eter ayırma hunisine aktanlır, çalkalanır. Meydana gelen 

emülsiyon fazlan aynlıncaya kadar aseton (yaklaşık 30-50 rrd) ilave edilir 

ve hafif hafif çalkalanır. Alt fazın (İ.T.K. I) tamamen ayrılmasından sonra 

alt tabaka ikinci bir ayırma hunisine aktanlır ve 2 defa 150'şer ml eterle 

çalkalanır. Meydana gelebilecek emülsiyon yukarıda açıklandığı gibi 

asetonla bozulur. Bütün eter üst fazlan birleştirilir, 5 defa 200'şer ml su 

ile çalkalanır, sonra susuz NaS04 ile kurutulur. Eter fazlan (İ.T.K. 2) 

rotavaporda tamamen uçurulur hafif sanmsı bakiye önce 10 ml daha 

sonra 5 ml etanolle (%95) çözülür ve çözeltiler birleştirilir. Daha sonra 

bu çözelti +4°C'de bir gece buzdolabında saklanır. Meydana gelen kristaller 

soğukta nııçe'den süzülür, buzdolabında soğutulmuş 1 ml etanolle 

yıkanır ve vakumlu desikatorde kurutulur (İ.T.K. 3). Çözelti tekrar 

uçurulup yukandaki işlem tekrarlanır (İ.T.K. 4). 

•Anisatdehit-sütfürik asit reaktifi: 0,5 ml anisaldehit 10 ml glasiyal asetik 

asit; 85 ml metanol ve 5 ml kons. sülfürik asit sıra He kanştmiarak 

hazırlanır. Reaktif taze olarak hazırlanmalıdır. Kırmızı-mor renk teşekkül 

ettiğinde reaktif atılmalıdır. 

187

p-sitosterol'un erime noktası: 138°C 

[a f°D = -36° (kloroform)

UCUÇU YAĞLAR 

Uçucu yağlar bitkisel droglardan elde edilen sıvı ve kolayca buharlaşabilen, 

karakteristik kokulu, aromatik, keskin veya acı lezzelti 

karışımlardır. 

Uçucu yağlar bitkide en çok a) epidermanın salgı tüylerinde veya salgı 

ceplerinde, b) iç dokulardaki uçucu yağ hücrelerinde, c) iç kısımda 

şizogen, lizigen veya şizolizigen yolla meydana gelen büyük salgı 

ceplerinde görülür. 

Uçucu yağlar bitkinin yaprak, çiçek, meyva, kök, rizom ve odununda 

daha çok, sap ve kabuklannda ise nadiren bulunur. Uçucu yağlar bazen 

bitkinin bütün dokulannda bulunabilir (örnek; Con'ıferae) veya bitkinin 

sadece belirli bir kısmında (örnek: gül; çiçekte, tarçın ağacı; yaprak ve 

kabukta, nane; sap, yaprak ve çiçekte, Citrus türleri; çiçek, yaprak ve 

perikarpta). 

Tipik uçucu yağ taşıyan droglar, enaz%0.1, genellikle %1 -2, bazı durumlarda 

%20'ye kadar uçucu yağ taşır. Bugüne kadar, araştınlan 300 kadar 

familyadan %30 unda uçucu yağa rastlanmıştır. Uçucu yağlar genellikle 

yüksek bitkilerde bulunmaktadır, önemli uçucu yağ taşıyan familyalar: 

Pinaceae, Lauraceae, Myrtaceae, Rutaceae, Lamiaceae, Apiaceae, 2ingiberaceae, 

Piperaceae ve Brassicaceae'dir. Uçucu yağlann elde 

edilişi; 1) yağlarla ekstraksiyon (anftoraj), 2) lipofiük solvanlarla ekstraksiyon, 

3) sıkma ve diğer mekanik yöntemler, 4) su, su ve buhan ile buhar 

distilasyonu yöntemiyle yapılmaktadır. Uçucu yağlar çeşitli bileşiklerin 

189

karışımıdır. Uçucu yağlarda bulunan bileşiklerin %90'ı terpenlerdirDiğer 

bileşikler ise fenilpropan türevleri, basit fenoler ve onlann eterleri, 

fenolkarbonik asitler, dallanmamış hidrokarbüıler ve bunların türevleri, 

kısa zincir» asitler, S içerikli bileşikler (hardal esansı) ve azot içeren 

bileşiklerdir, (örnek: indoi türevleri ve antranilik asit esterleri). Terpenler; 

alkol, ester, oksit, aldehit, keton ve eter olarak bulunur. Bunlar asikiik, 

monosiklik veya bisiküktir. 

Seskiterpenler asikiik, monosiklik, bi-vetrisiklik olabilir ve uçucu yağ terpenleri, 

içinde 1000 kadar bileşikle en büyük grubu teşkil eder. Diterpenler 

ise uçucu yağ içinde nadiren bulunur. 

Fenilpropan türevleri; doğrudan sinnamik asitten meydana gelen aldehit, 

fenol ve fenol eteri şeklinde bulunur. Bu bileşikler, bazı Apiaceae 

uçucu yağlannda, peru balsamı, tarçın ve karanfil esansı, küçük hindistan 

cevizi esansında yüksek oranlarda bulunur. 

özellikleri: 

- Uçucu yağlar oda sıcaklığında sıvıdır, (istisnası Oleum Rosae ve Oleum 

Anisi'dir. Bunlar kısmen katılaşır.) Kağıt üzerine damlatıldığında bıraktığı 

leke, sabit yağlarda olduğu gibi sabit değildir, zamanla kaybolur. 

- Uçucu yağ, yeni distile edildiğinde çoğunlukla renksiz sıvıdır. Bazılan 

kahverengi, kırmızı, yeşil veya mavi olabilir (karanfil esansı kırmızı-kahverengi, 

papatya esansı mavi). 

- Uzun süre depolama veya ışık, oksijen etkisiyle aldehit ve fenolik 

bileşikleri fazla olan uçucu yağ reçineieşmeye başlamakta, özellikle 

doymamış terpenhidrokarbürler oksijen transferinde önemli bir rol 

oynamaktadır. 

- Uçucu yağların spesifik ağırlığı 0,84 Ha 1,18 arasında değişir. Uçucu 

yağların çoğu sudan hafiftir. Bazı uçucu yağlar ise (tarçın esansı, karanfil 

esansı) sudan ağırdır. 

190

- Uçucu yağların kaynama noktaları yüksektir (1S0°C den 300°C 

nin üzerine kadar), normal basınçta distilasyon esnasında bir 

kısım bileşik parçalanır. 

- Petrol eteri, kloroform, benzen, eter, absoiü etanol ve sabit yağlar gibi 

lipofilık çözücülerde kolayca çözünür. Suda çözünürlüğü azdır (1:200 

veya daha az). 

- Uçucu yağlann keskin kokusu ve tadı vardır. Koku ve tad keskinliği ve 

nüanslan, molekül yapışma (stero kimyasal yapı, dipolmomenti v.s.), 

buhar basıncı, uçucu yağ içindeki bileşiklerin karışım oranına bağlıdır. 

