61 [Uyumluluk Modu]

Dr. Murat BEYAZYÜZ

Nedir bu somatizasyon?
En geniş anlamıyla psikolojik zorlanmaların, emosyonel
stresin fiziksel belirtilerle dışa vurulması durumunu
anlatır.
Bazı araştırmalarda somatizasyon kelimesinin "tıbbi
olarak açıklanamayan belirti" şeklinde anlamlandırıldığı
ve bu tanıma istinaden epidemiyolojik verilerin akademiye
sunulduğu da görülebilir. Ne kadar doğru?

Epistemolojik bir temel arayışı
Kirmayer'e göre, hastanın "neresi ağrıyor?" sorusuna
jestler veya konuşma ile bir beden bölümüne işaret ederek
cevap verme eğiliminde olması ve dışarıdan bakan
gözlemcinin hastanın yaşadığı sıkıntının kaynağında
kişiler arası çatışmaların veya emosyonel stresin yattığına
inanmak için haklı gerekçeleri olması bu epistemolojik
temeli oluşturur.

Epistemolojik bir temel arayışı
Somatik belirtilerin somatizasyon etiketi için yeterli olmadığına da
vurgu yapan Kirmayer neyin somatizasyon olduğunu anlayabilmek
için hastanın olduğu kadar gözlemcinin referans çerçevesinin de
epistemolojik bir şifrenin parçası olduğunu söyler:
"Somatizasyon her zaman için gözlemcinin bir sorunun,
bir endişenin veya bir olayın bulunduğu yere ilişkin inancı
veya bunların ifade edilmesi ile ilgili beklentisi ile
hastanın sorunu, endişeyi veya olayı ifade edişi ve öznel
deneyimi arasındaki bir çelişkiyi içerir."

Kültür ortamı…
Somatizasyon, bedensel gibi dışa vurulan, ama aslında
bedensel olmayan, sosyokültürel kaynakları olan ve yine
sosyokültürel olarak şekillenen, ama tamamen somut
şikayetlere sebep olan bir durumdur ve modern nozolojik
sistemlerde rezidüel bir kategori içinde ele alınmaktadır.
Somatik ile psişik arasındaki boşlukta salınan bu olgunun hem
ortaya çıkışında, hem şekillenmesinde kültürün mühim bir rolü
vardır ve daha da önemlisi bu durumun tedavisinde de kültürel
yaklaşım mühim bir avantaj vaat etmektedir.

Somatizasyon Evrenseldir, ama
Evren Homojen Değildir!
Somatizasyondaki kültürel farklılıklar somatizasyon
araştırmalarında sorun olmaya devam edecek gibi
görünmektedir. O kadar ki, bu farklılıklar bir kültür altgrubunda
bedensel bazı şikâyetlerin tıbba başvurma sebebi
olarak görülmemesi ile başka bir grupta gelip geçici bir
bedensel belirti için tıbba başvurma arasında, yani oldukça
geniş bir yelpazede dağılım göstermektedir.

Somatizasyon Evrenseldir, ama
Evren Homojen Değildir!
Mesela somatizasyona bağlı bir baş ağrısı durumunu
pek çok kişi kendi kendine ağrı kesici kullanarak tedavi
etmekte, bunun için tıbba başvurmamaktadır. Buna
mukabil başka bir kişi de bir an gelip geçen bir ağrı için, o
anda ağrısı olmasa da acil servise müracaat
edebilmektedir.
Somatizasyon konusunda sağlam ve tutarlı bir
epidemiyolojik araştırmanın imkânsızın sınırında olduğu
söylenebilir.

Bir sembol olarak somatizasyon
İnsan, bir dil, bir anlam ağı içine doğan ve sürekli onun içinde
kalan bir varlıktır. Bilincinin açık olduğu her anda insan bir
anlam dünyasının içindedir ve sürekli olarak yorum yapmakta,
anlam üretmektedir; yani bir “simgeleştirme” faaliyetinin
içindedir.
Sürekli olarak simgeler üretmek ve bunlar aracılığıyla gerçekle
etkileşim içinde olmak canlılar arasında sadece insanın sahip
olduğu filogenetik bir mirastır.
“Simgeleştirme” hem bir kültürün oluşmasında rol oynar hem
de daha önce oluşturulmuş olan kültürden yoğun biçimde
etkilenir. Yani insan simgeleştirme yoluyla bir kültürü inşa
ederken, içine doğduğu kültür de onun simgeleştirme sürecinin
niteliğini belirler.