- Uçucu yağlar optikçe aktiftir. Optik çevirme derecesi ve büyüklüğü aynı 

bitkinin değişik zaman veya bölgelerde elde edilen uçucu yağlannda 

bile varyasyon gösterebilir. Çünkü uçucu yağlann bileşimi miktar olarak 

değişebilmektedir. Uçucu yağlann, irritan, rubefiyan, vesikan, antiromatik, 

ekspektoran, antitussif, diüretik, emenagog, karminatif, 

stomaşik, kolekinetik, koleretik, antihelmentik, antienflamatuar, antiseptik, 

antibiyo tik ve sedatif etkileri vardır 

Uçucu yağlann teşhisinde GLC (Gaz-Likit-Kromatografisi), İ.T.K. ve ikisi 

kombine olarak kullanılmaktadır. 

Kieselgel, ince tabaka kromatografisinde çok kullanılan bir adsorbandır. 

Çözücü sistem olarak benzen, diklormetan, kloroform, benzenkloroform 

(1+1) ve benzen-etilasetat (19+1) kullanılır. Oksijen içeren 

terpenler için plağın aktive edilmesine gerek yoktur. Terpenalkolier için 

parafinle emprenye edilmiş plaklarda %70'lik metanolle ayınm yapılır. 

İ.T.K için en çok kullanılan belirteçler %0,2'lik sulu KMrK>4, %5 

kloroformlu antimon klorür, konst. H2SO4 veya vanilin-H2S04 reakt 

itleridir. 

191

HFRftA THYMI. Kftkik 

Kekik, Thymus vulgaris L ve Thymus zygis L (Lamiaceae)'nin kurutulmuş 

yaprak ve çiçekleridir. DAB 9'a göre drog en az %1,2 uçucu yağ, 

%0,5 timol üzerinden hesaplanan fenol içermelidir. En önemli fenoller 

timol (%30-70) ve karvakrol (%3-15) dır. Bu fenollerin yanında fenol 

heterozitleri, timol metil eter bulunur. Buna ilaveten uçucu yağda sineol, 

terpinen, bomeol, bomil asetat, Knalol, iinalil asetat, geraniol ve p-simen 

de bulunmaktadır. Uçucu yağ dışında %10 tanen, triterpen ve flavonoit 

bulunur. 

Timol Karvakrol 

Kullanılışı: Kekik, içindeki uçucu yağdan dolayı ekspekt orandır, yani sekresyonu 

arttmcı ve sekresyon hareketini kolaylaştırıcı özelliklere sahiptir. 

Bronşial mukozaya doğrudan etki eder, spazmolitikdir. Timol ve 

karvakrol'un ise antibakteryel etkisi vardır. Asıl kullanım alanı akut ve 

kronik bronşitdir. Boğmacada ve ağız boşluğundaki iltihaplanmalarda 

kullanılır. Stomaşik, diüretik, karminatif olarak da yararlanılmaktadır. 

Timol'un özellikleri: Timol yakıcı lezzette, etanol, eter, kloroform ve sabit 

yağlarda çözünen bir maddedir. Suda çözünürlüğü azdır. 

Timol, fenoller için tipik bir reaksiyon olan Fe (III) klorür ile renk reaksiyonu 

vermez. Bu yüzden yabancı fenoller Fe (III) klorür ile teşhis 

edilebilir. Nedeni timol'un orto pozisyondaki izopropH grubu demir-fenol 

kompleksinin sterik engelinden dolayı oluşmasını önlemesidir denmekteyse 

de son zamanlarda yapılan denemelerde farmakope şartlannda 

reaksiyon vermemesinin nedeni bu maddenin suda %0,085 gibi çok az 

182

çözünmesi ve bu aşın seyreltmede ışık absorbsiyonun çok az olması 

yüzünden gözle rengin görülmemesidir. 

Eğer çözünürlük etanolle arttırılırsa kompleks teşkili, meydana gelen 

yeşil renkten dolayı açıkça görülür. 

Hefba Thvmi'nin İ.T.K- Be inflotonmasi 

Analiz Çözeltisi: 0.1 g toz edilmiş drog 10 dakika 2 ml metilenklorür ile 

ekstre edilir ve sonra süzülür. Süzüntünün 10 yJ si band şeklinde plağa 

tatbik edilir. 

Met od: Yükselen (10 cm) 


Çözücü sistemi: Metilenklorür 

Developman süresi: 15 d ak. 

Belirteç: Çözücü sistem plakadan uçtuktan sonra; 

1) UV 254 de floresans azaltan zonlar işaretlenir. 

2) Anisaldehit-sülfürik asit reaktifi püskürtülür ve 5-10 dakika 105-110°C 

de ısıtılır. 

Bomeol: Rf=0,16 koyu mavi 

Sineol : Rf=0,28 gri viyole 

Linalol: Rf=0,30 viyole 

Karvakrol:Rf=0,36 Portakal kırmızısı 

Timol :Rf=0,40 

193

Bomil asetat: Rf=0,47 koyu mavi 

Linaiil asetat:Rf-0,48 

Terpenhidrokarbur: Rf«0,76 viyole 

Oiaıım Thvmi'daki fanolik maddelerin Emerson reaksiyonu ite miktar 

tayini (DAB 7/DDR) 

Prensip: Fenol (Timol I), oksidasyon maddesi (potasyum heksasiyanoferrat) 

içeren ortamda 4-aminoantipirinle (II) katım reaksiyonuna 

girerek (Emerson reaksiyonu) renkli bir kompleks (IH) 

meydana gelir. Portakal kırmızısı renkli bu kompleks sulu çözeltide stabil 

değildir, bunun için kloroformla çalkalanır. Timol ve karvakrolu ayırt 

etmek mümkün değildir, bu iki fenolün spesifik ekstinksiyonu aşağı 

yukan aynıdır. Hesaplama timol olarak yapılır. 

Deneyin yapıkşı: 0,5 g uçucu yağ 50 ml etanolde çözülür. Bu çözeltinin 

2,5 ml si 50 ml'lik cam balona aktanlır ve üzerine 20 ml (%90 H/H) etanol 

ilave edip suyla 50 ml'ye tamamlanır. Bu çözeltinin 2,5 ml'si 22,5 ml su, 

5 damla 6 N amonyak çözeltisi, 0,5 ml 4-aminoantipirin çözeltisi (2 g/100 

ml) ve 2 ml taze olarak hazırlanmış potasyumheksasiyanoferrat (III) 

çözeltisi (2 g/100 ml) ile ayırma hunisine konur ve çalkalanır. Çözelti hiç 

bekletilmeden 3 defa her defasında 12,5 ml ve daha sonra da 5 ml 

kloroformla ekstre edilir. Birleştirilen kloroform ekstreteri kloroformla 

ıslatılmış pamukla 50 ml'iik balonjojeye süzülür, pamuk kloroformla 

yıkanarak 50 ml'ye tamamlanır. Çözeltinin ekstinksiyonu 1 cm 

kalınlığındaki küvetle 455 nm'de kloroforma karşı ölçülür. 

Mukayese çözeltisi: 0,05 g Timol etanolde çözülüp 50 ml'ye tamamlanır. 

Bu çözeltiden 12.5 ml'si üzerine 7,5 ml etanol ilave edilir ve suyla 50 

ml'ye tamamlanır. Bu çözeltinin 1,5 ml'sine 1 ml etanol (%50 H/H) ilave 

edilerek yukarıdaki gibi muamele edilir. 

Timol olarak hesaplanan fenol % si =Eı. 30 /E2.T.2 

194

Eı s Çözeltinin ekstinksiyonu 



FLOS CHAMOMILLAE fTKl Papatya cjcefti 

Matricaria chamomillae L (Asteraceae) nin kurutulmuş kapitulumlandır. 

Ph.Eur.lH'e göre en az %0,4 (A/H) uçucu yağ taşımalıdır. DAB 7 DDR'e 

göre ise uçucu yağ %0,10-0,16 arasında matrisin taşımalıdır. Uçucu yağ 

içerisinde %0-10 kamazulen, farnesen, cis ve trans en-in-di-sikloeter, 

%0-40 a-bisabolol, a-bisabotolloksit A ve B bulunur. Bitkide ayrıca 

kumarin (Umbelliferon, herniarin), zayıf antienflamatuar etkili 5,4'dihidroksi 

6,7,3,3'-tetrametoksi flavon, spazmolitik etkili flavon heterozitleri 

(apigenol, luteolol, patuletol-7-glukoz) bulunur. 

Kullanılışı ve etkisi: Mide ve barsak sistemindeki iltihaplanmalar, kolik ve 

spazmlarda, ağız boğaz boşluğundaki iltihaplanmalarda ve haricen 

yaralann tedavisinde kulanılır. Kamazulen, en-irvdisikloeter ve (-)-abisabolol 

antienflamatuar etkilidir. 

Tanıma reaksiyonu 

a-Bisabolol 

Cis-en-in-disikloeter 

Prensip: Drog ekstresinin asitle ısıtılmasıyla matrisinden (proazulen) 

kamazulen karbonik asit ve bunun da dekarboksHasyonu ile kamazulen 

196

(1,4-dimetil-7-etilazulen) meydana gelir. Asitli ortamda kamazulenden 

yeşilimsi mavi renkli azulenyum katyonu meydana gelmektedir. 3 

numaralı pozisyondaki metilen protonuyla dimetilaminobenzakJehidin 

kondensasyonu neticesinde koyu mavi yeşil renkli renkli kompleks 

meydana gelir. Reaksiyon karışımının petrol eteri ile çalkalanmasıyla san 

renkli lipofilik pigmentler ekstre edilerek atılır. 

Deneyin yapıkşı: 1 g toz edilmiş, Flos ChamomiBae üç defa 10'ar ml 

metilenklorür He ekstre edilip süzülür. Süzüntü su banyosunda uçurulur. 

Bakiye 0,2 ml toluenle tüketilir. 0,1 ml analiz çözeltisi 2,5 ml reaktif 

çözeltisiyle (0,25 g demetilamino benzaldehıt, 45 ml glasiyal asetik asit, 

5 ml % 85 lik fosforik asit ve 45 ml su karışımı) 5 dakika süreyle su 

banyosunda ısıtılır. Soğuduktan sonra 5 ml petrol eteriyle çalkalanır. 

Sulu faz yeşilden maviye bakan bir renk alır. 

Oleum Chamomillae'nin İ.T.K. ile incelenmesi 



Çözücü sistemi: Metilenklorür 

Belirteç: UV ışığı altında 254 nm ve 365 nm'de lekeler işaretlenir. Sonra 

sülfürik asit reaktifi* püskürtülür, 5-10 dakika etüvde 100°C de ısıtılır. 

Teşhis reaksiyonundaki gibi hazırlanan analiz çözeltisinden 10 jü ve 

uçucu yağ miktar tayininde elde edilen ksiiollu lipofilik çözeltiden 10 jJ 

plakanın startına band şeklinde tatbik edilir. 

Matrisin Rf=0,8 

•Anisaldehit Sülfürik asit reaktifi: 0,5 ml anisaldehit 10 ml glasiyal asetik 

asit, 85 ml metanol ve 5 ml konsantre sülfürik asit belirtilen sırayla 

kanştınlır. Reaktif kısa süre için dayanıklıdır. Kırmızı viyole renk 

teşekkülünde reaktif atılmalıdır. 

197

198

Bisabotot Rf=0,36 

En-indisikloeter Rf=0,40 

Kamazulen Rf=0,7 

Flos Chamomillae deki matrisin'in fotometrik olarak miktar tavini (DAB 

7-DDR) 

Prensip: Uçucu yağın su buhan distilasyonu He proazulen matrisin, mavi 

renkli kamazulen'e dönüşür. Bunun ekstinksiyonu doğrudan ölçülür. 

Mukayese bileşiği olarak guajazulen kullanılır. 

Deneyin yapılışı: 5,0 g toz edilmiş drog tartımı alınmış 500 ml'lik cam 

balona aktanlır ve üzerine 120 ml su ve 30 ml gliserin ilave edilir. Neo- 

Clevenger apareyinde 1,5 saat distite edilir. Bu süre sonunda 500 ml'lik 

yuvarlak cam balon içerisinde 50 ml su ve 0,200 ml ksilol bulunan 250 

ml'lik yuvarlak cam balonladeğiştirilirve 15 dakika müddetle distile edilir. 

Apareyin büretinde bulunan lipofHik ksilol çözeltisi 50 ml'lik balon jojeye 

aktarılırken apareyin büreti de ksilolla ybanarak aynı balonj ojeye 

aktanlır ve balon joje ksilol'la 50 ml'ye tamamlanır. Çözeltideki bulanıklığı 

gidermek için susuz sodyum sülfat ilavesiyle suyu alınır. Berrak çözelti 

1 cm'lik küvette ksilola karşı 598 nm'de ekstinksiyonu ölçülür. 

Mukayese çözeltisi: 0,0150 g Guajazulen ksilolla 50 ml'lik balon jojede 

çözülür ve ksilolla 50 ml'ye tamamlanır. 

% Matrisin (Guajazulen olarak hesaplanır) = Eı.150/T. (100-a). Ez 



199

a = Kurutmayla meydana gelen ağırlık kaybının % si 

T = Drog miktan (gram olarak) 

FLOS MILLEFOUI. Civan perçemi cicefli 

Drog Achillea millefolium L (Asteraceae) den elde edilir. Bitki tanen, 

reçine ve %0,3 uçucu yağ içerir. Distile edilmiş uçucu yağın % 40't 

kamazulendir. Drogta matıisin'in yanında desasetiimatrisin, miHefolin ve 

acı lezzetli ahillin bulunmaktadır. Ahilün proazulen değildir, distilasyonla 

yeşil azulen elenen bir yağ meydana getirir. Etkisi kamazulen gibidir. 

Kullanılışı: Midevidir, iştahsızlıkta ve hemoroidde kullanılır. Spazmolitiktir. 

Spazmolitik etki suda çözünen apigenin ve luteolin-o-glukozitlerinden 

ileri gelmektedir. Antiseptik etkisi vardır. 

Oleum Millafolii'nin İ.T.K. ile incelenmesi 



Çüzücü sistemi: Metilenklorür 

Developman süresi: 15 dak. 

Belirteç: Vanilin-sülfürik asit reaktifi püskürtülür, sonra 10 dakika 105- 

110°C de etüvde ısıtılır. 

Analiz çözeltisi: 10 »i uçucu yağ 1 ml metilenklorür'de çözülür. Bunun 

10 pJ si band şeklinde plağa tatbik edilir. 

Plakaya belirteç püskürtmeden önce çıplak gözle baktığımızda distilasy 

on esnasında meydana gelen azulenden dolayı Rf=0,70 de koyu 

mavi leke görülür. Belirteç püskürtüldüğünde aşağıdaki lekeler görülür. 

200

Sineol: Rf=0,26 kahverengi-kırmızı. 

EpokskJihtdrokaryofiHin: Rf=0,33 koyu kırmızı. 