Bir sembol olarak somatizasyon
Kültür psikiyatrik rahatsızlıkların psikopatogenezinde
birkaç farklı şekilde rol oynayabilir:
1-Kültürel faktörler stresör olabilir:
2-Baş etme yöntemleri ve destek sistemleri kültürün
unsurlarıdır:
3-Kültür normal ve anormalin standartlarını belirler:
4-Kültür belirtiler arasında ayrım yapar: Kültür bireyin
yakınmalarının niteliğine göre o belirtilere atfedilen
önem konusunda son derece belirleyici bir rol oynar.

Milli Coğrafya –
Milli Somatizasyon
Kirmayer ve Young psikolojik, sosyolojik ve antropolojik
araştırmalara dayanarak somatik duyumların yedi farklı şekilde
ele alındığını ve yorumlandığını iddia etmişlerdir. Bu yedi farklı
yol sosyal ve kültürel unsurların belirtiden ayrı
düşünülemeyeceğini de ortaya koymaktadır .
1-Bedensel belirti bozulmuş fizyolojinin bir sonucudur. Bu
anlayış her ne kadar kültürden ve sosyal unsurlardan bağımsız
gibi görünse de esasında kültürü ve sosyal unsurları yok sayan bir
kültür ile yakından ilişkilidir. Mesela biyomedikal tıp anlayışı,
tıbbın kendisi değil, tıp içindeki bir kültür fragmanıdır.

Milli Coğrafya –
Milli Somatizasyon
2-Bedensel belirti psikolojik çatışmanın dışa vurumudur.
3-Bedensel belirti, nörotisizm, aleksitimi, nevrasteni gibi
özgül bazı psikopatolojik süreçlerinbelirtisidir.
4-Bedensel belirti, sıkıntıyı ifade etmek için kullanılan
kültürel bir deyimidir. Antropolojik bakışa göre bedensel bir
belirti sadece fizyolojik bağlam içinde algılanmaz. Mesela ağrı
sıkıntı verir, ama bu sıkıntı ağrıyı ileten sinir lifleri kadar o ağrı
sebebiyle yaşanacak sosyal süreçlerin de dâhil olduğu bir
karışımdır.

Milli Coğrafya –
Milli Somatizasyon
5-Bedensel belirti bir deneyimin metaforik ifadesi olabilir. Bu bakış
açısına göre bedensel belirtiler "stres deyimleri"dir. Bunun yanı sıra farklı
sosyal bağlamlarda farklı anlamlara karşılık gelebilirler. Bu nedenle
bedensel belirtinin ortaya konulma şekli ve belirtinin dile getirildiği
bağlam belirtinin anlamlandırılmasında kilit bir önem taşır.
6-Bedensel belirtiler sosyal konumlanışta belirleyici rol oynayabilir.
Pek çok bedensel belirti sosyal rollerin ve ilişkilerin yeniden
şekillenmesini gerektirir. Bu geçici veya kalıcı bir değişim olabilir.
7-Bedensel belirti, eleştirel bir anlam taşıyabilir veya bir direnç
aracısı olabilir. Özellikle baskının olduğu ortamlarda güce karşı itiraz
bedensel belirtilerle dile gelebilir, fakat kişinin bilerek ve isteyerek bu
belirtileri uydurduğu söylenemez.

Hileli temsiller…
Brown tıbbi olarak açıklanamayan belirtilerin kognitif
süreçlerdeki değişikliklerin ürünü olduğunu belirterek yeni
bir açıklama modeli öne sürmüştür. Brown, kognitif
sistemdeki uygun olmayan bilgiyi adlandırmak için "hileli
temsil" kavramını kullanır.
Bu hileli temsillerin kaynağı daha önceki deneyimler,
başkalarında görülen fiziksel durumlar olabilir. Hileli
temsillerin çok mühim bir kaynağı da belirti, hastalık,
hasta gibi kavramların sosyokültürel anlamlarıyla ilgili
dağarcığımızdır.