Azulen: Rf=0,70. Portakal kırmtzsı-kahverenkh. 

Karyofün: Rf=0,72 Kırmızı 

Flos MiBatolü'dan AhlBin elde ftriüM* 

Kurutulmuş ve toz edilmiş A.mülefofium'un çiçek durumu (100 g) 800 ml 

kloroform, 400 ml petrol eteri (k.n. 30-60°C) ve 120 ml metanol 

karışımıyla 46 saat sûreyle çalkalanır, sonra bu karışım filtre edilir. Bakiye 

birkaç kez yukandaki çözelti karışımıyla yıkanır. Süzüntü rotavaporda 

32°C'deki su banyosunda uçurulur. Arta kalan bakiye 10 ml kloroformla 

çözülür ve 200 ml k.n. 30-60 C olan petrol eteri ile çalkalanır. 15 dakika 

sonra çözelti, reçineli kısımdan ayrılır ve reçineli kısım tekrar kloroformpetrol 

eteri karışımıyla 10 defa daha ekstre edilir. Birleştirilen kloroformpetrol 

et erli kısımlar 48 saat bekletilir. Kristallenmeye başlayınca filtre 

edilir. Bu ham karışımın kromatografisi için 40 g nötral aluminyum oksit 

(Brockman aktivitesi 1,80-200 mesh) kolona doldurulur. 240ml benzenle 

bazı laktonlar ve 40 ml benzen-etilasetat (19:1) karışımıyla majör lakton 

elüe edilir. Benzen-petrol eteri karışımıyla renksiz iğnecikler halinde AhBlin 

kristallendirilir E.N. 144°C. [ apo = + 151 (C=0.995 CHCb) 

•Smolenski, S.J., C.L Bell and L Bauer. Uoydia, 30(2), 144 (1967) 

201

İRİDOİTLER 

İridoitier, siklopentan monoterpen iskeleti taşıyan ve molekülde en az iki 

oksijen fonksiyonu bulunan bileşiklerdir. En basit iskeletti iridodial 

(C10H16O2) ilk kez bir kannca türü olan lridkxrıyrmex detectus ifrazatında 

bulunmasından dolayı bu gurup bileşikler iridoitier olarak 

adlandırılmaktadır. 

İridoitier tipik olarak 10 karbonlu bileşiklerdir. 10 C'lu bileşikler (loganin 

gibO yanında dokuz karbonlu, nadiren sekiz karbonlu (Akubin veya unedozit 

gibi) bileşikler de vardır. Bu durum biyosentez esnasında C1 fragmentinin 

büyük bir ihtimalle dekarboksilasyona uğrayarak elimine 

olmasından ileri gelmektedir. Bir başka modifikasyon ise siklopentan 

halkasının oksidatif olarak parçalanmasıyla sekoiridoMer meydana gelmektedir. 

İridoitier bitkiler aleminde aşağıdaki sınıflarda yaygındır. 

1- Cornidae alt sınıfından eczacılık bakımından önemli bitki 

familyalarından, Valerianaceae, Ericaceae, Gentianaceae, 

Loganiaceae, Menyanthaceae, Oleaceae ve Rubiaceae'de yaygındır 

2- Lamiidae (Tubiflorae) alt sınıfından Lamiaceae, Plantaginaceae ve 

Scrophulariaceae'de yaygındır. 

İridoitier 3 alt sınıfa aynlmaktadır. 

1- İridoit heterozitleri 

2- Sekoiridoit heterozitleri 

202

3- Heterozit oimıyart iridoitler 

1-İrkteit heterozitleri; 

Bilinen iridoitlerin % da kadan bu grupta toplanır. Aşağıdaki özelliklere 

sahiptir. 

- Renksiz kristaller veya beyaz higroskopik toz halindedir. 

- Su ve etanolde iyi çözünür, kloroform, eter ve petrol eterinde 

çözünmez. 

- Optikçe aktiftir. 

• Asit ve p-glukozidazla molekül dekompoze olur. İstisnası verbenalin. 

dir. Verbenalin hidrolizle verbenalol verir. 

- Acı bir lezzeti vardır. 

Ekstraksiyon ve zenginleştirme: Hidrofil etken maddeler gibi iridoitler su, 

metanol veya etanolle drogtan ekstre edilir. Ekstraksiyon esnasında 

ozlar, aminoasitler, tanenler ve flavonoitler gibi polifenolik bileşikler de 

beraberce ekstre edilmektedir. Kaba bir temizleme için alüminyum oksitle 

adsorbsiyon kolon kromatografisinden istifade edilir. Aluminyum 

oksit kolonunda flavonoit gibi polifenoller kuvvetle adsorbe olur, 

böylece fenolik asit ester ve asidik iridoitler dışnda diğer iridoitler 

aynlmış olur. Oz ve oiigoholozitlerden kurtarmak için kullanılan bir diğer 

adsorban da aktif kömürdür. Çok kullanılan diğer bir yöntem poliamit 

kolonudur. Poliamit kolonu ile fenolik ve nonfenoKk bileşikler aynlabildiği 

gibi, apolar özellikle ester yapısındaki iridoitler de aynlabılır. 

En çok kullanılan sistem, kolonun su ile hazırlanıp, elCısyona su ile 

başlanması (polar iridoitler, oz ve oligoholozitler) ve metanol oranı 

arttınlarak su/metanol karışımı ile elüsyona devam edilmelidir (ester 

iridoitler, flavonoitler ve diğer fenolik bileşikler). Fraksiyonlar 

uçurulduktan sonra bakiye organik solvanda çözülür ve analiz için ince 

203

tabaka plağına tatbik edilir. 

Bu tip bileşiklerin ince tabaka kromatografisinde adsorban kieselgel 60 

kullanıldığında solvan olarak etilasetat+metanol+su (100+16.5+13.5) 

, kloroform+metanol+su (61+32+7), kloroform+metanol+su 

(80+20+2) gibi solvan sistemleri kullanılır. Püskürtme reaktifi olarak 

floroglusin/HCI, vanilin/Hs>S04, anisalhedit / H2SO4, Trim-Hill reaktifleri 

kullanılır. 

Trim-HHI reaktifi (1 ml % 0,2 CuS04.5H2O sulu çözeltisi + 10 ml asetik 

asit + 0,5 ml konsantre HCI ile hazırlanır) ile asperulozit, monotropein, 

okubin mavi, harpagozit kırmızı-mor renk verir. Vanilin/H2S04 reaktifi (1 

g vanilin + 100 ml konst. H2SO4) ile unedozit, stilberikozit ve 

monotropein mor-menekşe renk verir. Anisaldehit/H2S04 reaktifi (1 ml 

anisaldehit + 1 ml konst. H2SO4+I8 ml etanol) ile asperulozit, 

monotropein mavi, harpagozit kırmızı, katalpol ve loganin turuncu, 

okubin kırmızı-mor renk verir. 

Etkisi: Akubin.agnosit ve asperulosit p-glukozidaz mevcudiyetinde antimikrobiyal 

etki (Staphyllococcus aureus) göstermektedir. Harpagozit 

emülsin ile birlikte deneysel olarak sıçanda meydana getirilen iltihaplanmalara 

karşı koruyucu etki göstermektedir. Verbenalin insanda prostaglandin 

E2 ye sinerjik etkimesinden dolayı doğum sancılannı arttırıcı 

özellik göstermektedir. 

İridoit ve prostaglandinlerin siklopentan halkası aynı olduğu için iridoitier 

prostaglandinlerin sentezinde başlangıç maddesi olarak kullanılması 

uygundur. 

204 

ti 

to OH 

İridoit iskeleti ve numaralandırması

Dialdehrt şekli 

İridoidal 

HO—' 

Cg-lridott 0H 

Loganin 

O-Glu 

iridolt haterozMeri 

C10- Irtdoit 

Heterozit olmayan irtdoMef 

O-Gtu 

Verbenalin 

H0 V 

OH 

Laktol şekli 

Enol yan asetal 

Seko iridoit 

J3CHj 

R 

H Meeeaenozit 

Kafeikaeft Ladroztt 

COOH 

OH 

205

Sinnamik asit 

2. Sekoiridoit hetarozitler: 

R ? Rı 

H H Harpagozit 

H OH Harpagit 

OH Leonurit 

Sakoiridoitler şeklen iridoit heterozitlerinden meydana gelir. İridoit terin 

siklopentan halkasındaki C-7 ve C-8 deki C-C bağlan parçalanmıştır. 

Sekoiridoit heterozitlerden amarogentin, gentiopikrin ve oleuropein 

renksiz, optikçe aktif kristaller şeklindedir. İridoit heterozitlerden farklı 

olarak suda kısmen çözünür. 

Eczacılık bakımından ilginç olan bazı sekoiridoit heterozitlerden 

amorogentin, amarosverin ve oleuropein deki fenol karbonik asitler D- 

206

glukozla ester şeklinde bağlıdır. Bu tip bileşikler fenol reaktifleri ile reaksiyona 

sokularak kromatografik olarak tanınır veya fotometrik olarak miktar 

tayini yapıbr. Yüksek basııçb sıvı kromatografisi (HPLC) miktar 

tayininde geniş ölçüde kullanılmaktadır. 

Etkisi: Sekoiridoit taşıyan droglar acı lezzetinden dolayı kullanılır. Bu tip 

bileşikler mide ve tükürük sekresyonunu arttınr. Svertimarin 25-100 

mg/kg dozda fare'de santral yatıştırıcıdır ve heksobarbital narkozunu 

arttınr, amfetamin'in antagonistidir ve antikolvulsif etkisi vardır. 

Oleuropein 30 mg/kg dozda fare'de hipotensif ve spazmolitik etki 

gösterdiği t es bit edilmiştir. 

Dihidroksifenil etanol kısım Sekoiridoit kısım 

Oleuropein 

heteroadik olmıyan iridoidter 

Valepotriyatlar: Valepotriyatlar, beyaz kristalize maddelerdir. Suda zor, 

lipofılik çözücülerde kolayca çözünür. Uzun süre bekletilmekle 

izovalerianik asit kokusu oluşur. Tadı keskin yakıcı ve hafif acıdır. 

Valepotriyatlar; 10 karbonlu iridoitlerdir. C-1 de mutlak olması gereken 

OH dışında, C-7 de sekonder OH ve C-11 de primer OH vardır. Üç hidroksil 

grubu kısa zincirli yağ asitleri ile (asetik asit, izovalerianik asit, asetoksiizovalerianik 

asit) sübstitüe edilmiştir. C-8 ve C-10 arasında epoksit 

halkası bulunmaktadır. Siklopentan halkası ya doymamış [çif bağ 5,6 

arasında dien tip] veya doymuştur (Monoen tip). 

207

Valepotriy atlar ısı asit veya alkaliye karşı olabilir. Alkollü çözeltide hızla 

parçalanır, lipofilik çözeltilerde ise parçalanma hızı yavaştır. 

Valepotriyattar oral yolla alındığında çok az ölçüde sistemik olarak 

dağılmaktadır. 

Dientip Monoen tip 

AC 1 AC 2 ve AC 3 = 2 (asetil), 5 (Izovaleranoil) veya 7 (Asetoksivaleranofl) 

karbonlu kısa zincirli asitlerin acil bakiyeleri. 

İridoid Tasıvan droolarda deöer, Tavini: 

Acılık değer tayini (DAB 9). 

Acılık değeri: Herhangi bir ilacın acılığının hala hissedildiği seyreltilmiş 

konsantrasyonunun mütekabil değeridir. Mukayese maddesi olarak 

acılık değeri 200.000 olan kinin klorür kullanılmaktadır. 

Düzeltme faktörünün tayini: 1,0 ml %0,1 lik (A/H) kinin klorür su ile 100 

ml'ye seyreltilir (seyreltme 1:100.000). Bu ana çözeltiden aşağıdaki 

seyreltme serisi hazırlanır. 4.20 ml ana çözeltiden başlıyarak 0,20 ml lik 

derecelendirme ile 5,80 ml ye kadar ana çözelti su ile 10.0 ml'ye seyreltilir. 

208

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 

4,20 4,40 4,60 4,80 5,00 5,20 5,40 5,60 5.80 ml 

5,80 5,60 5,40 5.20 5.00 4,80 4,60 4,40 4,20 ! ml Su 

10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 ml 

Acı lezzet kontrolünde herbiri 10,0 ml lik seyreltme çözeltisi ağızda dilin 

özellikle yan ve yukan kısmında 30 saniye boyunca aşağı yukan 

çalkalanır. Bu iş için en düşük ana çözelti konsantrasyonu bulunan 

çözeltiden başlanır. Bu çözeltide acı lezzet bulunmazsa tükürülür ve 1 

dakika beklenerek acılık oluşup oluşmadığına bakılır. Ağız su ile 

çalkalanır. 10 dakikalık bekleme süresinden sonra daha yüksek konsantrasyonda 

olan çözelti aynı şekilde kontrol edilir. 

Acı lezzetli maddelerin sınır değer tayininde düzeltme faktörü (K) 

hesaplanmasında en düşük fakat hala acı lezzet hissedilen çözelti 

sınır konsantrasyonu kabul edilir. 

K= 5.00/n 

n= Acı lezzet hissedilen seyretmede ml olarak ana çözeltinin miktan. 

Düzeltme faktörü K değeri buna göre; 

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 

1,19 1,14 1,09 1,04 1 0,96 0,93 0,89 0,86 

+ 

209

Proglardaki ara le77eHi maddelerin sınır deûerlerinin tavini 

Prensip: Droglardan istenen en az acılık lezzetinin olması gereken 

değeri taşıyıp taşımadığını kontrol için kullanılır. Burada önce kaba bir 

sınıflandırma için çok seyrettik çözelti hazırlanır. (1:50.000 gibi) ve daha 

sonra eğer hala acı lezzet yoksa 1:40.000 1:30.00, 1:20.000 v.s. gibi 

seyreltmelerle acı lezzet tesbit edilinceye kadar daha az seyrettik 

çözeltiler hazırlanır. Daha sonra çok seyrettik çözeltilerden başiıyarak 

kesin olarak acı lezzet tespit edilir. Tespit edilen acılık değer deneyi 

yapan şahsa göre düzeltme faktörüne bölünmelidir. Acılık değeri 

20.000'e kadar 500'er halinde tam olarak (mesela 16.000-16.500- 

17.000 v.s.) ve yüksek değerlerde ise 1.000'e kadar kesin olarak tesbit 

edilmelidir. 