Sıkıntının kültürel deyimleri…
Mental stresin sosyal etkileşim bağlamı içinde bir
mesaj haline dönüştürülerek bir başkasına iletilmesi insan
için her zaman karmaşık bir zihinsel eylemdir.
Bizim dilimizde de "derdini anlatmak" gibi basit bir
ifade her zaman yeterli olmadığından pek çok farklı deyim
de üretilmiştir.
"içini dökmek", "dert yanmak", "hal ağlamak", "deşarj
olmak" gibi ifadeler ilk akla gelen örneklerdir.

Sıkıntının kültürel deyimleri…
Mesela aniden karşılaşılan bir olayın büyük bir sıkıntıya
sebep olması durumunu anlatmanın en kolay yolu "başımdan
aşağı kaynar sular döküldü" ifadesini kullanmaktır veya ahlaki
açıdan hoş görülemeyen bir olaydan bahsederken "midenin
kabul etmemesi" ifadesi kullanılabilir.
Lisan dışındaki alanlarda da buna benzer deyimler vardır.
Mesela bazı topluluklarda bir yakının kaybından sonra belli bir
süre sakal tıraşı olunmaz. Böyle bir durumda o sakal yaşanan
yas durumunun kültürel bir ifadesidir. Keza batı kültüründe
daha çok görülen, cenazede siyah giyme davranışı da kültürel
bir üzüntü deyimidir.

Somatizasyonda Kültür Aracılı
Yapı Çözümü
Özellikle bizim ülkemizde hastaların yıllar boyunca
sürekli farklı doktorlara, farklı sağlık kuruluşlarına
başvurmasına, gereksiz yere pek çok tetkik yaptırmasına,
bu süreçte sosyal güvenlik kurumunun da lüzumsuz
masrafları karşılamak zorunda kalmasına sebep olan
somatizasyon durumları ile ilgili bazı girişimlerin
yapılması şarttır.
Öncelikle somatizasyonun ele alınmasında ve -belki
rahatsız edici bir ifade olacak- somatizasyonla mücadelede
birinci basamak sağlık kuruluşlarına da mühim bir görev
düştüğünü belirtmek gerekir.

Somatizasyonda Kültür Aracılı
Yapı Çözümü
Geniş bir araştırmanın sonuçları, birinci basamak
hekimlerinin hastalarla daha kişisel, yakın ve sürekli bir
ilişki kurmaları durumunda somatoform bozukluk
kategorisindeki tanıların daha az konulduğunu
göstermiştir.
İyi bir ilişki somatizasyonun tamamen ortadan kalkmasını
sağlamaz belki, ama hastanın hangi sosyal bağlamların
veya sorunların bedensel belirtilerini kötüleştirdiği ile ilgili
bir içgörü kazanmasında büyük bir katkı yapabilir.

Somatizasyonda Kültür Aracılı
Yapı Çözümü
Bu hastaların ele alınmasında kültürel bir yapıçözümü
ile belirtinin oluşumunda sosyokültürel etkenlerin
oynadığı rolü tespit etmek bazen mümkün olabilir.
Sosyokültürel etkenlerin belirti patogenezindeki rolü
tam olarak aydınlatılamasa bile kültürü hesaba katan bir
yapıçözümünde belirtileri kötüleştiren veya yatıştıran
durumların tespiti büyük ölçüde ortaya çıkarılabilir. Böyle
bir bilgi de somatizasyonun, maratona benzer tedavisinde
vazgeçilmez bir yardımcıdır.

Somatizasyonda Kültür Aracılı
Yapı Çözümü
Sosyokültürel sorunların çözümü için başka hangi
kurumdan yardım alınabileceği sorusu bizim ülkemizde
hala zor bir sorudur. Kurum güvenilirliği açsından da
sağlık kurumlarının diğer kurumlara bir üstünlüğü olduğu
iddia edilebilir.
Böyle olunca mental stres, adli bir süreçte somut bir
hak arayışına dönüşeceğine muayene odasında
bedenselleşmektedir.

Sonuç…
“demek ki somatizasyon evrensel bir durumdur, kültürel
farklılıkları ayrıca araştırmaya gerek yoktur” diyebilir
miyiz?

«Kültür ve Somatizasyon»
Psikiyatride Güncel, 2013-1
TEŞEKKÜRLER…