Deneyin yapılışı: 1.00 g toz edilmiş drog (710) üzerine 1000 ml kaynar su 

dökülür ve 30 dakika boyunca sık sık çaikakyarak su banyosunda ekstre 

edilir. Soğutulduktan sonra su ile 1000 ml'ye tamamlanr ve hızla 

çalkalandıktan sonra süzülür. Süzüntü'nün 9k 20 ml'si atılır. Drog 

ekstresi düzeltme faktörü (K) gözönüne alınarak su ile istenen asgari 

düzeyde acılık değerine tekabül edecek konsantrasyona kadar seyreltilir. 

Bu şekilde seyreltilmiş çözeltinin 10 ml'si daha hala acı lezzetli 

olmalıdır. 

RAPtX 9ENTIANAE, Jantiyan KOkO 

Drog Getiana lutea L (Ph.Eur.), Gentiana pannonica SCOP., Gentiana 

purpurea L, Getiana punctata L (Gentianaceae) . bitkilerinin fermantasyona 

tutulmadan kurutulan toprak attı organlan (rizom ve kök)'dır 

Gentiana lutea (san Jansiyan) 1m yükseklikte büyük altın san renkli 

çiçekli eliptik yapraklı bir bitkidir. 

Kökler san kahverenklidir ve enine hakabdr. Köklerin karakteristik 

kokusu vardır. Drog elde etmek için İlkbaharda kökler topraktan çıkarılır 

210

ve kurutulur, içki hazırlanmasında taze köklerden istifade edilir. Fermantasyonla 

karakteristik aroma meydana gelir. 

Amarogentin drogta en az % 0,15-0,20 arasında olmalıdır. Drogun acılık 

değeri en az 10.000 (DAB 7 BRD ve ÖAB), 20.000 (Helv. VI) ve 15.000- 

30.000 (2 A.B.- DDR) olmalıdır. Fermentasyonla iridoit heterozitlerinin 

kısmen hidrolizi nedeniyle acılık değeri azalır. 

Etken maddeler ve kullanılışı: Sekoiridoit iskeleti taşıyan iridoidler, gentiopikrin 

(% 2-3,5 acılık değeri = 12.000), amarogentin (% 0,5, acılık 

değeri 58.000.000) dir. 

Amarogentin bilinen en acı lezzetli bileşiktir. Kimyasal olarak amarogentin 

sverozit'in trihidroksidifenilkarbonik asit esteridir. Başka jansiyan 

köklerinde bunlara ilaveten amarosverin ve amaropanin (acılık değeri 

20.000.000) bulunur. Jansiyan kökünde ayrıca hafif acı lezzetli trisakkarit 

olan gentianaz (Fruktoz 2 -»1a-G lukoz 6 -»ip-Glukoz) actlılık 

değeri = (120) ve san renkli ksanton olan gentisin, izogentisin ve 

heterozitleri vardır. Gentianin; drogun amonyakla muamele edilmesiyle 

gensiyopikrin'den meydana gelmektedir. 

Drog çay, ekstre ve tentür halinde stomaşik ve aperatif olarak kullanılır. 

Dozaj: 1.0 g drog üzerine bir çay fincanı sıcak su ilave edilerek hazırlanan 

çay yemekten yarım saat önce alınır. 

o 

Gensiyopikrin 

İzogentisin : R, = H. R2« CH3 

GentİOZİt : R, R Prlmvtroz . R2= CH3 

Gentizin : R( X CH3 . R2 = H 

Gentizin 

211

Amarogerrtin : R, « H . R2 • OH 

Amarosverin : R1.OH.R2«OH 

Amaropanin : R,« H, R2*H 

Radix Gentianae' acılık değer tayini: 

Deneyin yapılışı: 0.10 g toz edilmiş drog (710) üzerine 100 ml kaynar su 

ilave edilir ve 30 dakika süreyle kanştınlır. Ardından süzülür ve 

süzüntünün 5 ml si su ile 100 ml ye seyreltilir. Bu çözeltinin 10 ml si en 

az 2 kişi tarafından acı lezzeti hissedümelidir. Denemeyi yapacak 

şahıslar ağızlannı musluk suyu ile yıkamalıdır. Analiz çözeltisi 1 dakika 

boyunca ağızda ileri geri hareket ettirilmeli ve sonra tükürülmelidir. 

Radix Gentianae'nin İ.T.K ile incelenmesi: 

Prensip: Drogun metanollu ekstresinde amarogentin incelenmesi 

esasına dayanır. Mukayese bileşiği olarak fenildimetil pirazolon 

(fenazon) kullanılır. Amarogentin'in fenolik grubuyla azo renkli kompleksi 

yapan diazonyum tuzu revelatör olarak kullanılır. 

Analiz çözeltisi: 2.0 g toz edilmiş drog üzerine 50 ml metanol ilave edilir 

212

ve 20 dakika süreyle kanştınlır. S üzüntünün 25 ml si rotavaporda su 

balyosunda 50°C nin altındaki sıcaklıkta kuruyuncaya kadar uçurulur. 

Bakiye 5 ml metanolle alınır. Bu çözeltinin 50 si band şeklinde plağa 

tatbik edilir. 

Mukayese çözeltisi: 5 mg fenazon 1 ml metanolde çözülür, bunun 10 »t I 

si band şeklinde plağa tatbik edilir. 

İ.T.K aşağıdaki koşullarda uygulanır: 



Çözücü sistemi: Aseton+kloroform+su (70+30+2) 

Belirteç: Sohran uçurulduktan sonra 

1. UV 254 nm'de floresansı azaltan lekeler işaretlenir. 

2. % 0,2 lik Echtrotsalz B reaktifinin sulu çözeltisi püskürtülür. 10 dakika 

sonra gün ışığında bakılır, ardından amonyak buhanna tutulur. 

Değerlendirme: Kromatogramın UV 254 nm de incelenmesinde 

mukayese çözeltisinin tatbik edildiği kısımda Rf 0,25 - 0,30 civannda 

flor esansın şiddetini kuvvetle azaltan leke görülür. Analiz çözeltisinin tatbik 

edildiği kısımda aynı Rf değerde floresansı azaltan amarogentin 

lekesi görülür. Kromatograma Echtrotsalz B reaktifi püskürtülüp 10 

dakika beklendiğinde amarogentin lekesi turuncu renk alır. Amonyak 

buhanna tutulunca ise kırmızı renge döner. 

* Echtrotsalz B reaktifi: Diazoianmış 5-nitro-2 aminoanisol'un %0,5 lik 

sulu çözeltisi. 

213

KESKİN-BAHARU IKVHIb BİLEŞİKLER 

BNinen keskin baharlı lezzeti bileşikler 4 gruba ayırta-. 

1. Ortometoksi (metiî) -fenol-bileşikleri :ömek; Flos CaryophylK, Semen 

Myrtetici, Rhizoma Calami ve Zingiberaceae droglannda olduğu gibi. 

2. AsidamkJ bileşikleri: ömek; Fructus Piperis ve Fructus Capsici 

3. Senevol heterozitleri: Omek; Brassica nigra, Sinapte alba 

4. Sülfit bileşikleri: Omek; AKum türleri. 

Keskin baharlı lezzette bileşiklerin çoğu harekettik otoktronlu iki merkezi 

vardır. Merkezin biri amid, keton, aldehit, allü veya rodamid grubu taşır. 

Diğer merkez ise aromatik veya vinüik sistem taşır. Keskin baharlı lezzetin 

şiddeti bu iki merkezin birbirine uzakhğna bağ* görülmektedir. 

Keskin baharlı lezzet derkteki tem» veya ağn reseptörlerinin uy artması 

He meydana gelmektedir. Karabiber ve zenoeHTIn etken maddeteri 

termosinirierini uyarır, bu yüzden enRammatuar değkJk. En keskin 

baharlı lezzette etkiyi Fructus Capsici ve Fr. Piperidb etken madcteteri 

gösterir. Bazı kerttin baharlı lezzeti blojlrlor lokal iBitm» etUkflr. 

(mesela öjenol). Bazı bileşikler ise deriyi kuvvetle tahriş eder ve 

enflemasyona neden olur (Fr. Capsici ve senevol heterozitleri), bazılan 

ise antibiyotik veya bakterisit etkilidirler (AHum ve senevol heterozMerl). 

Keskin baharlı lezzeti bHeşHdertûkrûk sekresy onunu arttırır ve reflekforik 

yola mide özsuyunun sekresy onunu ve barsak peristaltizmini uyarır. 

214

Diğer bir kısım keskin baharlı lezzetli bileşikler vazomotor ve respirasyon 

merkezini stimule eder. Bu tip bileşikler dahilen stomaşik ve karminatif 

olarak, haricen ise romatizma ve adete ağnlanna karşı kullanılır. 

RHIZOMA CURCUMAE XA 

PAF Zerriacftn riyomu 

Drog, Curcuma xanthorrhiza ROXBURG (Zingiberaceae)'den ekJeedüir. 

DAB 9'a göre en az %5 (A/H) uçucu yağ ve en az %1 oranında kurkumin 

olarak hesaplanmış disinnamoümetan türevi içermelidir. DAB 7-DDR"ye 

göre 100 g drog 6-12 ml uçucu yağ ve % 1-1.5 kurkumin olarak 

hesaplanan dfleruloilmetan türevi içermelidir. Keskin lezzetli uçucu 

yağin %85'i L-sikloizoprenmirsen, %5 tottmetilkarbinol, %1-5 kafur 

ayrıca bir seskiterpen olan ksanthorrizol bulunur. Uçucu olmayan 

kurkumin (diferuioilmetan renkli maddesi) ve monodesmetoksi 

kurkumin (hidroksisinnamoil feruloil metan renkli maddesi) vardır. 

Kurkumin: Rı =Ffe=OCH3 

Monodesmetoksikurkumin: Rı=H F^=OCH3 

Bismetoksikurkumin: R1=R2=H 

Kullanılışı: Kurkumin ve monodesmetoksi kurkumin kologogdur, 

karaciğer ve safra kesesi rahatsızlıklannda kullanılır. 

215

Tanıma reaksiyonu: Curcuma xanthorriza ve Curcuma domestica 

rizomlannı birbirinden ayırmak için yapılır. 

Prensip: Curcuma domestica rizomlannda bulunan ve safra akışını durdurucu 

bismetoksikurkumin, asetik asit anhidritli derişik sülfürik asit ile 

kırmızı floresans verir. Buna karşın kurkumin ve monodesmetoksikurkumin 

açık gri-san floresans verir. 

Deneyin yapılışı: 10 mg toz edilmiş drog 2 ml; 9 kısım asetik asit anhidriti 

ve 1 kısım derişik H2SO4 ile (H/H) kanştınlır ve UV ışığı altında incelenir. 

Uzun dalga boyunda 365 nm de zayıf gri-san floresans görülür. Kırmızı 

floresans droğun Curcuma domestica VALOTON (Curcuma longa L) 

olduğunu gösterir. 

Rhizoma Curcumae yanthorrizae'nin İ.T.K. ile incelenmesi 

Analiz çözeltisi: 0,1 g toz edilmiş drog 5 ml metanol ile 1 dakika su 

banyosunda ısıtılır. Soğuduktan sonra filtre edilir. Bu çözeltiden 10 nJ 

kılcal cam kapHar ile band şeklinde plağa tatbik edilir. 



Çözücü sistemi: Metilenklorür+etanol+asetik asit (95+4+1) 

Belirteç: 1. Gün ışığında görülen lekeler işaretlenir 

2. UV254 nm'de floresans söndüren lekeler işaret lenir. 

3. Reaktif püskürtüldükten sonra (asetik asit anhidriti + derişik 

sülfürik asit) (9+1) (H/H) UVaes nm de lekeler işaretlenir. 

Belirteç püskürtüldükten sonra C. xanthorrhiza kromatogramında UV 

365 nm de gri-menekşe renkte kurkumin Rf=0,32 de, monodesmetok- 

216

si kurkumin Rf=0,22 de leke verir. C. domestica kromatogrammda bunlara 

îaveten Rf=0,12 de krmızı-menekşe renkli floresans gösteren 

btedesmetoksi kurkumin lekesi görülür. 

:u;>xrTT^ Curcuma xanthorrhi7aft'rift Kurkumin oteraK hosartanan flisinrıamoilmetan 

türevlerinin fotometrik miktar tayini {D AB 91 

Prensip: Disinnamoil türevlerinin asetik asitli ortamda borik ve oksalik 

asitle verdiği renkli kompleks rubrokurkumin'in spesifik ekstinksiyonu 

kurkumin olarak ifadesi esasına dayanır. 

CH = CH — •c^ C C = CH 

Os 

H 

O—C C=0 

Rubrokurkumin 

Deneyin yapılışı: 0,1 g toz edilmiş drog tam olarak tartılar ve 60 ml %98'lik 

(A/H) asetik asit ilave edip su banyosunda 1 saat 90°C de ısıtılır. 2 g 

borik asit ve 2 g oksalik asit ilavesiyle 10 dakika daha su banyosunda 

90°C de ısıtüsr. Çözeltiyi oda sıcaklığına kadar soğuttuktan sonra %98 

Hk (A/H) asetik asitle 100 mTye seyreltilir ve iyice kartştmlır. Bu çözeltinin 

5 ml si %98 Hk (A/H) asetik asitle 50 ml'ye seyreltilir. Elde edilen çözeltinin 

ekstinksiyonu 530 nm'de 1 cm kalınlığındaki küvette %98 (A/H) asetik 

asit'e karşı ölçülür. 

Mffiflnlamir 

Kurkumin olarak hesaplanan disinnamoilmetan türevinin spesifik 

ekstinksiyonu E %1icm = 2350 

217

E = Analiz çözeltisinin ekstinksiyonu 

T = Tartım (gram olarak) 

50 ml analiz çözeltisinde : i 50.E/100.E* 1ıCm 9 d«innamoil metan 

türevi vardır. 

bu da 5.T/100 g droğa tekabül etmektedir. 

% Disinnamoil metan türevi=100.50. E / E %1icm.5.T.100 = 

%1 

1000. E/E .T 

1cm 

E* 1 icm =2350 

% Disinnamoil metan türevi = 0,426. E / T 

218

KISALTMALAR 

DAB 7 : Deutsches Arzneibuch, 7. Ausgabe 1968.1. Nachtrag. 1974 

und 2. Nachtrag 1975. Deııtscher Apotheker Vertag, Stuttgart. Govi- 

Vertag GmbH, Frankfurt/M. 

DAB 7-DDR: DDR, Deutsches Arzneibuch, 7. Ausgabe 1972 und 

Nachtrag,verbindliche Fassung ab 1979: Arzneibuch der Deutsc 

hen Demokratischen Republik. 2. Ausgabe 1972 (2. AB-DDR) Ak adenı ie 

Vertag, Berlin. 

DAB 8 : Deutsches Arzneibuch, 8. Ausgabe Deutscher Apotheker 

Vertag Stuttgart Govi-Verlag GmbH. Frankfurt/M. 1978. 

DAB 9 : Deutsches Arzneibuch, 9. Ausgabe Deutscher Apotheker 

Vertag Stuttgart, Govi-Vertag GmbH Frankfurt, 1986. 

ÖAB 9 : österreichisches Arzneibuch, 9. Ausgabe 1960 und 

Nachtrag. ûsterreichischeStaatsdruckerei, Wien 

Ph. Eur.: Europaisches Arzneibuch Band Mit, Deutscher Apotheker Vertag 

Stuttgart, Govi-Verlag GmbH, Frankfurt/M 1974,1975,1978. 

Ph.He!v.VI: Pharmacopoea Hetvetica Editio sexta, 1971 und supplement, 

Eidgenossische Drucksachen und Materialzentrale, Bern. 

TK : Türk Kodeksi, 1948. 

TF : Türk Farmakopesi, Milli Eğitim Basımevi İstanbul,1974 

İ.T.K. : İnce Tabaka Kromatografisi 

E.N. : Erime Noktası 

219

E : Ekstinksiyon 

* : Dalga boyu 

MA : Molekül Ağırlığı 

UV : Ultraviyole 

220

GENEL KAYNAKLAR 

1- Baerheim Svendsen, A., a Verpoote: Chromatography of alkaloids, 

part A: Thin-layer chromatography, Elsevier scientific pubfehing company, 

Amsterdam Oxford New York 1963. 

2- Baytop, T., : Farmakognozi II, İst Un iv. Yayvılan, 203 Eczacrt* 

Fakültesi 19, İstanbul 1974. 

3- Böhme, H., K. Hartke: Europaisches Arzneibuch Band I und Band II, 

Kommentar VVissenschaftKche Verlagsgeselschaft MbH Stuttgart, Govi- 

Verlag GmbH, Frankfurt 1963. 

4- Böhme, H., K. Hartke: Europaisches Arzneibuch Band İli Kommentar, 

Govi-Verlag GmbH, Frankfurt 1979. 

5- Böhme, H., K. Hartke: Deutsches Arzneibuch 8. Aııgabe 1978 Kommentar, 

VVissenschafttiche Vertagsgeseüschaft MbH Stuttgart Govi-Verlag 

GmbH, Frankfurt 1981. 

6- Çalış, İ., F. Ergun, M. Tanker İridoitier ve İridoit Heterozitleri; FABAD 

Farm.Bil. Der. (Ankara) 10,31,1985. 

7- Çubukçu, B., : Analitik Farmakognozi (Bitkisel Drogtam Kaütatif 

Fiziko-kimyasal Analizleri) İst. Üniv. Ecz. Fak. Yay. No: 2192, Eczacılık 

Fak. No: 24, Baha Matbaası, İstanbul 1976. 

8- Engekhowe, R., H. Hörster, H., Kotodz^ Arbeksheft zu den 

Phytochemiechen Ûbungen, Insttut für Pharmazeııtische Biotogieund 

Phytochemie, Mûnster Üniversitesi, Mûnster 1983. 

9- Fischer-Blunk, L: Studtenbücher Chemie, Lipide und Tenakte,Ver1ag 

morttz Diesterweg GmbH, Otto SaHe Vedag, Frankfurt amMain, Vertag 

Sauertander AG. Aarau 1979. 

221

10- Gâbler, H.: Arzneipflanzen in Medizin und Pharmazie, Veriag 

Mûüerund Steinicke 1982. 

11- Hânsel, R.,: Pharmazeuösche Bioiogie, spezieller Teü, Springer 

Vertag, Berlin Heidetoerg New York 1980. 

12- Harborne, J.B.,: Phytochemical Methods, London and New York 

Chapman and HaN 1984. 

13- Hesse, M., H. Meler, B. Zeeh: Spektroskopische Methoden in der organischen 

Chemie, Georg Thieme Vertag, Stuttgart 1979. 

14- Hostettman, K., M. Hostettman, A., Maraton: Preparative- 

Chromatography Techniques Springer Veriag, Berlin,Heidelberg, New 

York, London, Paris, Tokyo 1986. 

15- İkan, R, : Natura! Products; A laboratory Guide,Academic Press 

London and New York 1969. 

16- Kraup, G.J., G. Kraup:Experimerıte zur Chromatographie, VEB 

Deutscher Veriag der VVissenschaften, Berlin 1981. 

17- List, P.H., P.C. Schmidt: Technologie pflanzlicher Arzneizu 

bereitungen, Wissenschaftliche Vertagsgesellschaft GmbH, Stuttgart 

1984. 

18-PraktikumPharmazeutische Bioiogie III, InstitutfürPharmazeutische 

Bioiogie der Universitat Kiel 1983. 

19- Pachaly, P.: Dûnnschichtchromatographie in der Apotheke, Wissenschaftüche 

Vertagsgesettschaft mbH, Stutgart 1982. 

20- Roth, H.J., K. E ger, R., Troschûtz: Arzneistoffanalyse, Georg 

Thieme Veriag, Stuttgart New York 1981. 

21- Schultz, O.E, Hg. Lahrtz: Einfuhrung in die Pharmazeutische 

Chemie, Veriag Chemie, Weinheim New York 1978. 

222

22- Schütte, R.H.,: Biosynthese niedermotekularer Naturstoffe, Gustav 

Fischer Veriag, Stuttgart New York 1982. 

23- Schwedt, G.: Chromatographische Treıınmethoden, Georg Thieme 

Veriag, Stuttgart 1979. 

24- Stahl, E., W. ShikJ: Pharmazeuttsche Bioiogie 4. Drogenanalyse II. 

Inhattsstoffe und Isotoerungen Gustav Fischer Veriag, Stuttgart New 

York 1981. 

25- Stahl, E., W. Schild : Isoiieaıng und Charakteristierung von 

Naturstoff en Gustav Fischer Veriag, Stuttgart New York 1986. 

26- Tanker, M,. N. Tanker: Farmakognozi I, özışık Matbaası İstanbul 

1973. 

27- Tanker, M., N. Tanker: Farmakognozi I, Ankara Üniversitesi Eczacılık 

Fakültesi Yayınlan 58, Ankara 1985. 

28-Teuscher, E.,: PharmakognosieTeil MI, Vieweg Braunschweigl975. 

29- Teuscher, E., U. Lindequist: Biogene Gifte, Gustav Fischer Vertag, 

Stuttgart, New York 1987. 

30- VVagner, H„ : Pharmazeutische Bioiogie 2. Drogen und ihre Inhattsstoffe, 

Gustav Fischer Vertag, Stuttgart New York 1982. 

31- VVagner, H., S. Bladt, E.M. Zgainski: Piant Drug Analysis, A Thin 

Layer Chromatography Atlas, Springer Vertag, Bertin Heildeberg New 

York Tokyo 1984. 

32- VVagner, H., H. Glasl: Phytochemisches Praktikum. Institut für Pharmazeutische 

ArzneimitteNehre der Universitat München 1974. 

33- VVıchtl, M.: Die Pharmakognostisch-chemische Analyse, Akademische 

VertagsgeseHschaft, Frankfurt am Main 1971. 

223

34- VVoelm Pharma, Saulen-ChromatograpNe mit Adsorbenzien, 

VVoelm AL 23,2/124/8/68.

Tanenlerin fotometrin miktar tayini - Ankara Üniversitesi Kitaplar ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?